Majalah Suara Saking Bali LI (51)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

ii


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

daging majalah Pamahbah bébék punyah (Madé Taro) 2 Lawat-lawat nilem (IGA Darma Putra) 4 Satua Cutet tukad tepi siring kangin (IDK Raka Kusuma) 16 klangen ati (IG Mardi Yasa) 43 pelih pejalan (Komang Karunia Sasmitha) 57 tukad unda (IBW Widiasa Kenitén) 76 Satua Bali satua mén tingkes (1)—Ida I Ketut Jelantik 33 Prosa Liris gitanjali (Rabindranath Tagore) 64 Puisi Bali puisi-puisi déwa sudirga 30 puisi-puisi i komang santika 54 puisi-puisi ni komang miniasih 73 puisi-puisi ni madé puspayanti 83 Artikel bali literasi midabdabin révolusi industri 4.0 Sudipta) 50 konténisasi (Ni Made Putri Widyawati) 86 Satua Masambung sang boma (17) 67 mawa madui (16)-- Ketut Sugiartha 90 Geguritan bongkling 11 Isin Gumi um siapa? (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 7 Kitut

(I Nyoman Agus

warsa lami, warsa anyar miwah pandemi covid-19 (I Komang Alit Juliartha) 97

Kamus kamus 101

1


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Pamahbah

bébék punyah Madé Taro

Punyah bébéké punyah liat barak kampid kebat baong nguad tandang ngimbang - Bébék punyah éla épong

Punyah bébéké punyah mamunyah di gumi wayah rurung beneng kabélokang carik cupek kalinggahang dueg ngundukang aluh ngolohang gampang ngamunyiang - Bébék punyah éla épong

Punyah bébéké punyah ngadu wanén ngadu jengah keneh puyung mamogol gemelan anggon sikut

2


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

wanén mabriuk ngambiar masuryak nungging nyungkling ngandang nganjuh pati kacuh - Bébék punyah éla épong

Punyah bébéké punyah ngalih ambah ngulah rnenang lawan magedén-gedénan tambur makatong-katongan ngebug bur bur bug gedebur gedebur gedebug sing munduk bongkol-muncuk bur bur bug gedebur gedebur gedebug ngambul punyah ngelur nyalung bur bur bug gedebur gedebur gedebug tambur bedah panggul lung - Bébék punyah éla épong

Punyah bébéké punyah bébék punyah aluh nampah benyah guminé benyah kulkul banjar milu punyah

Dénpasar, 2002

Catetan: Kaambil saking cakepan Bébék Punyah kakawian Madé Taro

3


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Lawat-lawat

IGA Darma Putra

4


Suara Saking Bali

E

Édisi LI | Januari 2021

ndih bulané dadi sundih yén guminé peteng dedet. Endihané ento patuhanga cara anak dueg tur putra suputra. Yén putra suputra ento endihan, kulawargané koné dadi peteng. Anak suputra koné ané lakar

dadi lampu, tur ngalangin peteng dedet kulawargané. Apa buin sedekan purnama, endih bulané bisa makalangan. Sakéwala yén suba panamaya tilem, ditu bulané lakar kilangan caya. Tusing ada endihan bulan ané ngalangin peteng dedet kulawarga. Suba lantas kéto, ditu iraga mlajah buin mapanampén. Ngorahang tilemé tuah pajadeng bulané apang maan ngoyong. Ngoyong patuh tekén anak mangaso. Sing ada jelékné mangaso kapah-kapah. Maangkihan masih kéto. Iraga ajaina apang mangaso maangkihan. Yén tusing ngidang mangaso maangkihan, oraina iraga ngulehang apang pajalan angkihané tusing cara biasané. Celepang angkihané uli song-song awaké ané tusing biasa, pesuné masih kéto. Pajalan angkihan ané kéto orahanga pajalan pesu mulih. Uli dija ia pesu, uli ditu masih ia mulih. Mesib cara anak ngejang prabot, dija jang ditu jemak. Angkihan masih cara prabot. Ia ané anggon nglebengang sarwa ajengan ané macelep ka ukudané. Basang koné cara bungut paon ané morbor, angkihan ané ngupin-upinin apanga apiné ngedén-ngedénang. Basangé masih oraina mangaso. Ulian terus ngajengang bé jaen-jaen, oraina iraga apang ngajeng don-donan. Yén bes makelo ngajeng don-donan, oraina iraga ngajeng nasi putih dogén. Ngajeng nasi putih nuutin purnama tilem. Di purnamané dadi ngajeng nasi putih limolas kepel. Bin maniné tuah dadi patbelas kepel. Bin puané, dadi telulas kepel. Terus kéto kanti tilem. Di tilemé sing dadi ngajengang apa-apa. Ditu suba ajahina basangé apang mangaso. Lénan tekén basang, layahé masih mangaso. Sing ia pragat ngredek kemu mai ulian ngajeng nginum kéné kéto. Sing masih ia ngredek ulian mesuang munyi kéto kéné. Pokokné orain layahé apanga matapa mamegeng tusing ngudiang-ngudiang.

5


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Ané paling kéweh miribang mangaso pules. Suba sabilang wai iraga biasa mulesang awak. Sing di petengé dogén, wiréh di lemahné masih misi iraga pules. Yén ngidang pules mulan jaen. Apa buin pulesé leplep sing ningehang apa-apa. Sing ningehang munyi tani karoan. Sing ningalin goba magenepan. Cutetné makejang oraina ngoyong. Ngoyong di pedeman cara janiné mulan keweh. Iraga terus-terusan uber keneh padidi. Jeg magupuk kenehe pragat ngedotang kéné kéto. Yén tusing tuutin, ditu lantas lakar dadi panyakit. Panyakité masih tusing tawah-tawah wiréh orahanga iraga nyakitang keneh. Kondén ada dokter ngidang ngubadin keneh ané sakit. Baang tutur apeti tusing mintulin. Baang baas ajakanan masih tusing ngutgut. Apa ja ubad keneh lénan tekén keneh? Keneh ento sakti. Ia ngaé sakit, ia masih ane ngubadin. [*]

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

6


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Isin Gumi

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

7


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Berapa?” Kéto pangawit raosné tekén tiang sambilanga negak di tengah inova selem. Tolih tiang, akeliaban tusing ja tua pasaja . Sawetara maanjar ngajak i guru, bapan tiangé. Suba tambis tengah lemeng,

tondén tiang maan pagarus. Mawanan élahin tiang maang harga. “Lima ratus ribu, Um!” Tusing buin ia nyautin, jelanan montoré agaganga, cihna ia cumpu. Kedakeda bayun tiangé menék, wiréh tumbén nepukin pelanggan buka kéné. Sing misi matawahan, sing misi nyarca pawakan tiangé. Biasané tiang ngenemin pelanggan ceréwét setengah mati. Matawahan mudah pesaja, misi nagih imbuh tawah-tawah. Ada masi ané jeléan bikasné, suud nganggo magedi sing matari. Di lepet nasibé, ada masi ané malegéndang! Tiang menék, jelanan inované ubetang tiang. ACné dingin pesaja. Penganggoné gantut, mawanan marasa maluang kulit tiangé. “Kita ke mana, Um?” Tusing ja nang nolihin, umé ento jeg iteh nelektek marga. Telung péngkolan mara bedah raosné, enu tanpa nolih. “Nama?” Kéto dogénan. Tiang matolihan. Masaut manis, buka biasané tiang ngajak pelanggan. “Stévy. Um siapa?” “Ga penting. Kau ga perlu tahu siapa namaku. Um saja sudah cukup.” Dingin pesaja sautné, cara és batuné. Tiang ngerti, mirib ia tusing nyak tawanga adan muah kahanan déwékné tekén anak lén. Mirib ia pejabat, mirib ia anak kagugu. Ah kénkén ja suba ditu, tiang sing ngerambang bangkén dongkang, asal cocok harga, nganggo buka patutné, mayah buka ajiné tiang sing peduli. Tiang nyalédoh manying, negarangin ngarangrang tutur apang romantis. Sakéwala panampiné tuara melah. Ia ngambrés. “Kamu mengganggu aku nyetir!” Prajani tiang suud nyalédoh, “Maaf, Um!” Kéto tiang masaut kabilbil.

8


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Neked di hotél, tusing cara biasané, tiang alihanga kamar paling mael. Tusing hotél récéh telung jaman, sakéwala hotél ané terkenal pesaja di Bali. Mara tiang makleteg di keneh, mirib pelanggan tiangé ené anak sugih, pengusaha, mirib masi pejabat. Mawanan tiang ugi apang ngayahin apang melah, wiréh pipisné pastika lebihan. Mara macelup ka kamar, tiang suba sayaga lakar kagelut kapuntel cara palanggané ané setata kadroponan. Sakéwala lémpas tebagan tiangé, ia malah ngajak tiang negak di balkon, ngenjuhin bir dingin abotol cenik. “Sabar! Nanti aku bayar sesuai kesepakatan!” Kéto raosné. Tiang manggutan. “Temani

saya

ngobrol

buin

dulu,”

ia

ngaraos

disubané

suud

ngelonggongang bir langsung uli botolné. Telektekang tiang mua Umé ento. Suba pekas, sakéwala enu ngenah sisa gantengné. Kumisné, jénggotné kapéng macukur rapi, muané kedas, apik pesan mirib ia ngupapira déwékné. Ditu tiang ajaka ngorta kangin kauh, kaja kelod. Ngorta bisnis, ngorta politik, ngorta sejarah, magenepan. “Kamu gadis pintar. Pernah kuliah?” Tiang manggutan. Umé ento kenyem. “Ooalaaah... Anak kuliahan toh?” Buin tiang manggutan. Pegat satuané, ia ngajak tiang mulian. Nyempang di kasuré, tiang ngawitin ngelés panganggo. Ia nelektek, mabalih buka kebo mabalih konsér. “Ga usah. Kita tidur saja, ya!” Kéto raosné sahasa ngelut ukudan tiangé. Tiang bingung, tumbén ada pelanggan buka kéné. Apaké tiang tusing nundunin kitané? Apa ké ia wandu? “Um... Kok gitu? Ayo mulai!” Kéto tiang ngaraos manying. Umé ento sing masaut. Ia tuah ngaraos kisi-kisi. “Sudah, tidur saja. Peluk aku yang erat!”

9


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Tiang mendep. Pabahan tiange kecupa, cara ngecup pabahan raré. Laut usuh-usuhina sambil kisi-kisi, “Tidur ya...tidur...” Tiang ngelut umé ento sayan tekek, nyeluksukang muané di sipahné. Cara raré dupdupang, tiang maseriet engsap, aris buka semengan. Mara kedat, umé suba sing ada. Di méjané ada kertas mateteh pipis telung cekel enu maségel bank. Misi tulisan: “Nak, salam buat Ibumu. Katakan aku kecewa padanya. Ia tak mendidikmu dengan baik seperti janjinya ketika pergi meninggalkanku bersama suaminya yang sekarang. Nurhadi.” Ngejer liman tiangé mamaca tulisan di kertasé ento. Peluhé pesu matahmatah. Nurhadi? Nyén ia? Uli dija? Rasa rasayang taén bakat pireng adané ento. Kisi kisi tiang nyambat adan tiangé padidi, “Stevy Wulandari Nurhadi...” Yéh paningalané ngetél, lantas membah buka blabar sasih kaulu....

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendela)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

10


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Geguritan

Kaketus saking manuskrip duén Ida I Déwa Gdé Catra, Karangasem

/169/ Ratu né satya wacana, ratu né pagehing buddhi, ratu hingsakarmma reko, tekéning dustané sami, ada to ratu malih, né manggelah nyama liyu, ratu dahat pariksa, papitu cacakan lewih, to sang ratu, sedeng anggon kakasihan.

11


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

/170/ Kénkén to karana nyandang, né satya pacang kasihin, tong duga ya pacang linyok, déning ya kagurit wesi, bareng ya mangemasin, di kadung nyané masanggup, ratu né papolosan, twara manggawé piranti, né katuju, manggawé legan pamitra.

/171/ Pageh nggisi kabenehan, yadiastun pacang ngemasin, yén ratuné dharmma reko, jagaté makejang kasih, yan hento kahendonin, liyu anaké matulung, sengka pacang mangrujag, yadyapin janmané miskin, lamun tuhu, pageh manggisi kadharmman.

12


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

/172/ Ratu néné manjalanang, manggawé mamati-mati, lewih pisan pacang anggon, kakasihan sahi-sahi, yén ada anak hélik, ya ditu tundén mangebug, hejoh twara da siddha, pan demen mamati-mati, to sang ratu, gedeg pisan tekén dusta.

/173/ Malih né liyu nyamanya, tong dadi musuhé sangid, teka ya mabuddhi ngendon, déning nyaman nyané sami, to paksang alas duwi, kudyang to pacang mangebug, pragat suba totonan, bin ratuné néné sakti, asing musuh, tong kanti apanjagungan.

13


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

/174/ Yén sang mabuddhi kasukan, twara padha kén né sakti, ajak matunggalan rawos, apan banya menang sahi, yén twara ratu sakti, hento ratu né papitu, ajak makakasihan, tuhukin sabuddhi-buddhi, mangdé cumpu, dadi mangetohang awak.

/174/ Telas pisan sapunika, satingkah-tingkahé kasih, tan wénten ja dadi linyok, jana nuraga dasarin, wénten kaucap malih, tingkah mangebug kagebug, jaya kaprajaya, tityang ngaturang né mangkin, keni sampun, dadi mabécék-bécékan.

14


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

/175/ Tan wénten wénten pamenang, mapakolih padha mati, tan wénten gawénya hento, yén kari mangasah tanding, wénten himbanya mangkin, kadi jun déréng matunu, kakalih lawut paluwang, mapakolih padha mati, padha remuk, padha tong bakat tuptupang.

/176/ Yan ratu sami mangasah, satanding tandingé sami, miwah kasaktiné reko, bedikan né ajak kasih, yén sampun ajak kasih, i rika cingakin dumun, yén sampun ya kacidra, masa kalah ban ngembarin, ditu lawut, sang prabhu manggawé siyat.

(pacang kalanturang)

15


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Satua Cutet

IDK Raka Kusuma

16


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Di sisin tukadé ané membah di tepi siring kangin kota K-né Putu Widiastuti majujuk. Yéhé ané membah ngatebénang tlektekanga. Sing makijepan ia nlektekang. Teraké bulanan, ngranaang embahan tukadé sing suluk. Teraké bulanan, ngranaang batuné ané patrambiah sing ada misi lumut. Yadiastun aketulan. Teraké bulanan, nyinahang tukadé sing taén embahin gentuh. Teraké bulanan, ngranaang pajalan yéhé malégodan. Légodané adéng. Ujan ngripis uli das lemahé kanti semengan, sing ngranaang becat pajalan yéh tukadé. Kéto masi anginé ané ngusirsir, sing ngranaang légodan yéh tukadé mecatang.

L

angité ané lad kaput gulem sayan galang. Warnan pelungné sayan ngilis ngenah. Sunaran ainé, angetné, rasaanga sayan ngliput awakné. Dingin ané ngaput déwékné, diastun sing sanget, sayan ilang.

Unduké ento ngranaang Putu Widiastuti sayan nlektekang tukadé. Maangkihan ia, dugas nepukin kelapan warna bianglala di yéhé. Kelapan warnané ento sayan ngilis ngenah wiréh entéran suriané sayan ngéntér tur sayan ngranaang langit lan guminé galang. Di betén warnané ento, tingalina sayan ngilis warnan gambarané: pelung irung. Tingalina masi dasar tukadé ané marupa bias miwah krikil mawarna selem sayan cedang. Bé palang timah ané ladné sing tepukina, sayan ngenah mauber-uberan. Sisiran anginé maretang. Bajunné ané kena tempuh maglibiran. Bokné kena kesiran nglibir. Ané pinih sangeta nglibir, piakan bokné ané di kenawan miwah ané dadi poni di gidatné. Apang sing macladukan lima kenawané anggona ngisi piakan bokné ané di kanawan. Putu Widiastuti sing makrisikan, dugas kelapan warna bianglalané ngebekin yéh tukadé. Ia sing makrisikan masi, dugas kelapan warna

17


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

bianglalané malingsé dadi warna bianglala lantang membat, adéng-adéng maangkidan uli tukadé tur ngamenékang. Sayan negehang. Sayan negehang. Napkala tegeh warna bianglalané suba asah tekén bataran panakul sisin tukadé tongosné majujuk, adéng-adéng nyujur awakné. Sayan maakang, sayan maakang. Sing makrisikan ia dugas warna bianglalané nglikub awakné makaukud. Likub warna bianglala, Putu Widiastuti ngrasaang awakné ané suba anget sayan anget. Dugas angeté nglikub awakné maka ukud, Putu Widiastuti ngidem. Di kedatné ia makenyem. Buin limang pitehan jaum geles jam di lima kébotné, Putu Widiastuti maangkihan sawatara pang telu, laut matingalan kangin. Tingalina batu gedé patrambiah apit batu cenik liu tan kadi. Dangin batu pinih kangin tukadé, bias membat entikin lempeni lan entikan lénan. Dangin biasé membat totonan, di tongosé tegeh, umah abungkul majujuk marep kangin. Umahé ento nglajur uli kaja ngelodang. Tembokné mawarna putih. Gentengné ucem warnané makejang. Delod dangin umahé totonan, di tongosé ané tegehan, palinggih ngadeg. Palinggihé ento masaput kain poléng. Dajan palinggihé punyan poh nglejer. Di muncukné pinjekan mapincer. Pincerané sing sanget, sing adéng. Samar sawat, Putu Widiastuti ningeh munyin suling. Jangih angeringih munyinné. Anaké ané ngamunyiang sulingé buka anak sedih kingking kalahian gagélan ané tresnaina. Nadaksara Putu Widiastuti inget tekén misané ané dadi juru suling kléntangan di banjarné. Ané nyuling gending sedih sabilang peteng, krana kalaina tekén gagélané ngantén ajak anak muani lénan ané ngranaang. Gruéngan munyin kapal terbang, makada Putu Widiastuti prajani nuléngék marep kangin. Di langité badangin tingalina samar sawat punyan nyuh majajar. Muncuk punyan nyuhé abedik sing maglibiran. Langit dangin jajaran punyan nyuhé warnan pelungné sing buka warnan langit di duur sirahné. Sing pelung irung ngenah. Pelung mueg ngenah.

18


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Manik Sudra

19


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Putu Widiastuti makejengan, dugas ningeh anak mageluran uli tukadé. Anaké ané mageluran toliha. Tepukina majujuk di duur batuné. Marep kaja. Ada sawatara solas depa johné uli tongosné majujuk. Anaké ento, anak muani. Wiréh ané mara geluranga tekén anaké ento sing pedas dingeha, Putu Widiastuti ngantiang anaké ento mageluran buin. Buin dasa pitehan jaum geles jam di limané ané kébot, anaké ento buin mageluran. Sekenanga ningehang. “Tiang dini ngantiang! Ané antiang sing teka! Orahin tiang tukad, orahin, buin pidan ia teka mai? Buin pidan?! sajaba idéwa, tukad, sing ada buin patut takonin tiang! Sing ada! Sing ada. Sing ada!” Mendep akesep. Bengong. Buin mageluran. Munyinné sangetan tekén ané suba geluranga. “Tukad, tukad! Gagélan tiangé, ané ngorahin ngantiang dini, sing taén piwal tekén semaya. Sing taén ngelong janji. Dija ja ngorahin ngantiang pastika nekain. Kacihnain baan ngaukin adan tiangé pang telu. Laut ngorahang: tiang teka, tiang teka, tiang teka! Sanggra tiang aji kenyem. Da nyanggra aji kenyem masem. Sanggra tiang aji kenyem manis!” Buin mendep. Buin bengong. Paningalané ulenganga ningalin grobogan ning dangin damé. Grobogan ané membat lantang. Tan péndah langsé putih. Langsé sing taén mapiakan. Sing taén maélogan utawi magélohan. Nlektekang anaké ané mageluran, totonan, Putu Widiastuti matakon tekén déwékné. Nyén, nyén antianga? Dadi soléh? Dadi di tengah tukadé ngantiang? Suba majanji mirib ipidan lakar kacunduk di tengah tukadé ténénan? Kacunduk mesikang tresna. Kacunduk mesikang awak lan keneh di umahé ané lakar tongosina bareng di subané mapawiwahan? Buin Putu Widiastuti matakon tekén dewékné. Ngudiang anaké muani ento patuh tekén iraga? Patuh, pada-pada ngantiang. Binané anaké muani ento ngantiang di tengah tukadé. Iraga ngantiang dini, di sisi kauh tukadé ténénan. Ngantiang sing ulian nagih ngantiang. Ngantiang, orahina. Orahina ngantiang. Ané ngorahin ngantiang, patuh tekén anaké muani ento: gagélan. Tetujoné

20


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

ngantiang, lakar mesikang tresna dadi paiketan alaki-rabi di subané makalahkalahan. Makalah-kalahan suud mabia kaon di paengkeban. Di paengkeban ané tongosné sing tawang. Sing tawang, wiréh tondén kacunduk lan tondén orahina tekén gagélané ané lakar ngorahang teka. Teka lakar ngajakin ngrorod. Putu Widiastuti nyekenang anaké ané mageluran ento. Pangadegné nyempaka. Bagus genjing. Bokné inggel buka embotan blayag. Selem. Tan péndah mangsi. Mabaju kaos lengen dawa. Warnané kuning rimrim. Buka warnan bunga coblongé. Macelana jeans. Masepatu mawarna pelung nguda. Ngandong tas. Tas ané gandonga mawarna selem. Masruet-sruet sakéwala warna sruat-sruétné sing ngilis ngenah. Napkala angin nglibirang bok lan lengen bajunné, Putu Widiastuti buin ningeh anaké muani ento mageluran. “Suba uli aminggu majujuk, uli tengai kanti sanja dini. Suba aminggu ngantiang. Sing masi teka. Ngorahin ngantiang dini sakéwala sing teka mai. Sing biasa ia kakéné. Sing biasa ia piwal tekén semaya. Sing biasa ia ngelong janji!” Mendep akesep buin mageluran. “Tukad, tukad, tukad! Dugasé bareng kuliah di Yogya, ia ngorahang dugasé cerik, satondén mandus ngajak idéwa ngorta. Taén ia mai, mapétang besen tekéñ idewa? Besen, ngorahang lakar teka mai, nyagjagin tiang. Orahin, orahin tiang tukad. Orahin, orahin tiang! Suba aminggu ia kakéto di duur batuné ento? Mimih Déwa Ratu! Putu Widiastuti makeneh. Dija ia nongos dini? Ngelah panyamaan mirib dini? Mimih Déwa Ratu! Kodag baana aminggu ngantiang. Kodag baana aminggu gelar-gelur nakonang ané tresnaina teken tukadé. Kodag baana cara anak buduh. Yén idéwék da ka aminggu, buin mani sing teka jag kalian polonné. Iraga teka mai, disisin tukadé ngantiang gagélan ané ngorahin ngantiang, cihna tresnané sanget. Cihna sanget nresnain. Sakéwala di subané antiang, buin mani sing teka to artinné nirdon iraga nresnain. To artinné ia sing tresna tekén

21


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

idéwék. Lamun suba kéto, ngudiang idéwék nresnain anak sing nresnain? Jag macuet suba uli dini. Nadaksara anaké ento ngibehang awakné marep kangin. Nadaksara mabading. Putu Widiastuti nyeh. Mapan ia ngadén anaké ento nlektekang déwékné. Nyeh disubané nlektekang, nyagjagin déwékné. Laut menal. Laut mokpokin. Laut ngingsak. Putu Widiastuti lega. Anaké ento sing nlektekang awakné. Anaké ento nlektekang langit. Nlektekang sambil masidekep. Nlektekang sing makijepan. Tan maa majengking. Tan maa mageluran. “Langit badauh! Langit badauh! Di tongosé mapasahan ia ngorahang mulih ka kota palekadané dauh tukadé ené. Buin limang bulané tiang orahina ngantiang dini. Satondén ia teka sing baanga magedi. Ia ngorahang pasti teka. Ia ngorahang sing taén sing nekain yén ngorahin ngantiang dija ja!” Ningeh gelurané ento, Putu Widiastuti ngrémon di keneh. Dadi patuh unduké ané nepén? Binané buin abedik, sing orahina ngantiang di tengah tukadé. Orahina ngantiang di sisin tukadé ténénan. Soléh hati jalemané. Awakné, jujukné sing patuh. Sikut busanané sing patuh. Isin kenehné mabinaan. Sakéwala patuh unduké ané nepén. Ané pinih patuh, gagélane paturu uli dini. Paturu uli kota dauh tukadé ené. Mirib ené pinaka bukti raosné ipekak mabinaan diguminé ené ada patuhné. Ané patuh diguminé ené ada binané. Patuh lan mabinaané sujatinné besik. matunggalan. Anaké

ento

ngibehang

awakné

marep

kelod.

Limané

makadua

jengkinganga di bangkiangné. Paliatné nrawang sawang. Akesep paliatné kéto. Nu nyengkingang lima di bangkiangné, anaké ento nyureng batuné ané patrambiah kanti joh badelod. Patrambiah liu gati. Yén peték, kanti buin telun sing pragat. Ané makada, lantang tukadé sing sida baan nepain. Bibih anaké ento makemikan. Putu Widiastuti sing nawang, apa ané kemikanga. Ningalin sebengné buka anak sebet, Putu Widiastuti tuah nebag. Nebag, anaké ento mesuang raos nyelsel déwék. Nyélsél déwék, duaning

22


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

marasa nirdon ngantiang. Duaning marasa tresnané ané kaliwat sangat sing ajinina tekén gagélané ané kanti aminggu antianga. Widiastuti buin nebag, ané raosanga aji kemikan bibih anaké ento kruna ané nyinahang keneh sebet. Sebet, krana tresnané pegat, pegat, ulian ané antianga megatin tan pakrana. Megatin, ulian linyok tekén semaya. Megatin, ulian ngelong janji di subané ngorahin ngantiang di duur batu tukadé. Megatin, ulian sing satia wacana tur tan pagatra. Sapatutné, Putu Widiastuti ngraos di keneh, gagélané ngorahin utusan nekain anaké muani ento. Utusané ento, yén tusing papétina surat, papétina raos. Surat lan raos ané mastikaang lakar teka apa tusing. Lakar nyambung benang tresnané apa lakar megatang. Lakar ngalanturang tresnané apa lakar munggel. Lakar nunggalang tresnané apa lakar masahang. Masahang aidupan. Sepatutné, gagélané ngorahin utusan nekain anaké muani ento. Tan maa, anaké ento mabading. Majujuk marep kaja, sing buin nyengkingang lima di bangkiangné. Nadaksara tujuh kenawané enjuhanga menek. Di subané tujuh kenawané tegehan tekén gidatné, anaké ento nulis di anginé. Putu Widiastuti nyekenang nlektekang apang nawang apa ané tulisa. Sakéwala sing nawang ia. Sing nawang masi, kénkéñ munyin tulisan ané gaéna tekén anaké ento di anginé. Kapin sing nawang, Putu Widiastuti ngérasérasang: pasti katiba tekén gagélané. Pasti katiba kapining ané suba aminggu antianga di duur batu tukadé. Apang nawang kénkén keneh anaké ento, Putu Widiastuti nlektekang muané. Sebeng anaké ento sing nyinahang sebet. Sebeng anaké ento nyinahang, sebet ané matumpuk-tumpuk di kenehné malecat kija kapa. Ané nglecatang gedeg ané metu nadaksara tur ngrudeg. Ngrudeg tan parérénan. Nerjak sakancan ané nemalangin. Paningalané, sing buin tingalina kuyu waluya anak mara seger uli gelem bulanan. Paningalané, kapin sing sanget, masunar. Nyinahang las caria kélangan. Diastun ané ilang gagélan ané suba satmakaanga sigaran awak lan kenehné. Ané sing sida ada ngelésang, kapin

23


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

manusa sakti mulang pamegat tresna tekén déwékné miwah gagélané. Kapin balian siket mulang pangedeg kapining déwékné utawi gagélané. Kapin ada anak teka ngaba keris nagih ngamatiang déwékné utawi gagélané. Kapin makudang-kudang préman nekain tur ngorahin apang suud ngulat tresna dadi ulat-ulatan kinasih. Munyin sulingé ané buin madingehan, ngranaang anaké ento ngrérénang tujuhné nulis di anginé. Ngranaang anaké ento ngidemang paningalan. Di ngedatné, lima kenawané selukanga ka kantong celanané. Putu Widiastuti nyekenang nlektekang ané pesuanga lan kebéranga aji limané makadua. Saputangan, sing marasa Putu Widiastuti ngraos di keneh. saputangan mawarna barak nguda, Putu Widiastuti buin ngraos di keneh. Napkala anginé ngusirsir anaké ento sayaga lakar nyongkok. Limané, makadua, nu manjer saputangan. Di nyongkokné, saputangané ané pucela aji lima kenawané laut anyudanga. Sing toliha saputangané anyud. Adéng-adéng anaké ento nyegjegang awak. Di subané seken majujuk ia makecos lan makecos ngelodang. Ngecosin batu ané nges patrambiah. Sabilang ngenjek batu, awakné abedik sing maoyagan. Awakné tan péndah turus mapacekang di tanahé belus. Tekéd disisin tukadé paak kauh, sawatara limang depa uli tongosné majujuk, anaké ento makecos menék. Dugas batisné ngenjek sisin rurungé, Putu Widiastuti nyledét anaké ento. Jeg-jeg awakné marep kangin. Sing makijepan nlektekang batu tongosné majujuk. Lima kenawané ulapanga pang telu. Lima kenawané tuunanga. Buin batu tongosné majujuk tlektekanga. Sing makijepan paningalané nlektekang. Sebengné nu nyinahang las caria kélangan gagélan. Tan maa anaké muani ento mabading. Laut majalan, majalan, majalan lan majalan. Gancang gati tindakané. Sing runguanga anak ajaka dadua nlektekang déwékné. Nyledét anaké majujuk ajaka dadua ento, Putu Widiastuti ngeh, lénan tekéñ déwékné ada anak mabalih anaké ané mageluran ento. Nadaksara, ada kelebeh di kenehné ngorahin: anaké ané ajaka dadua ento. sinalih tunggil nawang

24


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

pariundukan anaké ané mageluran di duur batu tukadé. Sing ngantiang tempo buin Putu Widiastuti nindakang batisné. Putu Widiastuti ngutsahayang tindakané sing ngranaang sangsaya anaké ané ajaka dua ento. Maselat buin duang depa uli anaké ané ajaka dadua ento ia ngrérénang tindakan. Apang sing sangsayaina ia nyemak buku gambar miwah potlot uli koper cenik ané téngténga. Sonder matémpo buin, suud nyekolang koper cenikné, ia ngambar. Ané gambara bet ané membat dangin tanggun kangin tukadé. Gambara masi kedis ané ngencegin miwah kedis ané makeber uli kaja ngelodang. Sarwi ngambar ia ngoping ané raosanga tekén anaké ané ajaka dadua ento. “Uli dija anaké muani busan?” “Wedné seken sing tawang.” “Uli pidan ia kakéto?” “Uli aminggu.” “Sangkal tawang?” “Pitung dina ané liwat, sedek negak di warungé dauhné, anaké muani ento tepukin ka tukadé. Dugas majujuk di duur batuné ento, iang patitakon, lakar ngudiang ia ditu? Ento makada iang nyagjagin mai. Majujuk dini nlektekang ia.” “Suba kéto?” “Kaden ngudiang.” “Lantas?” “Gelur-gelur ia uli tongosné majujuk. Mapan tongosné mageluran sing joh, pedas dingeh gelurané. Buin maninné, buin puanné, buin teluné buka dinané jani ia mageluran. Ané geluranga patuh. Sakéwala nganyudang saputangan mara ituni.” “Apa ané geluranga?” “Unteng ané geluranga, nakonang tekén tukadé apa ané geluranga.” “Dadi nakonang buin pidan teka?”

25


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“Manut gelurané majanji kacunduk.” “Ané nyanjinin kacunduk ditu nyén?” “Ané luh.” Teked ditu raosé reneng. Sarwi mapi-mapi ngambar, Putu Widiastuti ngésérang tlapakan batisné kelod buin telung késéran. Koper cenik gelahné depina. Di subané telung késéran ia majadengan. Nu mapi-mapi ngambar, sekenanga ningehang raos anaké ané ajaka dadua ento, ané kakawitin buin. “Apa ya ngranaang anaké muani ento kakéto. Sing ya buduh?” “Sing.” “Sing? Awake nawang? Yén nawang orahin apa.” Mendep akesep. Buin duang kijepang paningalan, ané takonina tur, ané orahina ngorahin, ngraos tabuh raosné sumeken gati. “Anaké muani ento bareng kuliah ajaka gagélané di Yogyakarta. Limang bulan ané liwat, di subané maan gaé, gagélan anaké muani ento orahina mulih tekén reramané. Satondéñ ngalahin, gagélan anaké muani ento ngorahin ia mai buin limang bulané. Tur ngorahin ngantiang duur batu tukadé ené. Sing maang magedi satondén gagélané teka.” “Dadi kéto?” “Di tekané lakar ngrorod.” “Endén malu. Gagélan anaké muani ento uli dija?” “Uli dini. Lakar lanturang raosné.” “Lautang.” “Teked jumahné, gagelan anaké muani ento pajangkepanga ajak misané. Gagélana muani ento sing bani langgia tekén reramané. Telung bulan ané liwat, dugas masan ujané bales, gagélan anaké muani ento ngorahang lakar meli rujak.” “Lantas?” Reneng reraosané. Galahé ento anggona tekén Putu Widiastuti ngraos di keneh. Gagélan anaké muani ento ngorahang meli rujak. Seken ya rujak

26


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

belina? Sing ya ngorahang meli rujak, tau-tau portas belina? Di lengi reramané, portasé campuhina sprite utawi yéh lantas inema? Gagélan anaké muani ento buka kéto, pastika sing demen teken misané. Gagélan anaké muani ento buka kéto, krana marasa mapaksa majangkepang. Marasa mapaksa nemenin anak muani ané sing demenina. Nyén nawang, anak muani ané jangkepanga tekén déwékné anak muani beler. Nyén nawang misané ento nawang déwékné sing genten buin. Di nawangné, misané marasa matémbérang wiréh marasa maan lungsuran anak muani lén. Di subané marasa matémbérang misané mabalik némbérang. Lénan tekén saru-saruna, nyén nawang misané ngawai masesimbing lan maang raos ané nyakitin. Sing nyidaang naanang sakit ati, pesu dikenehné mragatang awak aji portas. Nyén nawang.... Reraosan anaké ajaka dadua ento buin kakawitin, ngranaang Putu Widiastuti suud ngraos di keneh. “Payu gagélan anaké muani ento meli rujak?” “Sing.” “Sing?” “Aa.” “Men kija ia?” “Ia nyujur jembatan tukadé ené.” “Ngudiang ia kema?” “Mulang awak ka tukadé.” “Dewa Ratu! Mulang awak?” “Aa. Wiréh dugasé ento blabar gedé anyud ia prajani dugas awakné ngenceg di yéhé.” “Bakatanga sawané?” “Sing.” “Kanti jani?” “Kanti sakayang-kayang.”

27


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Buin reneng reraosané. Galahé ento buin anggona ngraos di keneh tekén Putu Widiastuti. Béh! pelih idéwék nebag. Kadén meli portas, tau-tau mulang awak ka blabar tukadé ené. Yén kéto, pastika sanget pesan sakit atinné. Pastika sakit ati tekén reramané. Sakit atinné sekeba di ati, wiréh sing bani kadanan alpaka guru. Pastika masi sakit ati tekén misané ané pajangkepanga ajak déwékné. Lénan teken sakit ati, sebet ia tan kadi. Sebet, krana ngelong janji. Kapin ngelong janji sing ulian déwékné. Ngelong janji ulian kapajangkepang. Lénan tekén sebet ia marasa pelih gedé. Marasa pelih gedé. Wiréh megatin tresna kapin megatin sing ulian déwékné. Megatin ulian nyak megatin. Nyak megatin krana nyak kapajangkepang. Béh! amul ené linggah tukadé, diblabarné, apa buin blabar gedé inih becat palaib yéhné? Inih sanget geburan lan gulungan yéhné? Sing dadi sing apa ngencegin pastika anyudanga laut jungklemanga tur kelemanga. Reraosané buin kakawitin. Putu Widiastuti nyekenang ningehang. “Mimih, adi kétoanga ragané?” “Iang sing nawang apa sekené ané makada. Yén jemak uli kasugihan, bek ngelah. Misané ané dadi kurenané, masi sugih. “Endén malu. Lakar ada takonang.” “Apa ané lakar takonang?” “Dadi tatas nawang?” “Ada ngorahin.” “Nyén ngorahin?” “Kanténan iangé, Putu Kartika. Gagélan anaké muani ento adinné. Putu Kartika nawang unduk adinné, adinné ané ngorahin. Kéto masi, Putu Kartika nawang anaké muani ané ngantiang di tukadé gagélan adinné, adinné taen ngédéngin potrékané.” “Ngudiang ditu orahina ngantiang?” “Ményél! Kadén suba orahin lakar majalan ngrorod. Lénan tekén ento iang orahina masi.”

28


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“Apa buin orahina?” “Putu Kartika, buin jebos lakar kacunduk ajak gagélané. Kacunduk dini di sisin tukadé ené. Di kacundukné lakar ajaka mulihné, lakar anggona kurenan. Adané seken sing orahina. Adana orahina Tu Wid.” Putu Widiastuti makesiab ningeh raosé ento. Tuwid, adan ané sambata tekén Putu Kartika nyabran ngaukin déwékné. Baan makesiabné. Potlot lan buku gambaré sing rasaanga ulung ka tukadé.

Amlapura, 2013-2016

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Dané nyurat makudangkudang puisi mabasa Bali, satua bawak, esai basa Bali, miwah novélét mabasa Bali. Lianan ring punika, dané taler nyurat puisi, cerpén, lan ésai mabasa Indonésia. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Lan kakawian dané sané mabasa Indonésia kawedar ring Bali Post, Nusa Tenggara, Karya Bakti, Warta Bali, Nafiri, Warta Hindu Dharma, Minggu Pagi, Kedaulatan Rakyat, Mimbar Indonésia, Suara Nusa, Pikiran Rakyat, Suara Karya, Sinar Harapan, Berita Buana, Républika, Singgalang, Analisa, Cak, Kolong, miwah Romansa.Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi.

29


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

30


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Jejeh

Rahina purnama nuju dina kajeng kliwon Bulané masunar galang Sangkaning keneh uyang Titiang majalan tan patujon Karasa jejeh.. Karasa takut.. Tatkala tiang majalan Nadak sara sunaran bulané mawarna barak Saget dingeh suaran clepuk kedék pakrékék Kasautin suaran cicing nyalung tan pegatan Katimpalin kesiran angin Tiang takut... Tiang jejeh... Mantra-mantra suci kaucap tan pegatan Saget dingeh buin suara anak ngidih tulung Tuluuung.. Tuluuung.. Katimpalin suara anak kedék pakrékék pakraik Jering karasa bulun kalungé Batis tan karasa batis Tanah tan karasa tanah Awak belus lepég Takuté tan kadi-kadi

31


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Sungkan Tan Pagetih

Sang Surya masunar galang apadang Nyunarin jagat mangda galang Nanging manah nénten ja liang Sangkaning pabuat corona sané ngranayang Virus corona ngamademang

Jejeh ring manah Sungkan tan pagetih Virus corona sané tan sinah

Kocap virus corona Rauh saking Wuhan Cina Sampunang lali nyaga raga Nunas ica ring Hyang Widhi Wasa Mangda ical virus corona

Déwa Putu Sudirga Putra embas ring Singaraja, 1 juli 1999. Dané magenah ring Désa Sambangan, Kabupatén Buléléng. Mangkin makarya dados mahasiswa.

32


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Satua Bali

Ida I Ketut Jelantik

33


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Ada katuturan satua, anak mapungkusan Mén Tingkes.

S

edek dina anu, pasemengan nu paruput, bangun reiba pianak Mén Tingkesé. Suud nyapsapin paningalan, inget ia tekén méméné, ibi sanjané nyambatang ngalih paku, ané jani palimunan.

Nanging bahan tawanga méméné magadang makapeteng dayat ngulat tikeh,

dadi ia marasa sanget madalem nundun. Apabuin ia ajaka méméné ibi sanjané tuara madahar, bahan tuara ngelah nasi. Ditu ia makeneh-keneh: “Kénkén ia kuruné I Mémé, yan dundun jani. Nanging yan tuara dundun, tusing payu ngalih paku, apa ia anggona nguwup.” Mara teked akéto pianakné makeneh-keneh, lantas maceibahan méméné laut bangun saha ngomong: “Béli ukana bangun petengan, laut mara enten.” Lantas macebur uli baléné, ukana ia nyemak sok sig tongosné mula, kaget maduhan tur mecik duwur, ngorahang duwurné sakit. Lantas ia makaukan: “Ning, ning Tingkes, kayan Tingkes, kayan Tingkes.” Mara dingeha tekén pianakné, lantas ia ngejang sampat, ngénggalang nyagjag sambil masahut: “Apa Mé.” Masaut méméné: “Yén tusing sida bahan mémé nasi tahanang basangé seduk, nah ning. Réh mémé tusing ngidahang luas ngalih paku jani, duwur méméné sakit.” Kéto munyin méméné sambil ngusud-usud pianakné saha naréngdéng yéh paningalané, nanging pianakné masaut getar tur sebengné degdeg tusing masawang kecud, nyinahang idep anaké cerik ento, tusing gampang kena pakéweh. Lantas omongne: “Masa nasiné dogén bisa ngawaregang. Icang jani ngalih don eha di sisin tukadé bakal liunang, nyanan engseb, kocap ané kéto, mangseg pesan tur ngawinang teleg koné teken sastra, guruné ngandikayang.

34


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Manik Sudra

35


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Mangkin koné yan maloloh aji bangket isén, sanget makuangin rasan basang seduk. Yadin tondén ngelah sahang bakal sambilang ditu ngipil-ipil, kadong icang tusing masuk, anak Radité jani. Nyanan tekané, mara icang mesahin. Mémé jumah suba ngoyong, eda luwas. Nah ulian magadang jeneng ngaranayang mémé gelem.” Wayan Tingkes sujatiné ia mara matuwuh sia oton, nanging uli cerik kaurukang setekén tur apik bahan méméné, buina kapreténin, kaboréhin sahi bahan babak-babakan, babungkilan, don-donan ané aluh-aluhan, nanging kagunané sanget luwung, bakatanga di alas-alasé sambilanga ngalih paku. Buina paling akesep enem dina, biasané ngatelun ia lamurudina bahan méméné. Suba kelihan lantas bisa ia maareténin déwékné, awanan seger-seger. Ulihan segeré, ngaranayang garapiak, tusing tahan negak bengang bengong, tusing tahén bangun tengai, tusing tahen pules lemah, tur manaar tepet nganggo masa, buin bisa mayangka. Turmaning ia sanget rungu muah resep pesan tekén apan-apan. Sasubané Wayan Tingkes majalan lakar ngalih don eha, méméné ngalawanin nutugang sasampatan pianakné, ajah-ajahan ia nyongkok, mecikmecik duwur aji limané di kébot, nanging kénawané masi masambilan mutbut padang ané langah-langah mentik abesik dadua. Pamaragat kanti kedas nyalig, nganteg ka padiwangané, kanti sanget ngenah apikné tekén ané lénlénan. Sasuwudné nyampat, ukana ja mulihan, kagét teka Mén Kopa, laut ngomong: “Mén Tingkes, tebukang ja icang nyanan, kéwala jani nyai kema, jemuh malu padiné, lantas tongosin, sambilang kikihang nyuh nyang selahé bungkul. Buin icang tondén nyampat, adénan nyampat malu, nyanan suwudé, mara jemuh padiné. Eda Mén Tingkes tuara nyak, rah icang tuara ngelah baas,

36


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

baas icangé bakat adep ibusan, kadong ada pangalu nakonang baas, laut buin kesepné, teka roang icangé uli abian I Kopané nagih bekel. Uli ipuan koné metékang dondonan. Bes kéto ja kereng-kerengné naar, abokoran tuara ngatusinganga awahi ajaka sia, laon kaseb icang/sajaan. Liu pesan bungkil biuné ditu tuara nyak morahan. Suba ja tawang baasné telah, jelap tusing katitipi, basang icangé gedeg tekén rowang kéto. Kéto munyiné Mén Kopa, sada marengus sebengné, édénganga tekén Mén Tingkes, cara nyemunin rowangné. Yén eda Mén Tingkes anak ceding tur cengeh, diamonton samah raréntétan tatutedan Mén Kopané, méh lengeh madingehang. Nanging sujatiné Mén Tingkes uli itunianan suba petéka keneh Mén Kopané, tawanga anak teteh ngomong jadig, banggi tekén anak lacur, inget tekén pabuatan gelaha dogén. Awanan Mén Tingkes masawut sanget palapan: “Mén Kopané, eda nyen pedih, nah, tusing icangé sakit uli tuni, minab sing nyidayang icang nebukang Mén ceningé ané nyanan. Yan eda kéto, méh icang tusing jumah, palimunan icang suba luwas ngalih paku, réh tusing pesan ada dahar icang ané jani-jani. Nah kadong Men Kopané teka mahi, yan tuah lega, idih icang ukana upah icangé nebuk ané i roras dina, tungkakané buin upah teluan, apang ada bubuhang panaké I Tingkes ané jani.” Kéto munyin Mén Tingkesé. “Béh, sajaan Mén Tingkes, kalud bobab ngorahang tusing sakit, megoh nagih upahé agenyés ané satak ilu, nebukang pamragat tuara nyak.” Kéto munyin Mén Kopané ngadébros, lawut makalah tundun nyarengseng majalan. Suba joh, mara ngorahang tusing nyak mayah tungkakan upah, bahan Mén Tingkesé pelih koné, nagih upah di rurungé. Tegarang Mén Tingkes ngawukin ngajakin mulihan nahar basé, manging tan papuara, wiréh munyiné padingehanga aji tundun.

37


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Kala ditu Mén Tingkes macelep mulihan sambil ngarimik di atiné koné: “Saja sulit anaké dadi jelema. Yan sugih, punyah bahan kasugihan, pesu ngagu, titahé wirya, kayang tabuh lén. Tuara marasa dakiné ané tebel magumpal ento di atiné. Yan suba teka masané nyengkala kapelihané ento, tusing sanggup kasugihané lakar nulungin. Kéto masih yan tiwas, imput bahan katiwasan, nganti mobab tur nyerah, pamragatné, patuh tekén I Sugih bangga, pada lakar nemu pakéweh. Sakéwala yan i déwék, ngeres kenehé yan ningalin anak sugih cara Mén Kopa, teka marasa lacuran tekén anak tiwas. Kéto masih kangeresan kenehé, yan ningalin anak lacur, demen mobab/tur nyerah. Dewa Ratu Bhatara Luhur, kéto munyin Mén Tingkesé, ngalantur ndulamé Ida Bhatara: “Nawegang ja, sampunang Paduka Bhatara mapahica sugih ring titiang, yan madaging sakadi manah Mén Kopané, antukan sukayan titiang lacur, nanging mangda manggeh manah titiangé ring kapatutan, kalih ajeg bakti ring Paduka Bhatara Sang Hyang Widni. Wiréh titiang kantun sebet, titiang ngéga pitutur odah-odah, diastun titiang durung tatas uning ring Paduka Bhatara sang dahat suksma, boya punya ngawinang titiang makirangin bakti, saking Pangega, titiang mamanah bakti ring Bhatara.” Kéto krimikan keneh Mén Tingkesé saking ngateleb, sambilanga ngolésolésang pamor di baséné, lawut kinanga. Jeneng ukana ada buin lanturan pakrimik keneha matur tekén Ida Bhatara, énggalan cicingné ngongkong, lantas ia masaheban. Tuara makelo, ngenah anak muani siteng, lenganné malingbing, nyinahang anak mabayu tur nyuara kuangan dahar, jarijin limané alus nirus ka muncuk, nyinahang takut mamacul.

38


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Lawut negteg tapis, kadi nyujatiang ia saja kiul, nanging duweg ngaé sebeng kuncru, mapi tuara mampuh, buka gajahé nedeng, nguntul nyejehin. Sasubané pahak tekén Mén Tingkesé, lantas anaké ento ngomong, duweg ngarenék sada banban, buka kerugé nyuwudang ngejoh: “Jero,” kéto omongné tur kalanturang sada megat-megat, jelap ngahé tabuh cara anak makiré mati buin akesep. “Nawegang ja tulung tiang, nawegang sapuniki lacur tiangé numadi, lacur kirang teda, kalud tani mampuh. Sinah pisan, panumadian anak takut madana idup rihin, mawinan temu kadi mangkin kadi luwun dadahé anyudang balabar, sing jalan-jalan tiang engsut kakangselang. Yan wantah Jeroné lédang, nawegang tudung, icénin tiang beras, yan tan, jinah pacang kanggéang.” Dugas nyambatang jinah, nyangetang ia nguntul, tur munyiné sanget nyemikang, nanging duweg ia nakehang, apang sukat dingeha tekén sang kaidihin. Buin gegéndongé nyambung omong: “Jeroné nulung tiang mangkin, waluya anggén ngalukat raga, mangda Jeroné tan kadi tiang kalintang dahak, pungkur yan dumadi. Malih setekén panglikatané punika saking pakarya ngaraga.” Kéto munyiné tur tusing engsap ia nyaréré kasamping busan-busan uli tuni, nanging setekén tusing ngajinang kalumpu, sajawining pawon ngenah, marogragan rahabné pacalompong bolong, macanggah réad-réod, awanan munyiné katungkakang. Nanging Mén Tingkes, suba masih uli itunianan makeneh kéné: “Buka enduté, bisa ngentikang tunjung luwih suci. Kéto waluya omong anaké ené, luwih kadi babawos guru ngajah sisia, nanging dasar itungané sanget rusak, nyejehin, kadi caling selan bukit. Munyiné

ia

nyatusing

pupu,

nanging

dasar

kenehné,

nyatusing

benahin. Kéto lanturan keneh Mén Tingkesé, awanan disuwud gegéndongé ngomong, lantas Mén Tingkes nyautin: “Jero, rawos Jeroné tiang

39


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

nyuksemayang, sampé tiang ngerasayang waluya sabdan Bhatara ané buat Jeroné katiba tekén tiang, sakéwala sayang pesan, tiang tuara nyidayang nulung Jeroné. Tiang tusing nuturang kalacuran, apang eda Jeroné ané suba kéweh, buin mawuwuh kéweh, bantas tampinan tiang nyidayang mekelin Jeroné, apang ada bekelang di jalan, tekén yéh yan Jeroné bedak. Sajawaning ento, ené waluya anggon tiang ngawales pitutur Jeroné ané utama i busan, dumadak Jeroné tusing salah tampi, wiréh tiang mituturin Jeroné bahan pitutur ané ngaranayang rahayu, tur madasar saking keneh tiang ngateleb, makadi tan pisan mamerih pibalih olih Jeroné. Jenenga yan Jeroné ngidayang ngalawanin mapineh, mirib melahang ngalih gawé saking nanggap upah wiadin, saking ngulak-ulak, ngalu, ngadep saang, padayang tekén ngidih-idih. Réh cara tutur Jeroné i busan, yan anaké demit, kocap dumadi dadi anak lacur. Nanging yan suba lacur, buin demen ngidih-idih, patuh tekén lacur buin ngalih lacur. Déning anaké sugih demit, tekén sugih demen ngidih, sanget jelé tekén anaké sugih demen ngidih, apabuin suba lacur ngidih-idih, sinah dadi telung jelékan. Sang Pradnyan mabaosang, nemnem koné unduké ané ngawinang jalmané lacur, alih lacur agigis, katingal-tingalin sampé lacur sanget pisan, luirnya: 1. Demen nyilih tuwin lakar masilihin. 2. Demen ngidih. 3. Demen mamirat. 4. Mabisain wiadin melog-melog. 5. Mamaling. 6. Mambahak Nyilih tuwin nyidayang masilihin, pacang ngalacurang ané paling nista. Nanging mambahak, ngamatiang jalmané, lantas juang gelahné, ento

40


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

pamekas ané ngawénang lacur sangsara, tekaning atmané kayang dumadi, tan pegat natusing baya sakit ati. Buina kenehang tiang, awanan Jeroné buka jani, buatang ngidih-idih, sinah Jeroné apang ngelah, sampé apang sugih acepané. Nanging acepan Jeroné ento sinah tan kasidan, réh anaké ngediangin lacur, aji ngidih-idih, patuh tekén ngilangang tabah sumangka aji madu, tan urung mabalik dadi racun. Kapegatang Mén Tingkes omongné amonto, lantas ia ngenjuhin gagéndongé tampinan ané gaéna uli itunian, masambilan nutur saha nanjénin yéh, déning takeha gagéndongé bedak. Samitané Mén Tingkes sedeng melaha, sukat suka keneh gagéndongé ningalin muah madingehang tuturné. Bantas ajah-ajahan alisné mapecukan tekén gidatné tahen-tahena, déning ia masambilang naanang duwur sakit. Lantas i gagéndong nyuwangin tampinan saha ngidih yéh. Sasubané pada saling aksamayang, tur i gagéndong ngomong mapamit, Mén Tingkes masih ngawales numadakang apang lentur di jalan. Lantas gagéndongé majalan. Mén Tingkes bareng ngateh teked di padiwangané, sambil ngomong di durin gagéndongé, omongné: “Aksamayang déwék tiangé ngidayang ngateh Jeroné teked diwangan dogén. Nah Jero, jenenga yan Jeroné resep, mirib tutur tiangé ibusan nerusang ngateh Jeroné nganteg sig tongosé rahayu. Apabuin jeroné yan nyak nyambung aji papineh padidi, wiréh sinah masih suba ada sig Jeroné papineh rahayu, nanging nu lakar uruban bahan ané lénan. Buin abedik tiang matingetan, anteng ento pukuhné, ané lakar ngisidang Jeroné ka tongos rahayu, ninggal tingkahé ngagéndong, ané waluya gumi kaliwat terak. Sapakalah gagéndongé uli umah Mén Tingkesé, marasa kagéncél ngétét anteng lobang kenehné bahan tutur Mén Tingkesé, kéweh ngatepesang tur maliah nyusup nganteg kajahjah.

41


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Pameragat metu kenehné kéné: “Éh saja buka tutur anaké ibusan, anteng minakadi tanggu malu patut anggona tekén manusané. Uli ditu ngawinang papinehé rahayu mentik. Yan kiul, ada lacur, tusing nyidayang melasang, cara bongkol tekén muncuk. Yan kiulé piara, tepuk lacuré, yan lacuré suba bakat, pahak corahé, disubané napak sig corahé, saseda tekén pangtekénge, disunané mapangtekéng, rebuta tekén rasan sakit atiné miwah rasan sangsarané. Nanging kéto masih, yadin anteng, yan tantau tekén gagaén, masih tan papuara, awanan yan dadi jalma, patut maurukin sahanan gagaéné ané ngaranayang rahayu.” Mara teked ditu ia ngarimik di atiné, “Dadi bengong.” Kéto dingeha munyi uli durinné. Mara ia nolih, ajinanga timpalné ané ajaka masekeha ngagéndong ajaka nemnem, ningalin timpal mabedbed duwuré aji kupas, saha ngomong, “Béh, anak sigug ojoga idihina bahan I Laleng, lantas lempaga kanti kena.” Masaut gagéndongé ibusan: “Déwasané jelé, awaké sagetan sangkala, kasaktian awaké rusak, punah.” “Kasaktian apa.” Kéto timpalné. “Kasaktian ané ngaranayang sakaya baas muah ané lén-lénan.” “Apa sih ento,” kéto timpalné nyujutang. “Pongah awaké ngidih-idih, cakcaka tekén anaké aji tutur, kanti dekdek remuk tuara bakat pupu. (masambung)

Ida I Ketut Jelantik, Pangawi geguritan Sucita Subudi

42


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Satua Cutet

IG Mardi Yasa

43


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Dugas ento rahinan Umanis Galungan, I Begug luas malali ka tongos pariwisatané luwih tongosné ditu di pasisin segarané. Akéh wwang dura negara, dura désa lan ageng alit, luh muani jeg maadukan di pasisin segarané. Ditu I Begug angob tur klangen nepuk anak malali ka pasisin segarané. Di kenehné I Begug, “apa ya aliha kén anaké malalali mai,” kéto isin kenehné I Begug. Kéwala kayang ya tan pasangkan bareng melali kemu ka pasisin segarané.

D

i pasisin segarané I Begug negak di balé saka pat ané maprda gedé, nyingakin anaké ané magelut, tur saling colék ngajak bungan atiné. Ditu I Begug buka cara kebo mabalih ombak bengong, mabalih

anak malampu di carik tur sambilanga mabalih ombak ané saling pamalunin ngalih pasisi segarané. I Begug sané kalintang begug, bangras, kéto asliné I Begug. Makané I Begug sing ada nak nemenin lan sing ada anak né maekin. Saget jani I Begug suba med malali laut mulih ka umahné. Salantang jalan nadak sara ada anak nagih ngidih tulung tekén I Begug, sakémaon I Begug sing nyak nulungin sawiréh I Begug bes kaliwat begugné.

44


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Manik Sudra

45


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Anak ané nagih ngidih tulung tekén I Begug madan Pan Lumbur ajak Mén Jezi. Pan Lumbur lan Mén Jezi ngelah panak madan Ni Sukri. Ditu Pan Lumbur ngajak Mén Jezi makamen di sunduk santukan sing nyak tulungna kén I Begug. Ditu Pan Lumbur ngomong, “Begug, buka adan cainé begug sing nyak matetulung, kalingké manyama braya metetulung gén sing taén.” Kéto munyin Pan Lemburé sambilanga nyeeng I Begug, lantas sautinné ajak Mén Jezi. “Yen bukak kéto, cai ngaba tingkah, ngaba awak sing kal luung tepuk cai, kal sengkala tepuk cai, buktiang!!!” sambilangan nuding I Begug, ditu lantas I Begug nayutin munyiné Pan Lumbur ngajak Mén Jezi. “Nah, yén mulan cang jani nepuk sangkala, cang sing kal memegug buin lan sing kal ngenjekang batis wakéné dini, di tanah Pan Lumbur ngajak Mén Jezi!!!” kéto munyiné I Begug sambilanga negakin montor adéng-adéng. Gelisang carita I Begug suba neked jumahné, laut bapanné matakon. “Gug, maan kija cai? Uling tuni antiang bapa,” kéto munyi bapané. Laut I Begug masaut, “maan ka pasih malali jani kan Manis Galungan, baang ja malali kapah-kapah,” sadah menyir nengéng bapané. Lantas I Begug luas ka kamarné, disubané di kamarné. Ia ngenehang padéwékané ané tan payu-payu lan sing ngelah tunangang, apa tunangan timpal luh dogén sing ngelah. Santukan kalintang begug tur sing nawang mapayas. Ditu lantas ada kleteg bayu lakar ngalih ané madan lengis colék, pengasih-asih, muah penangkab. Jani duasané luung pesan pas rahinan Umanis Galungan, jani ba lakar melali ka Kaki Tamané. I Begug metari ngajak bapané muah méméné. “Mé Pa, icang kal malali pesu jep, ngelimurang manah pang sing sumput otaké,” kéto munyiné I Begug. Laut Mén Begug nyautin, “nah, adéng-adéng ning,” kéto pesan munyiné Mén Begugé. Né jani I Begug suba ked di umah Kaki Tamané, negak di kamar suciné I Kaki Taman ngaba canag yasa misi sasari séket tali piah. Ditu kaki taman matakon ngajak I Begug.

46


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“Gug, ngudiang gelaé mai?” kéto pesan patakon kaki tamané. “Ki, né tiang ada masalah bedik,” pesautné I Begug. Lantas Kaki Taman nyautin, “bah..... né sing ada lénan kén céwék, pasti cai sing ngelah tunangan, jani cai mai sing ada lén pasti kal ngalih pangégér, lengis colék?” kéto patakon I Kaki Tamané Lantas I Begug masaut, “inggih Ki, to bé ané alih tiang mai, jani mapan Kaki ba nawang tatujon tiangé mai, gaénang tiang jani baangné nomber satu Ki.” I Begug masaut sambilanga mekenyem manis. “Béh.. yén kéto aluh, da ba sangsaya ajak barang kakiné.” Laut I Kaki Taman ngerajah, mantrain sarana ané anggona ngaé lengis colék muah pangégér to. Tusing ada tengah jam sagét Kaki Taman ba suud ngamantrain saranané to, laut kaserahang ban I Begug. Laut I Begug nampi lengis colék ajak pengégér ento laut I Begug matakon ngajak Kaki Taman. “Ki, kéngkén carané nganggon lengis colek ngajak pengégérné?” kéto Munyiné I Begug. I Kaki Taman masaut, “kéné Gug, nyanan yén nepuk céwék ané demenin cai, to lengisé colekin di limané, yén pangégérné jang di kantong bajuné utawi dija ja aluh baan ngejang. Laut I Begug mapamit budal ka umahné. Mangkin gelisin carita suba rahinan Umanis Kuningan ditu I Begug buin melali ka pasisin segarané tusing engsap ia ngaba barang ané baanga kén Kaki Taman. Tongos I Begug malali né jani patuh sakadi Rahinan Umanis Galunganné. Disubané neked di pasisin pasihé biin I Begug klangen nepuk ombak ané saling pamalunin ngalih pasisi segarané. Disubané med I Begug negak di saka paté ané maprada gedé, makisid ia negak ka bongkol kayuné. Disubané negak di bongkol kayuné sagét ada anak luh nagih bareng negak di bongkol kayuné. “Bli, dadi bareng negak dini?” kéto pesan munyiné Ni Sukri. I Begug mesaut, “dadi Mbok, dini ba negak ajak tiang. Pang ada ajak tiang makeengan, men sira wastan mboké?”

47


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Masaut Ni Sukri, “tiang mawasta Ni Sukri, men bli sira?” Masaut I Begug, “tiang mawasta I Begug nika.” Disubané saling kenalan kanti tukaran nomber WA laut disubané saling tukaran nomber WA ked di jumahné buka dua saling chatingan ngantos kalemah ba kanti siapé pakruyk di duur punyan kayu né. Nemangkin I Begug lan Ni Sari sampun madamar di carik. Yén rasarasayang sampun limang bulan matunangan, nangin I Begug tusing taén malali ka umahné Ni Sukri, kéto masih Ni Sukri tusing taén melali ka umahné I Begug. Ceritané jani ia buka dadua janjian lakar malali mulihné. Né jani I Begug malali ka umahné Ni Sukri. Di subané neked di umahné Ni Sukri jeg sagét teka bapané Ni Sukri uli abianné nedeng ngaba arit laut nuding I Begug aji arit. “Éhh, Gug inget pidan apa munyin cainé pidan, ada cai mamunyi sing lakar ngenjekang batis cainé dini di tanah wakené.” Kéto munyin bapané Ni Sukri sambilanga nuding aji arit. Laut I Begugu masaut, “Pa, né pidan da ba ta sangetanga pa, sawiréh, tiang demen ajak pianak bapané.” Bapanné Ni Sukri bes keliwat gedeg basangné. “Éhh.. cai Begug bas kaliwat corah tinggak cainné, yén petékan ping telu cai ondén magedi uli tanah wakéné kal angggon nganggét baong cainé jani dini, magedi cai!!!” kéto munyin bapané Ni Sukri sambilangan mapetékan tur ngalih I Begug. I Begug lantas nyerucut mulih cara bikul belus, tusing masaut jeg lantas was tan paorah. Disubané ked dijumahné I Begug lantas macelep ka kamarné, disubané ked di kamarné ia ngalekas nyutirupa dadi celuluk, disubané kéto lantas ia ngalih bapané Ni Sukri, nangin tusing ngidaang macelep ka pekarangané, santukan di pakarangané Ni Sukri kasengker baan benang mas. Disubané kéto ia buin mawali kajati mula. Buin maniné sagét I Begug lan Ni Sukri suud matunangan. Ditu I Begug buin ia kaleng ngenehang undukné sané karasayang jani. Ulian munyinné

48


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

pidan ia dadi suud matunangan. Né jani I Begug satata ngenehang unduké to kanti I Begug ngemasin buduh ulian ngenehang unduk ia suud matunangan ngajak Ni Sari tur kaamah baan lengis colék ngajak pengégér ané baan meli aji séket tali piah.

Bukit Tunggal, 12 Novémber 2020

IG Mardi Yasa, embas lan jenek ring Désa Kedisan lan kantun dados mahasisia ring UHN IGBS ring Jurusan Pendidikan Bahasa lan Sastra Agama.

49


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Artikel

I Nyoman Agus Sudipta

50


Suara Saking Bali

P

Édisi LI | Januari 2021

akibeh jagat mangkin sané kasengguh abad-21, sujatinyané ngaptiang mangda manusa sida nabdabang padéwékan ipuné nganutin aab jagat. Abad-21 mapangapti mangda manusa sida madué jnana sané utama,

santukan punika anggén serana nyanggra tur midabdabin kawéntenan globalisasi. Manusa ring abad-21 kaaptiang pisan mangda madué kawikanan, luir ipun: 1) Berpikir kritis (critical thinking), inggih punika mangda prasida madué papineh sané tajep lan sida muputang sakancan pikobet nganutin wiwékajnana; 2) Berkomunikasi (communication), inggih punika mangda prasida mababaosan sané mardawa mawit saking papineh becik; 3) Kolaborasi (collaboration), inggih punika prasida ngwangun paiketan yadiastun matiosan wangsa, agama, lan adat istiadat sané kadasarin antuk rasa manyama braya lan paras-paros ngapti tatujon sané utama; 4) Berkréativitas (créativity), inggih punika mangda prasida nincapang swakirti sané mawiguna ring kauripan puniki. Kawikanan indik pakibeh abad-21, sujati dados bantang anggén midabdabin globalisasi sané sampun ngranjing éra révolusi industri 4.0. Kawéntenan révolusi industri 4.0 mapangapti pisan, mangda manusa sami sida madué kawikanan nganutin pakibeh téknologi informasi lan digital sané sayan nglimbak. Indik puniki sujati sané patut kadabdabin, mangda pamargi révolusi industri 4.0 nénten ngawinang pikobet. Punika mawinan kaluihan manusa patut pisan katincapang nganutin abad-21, utamanipun midabdabin révolusi industri 4.0. Manusa pinaka prani sané luih madué Tri Pramana, luir ipun: sabda, bayu lan idep. Kaluihan sané utama punika mawit saking idep, santukan baburon wantah madué sabda lan bayu, raris entik-entikan wantah madué bayu. Yéning rerehang kawéntenan sarwa prani nénten lémpas ring bayu pinaka kauripan utawi prana. Bayu punika sané ngawinang sarwa prani prasida ngamargiang sakancan swadharma ring kauripan puniki. Indik bayu taler wénten ring Bhuana Agung lan Bhuana Alit sané munggah ring Panca Maha Bhuta. Dadosnyané, bayu dahating mautama pisan ring kauripan puniki. Napi malih

51


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

bayu pramana ring manusa mabuat pisan anggén nincapang sahananing kaluihan sané wénten. Yéning manusa nénten égar lan seed pisan nincapang kaluihan sané kadasarin antuk bayu pramana sané becik, pastika tatujon sané kaaptiang nénten prasida kapanggih. Santukan bayu pramana gumanti kasujatian manusa sujana. Nganutin Sad Kértih silih sinunggil ipun mapangapti pisan sida kapanggih Jana Kértih punika manusa sané sujana. Mangda kapanggih manusa sujana pinaka Jana Kértih manut panglimbak révolusi industri 4.0, patut pisan kawangun parikrama sané seneng melajah. Sakadi sané munggah ring Niti Sastra mangda setata ngamargiang takitakining séwaka guna widya. Mangda selantang tuuh setata malajah sané kabaos long life éducation. Manut kadi daging geguritan Selampah Laku mangda sida setata “nandurin karang awak”. Sané anggén nandurin padéwékan wantah guna widya mawit saking seneng melajahin sastra. Parilaksana puniki manut pakibeh abad-21, kamargiang antuk parikrama literasi. Tatujon Gerakan Literasi Nasional (GLN) punika anggén nincapang lan nguripang pamargi literasi ring kauripan puniki sané kakawitin saking kulawarga, sekolah lan ring krama, anggén bantang pamargi séwaka guna widya mangda sida nincap karahayuan lan kasukertan ring jagaté puniki. Literasi ring kulawarga kamargiang olih guru rupaka antuk parilaksana seneng ngwacén lan sida nyelagang galah rikala nyirepang alit-alitnyané antuk parikrama ngwacén satua. Taler mangda ring gria madué perpustakaan keluarga utawi ngarya pojok baca, sané kagenahang ring kamar tamiu, balé daja, balé dauh, balé dangin utawi genah becik masandekan lan mapupul sareng kulawarga. Literasi ring sekolah kamargiang olih guru pangajian rikala jagi ngawitin ngajahin ring kelas. Punika taler kamargiang ékstra sastra, jurnalistik lan téater pinaka galah lan genah para sisya melajah lan nglimbakang indik literasi ring sekolah. Literasi ring krama kamargiang ring wewidangan désa adat mangda sida nganutin program gerakan literasi masyarakat. Pamargi literasi ring wewidangan désa adat nganutin Peraturan

52


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Daérah Provinsi Bali Nomor 4 warsa 2019 parindikan Désa Adat ring Bali, Pasal 25 butir l, irika munggah indik kapustakaan lan taman bacaan. Puniki matatujon mangda kawangun perpustakaan ring wewidangan désa adat sajebag Bali. Taler punika munggah ring Undang-undang Nomor 43 warsa 2007 parindikan perpustakaan, kabaos irika mangda pemerintah pusat, pemerintah daérah lan masyarakat mautsaha ngawéntenang taman bacaan masyarakat lan rumah baca anggén nincapang budaya seneng ngwacén. Yéning sampun ring désa adat kawangun perpustakaan sané kapiara becik, pastika pamargi literasi sayan nglimbak mangda budaya nyastra sané sampun katami saking nguni sida mamargi antar lan rahayu. Taler ring pura, utamanipun ring Kahyangan Tiga, kagenahang buku indik sastra agama, mangda rikala para pamedek nyantosang pamargi pamuspaan sida nagingin galah punika antuk ngwacén buku. Sujatinyané pamargi budaya literasi patut pisan kadabdabin saking mangkin antuk bayu pramana sané égar lan seed pisan mangda kapanggih manusa sujana. Ngiring aptiang Bali literasi anggén midabdabin révolusi industri 4.0, mangda kapanggih Bali rahayu prayojana mahottama sujana (bayu pramana).

I Nyoman Agus Sudipta embas ring Karangasem tanggal 29 September 1984. Makarya dados guru ring SMK Negeri 1 Abang Karangasem. Kakawianipuné kawedar ring Bali Post (Bali Orti) miwah Pos Bali (Médiaswari). Ngamolihang jayanti Gerip Maurip saking Pustaka Ekspresi antuk cakepan sane mamurda Ngrebutin Abu

53


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

54


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Korupsi

Mula saja masebeng manis Kema mai ngaba barang né malengis Apang setata idup nagih tis Kanti nyemak gaé mapipis Lega….? Lega keneh cainé né jani Tusing kéh makeneh gati Ulian dot ngaba férari Kanti nyemak gaé korupsi Sakit…. Sakit kenehé né jani Ulian ninggalin pamerintahé iteh ngastiti Liu anak korupsi nanging tusing mahukum mati

55


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Tuah Janji

Engsek tangkah tiangé ninggalin pamerintahané jani Kema mai masebeng manis Nanging tatujoné mamuas ngilis Janji…! Janji…! Apa kéh tuah janji Nanging sing ada mabukti Da…! ngaku ririh Da…! ngaku sugih

Yéning tuah nyakitin rakyat padidi Jengah…! Benyah…! Apa buin katagih jani né jani rakyat suba matangi ulian munyi sing ada mabukti

I Komang Santika embas ring Bhuana Giri, 09 April 1995, dados mahasisia seméster VII, ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

56


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Satua Cutet

Komang Karunia Sasmitha

57


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Kulitné putih gading, bangkyangné acekel gonda layu, alisné medon intaran, sujénan lan gingsulné ngaénang anaké ningalin buduh kepayang. Nyén séh anaké ané tusing nawang Luh Pradnya, anak luh jegég uli Désa Bukit, minab pidan méméné ngidamang bulan. Liu anak lanang ngedotang Luh Pradnya anggona gagélan.

K

acrita Luh Pradnya suba negak di bangku kuliah, ia kuliah di kampus pariwisata. Minab pidan ia ngelah cita-cita dot magaé di hotél berbintang 5. Luh Pradnya seken-seken masekolah, di

kampusné liu anaké nawang krana ia mahasiswa sané berpréstasi tusing ja dueg di palajahan dogén ia masih dueg di bidang seni. Uli cenik ia suba ajahina ngajegang seni budaya Bali tekén reramané, dugas mayusa 8 tiban ia suba bisa ngigel, ia masih milu mesanggar tari di Désané. Liu anaké ngorahang amen suba ia ngigel tariané jeg mataksu. Sang surya suba ngentér ento artiné suba semengan. Luh pradnya ngénggalang bangun tur malaib ka kamar mandi. “Luh, mémé jak bapa lakar ka tegal, nyanan kancing pintuné yén lakar majalan ka kampus,” kéto méméné mageluran uli sisi. “Nah Mé,” pasaut Luh Pradnya alon. Sawetara jam 10.00 Luh Pradnya berangkat ka kampus. Luh pradnya nyetater motorné, tingalina bensin motorné telah, ngénggalang ya ka tegalé ngalih reramané.

58


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“Mémé, bapa, mai ja malu, tingalin né lengis motoré telah, pipis I Luhé masi telah,” Luh Pradnya ngomong sambilanga ngulapin méméné uli delod cariké. Méméné lantas malaib jagjagin panakné, “Luh mémé jak bapa ada pipis tuah amoné. Né malu kanggoang Luh nah,” sambilanga ngamaang pis panakné. “Nah Mé. Jani tiang lakar majalan ka kampus,” Saut Luh Pradnya sambil niman liman méméné. Di rurungé Luh Pradnya ngetélang yéh peninggalan ulian ngenehang unduk kulawargané buka jani. Ia marasa hidupné ngangsan ngéwehang, ia masih ngelah adi ané enu masekolah di bangku SD. Kondén buin yén buin pidan adiné lakar ngalih sekolah, pastika suba lakar merluang pipis ané liu. Ya masé sebet ulian kondén ngidaang ngamaang pipis mémé bapané. Neked di kampus, Luh Pradnya ngénggalang melaib sambilanga ningalin jam ané adi di limané, ya takut terlambat krana ia marasa waktuné telah dugas busan ngantré di pompa bensiné. Kacrita jam pelajaranné suba telah. Makejang mahasiswané magrudugan pesu uli kelasé. “Luh, mai ja malu.” Luh Pradnya makesiab tur ngénggalang nyagjag. “Wénten napi Bu?” Saut Luh Pradnya jejeh. “Kéné Luh, buin mani ada tamu uli Turki lakar melancaran ka hotél, tamuné dot ningalin tari Bali Luh, Luh nyak buin mani ngigel?” petakon bu dosén ané ngajahin di kampusé ento. Luh Pradnya marasa kimud tur mesaut, “Tiang nyak Bu, sakéwala tiang tusing bisa mapayas Bu.” “Ento suba ibu ané nanggung, ané jani ibu tuah ngidih kasayagan I Luhé dogén. Buin mani I Luh lakar ibu jemput di mukak gangé.” Luh Pradnya maanggutan, maciri ia suba nyak.

59


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Manik Sudra

60


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Suba neked di jumah, Luh Pradnya ngénggalang ngalih reramanné, tur nuturang unduké ané busan di kampus. Kendel sajan keneh reramanné, krana suba uli jani Luh Pradnya bisa ngalih pipis tur mandiri. Luh Pradnya nyayagayang piranti ané lakar abana ka hotél tongosné ia ngigel, uli kamen, subeng, cemara, miwah sané lianan. Disubané makejang sayaga lantas ia morahan tekén reramanné. Suba neked di hotél, angob Luh Pradnya ningalin bangunan ané gedé, liu misi lampu, liu masi ada anak ané kulitné putih buka kapasé, ada masé anak ané kulitné selem, mirib tamu uli dura negara. Nanging ada tamu abesik ané peliatné tusing ngidaang lémpas tekén Luh Pradnya, anak muani siteng, kulitné putih, tur bokné mawarna gading. Lantas paekina Luh Pradnya tekén tamuné ento tur ajakina makenalan saling tukaran nomer HP. Suba suud ngigel, kendel pesan hatiné Luh Pradnya tusing ja ulian ia maan pipis dogén, krana ia masih maan kenalan bulé. Teked jumah Luh Pradnya, tusing cara biasané, ia ngénggalang ka kamar sambilanga kenyem-kenyem mecik HP, méméné micukang alis ulian ningalin panakné ané tusing biasané buka kéto. Kacrita suba makelo ia kenal ajak buléné ento, tur Luh Pradnya suba dadianga gagélan. Ané jani Luh Pradnya suba tusing cara Luh Pradnya ané pidan, bokné suba bawak tur mawarna gading, yéning kija-kija bibihné setata barak, ulian lipstikné ané tebel. Ia masih ngelah rencana lakar berangkat ka dura negara ngalih pangupa jiwa, nanging reramanné tusing ngemaang. Teka uli kampus, Luh Pradnya ngalih reramanné ka tegalé. “Mé, Pa baang ja tiang ka luar negeri. Tiang med hidup buka kéné,” pangidih Luh Pradnya. “Yén dadi pangidih mémé, I Luh di jumah dogén tulungin mémé magarapan, mémé tusing las kalain pianak Luh,” pesaut méméné, sambil ngusap yéh mata. “Nah yén Mémé jak Bapa tusing ngamaang, tiang lakar mati dogén, tusing maguna masih tiang idup!” Luh Pradnya brangti.

61


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“Nah yén mula kéto pangidih I Luhé, mu suba I Luh isinin keneh I Luhé. Sakéwala melah-melahang I Luh ngaba déwék ditu, eda engsap ngastiti bakti, eda engsap tekén Batara Luh.” “Tiang tusing lakar engsap pa, tiang pasti mawali ka Bali, tiang pasti lakar ngabarin mémé lan bapa, eda sebet Mé, Pa.” Méméné lantas ngelut Luh Pradnya, sambilanga ngeling. Sesukat ngelah gagelan uli dura negara Luh Pradnya maparisolah lén, tusing cara pidan. Jani suba ngancan wanén tekén anak tua. Aminggu suba liwat, Luh Pradnya suba ngurus surat lakar berangkat ka Turki. Baju, sepatu, sandal, suba masi jangkep lakar abana berangkat. Ia masih tusing engsap ngaba piranti ané sesai anggona ngigel. Méméné sedih pacang katinggalin panakné ka Turki, nanging ia suba tusing bisa ngomong apa. “Mé, Pa tiang lakar berangkat jani. Acepang tiang apang rahayu,” lantas luh Pradnya berangkat. Sasukat ento Luh Pradnya tuah nélpon méméné acepok, dugas ia mara neked di dura negara dogén. Suba 3 sasih, I Luh Pradnya tusing taén makabar. Ngawai méméné ngeling ulian sabilang lakar nélpon nomor HP Luh Pradnya tusing aktif, pisaga ané magaé di dura negara takonina indik Luh Pradnya tusing masi nawang. Luh Pradnya ditu kacunduk tekén gagélanné, ia masih suba nongos saumah tekén gagélané, buka anaké ané suba makurenan. Gaya hidupné suba malénan tekén pidan, makejang suba serba aluh. Pidan Luh Pradnya ngigel ané gambelanné aji gong jani suba nganggo musik ané ngaé jantungé ngerudug, tusing buin ia ngigel nganggo kamen, jani ia suba nganggo rok mini. Mirib suba kena pergaulan ané tidong-tidong. Sadina-dina gaginanné kéto dogén, tusing taén inget tekén rerama, tusing taén inget tekén Batara. Jani awakné suba ngancan meragang, muani suba ngancan kisut ulian naar ané tidong-tidong.

62


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Sedek dina anu. Luh Pradnya ngarasayang sesek di tangkahné, awakné panes bara, bibihné selem, tur mesuang getih. Gagélanné paling ulian Luh Pradnya nadaksara buka kéto, I Luh Pradnya lantas abana ka Rumah Sakit ané ada ditu, ditu Luh Pradnya kaorahang ngelah gering ané keras ulian gaya hidupné ané tusing sandang raosang séhat. Suba 3 dina Luh Pradnya nginep ditu nanging tusing masih seger, ditu ia nanggehang rasa sakitné, ditu ia gelargelur ngaukin méméné sambilanga ngeling. Suba sakancan ubad anggona tusing masi seger. Luh Pradnya angkihanné ngangsan ngangsur ditu dokter mautsaha apang Luh Pradnya seger nanging tusing prasida, Luh Pradnya suba mawali ka gumi wayah. Layon Luh Pradnyané suba makirim ka Bali, mémé bapané makesiab nepuk unduk buka kéné, makejang suba liwat tusing ngidang lakar nyumunin. “Luh, melah-melah majalan,” méméné ngeling tur ngelut layon panakné.

Komang Karunia Sasmitha, mangkin dados mahasiswa ring STAHN Mpu Kuturan Singaraja

63


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Prosa Liris

Rabindranath Tagore

/90/ Punapi sané jagi aturang titiang ring Ida Bhetara Yamadipati, duk Ida tedun ring kubun titiangé? Titiang jagi ngaturang takilan urip titiangé sané mebuntil ageng ring tamiun titiangé nénten metalang tangan Idané duk Ida mantuk. Mekasami pemupun angguré sané legit sané tedunang titiang ring raina masan ngaasin titiangé miwah wengi masan panes titiangé, batin titiangé mekasami taler sané punduhang titiang mekasami antuk urip titiangé sané bincuh, jagi aturang titiang ring Ida, duk sampun rauh tutug sengker titiangé pét Bhetara Yamadipati tedun ring kubun titiangé.

/91/ I Ratu sané pinih pungkura negepin urip titiangé, padem, padem titiangé, i riki durusang sampun tedun raris mekisi-kisi ring titiang. Sué sampun I Ratu antosang titiang; I Ratu sampun sané ngawinang, tampa suun titiang sekancan sedih miwah gargitan uripé. Mekasami sané wénten ring sikian titiangé, sané duénang titiang, sané acep-acepang titiang, taler baktin titiangé mekabungkul, setata membah ring anggan I Ratuné, ring tibuané sané singid. Antuk cecingak sané aseledétan tur sané pinih pungkura ring penyuryanan I Ratuné, ngawinang kantos ka wekas urip titiangé I Ratu sané nuénang.

64


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Sekaré sampun ketanding tur sekar tamané sampun nyukuh kanggén ring nganténé. Duk sampun meserah, nganténé jagi ngaonin kubun ipuné, raris tangkil ring Ida Sesuhunan ipuné, pedéwékan ring sepi singid wenginé.

/92/ Uning titiang, bénjang pungkur jagi rauh taler, telas kelisat matan titiangé ring jagaté, nyelebseb uripé ngaonin titiang, raris ngusapang rurub kelupakan matan titiangé. Sekéwanten wenginé bintangé jagi mekemit, raris semengé kepit sekadi sané sampun-sampun, galahé megulung-gulungan sekadi ombak-ombakan segarané sané ngampihang soroh gargita miwah sedih manahé. Pét manah-manahin titiang tutug sengker titiangé, lung sampun antuka sané ngelantud-lantudin, raris ring sunar pademé ton titiang linggih I Ratuné, akéh medaging kewibuhan sané nénten kerenga. Kagungané megenah ring genahé sané pinih andapa, kagungané dados sané pinih néntena. Sekancan sané saat ipit-ipitang titiang miwah sekancan sané sampun keniang titiang bengayang sampun mekasami ical. Sané duénang titiang wantah artha branané sané duké dumun setata kutang titiang tur setata nénten rengaang titiang.

/93/ Sané mangkin titiang sampun kelugra. Nikaang ring titiang mangda becikbecik memargi, inggih ida dané! Untukang titiang tendas titiangé, sané mangkin titiang ngelungsur mepamit. Puniki sereg kubun titiangé nénten titiang ngelungsur peduman ring kubun titiangé malih. Sané lungsur titiang wantah pengenikan duéné sané nyunyur manis.

65


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Sué sampun titiang ngiring ida dané mesandingan, sekéwanten punapi sané lungsur titiang akéhan ring punapi sané sida aturang titiang. Sané mangkin sampun nyaluk wengi, sampun padem taler suaré sané nerangin dedet kubun titiangé. Dedauhané sampun rauh, sané mangkin titiang ngelungsur mepamit.

/94/ Astitiang apang rahayu pejalan tiangé mangkin, Nyoman! Langité barak, ampun galang kangin, ngulangunin rurungé ané lakar tuut tiang. Ampunang sesed nakonang napi ané bekelang tiang luas merika. Tiang luas, liman tiangé metalang, nanging keneh tiangé bek misi acep-acepan. Lakar saluk tiang pepayasan rangkat tiangé. Ten ja lakar saluk tiang kudrang kelambin gegéndongé, tur kapi ja lakar kesengkalan, ten tiang lakar jejeh. Bintangé pekenyit galang yéning pejalan tiangé ampun tutug, sarin kidung sanjané ané sedih nika lakar kepit uli di kori agungé. (masambung...)

Catetan: Kabasabaliang olih Komang Berata lan kawedar antuk Sanggar Buratwangi warsa 2002

66


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Satua Masambung

67


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Sang Satiaka, Sang Widaha, Sang Nisata

gelis ngwalesang ngamuk

daat purusa raris niwakang panah mawastu akéh raksasané padem. Asapunika taler Sang Kicaka makta gada besi mangseh sinambi nigtig asing kacunduk kapademang. Sang Drestadyumna niwakang panah mawisésa. Sang Prabu Winda miwah Sang Prabu Nuwinda taler niwakang panah mawinan mesehé dekdek lidek bangkénnyané. Raksasané sané kantun maurip sami ngetor nénten purun ngwalesang. Watek danujané sané makeber ring ambarané ngeton timpalipuné watek détiané telas padem gelis ipun mengkeb ring gulemé. Watek Yaduné gelis niwakang panah bayu bajra mawastu paglantes danujané kadi kasabatang pamuputné padem. Kala punika waduan Sang Bomané sami ajerih. Yaksa, pisaca, raksasa miwah détiané akéh sané padem nénten keni wilangin.

S

ang Prabu Cedi, Sang Karna saha waduanidané kasarengin antuk para ratuné kantin Sang Boma sinarengan ngwalesang nandingin watek Yaduné. Sang Karna, Sang Prabu Cedi sami niwakang panah tan bina

kadi sabeh ulungan panahidané akéh mademang meseh. Watek Yaduné nénten nyidayang nandingin pamuputné makéh sané padem. Pianak Sang Kalayawana nyarengin ngamuk, ngungsi Ida Sang Prabu Wirata miwah Sang Kicaka. Patih Kicaka karebut olih pianak Sang Kalayawanané. Kacingak antuk Sang Prabu Wirata di gelis kapecutin kudan krétanidané misadia pacang nulungin Sang Kicaka. Sasampuné nampek raris kapanah pianak Sang Kalayawanané

pamuputnya

padem

saha

panjaknyané.

Sang

Prabu

Drestadyumna kakurung olih watek détiané nanging gelis rauh Sang Prabu

68


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Salia miwah Sang Prabu Drupada mapitulung raris kapanah mesehé mawastu akéh sané padem. Sang Prabu Kalingga kasarengin antuk Sang Prabu Iranianaba ngungsi waduan Ida Sang Prabu Salia. Sasampuné macepuk yudané rames pisan. Kacingak-watek détiané sané ring sisi kiwa kapésan digelis Sang Prabu Cedi mapitulung, saantukan ring sisi tengen taler kapésan gelis Sang Karna mapitulung. Akéh watek Yaduné séda kaamuk antuk Prabu Cedi miwah Sang Karna kasarengin antuk Sang Jarasanda prabuné ring Magada. Watek Yaduné kalilih raris ngrereh genah pasayuban ring Sang Satiaka, Sang Widaha miwah Sang Nisata. Watek Yaduné padem sawetara kalih tali. Lianan ring punika taler akéh sané kanin. Sané kantun maurip sami malaib ngengkebang déwékipuné. Indiké punika kacingak antuk Ida Sang Arjuna raris ngandika, “Inggih, Déwa sinamian, sampunang I Déwa ajerih saantukan laksanané asapunika nénten ngrajegang rana yadnya. Sang Prabu Cedi miwah Sang Karna punika wantah satrun I Déwané patut tandingin. Pikolih anaké mayuda wantah kasukan ring sekala miwah ring niskala. Yaning molih ring payudan I Déwa pacang mikolihang kalédangan kayun, kapuji miwah kasumbung antuk jagaté. Yaning séda ngamuk ring payudan punika utamaning pamargi nincap suarga loka tur kapendak antuk widiadari. Nanging yaning jerih kalilih malaib ninggalin payudan, janten pacang katawan tur dados kakedékan jagat. Sasampuné padem atmanyané kategul tur kadanda antuk Ida Betara Yama. Punika awinan gelisang matulak malih, wantah yudané punika margi ngulati suarga wiadin suka wirya. Darmaning kesatria kadi I Déwa mangda uning ngamanggehang yasa, nénten makirig ri kalaning Karauhin satru sinarengan ngarepang, sahasa ngamuk misadia makerti dados tetuladan ring jagaté. Senjata sané gamel I Déwa punika gumanti gunanipun pacang anggén mademang meseh. Nirgawé pisan I Déwa ngamel senjata nénten kayun

69


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

mayuda, indiké asapunika daat kaceda antuk jagaté. Ngiring mangkin, mawali ngarepang tur papag sapangrauh mesehé!”

70


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Digelis Sang Arjuna ngetakang krétanidané ngarepang, kasarengin antuk Manik Sudra

Sang Prabu Rukma, Sang Prabu Druma, Sang Prabu Basudéwa, Sang Samba miwah Sang Gada ngungsi Sang Karna miwah Sang Prabu Cedi. Para ratuné gregetan digelis niwakang panah magutin pangamuk Sang Karna miwah pangamuk Prabu Cediné. Waduan Ida Sang Karna mandeg diastun asapunika taler tan urungan kapanahin tur kaiderin mawastu akéh padem. Nyingak panjakidané akéh padem Sang Karna kalintang duka raris di elis nandingin Sang Prabu Rukma, miwah Sang Prabu Cedi nandingin Sang Arjuna. Prajurit Sang Prabu Cediné kapanah, akéh sané padem miwah krétannyané rusak. Digelis kapanah Sang Arjuna antuk panah Sanggararaja téjannyané kadi geni manesin. Sang Arjuna ngwales manah antuk panah caling naga. Panah punika sering ngamolihang, pateh sakadi angkihan naga pasa tur ngwijilang geni. Punika ngawinang panah Sanggararajané basmi. Sang Prabu Cedi gaok ngaksi senjata Sanggararajanidané telas basmi. Digelis nglepas panah paican Ida Sang Hyang Ludra sakadi blabar mijilnyané ngebekin tegal payudan. Sang Arjuna ngwales nglepas panah Narayana. Irika raris panahé macepuk. Sang Arjuna miwah Prabu Cedi sami sebet makelid. Panah Sang Arjuna ngeninin krétan Sang Prabu Cedi mawastu kréta punika rusak. Panah Sang Prabu Cedi mademang kusir Sang Arjunané. Payudan Ida Sang Rukma sareng Sang Karna sami purusa, saling tujah, saling panah, saling ngunus candrahasa tur saling sempal. Dadan Sang Rukma keni kasempal rahidané membah. Sang Satiaka gelis rauh nulungin Sang Prabu Rukma saha kaplaibang. Sang Gulmuka mati keni kapanah olih I Drawalika. Sang Nasata gelis ngwalesang, tangkah I Drawalikané kalempag antuk gada mawastu ipun padem. Sang Sraba gelis niwakang panah mawinan kaon waduan Ida Sang Prabu Druma. Kala punika Sang Surata digelis ngwales niwakang panah mawastu padem waduan Sang Srabané. Nyingak waduané padem, duka Sang Sraba gelis kapanah Sang Surata tumuli keni kantanidané.

71


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Gelis Sang Surata ngwales antuk panah arda candara pamuputé padem Sang Sraba. Duka Sang Prabu Cedi gelis kapanah Sang Surata antuk panah ageni mawinan sami waduané kapanesan. Kala punika gelis kawales olih Sang Surata kapanah atuk panah Barunaastra pamuput medal toya saking panahé mademang geniné. Sang Prabu Cedi gelis niwakang senjata bajra, Sang Surata gelis nangkis antuk senjata, mawastu elung senjatanidané. Kala punika gelis Sang Surata ngambil limpung kadangsek Sang Prabu Cedi sinambi ngandika, “Ih, Sang Supala! Liatin ené tuah pinaka jalaran cainé mati.” Sapunika pangandikanidané raris nglempag antuk gada keni gelung Sang Prabu Cediné jantos benyah, sambeh manik sesocannyané. Sayan duka Sang Prabu Cedi raris kapanah Sang Surata jantos séda. Nyingak Sang Surata séda punika mawinan duka pisan Ida Sang Prabu Basudéwa, miwah Sang Prabu Druma. Sang Prabu Basudéwa nangkepin Sang Supala. Sang Prabu Druma nangkepin Sang Prabu Kalingga sami purusa ring payudan. Sang Prabu Druma niwakang senjata utama pakebiar-biar luir latu dumilah ring ambarané raris ngeninin Sang Satruntapa ngawinang sétsét tur puun kuacanidané. Sang Satruntapa gelis ngwales manah Sang Prabu Druma antuk senjata ujan maduluran angin baret mawinan ngetor ngilgilang Sang Prabu Druma. Sang Prabu Basudéwa rauh mapitulung. Sang Prabu Basudéwa raris nangkepin Sang Prabu Cedi sami mentangang panah mawisésa.

Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Sang Boma sané kamedalang antuk Dinas Pendidikan Dasar Provinsi Daérah tingkat I Bali warsa 1989/1990

72


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

73


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Koruptor #1

Nika sané madué jabatan Malinggih ring ajeng podium Munyiné paling kagugu Kocap kemu-mai masepatu baru Nganggo jas lan dasi Malancaran kemu mai Nglindeng ka dura negara sabilang wai Saget lepet nasibné Ulian maling pipis rakyat Ané maling tusing nak lén Tuah i koruptor Jani mejuk bayuné ngetor Negak di tengah jeruji besi Ngetélang yéh mata Makamen di sunduk, maseselan

74


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Koruptor #2 Aduh manes dingin guminé jani Kebus sekadi makukus Ada né ngeling kanti ngeliling Telah pipis amah maling Telah ulian koruptor Koruptor anak sané momo Momo arta berana Tusing karasa ia suba mabaju oranyé Mara inget tekén déwék pelih Panak somah pada ngeling Gumi wayah tusing buin tis Tis cara ngaba pipis

Ni Komang Miniasih embas ring Karangasem, 10 Juli 1998, dados mahasisia seméster VII, ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

75


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Satua Cutet

IBW Widiasa Kenitén

76


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Sabilang ngliwatin Tukad Unda, Wayan Darsana nunas lugra ring Bhathari Gangga. Ia inget tukad ané liwatina gumanti linggih Bhathari Gangga. Déwi Gangga tusing di India dogén ada. Guminé bunter. Ento ané tawanga tekén Wayan Darsana. Déwi Gangga setata ngicénin tis guminé. Buina ia marasa awakné liunan malakar aji yéh tuah bok lan giginé dogén tusing misi yéh. Lénan tekén ento makejang macampuh yéh.

“R

atu Bhathari, titiang nyelang margi,” kenehné Wayan Darsana mamunyi. Sambilanga nyeledétin ilehan pajalan yéhé. Montoré masi masliwer di sampingné kangin kauh ada

uli Karangasem, ada ané uli Klungkung ka Karangasem. Jembatan Tukad Undané jani ngliwatang. Ipidan satondén ada jambatan anaké tua-tua nyambat, ané lakar ngliwat kangin lan kauh maunda saling gisi limané. Dugasé ento, yéh Tukad Undané gedé pesan buina deres gati. Ento koné ngranayang madan Tukad Unda. Swadharmané dadi guru mabelat tukad ngranayang sabilang dina, Wayan Darsana ngliwatin Tukad Undané. Ia tusing uli Klungkung krana somahné magaé di Klungkung ngranayang nongos di Klungkung. Jatiné uli tamat SMP, ia suba nawang Klungkung. Dugasé ada sakolah SPG (Sekolah Pendidikan Guru). Ia masekolah ditu meled apang bisa dadi guru. Liu timpal-timpalné ada uli Nusa Penida. Ada uli Bangli, ada uli Gianyar apabuin buin uli Karangsem. Bangkung girang anaké nyambat. Yén nuju yéhé tusing membah, ia ajak timpalné ka Tukad Unda. Ia makerem sambilanga gendang-gending, sambilanga masi nyeledetin anak bajang ané manjus di tebénan.

77


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Manik Sudra

78


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Tis rasaanga keneh lan awakné kala manjus di Tukad Unda. Yéhné enu nelehdeh uli dulu, macimplungan suba anaké macanda baan yéh saling gobag. Dugasé ento enu ada anak ngalih batu ngalih bias sambilanga makerem. Punduhanga biasné lantas ada terek ané ngidupangé uli malu nganggo seléngger ngajang. Ia mula demen nelektekang pajalan yéh. Pabaliha ilehan yéhé kanti ka teben. “Yén suba macepuk ajak i pasih, yéhé ené dadi pakeh, lén tongos yéh lén rasané. Lantas ada panes, ada gulem buin tuun ujan buin mawali, buka ilehan idupé. Buin mapasahan buin matepuk. “Nyelap mabalih yéh ka Tukad Unda?” keto timpalné ngrieng di sampingné. Limané iju ngumbah baju sakolahné. “Nyanan ajaka meli bijik lan serombotan.” Mara kéto munyin timpalné prajani ia suud nelektekang pajalan yéh. Limané nyemak ané umbaha. Énggal-énggal ia ngumbah apang tusing énggalan sanja. Buina ia suba meled ngrasaang bijikné Mbok Sari lan serombotanné. “Yén sing lakar ajak meli bijik lan serombotan sinah suba tusing lakar pragat ngumbah. Méh bisa liwat sandikala dini. Yéh pabalih. Bani buin kéto. Anak mula majalan ngatebénang. Ento sangetang gati.” Sautina baan kenyem munyin timpalné tekén Wayan Darsana. Ia énggalénggal mragatang ngumbah, sakéwala kenehné enu kategul baan Tukad Unda. Batu lémpéh ané dadi tatakan ngumbahé masi pabaliha. “Kéné satiané i batu ngempi dini di Tukad Unda kudang yéh suba nempuh déwékné. Uli yéh gentuh kanti yéh ening maklening buka kéné. Sinah suba liu tawanga isin pajalan yéhé di Tukad Unda. Maseledetan ia kelod, ngenah jembatané ané ngliwatang anaké lakar ngalih pangupajiwa. “Suba pragat?” “Nah adeng-adeng ja. Cara ngepung apa kadén.” “Sing ja. Apang tusing kanti énggalan sandikala. Nyanan saru mua kéwéh di margané.”

79


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Wayan Darsana majalan ka kosanné. Buka ané semayanga meli bijik lan serombotan di Mbok Sariné. Neked ditu suba maderet anaké mablanja. Seduk basangné suud makerem cara dundunina. Sorombotan Mbok Sarine mula liu ané nemenin. Makejang misi, paya pahit, tuung, kacambah, kacang masambel nyuh misi kacang tanah. Tusing sanget lalah. Kénkén ja cara sadrasané matunggalan di serombotanné. Yén ngajengang sadrasa sinah lakar i sadrasa nguripin rasan idepé. “Mai ka kosan. Ditu timpalang nasi tepeng serombotanné.” Ia énggalénggal majalan krana sedukné kaliwat. Neked di kosan tusing dadi jadenganga suba mukak ungkusan lantas saling pamalunin makinyukan. “Tumbén buka kéné wareg basang tiangé, Dé.” Wayan Darsana ngurutngurut basangné. Ia kenyem ningalin basangné gedé buka kendang angklungé. Mratungtung. “Melahang Té. Basangé buka kéto. Bes liunan misi nasi. Nyanan bisa lakar tusing nyidaang pules.” “Sing perah. Patut pules jeg pules.” “Anaké wikan nyambat, yén peteng tusing luung bes kaliwat wareg krana tusing manggo bayuné.” “Ané seken ulian makerem makelo di Tukad Unda.” “Ento seken pesan.” Tusing lamun apa maan ngebitang buku sagét kiap nekain Wayan Darsana buka celeng rasaanga déwékné. “Lakar pules malu nah. Dadi kiap pesan.” “Nah! Jelema tusing dadi bedikan madaar. Kéné suba dadiné. Eda ngerok pules.” Saja pesan, tusing makelo sagét bibihné suba pesu tétéh maciri suba entil pulesné. Kenehné ngumbara tepukina ulungan yéh Undané melah gati. Ento tlektekanga. Meled ia manjus ditu. Di buju kaja kangin tingalina ada anak luh jegég majujuk buka mabalih déwékné. Mabaju putih sentak. Mbokné magambahan lantang selem. Batisné putih gading apabuin dugasé ento nedeng

80


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

bulan purnama. Wayan Darsana tusing makijepan nang abedik nelektekanga anaké jegeg ento. Kenehné kadaut meled nawang. “Ampura sira niki?” Wayan Darsana alus mamunyi. “Tiang ané nongosin Tukad Undané.” “Dados uning sapasira, Jroné?” “Tiang ten ngelah adan.” Wayan Darsana tusing buin nglanturang matakon. Ia tusing suud-suud mabalih kajegégan anaké luh ento. Anaké luh ento masi nelektekang déwékné. “Dadi tiang mabesen abedik?” “Dados. Indik napi?” “Orahin apang tetep asri Tukad Undané. Eda pesan baangina ngutang sakancan luu. Yéh ento ngidupang isin kenehé. Yeh ening, kenehé masi ening, apabuin iraga magama tirtha. Patut turéksa tekén yéh.” “Inggih!” Mara masemaya buka kéto sagét Wayan Darsana enten kababangan. “Ada apa Yan?” “Kija anaké luh jegég ento?” “Dija ada anak luh jegég dini. Mara pesan pules saget suba ngipiang anak jegég. Sinah suba kasemaran?” “Jegég pesan. Ituni tepuk di Tukad Unda.” “Oooooo, ané manjus ba delod tongos iragané ngumbah ento? Kadén anak tua ento?” “Tusing. Anak luh jegég mabok lantang.” “Sing takonin adanné?” “Tusing nyak nyambat adané.” “Badah sinah ané nuenang Tukad Undané nekain Wayan. Mani kemo ngaturang canang sekar. Dadi tiang bareng srieng-srieng.” “Eda nakut-nakutin.”

81


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“To dingehang. Kuluké nyalung di sisi. Tusing buka biasané. Indayang jemak kalénderé. Badah Kajeng Kliwon Enyitan jani. Antes suba sriengsrieng.” “Kenken jani? Bisa magadang makelemah.” “Mai matrisandya bareng-bareng. Sina nyak sirep buin. “Mara ngawitin matrisandya saget ada angin nglilus di duur umahné. Ujan ngribis. Wayan Darsana kisi-kisi. “Tiang orahina nguratiang Tukad Undané apang tetep resik lan tetep ening.” Timpalné nelektekang menék tuun. Alisné pecuk. Bayuné nurdar. Ia jejeh krana masemaya tekén Suungé.

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

82


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

83


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Jatma Korupsi

Korupsi … Akéh jatmané sané korupsi Makada rakyaté sengsara Makada rakyaté tiwas Makada pejabaté sugih Korupsi laksana sané jelé Laksana sané momo corah Sané ngranaang jagaté uug Ulian ulah pejabaté sané korupsi Ngiring berantas korupsi

84


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Meled Magaé

Sesai titiang ka carik Nulungin bapan titiangé magaé Nulungin ngaritang sampi Yan sampun sampiné ageng pacang adol Jinahné anggén numbas bibit sampi Sisané tabung ring LPD Ada anak sané nulungin ngalihang pakaryan Sakéwanten tagihine jinah lan janjianga pakaryan Laut nénten wénten orti Nah, sinah ento plaibanga jinahé Pakaryan tusing maan Duhhh… sebet atiné Ada manusa jelé buka kéto Malaibang jinah lan nyanjiang pakaryan Ngiring iraga nelebang budi pekerti sané manut agama

Ni Madé Puspayanti embas ring Galiran, 20 Oktober 1996, dados mahasisia seméster VII, ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali, STKIP Agama Hindu Amlapura

85


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Artikel

Ni Made Putri Widyawati

86


Suara Saking Bali

S

Édisi LI | Januari 2021

akadi sané sampun kauningang, mangkin sosial media sampun ngeranjing ring kahuripan masyarakaté. Data sampun ngabuktiang sosial média punika kocap nénten malih dados suatu hal sané

kaanggap réméh. Selami puniki wantah dampak-dampak négatifnyané kémanten sané akéh kauningin, sakéwala mangkin sosial média puniki sampun prasida

manados

piranti

sané

éféktif

anggén

ngerasuk

masyarakat,

utamannyané para truna-truni. Nénten aikidik sané sampun uning fakta puniki, nénten akidik taler sané kantun terpaku ring cara-cara lami. Masyarakat sané sampun éling lantas mengonvérsi pauwahan punika dados sebuah keuntungan. Lantas, masyarakat sané durung sadar, kasuén-suén pastika kagerus olih aab. Sakadi sané sampun kauningang, adaptasi wantah syarat anggén bertahan idup. Asiki conto bidang sané paling cacep ngaréspon pauwahan puniki wantah promosi sareng periklanan. Katimbang nyobiahang sané nénten mawiguna sakadi hoax, masyarakat mangkin seneng ring hal sané karasa nampek ring ragané. Masyarakaté taler seneng ring carita indik napi manten sané ngeninin indik gatra-gatra utawi informasi sané mabuat tur ngulangunin manah. Kawewehin malih antuk kawéntenan masyarakat sané sampun rumasuk gemuh puniki, masyarakaté dados loyal pisan tekéning brand sané prasida ngulangunin manah liwat carita. Santukan carita punika, maimbas antuk pangargan barang sané kaadol ring sarana sané kasobiahang antuk kontén sané mabuat tur ngulangunin manah punika manados “nilai ékonomis” Kontenisasi contonyané, conto stratégi anggén mempersembahkan carita ka masyarakat. Konténisasi mawit saking kruna kontén sané polih pangiring – isasi sané maarti pengonténan, taler prasida maarti utsaha ngaryanin kontén sané matetujon ngangkat sesuatu sakadi, produk, topik, isu, miwah sané lianan. Brand nganggé konténisasi puniki anggén ngangkat produknyané. Mawinan punika, yéning ring bidang komersil prasida nganggé cara pengonténan,

87


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

punapi yéning pengonténan punika kaanggén antuk ngajegang nilai-nilai luhur kaweruhan sakadi, seni, budaya, miwah adat Bali. Iriki penulis jagi nyobiahang suatu konsép konténisasi sané kagagas peragan kasarengin antuk contonyané. Konténisasi punika kepah dados kalih, konténisasi langsung taler konténisasi nénten langsung. Sané mawasta konténisasi langsung inggih punika suatu jenis kontén sané kakaryanin olih seorang ujung tombak utawi dalam hal puniki kawastanin influencer, sané terang-terangan ngabahas sebuah materi secara langsung taler fokus ring soroh tertentu. Contonyané, influencer sané mawasta Kaptén Vincent Raditya sané makarya sebagai pilot, ngaryan sebuah kontén indik penerbangan ring platform Youtube. Kontén punika kakaryan mangda menarik perhatian kaum muda mangda kayun nerusin taler ngalestariang dunia penerbangan. Lantas sané mawasta konténisasi nentén langsung inggih punika suatu kontén sané matetujon ngangkat sesuatu liwat carita tertentu. Contonyané, brand-brand sakadi Toyota, Tropicana Slim, miwah Axé sané ngaryan suatu drama séries ring platform YouTube sané mapaiketan sareng napi manten sané menyangkut produknyané mangda konsumén prasida tertarik. Antuk fakta punika, sapunapi yéning iraga ngamanfaatang konténisasi punika anggén ngalestariang miwah menarik perhatian masyarakaté ring seni, budaya, taler adat Bali. Konsépnyané pateh sakadi conto sané kabahas wawu. Misalnyané ring setiap soroh seni, budaya, miwah adat Bali patut madué influencer soang-soang. Para influencer iriki taler patut madué biaya, pengetahuan, kebiasaan, peralatan, konsisténsi, miwah akéh malih mangda anut ngangkat kontén punika. Iriki penulis taler jagi nunas kontribusi saking pemerintah sané minab prasida bekerja sama sareng lembaga swasta sané berpengalaman mangda ngicénin fasilitas, galah, dana miwah luir ipun sané kaanggén nunjang para influencer. Pemerintah taler dados ngaryanang kompetisi anggén ngametuang bibit-bibit influencer punika. Yadiapin nénten

88


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

akéh sané prasida polih wantuan, sakéwala nika sampun cukup anggén para influencer ngarasa kaanggap. Wawu wantah asiki conto konsép upaya kémanten. Suksmannyané, iraga nénten dados malih ngaréméhin média sosial, kontén, influencer, miwah luir ipun. Dampak négatif pastika wénten, sakéwala iraga patut nguatin dampak positifnyané kémanten. Konténisasi cotonyané, sané nénten manten berdampak ring masyarakat, sakéwala berdampak taler ring para pelakunyané. Konténisasi puniki taler madué kekuatan ageng antuk ngareredin truna-truniné saking kenakalan sané nénten becik ring masyarakat.

Ni Madé Putri Widyawati, saking Jln Batuyang GG. Bangau XI No. 17

89


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Satua Masambung

Ketut Sugiartha

90


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Suryané suba ngeséng kauh. Jelanan ruang tamu maagagan. Putu macelep ka natah umahé adéng-adéng. Ada tamiu uli dija ya? Kéto ia matakon di kenehné tatkala kupingné ningeh ada anak ngorta ramé jumahan. Mara telung tindakan ia majalan sagét Bu Anés nengok uli jelanané.

“N

ah, ené ya,” kéto abetné mara nepukin Putu. “Putu antianga uli tuni.” “Nyén ngantiang, Bu?”

“Mai delokin padidi.” Putu maplengek napetang tamiu ané ngantiang. Makejang ané pada negak

di ruang tamu nguratiang patekan déwékné. Ditu ada Duarsa, bapané, Putu Darsana, paman lan kurenané. “Mai malu, Tu,” Pak Anés ngaukin. “Ené kulawargan Putu suba mekelo ngantiang.” Putu tusing pesu munyi kanti suba negak di kursiné. Saka besik uratianga ané pada teka. Engsek kenehné nak ngudiang pada teka ramé-ramé. “Bapa nyelap teka mai magpagin Putu,” bapané lantas ngaraos. Magpagin? Tusing kapineh baana tekén Putu nguda dadi ia pagpagina? Ada apa sujatiné? Yén bapané nganggap suba tusing perlu ngukum déwékné nguda tusing ja ngirim surat dogén ngorahin ia mulih, apang tusing liu nelahang prabéa. “Pak Dé ngidih pelih tekén Putu mapan bas sanget nglémekin Putu dugas ento,” pamanné nimpalin. “Sing ada nyén keneh Pak Dé nyakitin keneh Putu. Sasukat Putu magedi keneh Pak Dé setata nyapnyap.” “Adin Putuné masi marasa kélangan,” Bu Man matempung.

91


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Manik Sudra

92


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Buka kaiis kenehné Putu nepukin Darsana macécéh paningalané di samping méméné. Nadaksara Putu inget masi tekén André. Tusing nyén André patuh marasa kélangan yén ia magedi uli umahné? “Eda nyén gedeg,” Duarsa ngaraos. “Cang ané ngajak kulawargan Putuné pada teka mai. Putu sinah nawang cang tusing ja lakar ngaé ané sing beneh.” “Cang nawang,” Putu masaut bawak. “Ada ané perlu tekedang cang tekén Putu,” buin Duarsa ngaraos. “Timpaltimpalé di désa suba pada igum lakar ngidupang buin sekaa séndratariné. Nanging yén sing ada Putu sing ja lakar maunduk. Makejang timpalé ngaptiang Putu mulih.” Putu mendep. Ngembeng yéh paningalané ningeh munyin Duarsa. Marasa angayubagia ia mapan timpal-timpalné nu inget tekén paukudané. Ia percaya yéning tumpal-timpalné tusing ja nyelselin déwékné ané suba makada benyah sekaa séndratariné. “Mapan Bapa ané makrana Putu magedi uli jumah, mapasahan ajak timpaltimpal Putu,” bapané ngimbuhin, “Bapa majanji tekén timpal-timpal Putu lakar ngajak Putu mulih.” Putu nu mendep. Buka suba takeha uli malu, bapané sinah opeta tekén kramané. Wibawané pinaka kelian adat sinah buka suba macolék pamor. Makita ia nyempulungin bapané sakéwala ia tusing dadi ati. Amunkén ja pelihné rerama tusing ja nyandang sangetang. Ia marasa tekén déwékné dadi pianak. Ia ada di guminé ulian bapané. Pinaka pianak utang tekén bapané tusing ja lakar kabayah aidupan. “Yén Bapa kanti mulih matalang, eda suba Bapa anggona rerama buin,” bapané sanget mapangidih tekén Putu apang nyak ja mulih. Tlektekanga muan bapané ajahan. Mara tangeh ia yéning reramané ngenah tuaan tekén ané pinehina. Uban di sirahné ngancan liu. Sinah liu sajan pikobet ané arepina durinan ené.

93


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“Putu lakar mulih,” pamuputné ia masaut sambilanga mautsaha nambakin yéh paningalan ané nagih ngetél. “Kéwala baang Putu galah, nu ada ané perlu pragatang Putu.” “Pak Dé suba nawang. Pak Anés suba nyatua ibusan,” Pamanné masaut. “Pragatang malu gaéné. Yadiastun Putu sing nyak mulih ka umah Pak Dé tusing ja kénkén.” “Nguda Pak Dé ngomong kéto?” “Nyén nawang Putu tondén nyidaang ngensapang solah Pak Dé ané suba liwat. Nanging Pak Dé percaya Putu pasti lakar nawang nguda dadi Pak Dé melid buka kéto. Pak Dé ngidih pelih tekén Putu.” “Tiang benehné ngidih pelih tekén Pak Dé.” “Nah eda lantanganga buin,” Bu Man nyelag. “Engsapang ento makejang. Jani Bu Man lakar ngajak Putu mulih. Matari malu tekén Pak Anés lan kulawargané ané suba melah nyak ngajak Putu dini.” Putu marasa kaselek tusing ngelah daya. Layahné caket. Tusing nyidaang ngaraos apa-apa buin. “Pak nawang, Putu sinah marasa baat ngedinin Pak ajak kulawargané dini,” Pak Anés ngaraos. “Nadaksara mapasahan mula karasa baat. Nanging benehné Putu angayubagia mapan suba tusing nu kategul pikobet.” “Baat sajan rasané Putu magedi uli dini, buka orahang Pak.” “Eda kadéné Pak sing marasa baat masi lakar kalahin Putu. Putu suba cara pianak Pak padidi,” Pak Anés buin ngaraos. “Iraga tusing dadi bas blengih, mapan nu liu kewajiban ané ngantiang. Patut kénten, Pak?” ia makenyem tekén bapané Putu. “Patut pisan,” bapané nyautin. “Tiang nénten midep matur malih lianan tekén matur suksma tur nunas ampura yéning wéntén solah pianak titiang sané néntén munggah ring kayun Pak Anés lan kulawarga deriki.” “Tén wénten, ten wénten,” Pak Anés masaut énggal.

94


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Putu macelep ka kamar André satondén mataki-taki. Dapetanga André sedeng negak di kursiné ngarepin méja. “Bli Putu lakar magedi?” ia nakonin Putu tan pamatolihan. Putu marasa kenehné buka kaiis. Blengihné pesu. Béh, nguda dadi baat kéné rasané mapasahan? Kéto ia mekeneh-keneh. “Ampura, Bli Putu lakar ngalahin André,” Putu ngomong cara ada anak nyekuk kolongané. “André ngerti,” André lantas bangun tur ngelut Putu. “Yén Bli Putu ka Jakarta eda engsap singgah mai.” “Pasti singgah. Yén André sagét ka Bali eda kanti sing singgah ka umah Bli Putu.” André anggut-anggut sinambi makenyem. “Suba taén André ngorahang kén Bli Putu?” “Ngorahang apa?” “Ransel ané beliang Bli Putu luung sajan, André demen nganggon.” “Kéwala kanggoang, tuah ento Bli Putu nyidaang ngmaang. Jani Bli Putu lakar makalah. Ampuraang yén Bli Putu ada ngelah pilih.” Putu ngelut André buka ngelut adiné padidi. Suud ento ia lantas majalan ka kamarné. Disubané suud mataki-taki ia nyelepang pipis ke amplop putih buka ané biasa anggona ngirim surat. Marasa kuang kenehné yéning tusing ngenjuhang apa-apa tekén kulawargan Pak Anés. Ia marasa tusing lakar nyidaang ngwales kamelahan Pak Anés sakulawarga. Putu nawang Pak Anés sinah lakar nulak pabaangné cara dugas ia ngenjuhang amplop tekén Bu Anés. Jani ia mapineh-pineh kénkén baan carané? Buin jahané kulawargan Putu lan kulawargan Pak Anés masalam-salaman di malun umahé. Dugas Putu nyalaman Pak Anés, kulawargané Putu suba pada menék ka mobilné Pak Dé. Makelo ia maan maraosan ajak Pak Anés satondén ngorahang, “Putu sing ja lakar nyidaang ngwales kamelahan Bapak. Putu mutang budi. Suksma banget. Putu mapangidih tekén Bapak…”

95


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

“Apa to, Putu?” “Yéning Bapak makita nepukin Putu makalah melah-melah eda nulak ané abesik ené.” Pak Anes mandrengin Putu, tusing resep tekén raos ané dingeha tekén kupingné. “Di duur méjané di paon, Putu nitip….” Pak Anés mara tangeh. “Eda Putu, Pak sing nyak…” Pak Anés ngénggalang mabalik sakéwala tambakina tekén Putu. “Pak, baang Putu galah acepok dogén, apang nyak lega keneh Putu makalah uli dini,” Putu sanget mapangidih. Disubané mendep akejep Pak Anés lantas masaut, “Nah, yéning ento lakar ngaé Putu lega, pabaang Putu lakar terima Pak. Suksma, dumadak antar pajalan Putu mulih ka tanah palekadan, lakar ngwangun buin sekaané.” Di duur mobilé Putu ningehang Darsana ané mapitau yéning Evi lan Mas Herman suba tusing nu kos jumah. Kamarné jani séwana tekén pilot-pilot ané sedeng ngmiletin diklat. “Sabilang peteng umahé ramé,” kéto ia ngaraos, “piloté pada dueg magitaran.” “Béh, sing demen sajan?” “Apa demen? Kanti kapeteng nu uyut.” “Sing orahin anaké.” “Suba. Jani suba sing nu uyut peteng-petengné.” (masambung...)

Ketut Sugiartha embas ring Baturiti, Tabanan, 9 November 1956. Kakawiannyané ring basa Indonésia sampun kawédar ring Bali Post, Bernas, Detektif & Romantika, Kartini, Nova, Sarinah, Selecta, Sinar Harapan, Suara Karya, Suara Pembaruan miwah média sané lianan.

96


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Kitut

I Komang Alit Juliartha

97


Suara Saking Bali

W

Édisi LI | Januari 2021

arsa 2020 sampun matilar. Makudang-kudang pamargi kauripan sampun kamargiang. Sapunika taler inggihan suka kalawan dukaning urip sakasiki mamargi ngicénin iraga sareng sami

paplajahan. Gumanti minab nika sané dados unteng risajeroning warsa lami masalin ka warsa sané anyar. Sakémaon, ngantos mangkin kantun jagaté kaliput antuk gering agung virus korona sané mawit saking China. Minapta saking sasih Maret 2020 virus corona

utawi

ketah

kasengguh

Covid

19

puniki

sayan

nglimbak

kawéntenannyané. Boya wantah ring China kémantén nanging mangkin sampun ring sajebag jagat. Indonesia taler keni. Bilih-bilih ring warsa anyar 2021 puniki sayan nglimbak gering agung covid-19 ring panegara iraga. Indiké puniki gumanti banget ngawetuang pikobet ring masarakat pamekas sané makarya ring wawidangan perhotelan lan kapal pesiar. Akéh kramané nénten makarya utawi dirumahkan riantukan nénten wénten tamiu saking dura negara rauh ka Indonesia. Taler sameton sané makarya ring kapal pesiar kirang langkung 10 bulan sampun nénten makarya ngawinang nénten wénten prabiaya anggén serahina. Sujatiné nénten wantah ring perhotelan miwah kapal pesiar manten kadi keni kabrebehan, sakéwanten samian wawidangan. Minakadi ring sekolah, mangkin muridé ten malajah tatap muka. Sami nganggén daring utawi online. Yening murid sané sampun SMA utawi kuliah ten dados masalah riantukan sampun sapatutnyané murid SMA utawi mahasisya ngarereh ilmu praragan. Guru utawi dosén wantan nuntun tur ngicén pajalan. Nanging gumanti dados

98


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

pikebot risajeroning murid SMP napimalih SD utawi TK sane kantun muatang peratian saking guru ring sekolah. Yening jumah akeh sané nenten seleg malajah. Yapitui nyetor tugas, tugas punika minapta wénten anak sané ngarayanin. Niki taler dados masalah, yening guru rupaka makarya, sinah nénten mrasidang serahina nimpalin okan ipuné malajah. Bilih-bilih wénten murid puriné ring pagunungan gumanti sukil pisan ngarereh sinyal. Sios ring perhotelan taler sekolah, UMKM taler keni. Akeh UMKM sané tutup sangkaning sepi. Ring sekolah taler keni, kantin sekolah tutup sangkaning nénten wénten murid masuk. Warung fotokopi, warung internét taler sepi. Krama sané madue utsaha kos-kosan taler sepi. Langah wénten murid utawi krama sané ngekost sangkaning sekolah nénten ngamargiang pembelajaran tatap muka. Akéh taler karyawan sané dirumahkan. Dadosné wusan ngekost. Ring rumah sakit taler sepi. Napi mawinan sepi? Masarakaté mangkin sada jejeh yening jagi maubad ka rumah sakit riantukan sadurung mapriksa musti rapid test dumun utawi maswab. Yening non-reaktit ten dados masalah. Sakémaon yéning réaktif nika minab sané jagi panjang pamarginé. Punika mawinan akéh masarakaté jejeh maubad ka rumah sakit. Telar wénten pembatasan pengunjung ring rumah sakit sané mawinan sepi ring rumah sakit. Tan ramé kadi dumun. Parkir sepi. Tukang parkir akidik polih rejeki. Kantinkantin ring rumah sakit taler sepi. Ring désa nénten kadadosang makarya kegiatan-kegiatan sané ngawetuang krumunan masarakat. Dadosné yéning ka pura nénten dados sareng akéh. Wénten pamargi siosan taler pateh. Kalayonsekaran, ngabén miwah sané siosan. Gumantiné ring warsa 2021 pangapti patut gambel risajeroning kauripan. Pangapti mangda sida ical digelis virusé puniki. Taler digelis wénten obat kanggén senjata maperang ngalawan virus corona. 13 Januari 2021 sampun kamedalang vaksin olih guru wisesa. Presidan Joko Widodo pinaka sang sane

99


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

kapertama mavaksin ngicén conto ring masarakat sapisanan ngrauhang indik vaksin puniki nénten ngawetuang pikobet siosan. Iraga pinaka masarakat patut ngawantu pamerintah ngicalang covid-19 antuk tetep ngamargiang protokol keséhatan risajeroning kauriapan. Pangaptiné wantah asiki, gering agung digelis ical taler jagaté sida mawali becik kadi jatimula. Masarakat mrasidang malih makarya, polih rejeki anggén ngamertanin kulawarga ipuné makasami. Dumogi.

Bangli, 14 Januari 2021

I Komang Alit Juliartha embas ring Bekasi, 15 Juli 1991. Dané alumni saking program studi Pendidikan Bahasa Bali IHDN Dénpasar lan meneng ring Banjar Kubu, Kelurahan Kubu, Kabupatén Bangli. Kakawian-kakawiannyané marupa puisi, satua cutet, lan ésai kamuat ring surat kabar sakadi Bali Orti (Bali Post), lan Média Swari (Pos Bali). Cakepané sané sampun kawedar marupa pupulan satua cutet sané mamurda “Swécan Widhi” warsa 2015 lan ngamolihang hadiah Sastra Rancagé warsa 2016. Warsa 2016 dané ngamedalang cakepan marupa novél sané mamurda “Satyaning Ati”.

100


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

Kamus

asa n rasa; asa.in (asén) v rasakan: ~ malu abedik rasai dulu sedikit; asa.ina (aséna) v dirasakannya; asa.in.ang (asén.ang) v rasakan; asa.in.anga (asén.anga) v dirasakannya; ka.a.sa.in (ka.sén) v dirasakan (oleh); ma.a.sa (ma.sa) v merasa; nga.sa.in (nga.sén) v merasakan; mencicipi masakan (lauk-pauk); merasa: tusing ~ déwék suba tua tidak merasa diri sudah tua; ~ pati,ki meregang nyawa 1

asab v gosok (dg campuran air): -- cenanané gosok cendana itu dg campuran

air; asaba v digosokkannya; asab.ang v gosokkan: ~ tiang cenana gosokan saya kayu cendana; asab.anga v digosokkannya; asab.in v ratakan dg menggosok; asab-a.sab.an n hasil menggosok ka.a.sab (ka.sab) v digosok (oleh): cenanané sampun ~ kayu cendana itu sudah digosok; ka.a.sab.ang (ka.sab.ang) v digosokkan (oleh); ka.a.sab.in (ka.sab.in) v digosoki (oleh); ma.a.sab (ma.sab) v tergosok;

101


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

nga.sab v menggosok; nga.sab.ang v menggosokkan; nga.sab.in v meratakan dg cara menggosok; pa.nga.sab.an n tempat menggosok 2

asab a rendah ; nga.sab v merendah: pakebernĂŠ ~ terbangnya merendah; ~ matur berbicara merendah

Asa.da n bulan kedua belas dr tahun Saka asa.gan n balai-balai dr bambu (tempat sajen, tempat memandikan mayat, dsb) asah a 1 rata: natahnÊ – pekarangannya rata; 2 sama; sebanding: -- dumdumannÊ sama pembagiannya; asah.ang v 1 ratakan; 2 samakan; asah.anga v 1 diratakannya; 2 disamakannya; asah.in v samai; asah.ina v disamainya; asah-asah a sama sebanding; sama besar; ka.a.sah.ang (ka.sah.ang) v 1 diratakan (oleh); 2 disamakan (oleh); ka.a.sah.in (ka.sah.in) v 1 diratai (oleh); 2 disamai (oleh); nga.sah.ang v 1 meratakan; 2 menyamakan; nga.sah.in v menyamai 1

asal 1 n asal: uli dija --nĂŠ dr mana asalnya; 2 adv setiap kali: -- wĂŠlin ia

ngeling setiap kali dimarahi dia menangis; ma.a.sal (ma.sal) v berasal 2

asal, ka.a.sal.an (ka.sal.an) a pura-pura: ~ ngajum pura-pura memuji

asa.na n sikap duduk 1

asang Bll v membuat api dg menggosok kayu kering

2

asang a agak panas (tt suhu badan)

asas v petik sampai habis; asasa v dipetiknya;

102


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

asas.ang v petikan; asas.anga v dipetikannya; asas.in v petiki; asas.ina v dipetikinya; ka.a.sas (ka.sas) v dipetik (oleh); ka.a.sas.ang (ka.sas.ang) v dipetikkan (oleh); ka.a.sas.in (ka.sas.in) v dipetiki (oleh); ma.a.sas (ma.sas) v terpetik; nga.sas v memetik; nga.sas.ang v memetikkan; nga.sas.in v memetiki 1

asat Asi a kering: toyan tlaga punika – air kolam itu kering;

ka.sat a kering; ka.sat.an a kehausan 2

asat a rata; asat.ang v ratakan; asat.anga v diratakannya; ka.a.sat.ang (ka.sat.ang) v diratakan (oleh); nga.sat.ang v diratakan

asem n asam: punyan -- pohon asam; asem.in v asami; beri asam; asem.ina v diasaminya; diberinya berasam; asem-a.sem.an n buah-buahan yg rasanya masam; ka.a.sem.in (ka.sem.in) v diasami (oleh); diberi berasam (oleh); ma.a.sem (ma.sem) a masam: jukutĂŠ suba ~ sayur itu sudah masam; nga.sem.in v mengasami: ~ bĂŠ mengasami ikan asem ku.ku n warna putih pd pangkal kuku asep n asap: -- menyan asap kemenyan; -- cina dupa; asep.in v asapi: ~ tangannĂŠ asapi tangannya;

103


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

asep.ina v diasapinya; ka.a.sep.in (ka.sep.in) v diasapi (oleh); nga.sep.in v mengasapi: ~ jun mengasapi tempayan; pa.nga.sep.an n pedupaan ase.rep→ 2serep asi a 1 kebal (terhadap bisa, racun): -- gacel nyawan kebal disengat lebah; 2 selalu mujur; asi-a.si.an n yg biasanya memberikan keberuntungan; ma.a.si-a.si.an (ma.si-a.si.an) v untunguntungan asia → sia asih a kasih; sayang: ia mula – tekén nyaman-nyamané ia memang sayang thd saudara-saudaranya; ka.a.sih (ka.sih) a damai (setelah bertengkar); ke.ka.sih.an n sahabat; ma.ke.ka.sih.an v bersahabat; nga.sih-a.sih v mengharap-harap dikasihani; pa.nga.sih n sarana untuk membuat orang jatuh cinta/terpikat asil n hasil; asil.in v nikmati hasil (sawah, ladang, dsb): ~ cariké nikmati hasil sawah itu; asil.ina v dinikmatinya (tt hasil sawah, ladang, dsb); ka.a.sil.in (ka.sil.in) v dinikmati (tt hasil sawah, ladang, dsb) (oleh); ma.a.sil (ma.sil) v menghasilkan; nga.sil.ang v menghasilkan; nga.sil.in v menikmati hasil (sawah, ladang, dsb); pa.nga.sil.an n penghasilan asin a cocok; sesuai; pantas: Luh Sari -- pesan nganggo baju gadang Luh Sari sangat pantas memakai baju hijau

104


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

asing n setiap; siapa saja: -- teka mulih, Madé setata ngeling setiap datang ke rumah, Made selalu menangis asir, nga.sir v membaui; asira v dibauinya; ka.a.sir (ka.sir) v dibaui (oleh) as.ka.ra n upacara penyucian (lahir batin); ngas.ka.ra v mengupacarakan; melakukan upacara penyucian (lahir batin); pa.ngas.ka.ra n segala sst yg berhubungan dg upacara penyucian (lahir batin) as.li n asli aso, nga.so v beristirahat: tiang -- dini saya beristirahat di sini; ma.nga.so v beristirahat aso.loh → soloh asor → sor as.pal n campuran hidrokarbon alam yg amorf, berwarna cokelat hitam dan berupa zat padat atau setengah padat yg dihasilkan dr minyak bumi dng suhu pembakaran tinggi; 2 bahan pelapis jalan yg rupanya spt ter; as.pala v diaspal; ma.as.pal (mas.pal) v beraspal; ngas.pal v mengaspal: buruhé ~ jalan buruh itu mengaspal jalan as.ra.ma n 1 asrama tempat orang yg belajar agama Hindu; 2 tahapan hidup dl ajaran Hindu; pa.as.ra.man (pas.ra.man) n pertapaan; tempat belajar agama: yén libur, sekolahé liu ngadaang ~ kilat jika libur, sekolah banyak mengadakan tempat belajar agama kilat as.rén v beri kekuatan gaib; -- wédana upacara pembakaran mayat; as.rén.in v berikan kekuatan gaib; as.rén.ina v diberikannya kekuatan gaib; ka.as.rén (kas.rén) v diberi kekuatan gaib (oleh); ka.as.rén.in (kas.rén.in) v diberikan kekuatan gaib (oleh);

105


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

ma.as.rén (mas.rén) v diberi kekuatan gaib; ngas.rén v memberi kekuatan gaib; ngas.rén.in v memberikan kekuatan gaib as.ru a cepat; hebat; ramai 1

as.ta n satuan ukuran panjang dr siku sampai ujung jari tengah; hasta:

lantangné duang -- panjangnya dua hasta; as.ta.in v ukur dg hasta; as.ta.ina v diukurnya dg hasta; ka.as.ta.in (kas.ta.in) v diukur dg hasta; ngas.ta.in v mengukur dg hasta 2

as.ta num delapan: -- brata delapan kebijaksanaan sbg inti nasihat Rama kpd

Wibisana (Indra Brata, Yama Brata, Surya Brata, Candra Brata, Bayu Brata, Kuwera Brata, Baruna Brata, Agni Brata); -- dala delapan helai daun padma sbg lambang delapan penjuru tempat kedudukan para dewa; -- dasa parwa delapan belas parwa dl Mahabrata; -- dauh delapan pembagian waktu dl sehari; -- déwata delapan dewata penjaga penjuru alam (timur: Iswara, selatan: Brahma, barat: Mahadewa, utara: Wisnu, timur laut: Sambu, tenggara: Maisora, barat daya: Rudra, barat laut: Sangkara); -- dusta delapan jenis kejahatan: melakukan pencurian, menyuruh mencuri, memberi makan pd pencuri, memberi tempat perlindungan kpd pencuri, berkawan akrab dg pencuri, membantu pencuri yg menderita luka, menyembunyikan pencuri, bersamasama dg pencuri; -- guna delapan hal yg harus dimiliki oleh seorang Brahmana, yaitu kedisiplinan (winaya), kebangsawanan (abhijana), pengetahuan (kawijnyan), kebe-ranian (kawanin), bebas dr ikatan duniawi (tyaga), balas budi (krtajnya), usaha (kotsahan), pengayoman (kasrayan); -- kosala kitab tt ukuran membuat menara usungan mayat; -- kosali kitab tt ukuran membuat rumah; -- musti ukuran satu asta ditambah satu musti; -- negara delapan kabupaten di Bali; -- wara delapan nama hari (Sri, Indra, Guru, Yama, Ludra, Brahma, Kala, Uma) as.ta.gi.na → asta

106


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

as.ta.gu.na n orang yg raut mukanya bundar, selalu berjasa/berguna bagi orang lain as.tang.gi n kemenyan berbau wangi; setanggi as.ta.pa n doa; as.ta.pa.yang v doakan; as.ta.pa.yanga v didoakannya; ka.as.ta.pa.yang (kas.ta.pa.yang) v didoakan (oleh); ngas.ta.pa v berdoa; ngas.ta.pa.yang v mendoakan: mémé bapané setata ~ pianakné apang seger orang tuanya selalu mendoakan anaknya agar selamat as.té.ya a tidak curang; tidak mencuri; jujur (salah satu ajaran Yama Brata) as.ta.wa v puja; doa; as.ta.wa.yang v pujakan; doakan; as.ta.wa.yanga v dipujakannya; didoakannya; ka.as.ta.wa.yang (kas.ta.wa.yang) v dipujakan (oleh); didoakan (oleh); ka.as.ta.wa.yanga (kas.ta.wa.yanga) v dipujakannya (oleh); didoakannya (oleh); ngas.ta.wa v memuja: ~ Sanghyang Widhi memuja Tuhan; ngas.ta.wa.yang v memujakan; mendoakan; pa.ngas.ta.wa n pemujaan as.ta.win.du n kuda yg memiliki banyak user-user pd kaki depan, baik untuk berperang dan diyakini bahwa penunggangnya akan berhasil membunuh musuh 1

as.ti n gajah: karang -- hiasan berbentuk kepala gajah; -- agung gajah besar

2

as.ti n tulang: -- wédana upacara pembakaran mayat dg membakar

tulangtulang yg digali dr kuburan 3

as.ti n wirama dg metrum UUUUUU-----UUUUU= 16 suku kata As.ti.na n nama kerajaan dl cerita Mahabrata

107


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

as.ti.ti a hormat; bakti; setia: ipun – pisan ring mémé bapané dia hormat sekali kpd orang tuanya; -- bakti setia berbakti; as.ti.ti.ang (as.ti.ti.yang) v doakan; as.ti.ti.anga (as.ti.ti.yanga) v didoakannya; ka.as.ti.ti.ang (kas.ti.ti.yang) v didoakan (oleh); ka.as.ti.ti.anga (kas.ti.ti.yanga) v didoakannya (oleh); ngas.ti.ti v berbakti; berdoa; ngas.ti.ti.ang (ngas.ti.ti.yang) v mendoakan; pa.ngas.ti.ti n doa 1

as.tra n anak yg lahir dr perkawinan yg tidak sah antara ayah dr golongan tri

wangsa dan seorang ibu dr golongan orang kebanyakan 2

as.tra n senjata

as.trén → as.rén as.tung.ka.ra 1 n puja; sembah; 2 p semoga, demikianlah hendaknya: --, tiang lulus ujian amin (demikian hendaknya), saya lulus ujian; ngas.tung.ka.ra v memuja; pa.ngas.tung.ka.ra n pemujaan: ngaturang ~ melaksanakan pemujaan as.tu.ti, ngas.tu.ti v memuja; ka.as.tu.ti (kas.tu.ti) v dipuja (oleh); ma.ngas.tu.ti v memuja; ngas.tu.ti v memuja; pa.ngas.tu.ti n pemujaan asu Ami n anjing: -- ajag anjing hutan; -- amundung orang kebanyakan yg mem_ peristri golongan bangsawan (zaman dahulu tidak dibenarkan oleh hukum adat); -- gaplong anjing besar dl mitologi Hindu. (masambung...)

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

108


Suara Saking Bali

Édisi LI | Januari 2021

109


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.