Majalah Suara Saking Bali edisi 60 (LX)

Page 1

Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

i


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

1


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

daging majalah Pamahbah leak sanur (IGG Djelantik Santha) 3 Sorotan Cerpén cerpén-cerpén klenik ané seragam (Gdé Aryantha Soethama) 5 Lawat-lawat rumesep teké ati (IGA Darma Putra) 8 Satua Cutet tukad tepi siring kangin (IDK Raka Kusuma) 19 gedong pingit (JM Pandé Putu Alit Antara) 65 masan korona rapotan ngaé repotan (I Madé Édy Juniawan) 76 ngalih i lubdaka (IBW Widiasa Kenitén) 96 Satua Bali sang prabu jatayu (Mas Ruscitadéwi) 40 Puisi Bali puisi-puisi ida i déwa nyoman merta semara bawa 33 puisi-puisi i kadék darsika aryanta 72 puisi-puisi ni wayan adnyani 82 puisi-puisi i nyoman manda 111 Artikel bayu punika basa, aksara, lan sastra bali (I Gdé Nyana Kesuma) 49 Satua Masambung mlancaran ka sasak (5)--Gdé Srawana 88 satuan ati (4)--Agus Sutrarama 102 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 15 Isin Gumi surat muani sing bisa nyurat (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 12 Kitut blook, uyah, les (Kadék Sonia Piscayanti) 117 Kamus kamus 121

2


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Pamahbah

léak sanur IGG Djelantik Santha

Waluya kadi bukit ejohin sami kanten lungid rawit ring Bali ngadén léak Sasak sakti ring Jawa ngadén léak Bali luwih ring Sasak kasub ngundang begig ring Jawa pascat ngadu santét ring Bali léak pangiwa ngendih sujatinné sami wantah bukit ejohin. Duk jaman perang nguni Belanda tedun ring Sanur Jepang madaret ring Benua serdaduné sami ngandet buang ngalih lonté sakama-kama asal lua bilang bajang kaplegandang

3


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

ngawé resres bajang Dénpasar kaparikosa keni peluru nyasar. Léak Sanur nésti dados caru nyuti rupa dados istri jalir jegég ngolér matandang begér dagang nasi mimbuh laklak di pasisi di bongkol pandané tan tulak asal iserdadu wadih pasti kalilih bajangé selamet iserdadu lemet léak déstiné siteng maguet Bajang lan istriné sami nganjali matur suksma Ratu Lingsir Istri saktiné kadi Cadu Sakti

Catetan: Puisi puniki kaambil saking cakepan Dénpasar lan Donpasar

4


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Sorotan Cerpén

cerpéncerpén klenik ané seragam

5


Suara Saking Bali

C

Édisi LX | Oktober 2021

erpén ento, sujatiné mawit uli bantang satua, laut kaadonang nganggon téknik nyatua apang kanti magoba cerpén. Liu pangawiné meled nulis cerpén ulian demen tekén gaya satua di cerpén ané

bacana. Pangawiné totonan lantas milu nulis, sakéwala tusing sanget rungu tekén bantang satua ané kadadiang cerpén. Kenehné, gaya satuané ento tuah ané pinih utama bandingang tekén satua ané gaéna. Unduké ento ané makada iraga pepes nepukin satua ané isiné patuh, satuasatuané ento suba pepes katulis. Mara maca limang paragraf dogén, anaké ané maca lakar makleteg yéning ia taén maca satua ané mesib cara kéto. Yéning gaya satuané ento patuh, suba pasti iraga lakar maca cerpén-cerpén ané mesib utawi seragam. Ulian satuané suba pepes bakat baca, ngaénang iraga tusing dot buin ngalanturang maca cerpéné ento. Satua-satua indik anak sugih nadak ulian ngubuh brérong, wong samar, tuyul, suba pepes katuturang. Di cerpéné ento katulis, ada makudang-kudang syarat ané patut kaisinin olih anaké ané ngubuh brérong. Syaratné ento sukil pesan, yéning ané ngubuh pelih malaksana: mati ubadné. Di Bali, satua anak ngubuh brérong baan panyilur guling buntut utawi guling jelema, suba pepes dingeh. Ada anak ané sugih nadak ulian ngubuh brérong, nanging tusing matuwuh makelo panakné ané kasayangang mati, ento suba uli pidan katuturang yadiastun kéweh muktiang beneh kén singné. Satuasatua klenik cara kéné suba pepes dadi isin tutur anaké ané demen nutur. Ulian liu ané nuturang, ento makada pangawiné nuduk tuturé totonan laut kadadiang cerpén. Satua-satua cara kéné mula kademenin ulian liu misi konflik, ngaénang anaké ané mamaca dot nawang kénkén isiné, lan kanti bin pidan ja lakar enu demenina tekén anaké. Patuh cara film-film hantuné, kanti bin pidan ja tetep ada di bioskop-bioskop, lan pasti liu ané mabalih. Ulian ento, pasti ada dogén pangawi ané lakar nulis satua cara kéto. Lantas iraga lakar nepukin liu pesan ada cerpén-cerpén indik wong samar, tuyul, lan makejangné hampir seragam.

6


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

JM Pandé Putu Alit Antara masi ngarap satua indik brérong ené tur kadadiang cerpén “Gedong Pingit”. Ragana nyobak ngarap satuané ento uli kahanan krama Baliné jani ané demen ngaé kamar suci di jumahné. Kamar suci ané kaanggon tongos masemadi ring Hyang Widhi, lan di cerpéné Alit Antara ené, masi dadi tongosné Gdé Koplar matemu Nini Blorong ané maang ia kasugihan. Uli jelema tiwas luntang-lantung, dadi anak sugih tur kasub di désané. Sakadi satua-satua indik brérong lan wong samar lénan, panyuud satuané setata sedih ulian wong samaré ento setata nagih tumbal ulian pelihné Gdé Koplar. Iraga pepes nepukin satua cara kéné di cerpén-cerpéné ané nyatuaang indik wong samar utawi brérong. Suba pasti tusing lakar ada anak nombaang nulis satua indik brérong ané maang kasugihan maliah, nanging apang tusing dadi cérpen seragam, patut masih pangawiné nyemak sudut pandang, wiadin konflik ané malénan tekén satuané ané suba ada, apang tulisané ento tusing kasambat sing kréatif. Rikala nulis, satuané ento masih patut katulis runut, apang tusing kuala matulis. Apang runut uli paragraf kapertama. Di cerpén “Gedong Pingit” ené kasatuaang indik Gdé Koplar ané ngilang telu bulan, alihina kemu mai nanging tusing tepukina, ilang sing matampak, anti-antianga masih tusing teka. Lan kénkén kadén unduké, jeg nadak sara I Koplar malipetan mulih, suud ento kasatuaang yéning ia ngelah kamar suci tongos maktinin lelipi gedé ané maang kasugihan. Sing taén kasatuaang kija pagediné I Koplar telu bulané ento. Malajahin kawisésan apang nyidaang ngubuh brérong? Ené sabenehné nyidaang kadadiang patakon indik runut kén singné nulis cerpen. Bali sujatiné liu ngelah satua-satua indik spiritualismé, utawi satua-satua klenik. Suba gantiné jani pangawi Baliné ngarap ento, apang cerpén-cerpén Baliné sayan ngelah variasi bandingang tekén cerpén ané suba ada jani. (Gdé Aryantha Soethama)

7


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Lawat-lawat

rumesep teké ati IGA Darma Putra

8


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

K

runané

ento

mungguh

di

kakawin

Ramayana.

Kakawin

Ramayanané suba kaloktah cara embahan tirtha ané tusing pegatpegat. Embahané nyluksuk kanti ka tukad-tukad awak ané demen

pesan mamaosin. Embahané ento masih jeg seken tusing pegat, padahal suba makelo sajan membah uling masan Jawa Kuno. Apa ja ngaranayang buka kéto? Patakoné ento, pedas tusing pelud baan nyautin padidi. Ngaé patakon mulan aluh, ngalih pasaut ané kéweh. Ané paling aluha, apang kéwala masaut. Sakéwala iraga dadi nebak-nebak, cara nebak cecimpedan. Diastun beneh masih tusing maan hadiah apa-apa, sajaba panglegan keneh. Jani jalan tebak malu, apa mirib ané ngranayang Ramayanané tileh dadi pepaosan ané utama. Tebakan kapretama, ulian Ramayana ento ada ideh-ideh. Tusing di Bali dogén, nganteg ka dura negara ada Ramayana. Tebakan nomer dua, ulian Ramayana ento ané paling tebela. Awinan sing makejang anaké pragat mamaca kanti telah, sing pragat baan ngecapin. Ulian sing pragat baan ngecapin, terus kanti

9


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

jani bligbaganga. Tebakan nomor telu, wiréh suba kadung Ramayana ento kasengguh sastra kakawin ané paling utama. Tebakan paling sik duri, ulian Ramayana ento seken-seken suba ngresep ka atin iragané. Pepaosan kruna di ajeng ento, mirib cara mantra. Mantrané ento sidi gati, awanan jeg seken kanti jani enu Ramayanané gendinganga tekén anaké nuju piodalan di Pura. Manut satuan anaké ané kocap demen nyastra, ento koné cihna Ramayana ento seken-seken suba ngresep neked di keneh guminé. Ramayana mirib seken cara mantra. Sakéwala mantra bisa tumpur, yadnya bisa sing masari, para wicaksana ilang kawicaksanané. Manut lontar Roga Sanghara Gumi, yén guminé suba buka kéto, ento ciri gumi biut. Gumi biut tusing ngidang kalukat baan nyatusan pancoran panglukatan. Apa buin pancoran panglukatané gaén-gaénan mara dibi. Ngaé pancoran masih tusing ulian lakar seken tetujoné nglukat mala. Tetujon pancorané apang ada anak kemu ngayabang canang masesari. Apa buin yén nyidang iraga nyediang tongos parkir linggah-linggah apang mobil paling gedéna dadi parkir ditu. Yén suba kéto, sing bedik anaké meled kemu. Yadiastun kondén karoan, neked ditu tetujoné enu lakar nglukat mala. Iraga pada-pada ngaji tusing nawang, apa ané ada di keneh iragane dugasé apanyatusan pancoran nyorsor pabaan iragané. Pabaan ento koné cara kori maundeb. Uli ditu Bhatara Shiwa nyidayang pesu mulih ka awak iragané. Lacurné, sing makejang bisa ngampakang koriné maundeb ento. Manut tutur anaké ané wikan, ada koné kunci-kunci rahasia ané patut sekel yén lakar ngampakang koriné ento. Iraga kabisane tuah baan nguping, jeg percaya dogén! Apa buin sing liu ada anak ané dadi takonang unduk sripit-sripit kéto. Sangkalanga kanggoang jani padidian malu ngrerembugang ajak ukudané padidi. Apaké ené ané madan ngresepang tattwa kanti ka ati? Sujatiné tusing masih tawang, apa tetujon ngresepang sastra apang kanti ka ati. Mulan saja ada anak tua-tua nyatuang, apang iraga ngidang mapawakan sastra. Koné sastra paraga adanné. Ento cara kruna ané ngawang-awang tusing

10


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

seken tawang apa tegesné. Mesib cara anak nyatuang munyin ujan, munyin angin, munyin api. Makejang pada-pada ngelah pabeneh satua, anggon ngorahang buka kéné buka kéto. Sing karoan ulian iraga sasai mligbagang sastra, sastrané ento lakar prajanian mapawakan sik awak iragané. Sing ento dadi ukuran sastrané seken ngresep neked di ati. Laut apa anggon nuréksa? Apa lénan tekén solah. Solah ento cara meka. Uli ditu nyidang iraga ningalin apa ané ada di keneh anaké. Ento awinan, iraga patut maguru solah. Kadén liu masih dini di gumi Baliné ada sastra-sastra ané ngundukang solah. Nah, ento jani jalan bitbit apang seken sastrané bakat solahang. Mulan seken tutur para wikané, sing karoang nyansan sai iraga negakang jit bareng ngajak para wicaksana, iraga lakar dadi wicaksana patuh cara ané ajak negak. Liu ada anak bisa nujuin jalan cara di sastra, kéwala sing liu anak bisa nyontohin sastra ané seken jalanang.

IGA Darma Putra embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

11


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Isin Gumi

surat muani sing bisa nyurat I Gusti Lanang Sutéja Naréndra

12


Suara Saking Bali

R

Édisi LX | Oktober 2021

atu Ayu kamemegan. Ida nampi surat mawarna barak nguda, mambu miik sumirit. Pasti surat cinta! Nyén ya mirib ada kayun, ada keneh tekén Ida? Mara munggah aném, caya listu ayuné nedeng

masunar galang. Ngetor tangan Idané mesuang suraté uli kantong rok biruné. Ngebit lantas ngawacén. “Ratu Ayu, tiang demen ring Ratu. Kayun Ratu dados tunangan tiangé?” Kéto dogén isiné. Sing misi rayuan, sing misi basa basita ané lengut. Bablakasan dogénan. Sada tulisané... Déwa ratu... Kéhkéh siap lumbih bangkung! Tulisan murid SMP nénénan? Ida bengong, nelektek kertas suraté ento. Sagét Ida ica engkel. “Hahahaha...I Baglug ngirimin surat. Hahaha...” kéto Ida icané tan pepegatan. I Baglug parekan Idané uli SD. Ngiringang kangin kauh, kaséréh kéné kéto. Awakné siteng welikas, mawanan sing ada anak juari. Ia dadi body guard né Ratu Ayu. Sing ada nak bani ngéndah tekén Ida di sekolah, wiréh I Baglug galak pesaja. Sakéwala belogné I Baglug madugal. Kanti tambis truna di SD, tondén masi bisa nulis, mamaca miwah ngitung. Lulus SD, ulian jambotné maténgténg, bisa masi ulian guruné suba med nepukin ia di sekolah. “Ratu Ayu, tulungin ja tiang mangda polih nilai ji lima manten. Ampunang lebih. Nyanan nénten guguna tiang nué pakaryané!” Taén kéto pinunasné I Baglug tekén Ida dugasé ulangan. Ida arsa ngicén jawaban. Piiiihhh... suud ento, nikaina ngujang ja, karsaina apa ja, jag ésrég ia majalan. Ratu Ayu, lédang. Nué parekan buka I Baglug, sujati andel. Kija ja Ida, ngujang ja, pastika I Baglug ngiringang. Jani suba pada SMP, sagét I Baglug ngirim surat cinta tekén Ida. Juari pasaja! Miribké uli SD sujatiné ia ada keneh, mawanan nyak dadi body guard Idané? Ah... Ento sing penting. Patakoné ané penting: nyén ané nulisang ia surat? Suba wikanin Ida ia sing bisa nulis.

13


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Buin telektekang Ida suraté ento. Tulisané péngsang péngsong, hurufné sing mapinda. Béh pastika suba ené tulisané I Baglug. Tresna mula buka tuaké semedah. Ia nyidang ngawinang wanén, ngawinang lagas, ngawinang anaké marasa dueg. Mirib kéto ané rasananga tekén I Baglug. Ia punyahang tresna! Mawanan sing nyikutang déwék. Nulis sing kaduman, jani pangkah cumangkah nulis surat cinta. Sidaké pabesen trenané lakar neked, ulian tulisan kéhkéh siap buka kéto? Joh para! Di ajeng idané liwat I Baglug. Peluh pidit, kabilbil liatné baag jengah. Ida nelektek paningalané I Baglug. I Baglug nguntul. “Yan... saja né?” kéto Ida matakén. I Baglug manggutan, ngetor tan sipi. Ida sing nganika buin, metangi lantas mamargi ngalahin I Baglug bengong puyung. Betén punyan jepuné Ida mararian. Nekep dada, buka ngamel papusuhé tambis kelés. Ah... Dadi tumbén Ida ngarasayang buka jani. I Baglug bagus pasaja!

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendéla)

I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

14


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Geguritan

geguritan bangbang wétan IBW Widiasa Kenitén

Pupuh Ginada

/1/ I Gada-gada matembang, tetembangan tan paindik, mapi jambul mapi jamprah, tuna bikas tan pawruh, nyatwang solah Bangbang Wétan, jadma lengit, matulung macangkling lima.

15


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

/2/ Sembah ingsun Bangbang Wétan, jadma kiul kual-kail, solah baged tan pasepat, tambeté manegul ngilut, nénten uning rupan ṡastra, demen mripip, dija unduk nemu raṣa.

/3/ Linggih Ratu Sapta Sủryya, ring angga suksma manyingid, sủryya koti ring bhuwana, tunggil ratri Ratu metu, Bangbang Wétan kapetengan, nunas sentir, galang etis maswadharmma.

/4/ Ejoh solah dharmma satya, mamunyah mabotol bréndi, ngatekul sabilang peteng, i luh tuak gelis laku. lawar asem lumur mider, jegag-jegig, ngaku bisa ngejuk ṡastra.

16


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

/5/ Jadma mogbog tan jangkayan, kangin-kauh ngejuk angin, pules énggal mangengsapang, galah telah uyak uyut, bibih ngumik tan paimba, enyén nampi, nyatwa ṡastra ṡilakrama.

/6/ Ngubat-ngubit tongos ṡastra, purun kakedékin gumi, manuturang daṡa ṡila, dharmma patut etut tuut, peteng lemah ya tekekang, suluh urip, solahé nuhut bunuhan.

/7/ Singgih Ratu Sang Ṥidha Jnyana, Bangbang Wétan nunas margi, kritisan ṡastra duk kapat, kartikaning miik arum, ngedasin tingkahing jadma, solah luwih, rarapan kalaning budal.

17


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

/8/ Jalan manuturin awak, Di pasraman Windhu Sepi, sina ada magantulan, anggon bekel suluh idup, solahé ento resepang, uli cerik, malajah melutin ṡastra.

(pacang kalanturang....)

IBW Widiasa Kenitén embas ring Geria Gelumpang, Karangasem, 20 Januari 1967. Oneng ring sastra Bali klasik, sastra Bali modéren taler sastra Indonésia. Kakawian idané kawedar ring Bali Post, Buratwangi, Mémorandum, Warta Bali, Bali Aga, Majalah Sinar Agung, Majalah Éksprési, Bali Tribun, Pos Bali. Ngamolihang Hadiah Sastra Rancagé ring warsa 2006 antuk pupulan satua cutet Buduh Nglawang. Ring warsa 2015 ida ngamolihang Penghargaan Widya Pataka antuk cakepan Jero Lalung Ngutah.

18


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Satua Cutet

tukad tepi siring kangin

19


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Di sisin tukadé ané membah di tepi siring kangin kota K-né Putu Widiastuti majujuk. Yéhé ané membah ngatebénang tlektekanga. Sing makijepan ia nlektekang. Teraké bulanan, ngranaang embahan tukadé sing suluk. Teraké bulanan, ngranaang batuné ané patrambiah sing ada misi lumut. Yadiastun aketulan. Teraké bulanan, nyinahang tukadé sing taén embahin gentuh. Teraké bulanan, ngranaang pajalan yéhé malégodan. Légodané adéng. Ujan ngripis uli das lemahé kanti semengan, sing ngranaang becat pajalan yéh tukadé. Kéto masi anginé ané ngusirsir, sing ngranaang légodan yéh tukadé mecatang.

IDK Raka Kusuma

L

angité ané lad kaput gulem sayan galang. Warnan pelungné sayan ngilis ngenah. Sunaran ainé, angetné, rasaanga sayan ngliput awakné. Dingin ané ngaput déwékné, diastun sing sanget, sayan ilang.

Unduké ento ngranaang Putu Widiastuti sayan nlektekang tukadé. Maangkihan ia, dugas nepukin kelapan warna bianglala di yéhé. Kelapan warnané ento sayan ngilis ngenah wiréh entéran suryané sayan ngéntér tur sayan ngranaang langit lan guminé galang. Di betén warnané ento, tingalina sayan ngilis warnan gambarané: pelung irung. Tingalina masi dasar tukadé ané marupa bias miwah krikil mawarna selem sayan cedang. Bé palang timah ané ladné sing tepukina, sayan ngenah mauber-uberan. Sisiran anginé maretang. Bajunné ané kena tempuh maglibiran. Bokné kena kesiran nglibir. Ané pinih sangeta nglibir, piakan bokné ané di kenawan

20


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

miwah ané dadi poni di gidatné. Apang sing macladukan lima kenawané anggona ngisi piakan bokné ané di kanawan. Putu Widiastuti sing makrisikan, dugas kelapan warna bianglalané ngebekin yéh tukadé. Ia sing makrisikan masi, dugas kelapan warna bianglalané malingsé dadi warna bianglala lantang mémbat, adéng-adéng maangkidan uli tukadé tur ngamenékang. Sayan negehang. Sayan negehang. Napkala tegeh warna bianglalané suba asah tekén bataran panakul sisin tukadé tongosné majujuk, adéng-adéng nyujur awakné. Sayan maakang, sayan maakang. Sing makrisikan ia dugas warna bianglalané nglikub awakné makaukud. Likub warna bianglala, Putu Widiastuti ngrasaang awakné ané suba anget sayan anget. Dugas angeté nglikub awakné maka ukud, Putu Widiastuti ngidem. Di kedatné ia makenyem. Buin limang pitehan jaum geles jam di lima kébotné, Putu Widiastuti maangkihan sawatara pang telu, laut matingalan kangin. Tingalina batu gedé patrambiah apit batu cenik liu tan kadi. Dangin batu pinih kangin tukadé, bias membat entikin lempeni lan entikan lénan. Dangin biasé membat totonan, di tongosé tegeh, umah abungkul majujuk marep kangin. Umahé ento nglajur uli kaja ngelodang. Tembokné mawarna putih. Genténgné ucem warnané makejang. Delod dangin umahé totonan, di tongosé ané tegehan, palinggih ngadeg. Palinggihé ento masaput kain poléng. Dajan palinggihé punyan poh nglejer. Di muncukné pinjekan mapincer. Pincerané sing sanget, sing adéng. Samar sawat, Putu Widiastuti ningeh munyin suling. Jangih angeringih munyinné. Anaké ané ngamunyiang sulingé buka anak sedih kingking kalahian gagélan ané tresnaina. Nadaksara Putu Widiastuti inget tekén misané ané dadi juru suling kléntangan di banjarné. Ané nyuling gending sedih sabilang peteng, krana kalaina tekén gagélané ngantén ajak anak muani lénan ané ngranaang. Gruéngan munyin kapal terbang, makada Putu Widiastuti prajani nuléngék marep kangin. Di langité badangin tingalina samar sawat punyan nyuh majajar.

21


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Muncuk punyan nyuhé abedik sing maglibiran. Langit dangin jajaran punyan nyuhé warnan pelungné sing buka warnan langit di duur sirahné. Sing pelung irung ngenah. Pelung mueg ngenah. Putu Widiastuti makejengan, dugas ningeh anak mageluran uli tukadé. Anaké ané mageluran toliha. Tepukina majujuk di duur batuné. Marep kaja. Ada sawatara solas depa johné uli tongosné majujuk. Anaké ento, anak muani. Wiréh ané mara geluranga tekén anaké ento sing pedas dingeha, Putu Widiastuti ngantiang anaké ento mageluran buin. Buin dasa pitehan jaum geles jam di limané ané kébot, anaké ento buin mageluran. Sekenanga ningehang. “Tiang dini ngantiang! Ané antiang sing teka! Orahin tiang tukad, orahin, buin pidan ia teka mai? Buin pidan?! Sajaba idéwa, tukad, sing ada buin patut takonin tiang! Sing ada! Sing ada. Sing ada!” Mendep akesep. Bengong. Buin mageluran. Munyinné sangetan tekén ané suba geluranga. “Tukad, tukad! Gagélan tiangé, ané ngorahin ngantiang dini, sing taén piwal tekén semaya. Sing taén ngelong janji. Dija ja ngorahin ngantiang pastika nekain. Kacihnain baan ngaukin adan tiangé pang telu. Laut ngorahang: tiang teka, tiang teka, tiang teka! Sanggra tiang aji kenyem. Da nyanggra aji kenyem masem. Sanggra tiang aji kenyem manis!” Buin mendep. Buin bengong. Paningalané ulenganga ningalin grobogan ning dangin damé. Grobogan ané membat lantang. Tan péndah langsé putih. Langsé sing taén mapiakan. Sing taén maélogan utawi magélohan. Nlektekang anaké ané mageluran totonan, Putu Widiastuti matakon tekén déwékné. Nyén, nyén antianga? Dadi soléh? Dadi di tengah tukadé ngantiang? Suba majanji mirib ipidan lakar kacunduk di tengah tukadé ténénan? Kacunduk mesikang tresna. Kacunduk mesikang awak lan keneh di umahé ané lakar tongosina bareng di subané mapawiwahan? Buin Putu Widiastuti matakon tekén dewékné. Ngudiang anaké muani ento patuh tekén iraga? Patuh, pada-pada ngantiang. Binané anaké muani ento

22


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

ngantiang di tengah tukadé. Iraga ngantiang dini, di sisi kauh tukadé ténénan. Ngantiang sing ulian nagih ngantiang. Ngantiang, orahina. Orahina ngantiang. Ané ngorahin ngantiang, patuh tekén anaké muani ento: gagélan. Tetujoné ngantiang, lakar mesikang tresna dadi paiketan alaki-rabi di subané makalahkalahan. Makalah-kalahan suud mabia kaon di paengkeban. Di paengkeban ané tongosné sing tawang. Sing tawang, wiréh tondén kacunduk lan tondén orahina tekén gagélané ané lakar ngorahang teka. Teka lakar ngajakin ngrorod. Putu Widiastuti nyekenang anaké ané mageluran ento. Pangadegné nyempaka. Bagus genjing. Bokné inggel buka embotan blayag. Selem. Tan péndah mangsi. Mabaju kaos lengen dawa. Warnané kuning rimrim. Buka warnan bunga coblongé. Macelana jeans. Masepatu mawarna pelung nguda. Ngandong tas. Tas ané gandonga mawarna selem. Masruet-sruet sakéwala warna sruat-sruétné sing ngilis ngenah. Napkala angin nglibirang bok lan lengen bajunné, Putu Widiastuti buin ningeh anaké muani ento mageluran. “Suba uli aminggu majujuk, uli tengai kanti sanja dini. Suba aminggu ngantiang. Sing masi teka. Ngorahin ngantiang dini sakéwala sing teka mai. Sing biasa ia kakéné. Sing biasa ia piwal tekén semaya. Sing biasa ia ngelong janji!” Mendep akesep buin mageluran. “Tukad, tukad, tukad! Dugasé bareng kuliah di Yogya, ia ngorahang dugasé cerik, satondén mandus ngajak idéwa ngorta. Taén ia mai, mapétang besen tekén idewa? Besen, ngorahang lakar teka mai, nyagjagin tiang. Orahin, orahin tiang, tukad. Orahin, orahin tiang! Suba aminggu ia kakéto di duur batuné ento? Mimih Déwa Ratu! Putu Widiastuti makeneh. Dija ia nongos dini? Ngelah panyamaan mirib dini? Mimih Déwa Ratu! Kodag baana aminggu ngantiang. Kodag baana aminggu gelar-gelur nakonang ané tresnaina teken tukadé. Kodag baana cara anak buduh. Yén idéwék da ka aminggu, buin mani sing teka jag kalian polonné.

23


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Iraga teka mai, di sisin tukadé ngantiang gagélan ané ngorahin ngantiang, cihna tresnané sanget. Cihna sanget nresnain. Sakéwala di subané antiang, buin mani sing teka to artinné nirdon iraga nresnain. To artinné ia sing tresna tekén idéwék. Lamun suba kéto, ngudiang idéwék nresnain anak sing nresnain? Jag macuet suba uli dini. Nadaksara anaké ento ngibehang awakné marep kangin. Nadaksara mabading. Putu Widiastuti nyeh. Mapan ia ngadén anaké ento nlektekang déwékné. Nyeh disubané nlektekang, nyagjagin déwékné. Laut menal. Laut mokpokin. Laut ngingsak. Putu Widiastuti lega. Anaké ento sing nlektekang awakné. Anaké ento nlektekang langit. Nlektekang sambil masidekep. Nlektekang sing makijepan. Tan maa majengking. Tan maa mageluran. “Langit badauh! Langit badauh! Di tongosé mapasahan ia ngorahang mulih ka kota palekadané dauh tukadé ené. Buin limang bulané tiang orahina ngantiang dini. Satondén ia teka sing baanga magedi. Ia ngorahang pasti teka. Ia ngorahang sing taén sing nekain yén ngorahin ngantiang dija ja!” Ningeh gelurané ento, Putu Widiastuti ngrémon di keneh. Dadi patuh unduké ané nepén? Binané buin abedik, sing orahina ngantiang di tengah tukadé. Orahina ngantiang di sisin tukadé ténénan. Soléh hati jalemané. Awakné, jujukné sing patuh. Sikut busanané sing patuh. Isin kenehné mabinaan. Sakéwala patuh unduké ané nepén. Ané pinih patuh, gagélané paturu uli dini. Paturu uli kota dauh tukadé ené. Mirib ené pinaka bukti raosné ipekak mabinaan di guminé ené ada patuhné. Ané patuh di guminé ené ada binané. Patuh lan mabinaané sujatinné besik. Matunggalan. Anaké

ento

ngibehang

awakné

marep

kelod.

Limané

makadua

jengkinganga di bangkiangné. Paliatné nrawang sawang. Akesep paliatné kéto. Nu nyengkingang lima di bangkiangné, anaké ento nyureng batuné ané patrambiah kanti joh badelod. Patrambiah liu gati. Yén peték, kanti buin telun sing pragat. Ané makada, lantang tukadé sing sida baan nepain.

24


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

25


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Bibih anaké ento makemikan. Putu Widiastuti sing nawang, apa ané kemikanga. Ningalin sebengné buka anak sebet, Putu Widiastuti tuah nebag. Nebag, anaké ento mesuang raos nyelsel déwék. Nyélsél déwék, duaning marasa nirdon ngantiang. Duaning marasa tresnané ané kaliwat sangat sing ajinina tekén gagélané ané kanti aminggu antianga. Widiastuti buin nebag, ané raosanga aji kemikan bibih anaké ento kruna ané nyinahang keneh sebet. Sebet, krana tresnané pegat, pegat, ulian ané antianga megatin tan pakrana. Megatin, ulian linyok tekén semaya. Megatin, ulian ngelong janji di subané ngorahin ngantiang di duur batu tukadé. Megatin, ulian sing satia wacana tur tan pagatra. Sapatutné, Putu Widiastuti ngraos di keneh, gagélané ngorahin utusan nekain anaké muani ento. Utusané ento, yén tusing papétina surat, papétina raos. Surat lan raos ané mastikaang lakar teka apa tusing. Lakar nyambung benang tresnané apa lakar megatang. Lakar ngalanturang tresnané apa lakar munggel. Lakar nunggalang tresnané apa lakar masahang. Masahang aidupan. Sepatutné, gagélané ngorahin utusan nekain anaké muani ento. Tan maa, anaké ento mabading. Majujuk marep kaja, sing buin nyengkingang lima di bangkiangné. Nadaksara tujuh kenawané enjuhanga menék. Di subané tujuh kenawané tegehan tekén gidatné, anaké ento nulis di anginé. Putu Widiastuti nyekenang nlektekang apang nawang apa ané tulisa. Sakéwala sing nawang ia. Sing nawang masi, kénkéñ munyin tulisan ané gaéna tekén anaké ento di anginé. Kapin sing nawang, Putu Widiastuti ngérasérasang: pasti katiba tekén gagélané. Pasti katiba kapining ané suba aminggu antianga di duur batu tukadé. Apang nawang kénkén keneh anaké ento, Putu Widiastuti nlektekang muané. Sebeng anaké ento sing nyinahang sebet. Sebeng anaké ento nyinahang, sebet ané matumpuk-tumpuk di kenehné malecat kija kapa. Ané nglecatang gedeg ané metu nadaksara tur ngrudeg. Ngrudeg tan parérénan. Nerjak sakancan ané nemalangin. Paningalané, sing buin tingalina kuyu waluya anak

26


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

mara seger uli gelem bulanan. Paningalané, kapin sing sanget, masunar. Nyinahang las caria kélangan. Diastun ané ilang gagélan ané suba satmakaanga sigaran awak lan kenehné. Ané sing sida ada ngelésang, kapin manusa sakti mulang pamegat tresna tekén déwékné miwah gagélané. Kapin balian siket mulang pangedeg kapining déwékné utawi gagélané. Kapin ada anak teka ngaba keris nagih ngamatiang déwékné utawi gagélané. Kapin makudang-kudang préman nekain tur ngorahin apang suud ngulat tresna dadi ulat-ulatan kinasih. Munyin sulingé ané buin madingehan, ngranaang anaké ento ngrérénang tujuhné nulis di anginé. Ngranaang anaké ento ngidemang paningalan. Di ngedatné, lima kenawané selukanga ka kantong celanané. Putu Widiastuti nyekenang nlektekang ané pesuanga lan kebéranga aji limané makadua. Saputangan, sing marasa Putu Widiastuti ngraos di keneh. Saputangan mawarna barak nguda, Putu Widiastuti buin ngraos di keneh. Napkala anginé ngusirsir anaké ento sayaga lakar nyongkok. Limané, makadua, nu manjer saputangan. Di nyongkokné, saputangané ané pucela aji lima kenawané laut anyudanga. Sing toliha saputangané anyud. Adéng-adéng anaké ento nyegjegang awak. Di subané seken majujuk ia makecos lan makecos ngelodang. Ngecosin batu ané nges patrambiah. Sabilang ngenjek batu, awakné abedik sing maoyagan. Awakné tan péndah turus mapacekang di tanahé belus. Teked di sisin tukadé paak kauh, sawatara limang depa uli tongosné majujuk, anaké ento makecos menék. Dugas batisné ngenjek sisin rurungé, Putu Widiastuti nyledét anaké ento. Jeg-jeg awakné marep kangin. Sing makijepan nlektekang batu tongosné majujuk. Lima kenawané ulapanga pang telu. Lima kenawané tuunanga. Buin batu tongosné majujuk tlektekanga. Sing makijepan paningalané nlektekang. Sebengné nu nyinahang las caria kélangan gagélan. Tan maa anaké muani ento mabading. Laut majalan, majalan, majalan lan majalan. Gancang gati tindakané. Sing runguanga anak ajaka dadua nlektekang déwékné.

27


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Nyledét anaké majujuk ajaka dadua ento, Putu Widiastuti ngeh, lénan tekén déwékné ada anak mabalih anaké ané mageluran ento. Nadaksara, ada kelebeh di kenehné ngorahin: anaké ané ajaka dadua ento. Sinalih tunggil nawang pariundukan anaké ané mageluran di duur batu tukadé. Sing ngantiang tempo buin Putu Widiastuti nindakang batisné. Putu Widiastuti ngutsahayang tindakané sing ngranaang sangsaya anaké ané ajaka dua ento. Maselat buin duang depa uli anaké ané ajaka dadua ento ia ngrérénang tindakan. Apang sing sangsayaina ia nyemak buku gambar miwah potlot uli koper cenik ané téngténga. Sonder matémpo buin, suud nyekolang koper cenikné, ia ngambar. Ané gambara bet ané membat dangin tanggun kangin tukadé. Gambara masi kedis ané ngencegin miwah kedis ané makeber uli kaja ngelodang. Sarwi ngambar ia ngoping ané raosanga tekén anaké ané ajaka dadua ento. “Uli dija anaké muani busan?” “Wedné seken sing tawang.” “Uli pidan ia kakéto?” “Uli aminggu.” “Sangkal tawang?” “Pitung dina ané liwat, sedek negak di warungé dauhné, anaké muani ento tepukin ka tukadé. Dugas majujuk di duur batuné ento, iang patitakon, lakar ngudiang ia ditu? Ento makada iang nyagjagin mai. Majujuk dini nlektekang ia.” “Suba kéto?” “Kaden ngudiang.” “Lantas?” “Gelur-gelur ia uli tongosné majujuk. Mapan tongosné mageluran sing joh, pedas dingeh gelurané. Buin maninné, buin puanné, buin teluné buka dinané jani ia mageluran. Ané geluranga patuh. Sakéwala nganyudang saputangan mara ituni.”

28


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Apa ané geluranga?” “Unteng ané geluranga, nakonang tekén tukadé apa ané geluranga.” “Dadi nakonang buin pidan teka?” “Manut gelurané majanji kacunduk.” “Ané nyanjinin kacunduk ditu nyén?” “Ané luh.” Teked ditu raosé reneng. Sarwi mapi-mapi ngambar, Putu Widiastuti ngésérang tlapakan batisné kelod buin telung késéran. Koper cenik gelahné depina. Di subané telung késéran ia majadengan. Nu mapi-mapi ngambar, sekenanga ningehang raos anaké ané ajaka dadua ento, ané kakawitin buin. “Apa ya ngranaang anaké muani ento kakéto. Sing ya buduh?” “Sing.” “Sing? Awake nawang? Yén nawang orahin apa.” Mendep akesep. Buin duang kijepang paningalan, ané takonina tur, ané orahina ngorahin, ngraos tabuh raosné sumeken gati. “Anaké muani ento bareng kuliah ajaka gagélané di Yogyakarta. Limang bulan ané liwat, di subané maan gaé, gagélan anaké muani ento orahina mulih tekén reramané. Satondén ngalahin, gagélan anaké muani ento ngorahin ia mai buin limang bulané. Tur ngorahin ngantiang duur batu tukadé ené. Sing maang magedi satondén gagélané teka.” “Dadi kéto?” “Di tekané lakar ngrorod.” “Endén malu. Gagélan anaké muani ento uli dija?” “Uli dini. Lakar lanturang raosné.” “Lautang.” “Teked jumahné, gagelan anaké muani ento pajangkepanga ajak misané. Gagélana muani ento sing bani langgia tekén reramané. Telung bulan ané liwat, dugas masan ujané bales, gagélan anaké muani ento ngorahang lakar meli rujak.”

29


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Lantas?” Reneng reraosané. Galahé ento anggona tekén Putu Widiastuti ngraos di keneh. Gagélan anaké muani ento ngorahang meli rujak. Seken ya rujak belina? Sing ya ngorahang meli rujak, tau-tau portas belina? Di lengi reramané, portasé campuhina sprite utawi yéh lantas inema? Gagélan anaké muani ento buka kéto, pastika sing demen teken misané. Gagélan anaké muani ento buka kéto, krana marasa mapaksa majangkepang. Marasa mapaksa nemenin anak muani ané sing demenina. Nyén nawang, anak muani ané jangkepanga tekén déwékné anak muani beler. Nyén nawang misané ento nawang déwékné sing genten buin. Di nawangné, misané marasa matémbérang wiréh marasa maan lungsuran anak muani lén. Di subané marasa matémbérang misané mabalik némbérang. Lénan tekén saru-saruna, nyén nawang misané ngawai masesimbing lan maang raos ané nyakitin. Sing nyidaang naanang sakit ati, pesu di kenehné mragatang awak aji portas. Nyén nawang.... Reraosan anaké ajaka dadua ento buin kakawitin, ngranaang Putu Widiastuti suud ngraos di keneh. “Payu gagélan anaké muani ento meli rujak?” “Sing.” “Sing?” “Aa.” “Men kija ia?” “Ia nyujur jembatan tukadé ené.” “Ngudiang ia kema?” “Mulang awak ka tukadé.” “Dewa Ratu! Mulang awak?” “Aa. Wiréh dugasé ento blabar gedé anyud ia prajani dugas awakné ngenceg di yéhé.” “Bakatanga sawané?”

30


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Sing.” “Kanti jani?” “Kanti sakayang-kayang.” Buin reneng reraosané. Galahé ento buin anggona ngraos di keneh tekén Putu Widiastuti. Béh! Pelih idéwék nebag. Kadén meli portas, tau-tau mulang awak ka blabar tukadé ené. Yén kéto, pastika sanget pesan sakit atinné. Pastika sakit ati tekén reramané. Sakit atinné sekeba di ati, wiréh sing bani kadanan alpaka guru. Pastika masi sakit ati tekén misané ané pajangkepanga ajak déwékné. Lénan teken sakit ati, sebet ia tan kadi. Sebet, krana ngelong janji. Kapin ngelong janji sing ulian déwékné. Ngelong janji ulian kapajangkepang. Lénan tekén sebet ia marasa pelih gedé. Marasa pelih gedé. Wiréh megatin tresna kapin megatin sing ulian déwékné. Megatin ulian nyak megatin. Nyak megatin krana nyak kapajangkepang. Béh! Amul ené linggah tukadé, di blabarné, apa buin blabar gedé inih becat palaib yéhné? Inih sanget geburan lan gulungan yéhné? Sing dadi sing apa ngencegin pastika anyudanga laut jungklemanga tur kelemanga. Reraosané buin kakawitin. Putu Widiastuti nyekenang ningehang. “Mimih, adi kétoanga ragané?” “Iang sing nawang apa sekené ané makada. Yén jemak uli kasugihan, bek ngelah. Misané ané dadi kurenané, masi sugih.” “Endén malu. Lakar ada takonang.” “Apa ané lakar takonang?” “Dadi tatas nawang?” “Ada ngorahin.” “Nyén ngorahin?” “Kanténan iangé, Putu Kartika. Gagélan anaké muani ento adinné. Putu Kartika nawang unduk adinné, adinné ané ngorahin. Kéto masi, Putu Kartika nawang anaké muani ané ngantiang di tukadé gagélan adinné, adinné taen ngédéngin potrékané.”

31


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Ngudiang ditu orahina ngantiang?” “Ményél! Kadén suba orahin lakar majalan ngrorod. Lénan tekén ento iang orahina masi.” “Apa buin orahina?” “Putu Kartika, buin jebos lakar kacunduk ajak gagélané. Kacunduk dini di sisin tukadé ené. Di kacundukné lakar ajaka mulihné, lakar anggona kurenan. Adané seken sing orahina. Adana orahina Tu Wid.” Putu Widiastuti makesiab ningeh raosé ento. Tuwid, adan ané sambata tekén Putu Kartika nyabran ngaukin déwékné. Baan makesiabné. Potlot lan buku gambaré sing rasaanga ulung ka tukadé.

Amlapura, 2013-2016

IDK Raka Kusuma embas ring Getakan, Klungkung, 21 Novémber 1957. Kakawian-kakawian danéné sané mabasa Bali kawedar ring Bali Orti (Bali Post), Médiaswari (Pos Bali), Bali Aga, Jurnal Kawi, miwah Canang Sari. Ring warsa 2002 dané ngamolihang Sastra Rancagé antuk baktin ipun ring pangembangan sastra Bali malarapan antuk Majalah Buratwangi lan taler 2011 antuk kakawiannyané sane mamurda “Sang Lelana”. Ngamolihang Penghargaan Widya Pataka saking Gubernur Bali warsa 2012 antuk cakepané sané mamurda “Bégal”. Sareng pangawi saking Karangasem dané ngwangun sanggar sané mawasta Sanggar Buratwangi, lan dané taler dados silih sinunggil pangremba ring sanggaré punika.

32


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

puisi-puisi ida i déwa nyoman merta semara bawa 33


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Baliné Sayuakti

Bali napi? Kasengguh Bali Ya upacara Upacara Ya suci Suci Ya Sang Hyang Surya Bali Suryaning Jagat Surya Ya Déwa Ya Manusa Ya Bhuta Ya Bali ngaran mawali Mawali Ya mawalik Mawalik Ya manunggal Manunggal nuju akasa tan pa tepi Bali bhumi aksara Kangin, kelod, kauh, kaja, kaja kangin, kelod kangin, kelod kauh, kaja kauh Malingga sajeroning sarira Urip, urip, urip saurip

Langlang Anglayang, 2021

34


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Surya Prabata

Sunar-sunar galang nyusup pertiwi Nyusup rong-rong jimbar Rong-rong puyung Uli Érsania ngantos Nairiti Sakatah ngemu angin Sakatah ngemu banyu Téja nyusup Sarwa sekar Sarwa lalata Sarwa taru Sarwa gulma Nyusup ngantos patala Galang gumi ganal jimbar

Sunar-sunar galang nyusum ambarané pelung Nyibak awan-awané madempul Mayasin sagarané selem dedet Bangun ombak majedur Bé awan kecas kecos Mayuhin gunungé kaliput sayong Mangunang paksi-paksi medem Mangunang i manusa lel-lep Manusa alep

35


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Manusa beler Manusa ngeres

Sunar-sunar semeng nyusup buana Ngawarninin sakatah aran Buka lukisan jagat Mayapada mayaloka kabanda maya Galang gumi ganal jimbar

Bangli Amerta Lingga, 2021

Wayan Jengki Sunarta

36


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Bali Prawira Sa Dua Telu Suaran pada tegep kukuh bakuh Sunaran pangarasan linuih Luih kadi entéran téja suryané Suara lambé mawibawa banter ngantos akasa jimbar Sida baan ngres-resin manah mesehé Tusing ada Matilar Buka pusaka kapaling Kapaling baan pati Kadayanin baan galah Keris-kerisé buka tetelu suba lina, lémpas saking saungné Lémpas uli gustiné Wantah masisa parab Kasatyan dados tulang giying Jati-jati ksatria dharma Ngulati kadharman salantang marga Tinut anut satinut swadharmana Pangraksa jiwa nagara sama sagotra Mangkin ring dija dané-dané ngungsi? Ring genah napi minab malingga? Sanak kula gampar sinungsut Puceh manah takut Kadirasa ulu angené kabancut Nandang anyud

37


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Kelem ring lawana tanpa tepi

Ring genahé tinggar Kaastuti baan wéda puja Maimbuh sarwa kembang Merik, wangining jagat Mangkin angggan-anggané miik Luihan tekén tunjungé mara kembang Luihan tekén téja suryané Mabusana sarwa petak Imbuh kenyem pangarasané liang Sampunang sangsaya! Kénten atur Titiang bagia, titiang mukti Awinan titiang bhakti maimbuh bhukti Sampunang nangis! Titiang driki sareng pasubayan titiang Ané paturu mabéla pati Nindihin gumi Satyaning samaya Satyaning ati Satyaning swagotra Satyaning nagari Asihing swagotra Jiolas sampunang nangis! Driki ttiiang ngayah ngaturang bhakti Ring lelangit sami Ring Ida Sang Hyang Widhi Bangli Amerta Lingga, 2021

38


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Sasab

Sasihé kaliput désti Sarwa mala ngrembun Ngabekin sakancan tongos Désti nyetik sakancan urip Nyakit-nyakit Ngaé pedih Kasatan getih Panes gumi ngumbara Morbor sakayang-kayang Ngeseng sakancan maprana Ngemu wisia uli awang-awang Nyekik kolongan Ngempel angkihan Saka siki Nuju pabasmian.

Bangli Amerta Lingga, 2021

Ida I Déwa Nyoman Merta Semara Bawa, pangawi saking Bangli.

39


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Satua Bali

sang prabu jatayu

40


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Ada tuturan satua alas landuh madan Alas Surya Candra. Cara adanné, alasé ento setata kasinarin matanai. Kéto masih bulan, petengé setata teka nimpalin endih bintang-bintangé makenyebnyeb.

Mas Ruscitadéwi

D

i alasé ento idup makudang-kudang baburon lan entik-entikan, ada tukad, danu, klebutan mayéh ning. Ada gunung, bukit lan munduk ané subur. Suba lebihan kén limang tiban, Alas Surya Candra

totonan kapimpin olih Kedis Jatayu. Sujatinné bek baburon gedé-gedé ané sing setuju, kéwala liunan buron ané milih I Jatayu, dadinné I Jatayu ané dadi raja di Alas Surya Candra. I Jatayu kapilih dadi Raja Boja sangkaning mémé-bapanné turunan raja, tusing masih sangkaning ia bek ngelah arta brana anggonna nombok borunné apang nyak demen tur milih ia. I Jatayu kapilih dadi raja kerana ia seken-seken suba mabukti bani mabéla pati kapining soroh burunné makejang, sing medang buron cenik-gedé. Dugas angin ngalinusé teka ngeberang sakancan isin Alas Surya Candrané, jeg ia sahasa matetung nambakin angin, nantang baya ngranaang selamet alasé. Kéto gedén jasanné I Jatayu, nu masih bek buronné ané nGedéngin. Ané ngadug-ngadug. Sajan isin alas, magenepan ada. “Méméh, buron cenik kéto dadi raja, kénkénang bisa mawibawa Alas Surya Candrané,” kéto I Lutung ngarémon di samping kuping macanné gedé. Prajani gaem-gaem I Macan Gedé. “Alih di awak lan goba, ané cara jeroné, mara cocok dadi raja. Lén san kliabanné, lamun jeroné medal, pasti mendep, angob panjak-panjaké,” buin I Lutung ngajum-ngajum I Macan Gedé. “Jeroné mara cocok dadi raja, jeroné mara cocok dadi raja...” I Kedis Atat milu, ngajum-ngajum I Macan Gedé.

41


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta 42


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Prajani I Macan Gedé ngorahin I Cicing mesuang ajeng-ajengan, baanga I Lutung tekén I Atat. Demen sajan atinné I Lutung ajak I Atat, mulih nyidang magagapan dedaran. Di jalanné mulih kedék ngrékék I Lutung ajak I Atat. “Hahaha… aluh sajan ngalih amah-amahan, ajum-ajum dogén I Macan, pesu suba sesepelanné hihihi…” keto I Lutung. “Hahaha… aluh sajan, aluh sajan…” I Atat milu kedék, demen atinné milu mupu. Sawai-wai kéto dogén gaénné I Lutung, tekén I Atat, nyelékang rajané, tur ngajumin I Macan, kanti bek ia jak dadua ngelah simpenan dedaraan. Ento ngranang I Lutung lan I Atat jani bek ngelah parekan. Parekan-parekanné ento oraina ngalih-ngalih kapelihan lan kajelékan rajané. “Yapi ja sing ada jelékné, pelihné, jeg gaénang orta ané jelék, apang iraga nyidang tetap maan dedaraan,” kéto I Lutung ngorahin I Guak. “Gaaak… gaaak… inggih Jero Lutung,” kéto I Kedis Goak semangat sajan. Jani sagét ada satua, di alas ané lénan ada mrana ané nibénin baburonné. Mrana ané kaadanin virus corona totonan bek ngranang baburonné gelem tur mati. Baburon di Alas Surya Candra masih milu jejeh. Konyangan tangkil ring Sang Prabu Jatayu. “Ampura Ratu, titiang miragi ring Alas Tiing Gading wénten mrana, sasab sané abot pisan, sané ngawi baburonné sungkan, raris padem. Titiang jejeh pisan ratu. Sapunapi antuk midabdabin mangdané sasab nika nenten kantos mariki. Ngiring ja kurung Alas Surya Candra-né, ngiring bada sami baburonné i riki,” kénten atur I Jaran pinaka papatih. Prabu Jatayu meneng, ida nunas galah ring baburon sami, masemaya pacang ngrereh pamargi anggén nepas pikobeté punika. “Sasab, mrana nak sing ngenah, sing ja dadi tepasin baan magehin Alas Surya Candra-né, baan madaang baburonné. Yén badaang pasti sayang inguh baburonné, yén pagehang sayan kéwéh baburonné ngalih amah, luungan yatnain baan ngedasang awak tur ngamedikang mapupul apang uaban angkian

43


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

ané gelem sing kanti ngalalain,” kénten Prabu Jatayu ngandika ring patemon patih-patihné sami. Prabu Jatayu taler mrintahang patihné ané ngurus usada digelis makarya loloh anggén nambengin sasab, tur makarya ubad anggén nambanin. Patih-patih pakrimik, akéh sané tan cumpu. “Nganggén loloh, umpon-umpon, nika patut kabuktiang, becikan numbas ring sané sampun mabukti prasida mambanin sasab,” kénten Macan Raréng pinaka silih tunggil mentri idané. Péh, jeg marurian, sekan-sekan Macan Raréng-é, mamaksa Prabu Jatayu mangda numbas ubad di Alas Tiying Gading. “Galah iragané cutet pisan, sampunang I Ratu kantos ngetohin angkihan panjak Alas Surya Candra-né, sumingkin gelis wénten tambah sumingkin becik, niki jiwa prama panjak tohanné Ratu,” kénten I Macan Raréng nengsek malih. Sang Prabu Jatayu engsek kadesek kadi punika. Ida raris ngijinang I Macan Raréng numbas ubad. Jeg masuryak sekan Macan Raréng-é. Irika Prabu Jatayu uning ring kasujatian patih-patih idané, yakti kedik pisan sané patuh, akéhan sané saah-sauh, setata edot nguluh. Sasampun patemon punika wusan, ngéncolan Patih Angsa nampekin Sang Prabu Jatayu. Prarainné sungsut. Ring genahé sepi raris I Angsa matur ring Sang Prabu. “Ratu Sang Prabu Jatayu sané dahat suciang titiang, ampurang titiang sakadi nasikin segara, purun ngaturang kruna tan maguna. Wantah sangkaning titiang uning ring kasujatian ratuné, pinaka wahana Sanghyang Wisnu, sané kalintang sakti ring sakancan pakibeh akasa. Yang dados tunas titiang indayang digelis sirnayang mrana marupa virus punika. Kawéntenang mrana punika ngawi para durjanané masuryak, magarang ngrebut, kadi ngecuhin sakancan wacanan idané. Titiang jejeh parekan ratuné pacang akéh sané keni ius, sareng malaksana kawon,” kénten I Angsa matur. Sué pisan Sang Prabu Jatayu meneng, kadi wénten sané tan sida nikaang ida.

44


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Inggih Bli Angsa, suksma dahat ring pangenjuh bliné. Mrana marupa virus puniki minab wénten sané ngaryanin, sakéwanten kawéntenan lan pangrauhnyané ring Alas Surya Candra pasti sangkaning sampun kalugra olih Ida Sang Parama Kawi, minabang pikobét puniki pinaka saipan Ida, mangda pastika ring kawéntenan sakancan maurip sami ring jagaté, sapa sira sujatinné sané kantun teleb mamuja Ida. Titiang mangkin taler prasida uning sané encén patih sané patuh, sané encén sané madaya tuh, dot masekaya baan aluh. Niki minab tatuek mrana gering agung-é punika. Sakéwanten Bli sampunang sangsaya, sampun wénten sané utus titiang mapidabdab nepas gering agung-é puniki, antuk laksana silib. Astungkara, pacang digelis katon kasujatiannyané,” kénten Prabu Jatayu ngandika alus, kadi kisi-kisi ring I Angsa. Para telik sandi Sang Prabu-né sampun mamargi. Paksi sesapi, mapi-mapi maguci, ngiderin buana mirengin orti. Kénten taler I Celepuk, tan malih kaakkuuk. Ipun sahasa nyander I bikul sané madaya corah. I Sesapi Putih raris matur ring Sang Prabu. “Uduh Ratu, kawon pisan pariksanané Macan Raréng. Gering Agung-é punika sakadi kadadosang perusahaan. Numbas, ngadol ubad ipun mabati. Ipun taler mrima upah saking sané makarya mrana puniki, pinaka tukang andup, tukang gatra sané nakutnakutin krama, ipun taler nganikain parekanné I Cangak nyambehang mrana ring ambara. Ipun sampun mamanjak ring meséh I ratuné. Méméh, ageng pisan dosan ipunné, ngiring pademang ipun mangda Alas Surya Candra prasida trepti,” kénten I Sesapi Putih. Prabu Jatayu makenyung. “Sing ja beneh mamati-mati kéto paman. Yan I Macan Raréng mati sinah lakar ada baburon lenahan ané lakar bayahe ajak musuhé. Koyangan ané ngalih gaé ri sedek negarané kabrehbehan cara kéné, tuah sangkaning ngulurang kamomohan, sing mrasa tekén laksanané nuratmakain negara. Ané kéné kéweh menain paman. Kénkenan ngorain mabéla pati, medikang bati dogén sing bani. Béh, beneh suba kenén mrana gumin iragané,” kénten Sang Prabu jadi ngandika praragan.

45


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

I Sesapi Putih nengil. I Merak, panyingakanné barak, mirengan atur I Sesapi Putih miwah rerémon Sang Prabu Jatayu. “Beli, Beli Jatayu, da ja buin beli ngitungang gumi benyah buka kéné, da ja buin ngitungang Alas Surya Candra, mai makeber, magedi uli dini. Iraga soroh kedis utama maumah di ambara, sing kenén mrana, sing nyidang kabencana, mai mulih, Bli,” kéto Merak ngajakin. Sang Prabu Jatayu makenyung manis. “Saja buka raos adiné, iraga mula kedis utama. Sangkaning utama mawinan Béli kadadiang raja. Sangkaning dadi raja, Béli patut ngutamayang karahayuan Alas Surya Candra lan sakancan maurip dini,” kénten Prabu Jatayu ngandika. I Kedis Sesapi makebyah galang kenehné. Kénten masih I Cekepuk miwah para telik sandiné sami. Samian raris éling ring kasujatian Sang Jatayu sané sakti mandraguna kéwanten setata ngandapang raga. Samian nganikaang jagi ngiringang titah Sang Prabu. Ring umahné Macan Raréng bendu kapining I Cangak. “Kénkénné Cangak, dadi sing bek ané mati, pasti sing sambehang cai mranané. Upah gén tagih cai, gaén cainé sing mabukti. Gelah lek tekén Para Raksasa Wisésa ané suba bek maang kasugihan,” kénten I Macan Raréng duka. “Dados melihang tiang, sampun awarsa tiang nyambehang mrana, kanti aas bulun tiangé, genit ulian mrana nika. Sampun bek sané padem sangkaning mrana punika,” masahut I Cangak sing nyak kalah. “Nyén ngorang bek mati ulian mrana, nak bek mati ulian tua, ulung, sakit gedé, lan sakit ané lénan. Tuah sangkaning dayan gelahé gedé, ngorahin apang ané gelem lan mati sangkaning mrana kabiayain ngranang nyak bek ané milu nguluk-nguluk. Patih-patih lan prakanggo-prakanggo Sang Prabuné masih nyak milu mogbog, kerana maan duman, ha ha ha, aluh sajan dayain krama Alas Surya Candra-né ha ha ha,” I Macan Raréng kedék-ngrékék. Mrasa maan selah luwung, I Cangak nyangerang ngajum I Macan Raréng.

46


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Ha ha ha, jeg gusti yakti-yakti wikan, mriki ngalap, mrika mupu. Raja kadi gusti sampun sané patut dadis raja ring Alas Surya Candra,” kéto buin I Cangak. Prajani I Cangak maan imbuhan gegaén. Orahina ngaé tatenger-tatenger ané ngorang Alas Surya Candra-né lakar uwug. “Bulun cainé kan putih, suba nyak cara peranda, nak lingsir maraga suci, lénan kén nyambehang mrana, gagaén cainé jani masih ngortang tatenger unduk guminé ané ngancan tua, ané lakar katibén bencana lan mrana ané gedé lan aéngan,” kéto perintahné I Macan Raréng. Ring purinné Prabu Jatayu sampun uning ring ekan-ekan Macan Rangréngé lan sorohné. Sang Prabu mautsaha nepas pikobet sané ni bening kramané praragan. Ten wénten maburon sané uning, ring pisan dan idané nyabran wengi. Sang Prabu makeber ngulayang, ngebatang kampid idané sané dahat jimbar, ngisep mrana sané kasambehin, tur ngentungang ka tengahing Sagara. Sang Prabu Jatayu tan purun nganikang sing sira-sira, duaning ida uning ring kawéntenan mesehe sané nampek ring padéwékanné sami. “Sira ja sané ngulurin indria pacang prasida maseh rupa dados meséh,” kénten manah Ida Prabu Jatayu. Ring sameton, para tanda mantri miwah panjak-panjakné sami, Sang Prabu wantah nganikain mangdané sami mautsaha mamanah, mawacana lan malaksana sané becik. “Yéning wénten mawacana kawon, sampunang runguanga, sampunang kantos ngaonang manah. Yéning wénten sané malaksana kawon, sampunang sareng malaksana kawon. Élingang setata nunas ica ring Sang Hyang Widhi, nunas pangampura indik kaiwangan iragané. Gering Agung puniki wantah pakéling mangda iraga mlajah ngeret indria, ngiring matapa brata ring manah, wacana lan laksana,” kénten pangandikan Sang Prabu. Wacana lan laksana Sang Prabu Jatayu nénten naonan lémpas. Mawinan akéh baburon sané tresna lan subakti ring ida. Baburon-baburon ageng lan

47


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

utama, uning pisan ring kautaman Sang Jatayu. I Macan Raréng sujatinné taler uning ring kasaktian Sang Jatayu dané tan wénten nyaman pada, mawinan ipun wantah purun ring sisi kémanten. I Cangak kanti telah angkihané mamunyi, ngenyeh-ngenyehin mapi-mapi tukang tenung, ten ada ané ngugu. I Macan Rangréng lan parekan-parekanné saja suba bek mumduhang harta brana, kewala artha branané ento sing dadi amaha. Payu ia paling matanja, ngurupang emas lan murah né aji ajengajengan. “Ampura Jero, yan Jero makayuan nunas ajengan, mriki kanggiang maduman, titiang ten perlu mas mirah,” kéto I Sampi nugas idiné dedan baan I Macan Raréng. “Bang ja tiang bé, mas mirah né ajinné mael,” kéto buin I Macan Rangréng tekén buron ané lénan. Kéwala sing ada ané nyak ngurupang mas mirahné baan bé. Kéweh sajan I Macan Rangréng lan timpal-timpalné ngalih amahamahan ané demenina. Kasugihané ané bek maliah, kadénné nyidang angggona meli panjak apang milih ia dadi raja. Kasugihané ento dadi tan paguna sangkaning mrana Covid-19. Sangkaning maan ngrasayang Gering Agung krama Alas Surya Candra-né dadi pakedék-pakenyung, saling tulungin. Sing ada ané maajum-ajuman ngédéngang kasugihan, karirihan, kajegégbagusan, kasaktian muah kakuasan. Sing ada, konyang suba sing ada artinné buin.

Mas Ruscitadéwi embas ring Dénpasar. Kakawiannyané marupa puisi wiadin cérpen mabasa Bali miwah Indonésia. Sinalih tunggil cakepannyané inggih punika pupulan cerpén mamurda Luh Jalir.

48


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Artikel

bayu punika basa, aksara, lan sastra bali I Gdé Nyana Kesuma

49


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

I. Bayu Pramana Pinaka Sumber Daya Angin lan Tetikesan Murdaning Jagat

Bali inggih punika pulo sané kaloktah kasengguh pulo suarga, pulo siu pura, utawi the last paradise. Akéh turis saking dura Bali utawi duranegara rauh ka Bali. Sané ngawé para turis kadaut mangda prasida rauh ka Bali nénten ja tios wantah sangkaning seni, adat, lan budaya Bali. Kawéntenan punika satmaka akah kawéntenan pariwisata ring Bali. Panglimbak-panglimbak sané becik kapikamkamin olih pemerintah Provinsi Bali maosang indik seni, adat, lan budaya Bali. Yéning kaselehin indik sekala lawan niskala talér kauratiang, minakadi sepat siku-siku wénten kabaos olih Gubenur Bali “Nangun Sat Kérthi Loka Bali” sané maarti ngawangun kawéntenan jagat Bali sané suci tur nyaga kerahayuan alam Bali miwah sedagingnyané. Cihna punika yéning nirgamayang kadi suluh pamargi murdaning jagat ring kakawin Ramayana sané kasengguh Bayu Brata. Bayu Brata inggih punika utsaha sané kalaksanayang olih sang sané ngambel jagat ngantos ka karma-krama ring gunung, utawi genah sané doh saking karma sané tiosan. Sakémaon parikrama punika sampun kasiagayang sadurungnyané, mangda prasida nyaga jagaté landuh tur para kramané rahayu makasami. Ring kakawin Ramayana sané dados cihna gelis tur pageh punika wantah bayu. Bayu punika utama tur dados tatuladan, yéning kaselehin pinaka putra Bayu inggih punika Sang Hanoman. Ring aab jagaté sekadi mangkin yéning selehin Bayu pinaka cihna angkihan utawi prana ring kawéntenan bhuana alit, mandados cihna urip kalawan matiné. Yéning kantun angkihané punika cihna urip, sakéwanten yéning ical angkihané punika cihna mati. Sekadi sesenggakané “angkihan baan nyilih”, tusing keni baan narka pamarginé. Rikala ngamargiang kahuripan akéh parajanané sané nénten urati tekéning kawéntenan bayu punika, yadiastun sampun uning bayu punika pinaka suluh urip kalawan mati. Pinaka conto indik ngawag ngentungan leluu plastik. Pemerintah Provinsi Bali sampun

50


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

ngamedalang Pergub No. 97 Warsa 2018 sané maosang indik ngirangin nganggén plastik sané wantah parsida kaanggén apisan kémanten. Pergub puniki kalimbakang ngawit pamucuk jagaté ngantos ka soang-soang Désa Pakraman ring Bali. Tetujonnyané nénten ja tios wantah mangda prasida nyaga keasrian jagat Baliné. Leluu plastik sané kamedalang ritatkala pamargi kahuripan ring kulawarga mangda kapulpulang tur nénten dados kaenyutin. Krana yéning iraga ngenyutin sampah plastik punika jagi ngawé Bayu cemer tur punika sané prasida ngawé pinyungkan ring para kramané. Utsaha-utsaha saking Pemerintah Provinsi Bali sampun sayan becik kamargiang olih karma Baliné. Pinaka conto ring Kota Denpasar sampun talér ngamedalang peraturan Walikota indik ngirangin nganggé krésék. Toko-toko sané anggéng utawi ring peken tradisional sampun kamargiang parikramané punika. Parikrama sekadi puniki patut kaupapira tur kalimbakang malih ring kahuripan sadina-dina. Napi malih sané mangkin sampun wénten makudangkudang genah anggén nincapang kawéntenanné punika, minakadi trash héro, plastic bank, bang sampah miwah sané tiosan. Rélawan-rélawan sané urati indik sampah plastik punika ngangsan akéh tur parikrama sabilang awuku setata kemargiang. Mangda sida ngawé jagat Baliné resik tur kekantenan asri. Kawéntenan panglimbak jagat sané kabaosang jagat awor tanpa wates puniki, bilih–bilih ring kanjekané mangkin sampun ngranjing ring revolusi industri 4.0 ngawetuang pangrabdan sané becik miwah kaon ring kawéntenan kauripan i manusa. Indika punika kacihnayang antuk pamargi industri sané sampun ngalimbak, tur katah ring industri punika sané nganggé kawéntenan mesin-mesin industri sajeroning muatang produk industrinyané. Bilih-bilih ring industri sané nganggé tenaga bahan bakar minyak. Yéning kaselehin saking industri puniki pacang ngawetuang pikobét sané dahat nyerihin ring kawéntenan kauripan makadinnyané pencemaran mareping toya, tanah miwah sané pinih nyerihin kawéntenan pencemaran udara utawi polusi udara.

51


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Udara utawi ketah kabaos bayu pinaka silih tunggil unsur sané pinih utama sajeroning kauripan ring jagaté siosan ring toya, api, miwah tanah. Yéning katilikin kawéntenan bayu sané wénten ring jagaté puniki nénten wantah ring bhuana agung kémanten nanging talér ring bhuwana alit. Ring buana agung kawéntenan bayu punika mabuat ring makasami sarwa tumuwuhé inggian entik-entikan, baburon makamiwah I manusa. Sorohan bayu punika wénten sané kawastanin nitrogén, oksigén, karbondioksida miwah sané siosan. Nanging sané pinih mabuat sajeroning kahuripan ingian punika oksigén. Kawéntenan oksigén ring jagaté puniki katarka wantah 20% saking makasami soroh bayu sané wénten. Ring kawéntenané sané mangkin kawéntenan oksigén ring jagaté puniki sampun sayan ngirangin santukan kawéntenan polusi sané nyabran dina sané nincap, mapuara pacang ngusakang kawéntenan jagat miwah sadagingnyané. Maosang indik pencemaran udara puniki sayuakti dahating nyejehin pisan, dwaning pacang ngawetuang makatah pikobét ring kauripan. Sané kabaos cemerin udara puniki sida kaartosin pinaka uwugnyané udara sané kawetuang sangkaning kawéntenan biologis makamiwah non biologis. Polusi udara puniki mawit saking: andus pabrik, andus motor, limbah industri, miwah sané lianan. Sané nyemerang kawéntenan udara puniki ring jagat Indonesia sané pinih banget kawetuang saking andus mobil miwah motor makatah 70%. Kawéntenan zat sané kawetuang sakadi timbal (Pb), suspended particulate matter (SPM), oksida nitrogén (NOx), hidrokarbon (HC), karbon monoksida (CO) miwah sané lianan. Saking zat–zat puniki dahat ngaresresin pisan sajeroning kauripan i manusa. Kawéntenan udara sané cemer puniki pacang ngawetuang makudangkudang pinyungkan majeng ring manusa, makadinyané panyungkan paru-paru (bronchitis) miwah pinnyungkan genah mangakihan. Lan pangrabdan sané kawetuang sangkaning zat karbon monoksida makadi pinyungkan sajeroning

52


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

hémoglobin. Manut Organisasi Keséhatan Dunia (WHO) nyabran warsa kirang langkung 3,2 yuta jadmané lampus antuk udara sané cemer puniki. Sané mangkin sareng sami midabdabin asapunapi mangda sida nepasin kawéntenan polusi udara puniki. Sajeoning nepasin pangrabdan polusi udara puniki sida katiténin antuk makudang-kudang pamargi luiré: 1. Mangda sida migunayang kawéntenan angkutan umum sané wénten mangda sida nedunang polusi udarané, 2. Ngamargiang penghématan sumber daya listrik antuk menghémat énergi santukan sajeroning ngardinin kawéntenan listrik punika migunayang kawéntenan bahan bakar sané mawit saking fosil (minyak bumi), 3. Migunayang sumber énergi sané terbarukan sané ramah lingkungan, 4. Ngamargiang réboisasi antuk nanem entik-entikan sané pacang prasida ngirangin kawéntenan karbondioksida ring ambarané, miwah kantun makéh pidabdab sané patut kamargiang sajeroning ngirangin pencemaran udara puniki. Yéning sampun prasida ngirangin kawéntenan polusi udara puniki janten pacang ngawetuang pikenoh sajeroning kauripan makadi, sayan beciknyané kawéntenan jagaté riantukan sayan ngakéhang kawéntenan oksigén ring ambarené sané mapuara sayan becik kauripan sadaging jagaté pamekasnyané i manusa. Punika pinaka panelatarang Bayu pinaka urip kalawan mati yéning kaselehin ring palemahan.

II. Bayu: Suara, lan Aksara

Sané mangkin talér wénten kabaos suara lan aksara, minakadi sané munggah ring makudang-kudang cakepan sané maosang indik Bayu inggih punika Wrehaspati Tatwa, Tattwa Jnyana, Ganapati Tattwa, Jnyana Siddhanta, Yoga Natha miwah sané tiosan. Sangkaning kawéntenan cakepan punika prasida kabaos Bayu ring sarira, sané kasengguh Dasa Bayu. Dasa Bayu inggih

53


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

punika prana, apana, samana, udana, wyana, naga, kurma, krekara, dewadatta, lan dananjaya. Bayu Prana magenah ring tengahing rongga lambe lan irung, sané mandados cihna akihan. Bayu Apana magenah ring prana sané macihna anggén ngamedalang kama, warih, utawi empehan. Bayu Samana magenah ring ati macihna anggén ngolah daging-daging ajengan. Bayu Udayana magenah ring siwadwara sané macihna anggén numbuhin rambut, ngejitin alis, lan makedipan. Bayu Wyana magenah ring makasami buku-buku macihna anggén manusané ngamargiang kahuripan. Kawéntenan punika kasengguh dados bantang ring kahuripan pinaka Panca Bayu. Lima sané tiosan kasengguh Naga sané macihna anggén ngutah, Kurma macihna ngawéntenan gejeran, krekara macihna anggén mabangkesan, dewadatta macihna anggén mauaban, lan dananjaya macihna anggén ngamedalang suara. Bayu punika pinaka angkihan sané ngamedalang suara, kasengguh wénten paiketan sareng dasa aksara. Dasa Bayu sané suci punika sampun kawedarang sekadi di baduur, ngawit saking prana ngantos dananjaya.

III. Bayu: Seni, Adat, lan Budaya (Basa, Aksara lan Sastra Bali)

Ring sajeroning ngamargiang swadharma dados agama Hindu ring Bali katah sampun kauningin indik Tri Pramana. Tri Pramana inggih punika Bayu, Sabda, lan Idep. Bayu inggih punika urip, Sabda inggih punika makacihna ngamedalang suara, lan Idep inggi punika makacihna daging pikayunan utawi papineh ring sajeroning kahuripan. Tri Pramana puniki sané dados dasar kahuripan parajané ring aab sekadi mangkin. Yéning maosang Bayu ring seni akéh sampun katah kauningin rikalaning makarya gegarapan seni Bayu punika pinaka angkihan saking gegarapan punika mangda sida mataksu turmaning lengut rikalaning kasolahang. Manut Angga Supandiartha silih tunggil pinata

54


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

tabuh semar pegulingan duta Kab. Gianyar ring PKB 2019 maosang “Seni tan pa Bayu nénten wénten artiné, napi malih pamargi kahuripan ring aab sekadi mangkin. Palemahan sampun sayan cemer pinaka cihna palemahan sané pinaka urip bhuana nénten kauratiang. Bayu Pramana kacihnayang antuk gerak laku saking punakawan ring pewayangan. Punakawan punika sané ngadaut manah sang sané miarsayang. Krana punika titian prasida ngawé gegarapan Tari Légong sané kacihnayang antuk, Semesra Semesta, Seraya Bertabur Suka lan Nestapa”. Sangkaning punika seni nénten ja lempas saking Bayu sané satmaka urip tur taksu saking sasolahan. Punika talér kacihnayang antuk téma Pésta Kesenian Bali XLI warsa 2019, téma punika jiwa ring makasami pagelaran sané kalaksanayang ring PKB. Minakadi pawai, lomba, paméran, saraséhan, lan workshop. Bayu Prama punika pinaka seseleh iraga ring kahuripan rikalaning ngelingang kawéntenan bayu pinaka cihna urip. Urip ring bhuana satmaka dasar gegambelan ring kahuripan karma Baliné. Pangapti saking Gubenur lan Wakil Gubenur Bali mangda prasida ngawé kerahayuan lan makanti becik majeng ring makasami sané nyarengin pamargi PKB. Inggih punika budayawan, seniman, kontingen saking dura Bali/duranegara, Média Pérs, Tim Kurator, Tim Pembina, Tim Juri, Panitia, miwah sané tiosan. Tiosan saking punika seni punika talér satmaka Bayu saking adat lan budaya Bali, punika sané dados bantang ring sajeroning upacara yadnya. Bali ngalimbak kaduranegara sangkaning kawéntenanné punika. Panglimbak punika ngangsan becik turmaning ngadaut manah para turisne makasami mangda rauh ka Bali. Sané becik kawéntenan seni akéh ngamedalang genah makarya anyar majeng ring seniman-seniman Bali. Minakadi kawéntenan sasolahan ring hotél-hotél, utawi ayah-ayahan rikalaning upacara yadnya. Punika talér ngamedalang seniman-seniman sané becik lan maderbe kawagedagan ring soang-soang wewidangan jagat Bali. Panglimbak iusan sané becik punika pinih karasayang ring wewidangan Ubud, Sanur, Kuta, Jimbaran,

55


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Lovina lan Tanah Lot. Ngawénang genah wisata ring Bali ramé karauhin olih para turis-turis sané rauh ka Bali. Kahuripan adat ring Bali sané mangkin talér sampun wénten munggah ring Perda Provinsi Bali No. 4 Warsa 2019. Ring tanggal 4 Juni 2019 Gubenur Bali I Wayan Koster sampun nyihnayang utawi nyobiahang kawéntenan perda né punika ring wantilan Pura Samuan Tiga, Bedulu, Gianyar. Perda puniki kamedalang saking embas pikayun ngenenin indik adat, lan istiadat, miwah budaya Bali pinaka dasar gegambelan karma Baliné. Manut I Wayan Koster, perda puniki satmaka dasar sané jagi dados bantang rikalaning maosang indik désa adat ring Bali anggén nyaga keajegan désa adat. Tiosan punika perda puniki pinaka cihna indik visi Gubenur Bali sané maosang “Nangun Sat Kérthi Loka Bali”. Ngawit saking perda désa adat puniki sané dados maosang utawi ngiguman kawéntenan perarem lan awig-awig ring soang-soang désa adat punika. Désa adat puniki pinaka cihna karma Bali. Kawéntenan perda puniki sampun kasarengin antuk pikamkam saking Provinsi Bali lan majelis utama ngantos majelis alit, punika talér sareng universitas sané wénten ring sajebag jagat Bali. Pangaptinyané perda puniki mangda prasida maderbe panglimbak sané becik ring kahuripan parajanané ring Bali. Ngawit saking perda puniki désa adat ring Bali sampun maderbe genah hukum sané janten tur cutet. Kawéntenan punika talér nénten prasida lembas saking Bayu sané pinaka urip ring sajeroning parikrama, pikamkam utawi pikenoh sané kamedalang olih Pemerintah Provinsi Bali. Adat pinaka Bayu rikalaning ngamargiang upacara yadnya, bantang kahuripan ring soang-soang désa pakaraman sané wénten ring jagat Bali. Makasami pangawitnyané puput ring adat dumun, wawu kabaosang ring désa dinas, kecamatan, kabupatén miwah provinsi. Ring perda désa adat Gubenur Bali talér sampun kasarengin olih penyuluh bahasa Bali sané pinaka muncuk tumbang sané ageng. Penyuluh bahasa Bali sané maderbe swadharma ngajegan

56


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Bayu saking genah sané utama, nyaga kawéntenan bahasa, akasara miwah sastra Baliné. Makudang-kudang parikrama tur pikenoh sampun kamedalang olih penyuluh bahasa Bali Provinsi Bali. Inggian konservasi lan idéntifikasi naskah lontar, kelompok belajar bahasa Bali miwah sané mangkin dados bantang utama inggian nyaga kawéntenan pasraman ring soang-soang désa pakraman sajebag Bali. Sadurung kamedalang perda désa adat sadurungnyané sampun kamedalang pergub No. 79 Warsa 2018 ngenenin indik parikrama nganggén busana adat Bali nuju dina wrehaspati, purnama, lan tilem. Pergub punika kacihnayang ring Pura Besakih ring tanggal 11 Oktober 2018 sané sampun lintang. Panglimbak sané becik kakantenan ngawit kamedalang Pergub No. 97 Warsa 2018 ngantos mangkin, saantukan makasami instansi sané wénten ring wewidangan jagat Bali trepti tur tinut ngamargiang kawéntenan pergub puniki. Nénten ja krama Bali kemanten sané nganggén busana adat rikalaning dina wrehaspati, karma sané tiosan saking dura Bali sané makarya ring wewidangan jagat Bali talér patut nganggén busana adat. Sakémaon mangda prasida kasungkemin nganggén busana adat wewidangan soang-soang. Adat Bali sané kekantenan becik tur tenget kamargiang ring soang-soang désa pakraman ring Bali. Wénten talér sané maosang désa mawacara, sané maarti ring dija ja genah désa né punika sané maderbe patut utawi iwang. Baosang malih indik dresta ring soang-soang adat punika matiosan, tur makasami nyungkemin kawéntenané punika. Punika talér cihna Bayu rikalaning ngamargiang swadharma kahuripan. Maosang indik tradisi nénten pacang prasida lempas saking kawéntenan para panglingsir sané gumantiné ngalestariang tur pageh ngamargiang ngantos mangkin kari kalaksanayang olih prati sentanannyané. Tradisi kamargiang boya ja sawates wantah anggén sarana upacara kémanten, bilih-bilih wénten sané maosang ngutang-ngutang prabiya tur nénten wénten pikenohnyané. Tradisi punika kamargiang wantah pinaka pamedalang pikayun utawi cihna subakti katur ring Ida Bhatara-Bhatara

57


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

sami. Tradisi sané kamargiang antuk makudang-kudang sarana upakara miwah tata cara sané mabinayan ring soang-soang wewidangan, punika pinaka simbol sané madaging filosofi, sarining sastra tattwa agama sané matetujon wantah ngardi kauripan iragané yadian buana alit lan buana agung sida nemu karahayuan, trepti, landuh, lan kerta raharja. Rikanjekan aab jagaté kadi mangkin kasengguh awor tan pawates, kawéntenan tradisi-tradisi ring jagat Bali sayan rered pamekas parikamkam ring sang sané pacang nglanturang kabenjangan inggih punika para yowanané sami. Yéning nénten saking mangkin nglanturang nyaga tur kapiara sinah kabenjangan tradisi-tradisi puniki pacang ical ring tengah aab jagaté sané awor sané gumantiné sayan ngalimbak minakadi ring komunikasi, transportasi, penganggé miwah pasawitran alit-alité kalih para yowanané sané sering nuutin wong dura negara. Indika puniki patut pinehin sareng sami, boya masarakat sané ngamargiang tradisiné punika kémanten, sakémaon sami sameton Bali, minakadi para panglingsir ring soang-soang lembaga ring Bali. Talér pamerintah pinaka pangamong jagat patut urati ring kawéntenané puniki tur prasida ngawantu antuk mautsaha ngarerehang hak patén, ngawéntenang sosialisasi ring krama, utawi ngawantu antuk ngicén prabiya risajeroning jagi mautsaha ngalestariang tradisi-tradisi punika. Sané pinih mabuat sinah ngawentuk karakter pikayun para yowana Baliné, mangda sida dados yowana sané matata susila, madué etika sané becik nginutin Tri Kaya Parisudha, prasida mapineh global sakéwanten nénten ngantos lali tekéning tradisi seni budaya Bali pinaka tetamian sané sampun kamargiang saking riin olih para panglingsiré sami. Tri Kaya Parisudha pinaka Bayu ring sajeroning panglimbak budaya Bali. Tri kaya parisudha inggih punika ajah-ajahan kadharman ring Sanatana Dharma Hindu. Tri kaya parisudha kaketus saking semboyan dharma sané kasurat “Parepakaraan punya ya, papaya, para piadanan”, tegesipun gerak utawi tingkah lan parisudha sané mateges suci. Ring kalpa mangkin, sané

58


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

kabaos kaliyuga wiadin zaman kali, méweh pisan iraga ngeruruh anutan, arang pisan nemu manusa sané subudi, pakerti luhur. Yugane sampun usak, nika ngranayang jagat mangkina akéh byuta, akéh kapialang, bromocorah, duratmaka, durjana, dusta. Akéh jadmané sané madat, madon, ngulurin sadripu sané ngametuang sapta timira ring manusané soang-soang. Akéh manusa sané punyah. Punyah olih sastra, punyah olih kemudan, punyah krana harta lan brana, punyah olih mangan lan nginum. Antuk tri kaya parisudha pasawitran, pasemetonan, bebanjaran dados ingkup, salunglung sabayantaka, paras-paros sarpanaya, sagalak sagilik saguluk. Kénten baos para lingsiré nguni. Yéning sampun prasida paras-paros, sagalak sagilik saguluk tur sané linanan punika, pastika sampun tatujon agama “Moksa lan jagadhita” prasida kapangguh. Tri Kaya Parisudha punika nénten sios wantah parilaksana sané patut kasuciang, sané kakepah dados tiga: 1. Manacika Manacika inggih punika mapineh utawi mamanah sané becik lan suci, sinalih tunggil nyané: Nénten ngedotang utawi ngiriang pagelahan anak (si tan engin adengkya ri drbyaning lén). Nénten kroda ring sarwa sattwa (si tan krodha ring sarwa sattwa). Urati ring kaluwihan karmaphala (si mamituha ni hananing karmaphala). 2. Wacika Wacika inggih punika mabaos sané becik, patut ngedohin: Baos sané nyakitin, mala (ujar ahala). Baos sané kliwat keras, kasar (ujar aprgas). Baos misuna (ujar pisuna). Baos nguluk-nguluk (ujar mithya) 3. Kayika Kayika (maparilaksana sané becik) inggih punika: Nénten nyiksa lan mamati-mati (syamati-mati). Nénten ngemaling (mangahalalhalal). Nénten maparilaksana paradara (si paradara) Saking Tri Kaya Parisudha jagi wénten adasa khrtaning indria sané kabaos karmapatha, manut ring sané kasurat ring Sarasamuscaya, 73 puniki:

59


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Hana karmapatha ngaranya, khrtaning indria, sapuluh kwehnya, ulakêna, kramanya: prawerttiyaning manah sakarêng, têlu kwehnya, ulahaning wâk pât pwarttiyaning kâya, tělu pinda sapuluh, prawerttyaning kaya, wak, manah ken geta”. Teges ipun: Wénten karmapatha wastan nyané, inggih punika khrtaning indria, adasa akéh nyané sané patut kalaksanayang; pamineh-mineh tiga akéh nyane, pabaos papat akéh nyané, parilaksana tiga akéh nyané. Punika mawinan adasa akéh nyané parilaksana sané wénten saking parilaksana angga, pabaosan, muah pamineh, indika punika sané patut uratiang. Wénten sané patut uratiang lan setata kaélingin, manut ring rwabhinéda, baos punika nénten ja ngawinang karahayuan kémanten, nanging talér ngwinang baya. Sakadi sané kasurat ring kakawin Nitisastra V.3, puniki: Wasita minittanta manêmu laksmi Wasita minittanta pati kapangguh Wasita minittanta manému dukha Wasita minittanta menemu mitra Teges ipun: Sangkaning baos iraga nemu bagia Sangkaning baos iraga kapangguh Sangkaning baos iraga iraga nemu duka Sangkaning baos iraga nemu sawitra Daging-daging sastrané punika sané makacihna kawéntenan Tri Kaya Parisudha pinaka Bayu ring kabudayaan Bali. Yéning sampun prasida ngamargiang ajah-ajahan Tri Kaya Parisudha sinah sampun jagat Bali kakantenan trepti, asri tur ngulangunin pisan. Tiosan saking kawéntenan punika Bayu talér embas saking pikamkam Pemerintah Provinsi Bali indik ngerajengan budaya Baliné. Budaya Bali sané kasengguh punika nénten ja wantah tari-tarian kémanten, tiosan punika wénten sané pinaka akah budaya

60


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Baliné. Nénten ja tios punika wantah Basa, aksara lan sastra Bali. Parikamkam kakawitin ring warsa 2019, sampun kawéntenan perda lan pergub ngenenin indik basa, aksara lan sastra Bali ngantos émbas Bulan Bahasa Bali. Bulan Bahasa Bali wantah silih tunggil program sané kapikamkam olih Pemerintah Provinsi Bali ring sajeroning utsaha ngrwerdiang, ngelastariang miwah ngelimbakang kawéntenan basa, aksara miwah sastra Bali. Pinaka silih tunggil baga ring Kebudayaan Bali kawéntennyané dahat mabuat, sané mawinan Kebudayaan Bali punika prasida kasolahang miwah kasobyahang. Basa Bali pinaka unteng kebudayaan Bali patut kadadosang ulu ring jiwa pramana para kramané pinaka dasar pawangunané ring Bali. Ring aab jagaté sekadi mangkin sané ketah kabaos éra global, aab jagat awor tan pawates, wénten makadi ajerih pikayunan para krama Baliné indik Basa Bali pacang rered, santukan panglimbak ilmu pengetahuan miwah téknologiné tan pawates, nylisik nyusup ring kahuripan krama Baliné. Indika puniki patut mangda iraga sareng sami sayaga, nepasin kawéntennyané, mangda panglimbak puniki kawigunayang talér anggén ngalimbakang basa, aksara miwah sastra Bali. Panglimbak miwah palestarian Basa Bali patut pinaka gegambelan krama Bali makasami, mangda punapi antuk basa Bali puniki prasida mawiguna ring sakancan wewidangan pewangunan ring Bali. Pemerintah Provinsi Bali sampun ngelaksananyang makudang-kudang utsaha

negeninin

indik

pamargi

ngelestariang

basa

Bali

mangda

kawéntenenané tetep ajeg. Inggih punika ngetuang Peraturan Daerah Nomor 1 Tahun 2018 indik bahasa, aksara lan sastra Bali sané kasobyahang ring Peraturan Gubernur Bali No. 80 Tahun 2018 indik perlindungan dan penggunaan bahasa, aksara dan sastra Bali, serta penyelenggaraan Bulan Bahasa Bali. Kawéntenan perda miwah pergub puniki anggén geguat siku-siku indik nglimbakang, ngelestariang, miwah ngawigunayang basa Baliné. Bulan bahasa Bali talér kamargiang ngawit ring tingkat provinsi, kabupatén, kecamatan miwah désa. Kawéntenan punika kamargiang rikalaning bulan

61


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Pebruari warsa 2019. Pikamkam sané sampun prasida kalaksanayang punika lomba-lomba ring sajeroning basa, aksara miwah sastra Bali miwah kawéntenan féstival nyastra Bali. Panglimbak jaman majanten nénten prasida kaluputang. Ring aab jagat sekadi mangkin, krama Bali kaaptiyang prasida nyaga karajegan basa, aksara wiadin sastra Bali. Nyujur parindikan inucap, kabuatang pangupaya-pangupaya sané nganutin panglimbak jaman. Bali, selami puniki wantah ngandelang pariwisata sajroning nangiang widang ekonomi. Nanging ring pangelimbak pariwisata inucap, Bali kaaptiyang setata prasida nyaga caciren Bali, sané nénten sida lempas saking seni wiadin budaya, pamekas basa Bali. Paplajahan basa Bali ring pungkuran puniki, karasayang kirang ngadautin kayun para sisya. Pangupaya sané prasida anut ring panglimbak jaman wiadin téknologi, mawinan basa Bali rajeg saha nénten kantos katilarin. Kawéntenan média sosial patut kawigunayang becik ring sajeroning nyobyahang saha nangiang malih basa Bali majeng i krama Bali sané nuwenang basané inucap. Aliansi Peduli Bahasa Bali talér sampun sering ngunggahang parindikan-parindikan mabasa Bali wiadin maaksara Bali ring média sosial, saha kasanggra becik olih krama pamekas nétizén. Status sané kaunggahang punika talér kasenengin panyiuan krama wiadin kasobyahang malih ring krama siosan ring makudang-kudang média sosial. Yéning selehin Bayu punika talér mawit saking daging artos parinama kasusastraan wantah mawit saking kruna sastra polih pangater su- raris polih konfiks ka-an dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra sané mateges ‘ajahajah’, kawruhan polih pangater su- sané mateges ‘luih’, ‘becik’ miwah konfiks ka-an sané nyinahang artos ‘kawéntenan’. Panadosnyané, kruna kasusastraan mateges kawéntenan ajah-ajahan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Manut ring pakayunan puniki wewatesan sastra Bali punika dadosné makasami tetamian pangweruh sané marupa ajah-ajah, tatwa, susila miwah sané tiosan sané kasurat nganggé aksara Bali sané katami rauh mangkin. Tetujon malajahin utawi nyelehin Susatra Bali nénten ja tios mangda prasida

62


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

ngwikanin daging-daging budaya sané pacang

mawiguna

sajeroning

nglimbakan budaya-budaya Baliné, anggén tetimbang midabdabin budaya Baliné rikala ngarepin aab jagaté, kaangén nincapang rasa bangga makrama Bali, kaangén buatan nincapang seni, ilén-ilén ring Bali, lan mangda prasida ngamolihang daging-daging tatwa agama kaangén nincapang sradha bhaktiné ring Ida Hyang Widhi Wasa. Kawéntenan Bayu: basa, aksara lan sastra Bali pinaka cihna akah sané prasida ngawé urip ring sajeroning panglimbak kahuripan ring Bali. Bayu satmaka urip bhuana nénten prasida lémpas saking daging-daging sastra Bali, punika talér wantah prasida kasuratang antuk aksara Bali lan kasyobyahang antuk bahasa Bali. Kawéntenan bahasa, aksara lan sastra Bali pinaka Ibu saking Bayu ring kahuripan. Saantukan makasami pangawitnyané rauh utawi émbas saking kawéntenan punika. Krana punika iraga dados para jana ring Bali patut urati tekéning kawéntenan basa, aksara lan sastra Baliné. Tetujonnyané nénten ja tios mangda prasida basa, aksara miwah sastra Baliné setata ajeg tur lestari pinaka akihan utawi urip Bayu ring kahuripan puniki.

I Gdé Nyana Kesuma magenah ring Br. Yéhtengah, Kelusa, Payangan, Gianyar, prasida kahubungin ring email: nyanakesuma10@yahoo.com.

63


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Satua Cutet

gedong pingit

64


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Sasukat Gdé Koplar ortanga ilang tekén kulawargané, sing taén mulih ka umahné di désa palekadané kanti telu bulan. Kurénan, pianak miwah kulawargané suba mailehan ngalih-alihin ia, sakéwala tusing masih bakatanga, dija kadén Gdé Koplar ngoyong. Suba masih kulawargané ngelaporang ka kantor polisi, apanga énggal ia bakatanga. Sakéwala makejang tusing ada asil. Kerana Gdé Koplar ngediang déwék sawiréh ia merasa kajengahan ngajak kulawargané miwah warga désané, sawiréh dini ditu ia ngelah utang, tusing nyidayang mayah, ia ngandelang baan magaé dadi kuli bangunan, apabuin kurenané ngeraksa sakit-sakitan tusing pati nyidayang megaé tur nanggung pianak duang diri luh muani.

JM Pandé Putu Alit Antara

D

i kabenengan nuju rahina Saniscara Kliwon Watugunung, sané kewastanin rahinan Saraswati, tan pesangkan teka Gdé Koplar ngaba sepéda motor baru, uling sasukat ilangné suba ada telu bulan.

Kulawargané miwah warga désané makejang tengkejut turmaning unduk kija

65


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

pejalan ia nganti telu bulan tusing mulih-mulih. Gdé Koplar nyambatang ngaku nugtug sopir barang sané trayékné Lombok - Bali - Jawa. Kadung kelangen di Jawa engsap ia kanti tekén pianak kurénan. Sasukat jani suba di désané, prejani Gdé Koplar nyidayang ngaé usaha ngadep ajengan miwah inuman, maserana baan sepéda motor, anggona metanja ka dura désa. Jani ngancan ngenah sekayané Gdé Koplar, sawiréh suba nyidayang ngelunasin utang tur menain umahné, uling pondok réog dadi umah stil bali, sané maukir tur meprada. Diumahné

ané

mara

pragat/anyar,

Gdé

Koplar

ngaé

gedong

penyungsungan, ané keanggon ritatkala ia teka uli medagang. Gedongé ento misi plangkiran, pajeng cenik dadua ané mewarna poléng, genah pasepan, tongos mesaré, jangkep tekén kasur, galeng, sapurai tur gegambaran anak luh jegég. Yéning ketakonin baan kurenané, ia nyambatang maan pawisik ané patut kelaksanayang. Gedongé ento setata mekunci, tusing dadi anak lén ané mecelep, sejaba ia padidi. Rikanjekan maan selah, ditu laut ia nuturin kurénan miwah pianaknné, “I Luh Manis miwah pianak bapa ajak dadua, da nyen pati nguyut dini diarepan gedong pingit bapané, ingetang nemonin tengai tepet ngaturang laklak tapé muwah agelas téh, ditongos ané suba gaénang beli ené, ingetang ajak tatelu saling ingetang,” akéto raosné Gdé Koplar. Sautina tekén kurenané, “Nah, Beli, tiang siaga, ajak pianaké lakar serahina ngaturang ané orahin beli.” Sasukat Gdé Koplar rajin medagang keliling, prejani idupné metingtingan, suba nyidayang ngaé umah ané melah tur suba nyidayang meliang pianakné buka dadua motor baru, yadiastun nu masuk SMP suba kabeliang motor baru. Ané paling gedéna adané Wayan Purna suba kabeliang motor yamaha NMAX, adiné Nengah Rai suba kabeliang honda Scoopy. Kéto ia ngisinin pengidih pianakné, kurenané masih suba kabeliang penganggo sané melah-melah miwah emas-emasan luiré; kalung, sumpel, gelang, bungkung. I Gdé Koplar suba masih meli mobil baru Értiga keluaran pabrikan uling Jepang.

66


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Cening Wayan miwah Nengah, melah-melah nyen ngaba motor di jalané, eda pati ngebut, ingetang keselamatan raga padidi miwah anak siosan,” akéto piteket Gdé Koplar tekén pianakné. “Nah bapa tiang lakar waspada di marginé, suksma suba kabeliang motor baru,” akéto penyawisné Wayan Purna. Rikanjekan Kajeng Kliwon enyitan nemonin tilem, rikala ento Gdé Koplar ngorain kurenané nyediyang biyu susu ané suba nasak 3 ijas, poh 3 bungkul, durén abungkul, taluh siap 11 bungkul muwah agelas susu, apanga kewadahin dulang tur keisinin canang tur kenyitin dupa 3 katih. “Né, Beli, apa ané tetagian beliné suba siagayang tiang, ditu pejang tiang di gedong ané di tengah,” akéto raos kurenané. Kecawis olih Gdé Koplar, “Nah, melahang ditu ngejang, nyanan Beli jam 12 peteng lakar ka gedong pingité. Luh tusing dadi nguyut, apabuin ngintip, ingetang pabesen beliné,” “Nah, Beli, tiang misadia nuutin munyin beliné,” akéto penyawisné Luh Manis. Di subané galahé nepék jam roras peteng, ditu Gdé Koplar macelep ka gedong pingité, mapenganggo sarwa selem tur ngaba aturan ané suba kesiagayang olih kurenané. Disubané di tengah kamaré ditu Gdé Koplar ngejang aturané, tur nyiagayang sekadi patut, raris mesila tur ngredana, ngranasika metu japa sejeroning ati; Nini Blorong… Nini Blorong… Nini Blorong… Ingsun angaturaken tadah saji… Kasenengan Nini, ana woh pisang, poh, duren… Dateng… dateng… dateng… marangké Ingsun ndak nangkili Nini… Ingsun dasihta Nini… Ingsun sampun sayaga sanggama sareng nini… Dateng… dateng… dateng… marangké

67


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Ah… ah.. ah… éh.. éh.. éh.. oh.. oooh.. ooooh… jaaas. Iiiih… Uuuuh… Ééééh… jiiiis Wus… wus… wuuuuus….. juuuus Gelis…. dateeeeeng…… marangkéééé……… joooos Asapunika reregepan Gdé Koplar daleming ati, risampuné puput ngaturang sesaji, digelis Gdé Koplar nyujur genah pesaréan, ring samping raris ia ngebahang déwéknyané. Tan karasa telung jam ipun kalilit baan lelipi poléng sané gedéné sawetara ada lamun punyan nyuhé, ia ngerasayang kakeberang ka awang-awang, tur ngerasayang déwékné melalung tanpa baju, anget olih kilitan lelipiné ané ngisep sarin déwékné ngantos leleh tanpa bayu. Disubané jam 4 semengan ditu ia pesu uling gedong pingité, tur ngelaut mandus, tur ngorain kurenané nyiagayang nasi muwah bé ané jaen-jaen, sawiréh ia merasa seduk pesan tur bayuné leleh, cara uling malaib dasa kilo johné. Buin mani semenganné, sekadi biasané ia buin medagang keliling sekadi ané suba liwat. Rikanjekan jam solas tengai, uling gedong pingité pesu lelipi poleng cenik, pesu uling lubang koriné. Lelipiné poléng ento tepukina tekén Wayan Purna, jeg sahasa ia nyemak kayu, ngelaut ngelempad lelipiné ento. Tan dumadé lelipiné mati, bangkénnyané kakutang ka pangkungé ané paek tekén umahnyané. Wayan Purna ngorahang tekén méménnyané unduk ia maan ngematiang lelipi poléng ané pesu uling gedong pingit bapané. “Mémé tiang maan ngematiang lelipi poléng, ané pesu uling gedong pingit bapané,” akéto raos Wayan Purna. Kecawis olih méméné, “Aduh, cening Wayan dadi matiang…! Bantas ulah dogén apanga mekaad ia.” Méméné sada jejeh unduk sipta ané nekain. “Tusing ja kénkén mémé, wantah lelipi cenik, da ento sangetanga,” akéto buin saut Wayan Purna.

68


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

69


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Buin jebosné, Wayan Purna tundéna tekén méméné meli buah biyu, poh muwah durén, ditu di peken ané ada di désa penyandingné. Ia siaga mesuang motor yamaha NMax, tur suba baanga pipis satus tali rupiah tekén méméné. Gancang tur cacep pesan Wayan Purna ngaba motornyané ka peken. Sakéwala di mebalik uling peken disubané paek ajak umahné, ditu ia nabrak cicing gudig, ané ngeranayang motorné ulung tur ia masih milu ulung. Tan pesangkan ulungné ento ngeranayang ia tusing inget tekén déwék utawi niwang tur ngelaut ngemasin mati. Biur ortané di désané unduk ulungnyané Wayan Purna ané kerasayang tawah, sawiréh ulung di tanahé asah, tusing ada metatu, ané ngeranayang ngemasin mati. Mirib ia ngeraksa gelem jantungan, akéto pekrimik warga banjaré. Mémé bapané Wayan Purna masih makesiab tur tusing percaya unduk pianakné ané suba ngemasin mati. Miribang suba karmané, ento ané ngeranayang ia tusing nyangetang. Dina ané becik, ditu lantas Wayan Purna keabénang di krématorium ané ada di Denpasar. Rikanjekan Kajeng Kliwon uwudan nemonin prewani, malih Gdé Koplar nyiagayang sesajén lakar anggona maturang di gedong pingité. Sekadi biasané Luh Manis, kurenané suba nawang tekén ané lakar kesiagayang. Disubané ada di gedong pingité, ditu Gdé Koplar mirengang sabda asapuniki. “Gdé… Koplar… da nyangetang pianaké mati, sawiréh pelihné, ia bani ngematiang ancangan manirané…! Buin besikné kasugihan Gdéné lakar terus ngeliunan dogén, ha… ha… ha… hi… hi… hi…” Kecawis olih Gdé Koplar, “Inggih, Ratu Nini Blorong, ampurayang keiwangan pianak titiangé.” Disubané kéto ngelantas Gdé Koplar ngojog pesaréan ané ada ditu di sampingné negak. Lantas ia ngelukar penganggo, ngantos melalung nyelémpang di pesaréanné. Ditu ia buin ngerasayang kakeberang ke awangawang, ngerasayang keulangunan, kalulut kasmaran. Awakné anget sawiréh kalilit lelipi gedé lelingsén sang sané kapuja.

70


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Grudugan pesaréanné muwah suara daah duuh, kanti kadingehang olih kurenané ané mesaré di kamarné ané lénan. Ditu Luh Manis merasa tengkejut, tan dumadé pesu uling kamarné, ngelaut ngojog gedong pingité. Uling di song pintuné, ia ngintip apa sujatiné ané ada di tengah gedong pingité. Bayuné nrugtug tur makesiab nepukin kurenané melalung tur kalilit olih lelipi poléng ané gedéné sawetara ada lamun punyan nyuhé. Bayuné Luh Manis nyenikang tur jejeh tan sipi, ngelaut ditu ia niwang, nyelémpang di samping jelanan gedong pingité.

Semarapura, Sukra Wagé Wayang, 8 Januari 2021

JM Pandé Putu Alit Antara, guru SMAN 1 Semarapura, taler dados Pemangku ring Pura Dadia Agung Pandé Tohpati

71


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

puisi-puisi i kadék darsika aryanta I Kadek Darsika Aryanta, embas warsa 1987 saking guru rupaka ring Karangasem. Seneng magegonjakan, maliang-liangan lan malelanguan. Seneng malajah fisika lan komputer sareng sisia ring Kubutambahan, Buléléng.

72


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Luh Januari sledét sakadi tatit, manyiratang rasa tresna ring hati bangkyang rengkyang manganyudang hati Tresna asih ngelangenin manah beli.

Luh Januari Paras ayu tan bina tan paaji yéning kayika tan pa mawali duka beli satya ngantosang adi di muncuk sepi bukit padang aji.

Luh Januari sané ring hati mawali ka tanah Bali mamadu tresna kasurat diri pastika beli satya ring adi

Luh Januari nénten ja Luh Fébruari Utawi Ni Luh Juni tan prasida ngengsapang adi manyurat idup sareng beli Nuju rahina matan ai.....

Dénpasar, 2021

73


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Katepén Bulan purnama kapat pinaka saksi janji tresna sahidup samati nanging galah tan prasida mamargi galang sepi beli pedidi

Bulan tuah asiki nanging purnama terus maganti adi rauh saking delod margi sakadi déwi bulan sané sampun ring ati

Katepén Bulan Marasa aget nepukin adi marasa cenik tekén jimbar tresna adi. merasa elek tekén déwék padidi nyujuh bulan rikala ati sepi.

Katepén Bulan Dumogi rahayu adi dumogi tresna sané tulus ati dumogi satya ngantos mati

Nanging Bulan katutupin gulem sinah adi nundunin kangen Wayan Jengki Sunarta

Payu padidi ngantosang bulan.

Dénpasar, 2021

74


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Tresna Selat Segara Pitu Tresna selat segara pitu Nyujuh langit nyolong semara Luh Januari ring awang-awang Antuk tresnan beli sané tan pabatas Segara pitu lakar beli kecogin Tan sida beli naenang rindu Indik raga lan jiwatman beliné Astungkara mekejangné buat Luh

Satya beli ring selat segara pitu Idaman beli mula tuah mamesik I Luh Nuju dina selat segara pitu Nundun semara ring pasih Utaman tresnan beli Rumaket kapining I Luh Tresnan beli ngaé beli linglung Angob beli teking I Luh Yéning I Luh mula jodoh beli Antos beli buin mani..,

Pasih segara pitu Antosang ditu Ujan gerudug kaliwatin beli Linuh ngejer tan pa karasa beli Nuju I Luh ring ambara Manyurat hati mangulat samara Baturinggit, 2021

75


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Satua Cutet

masan korona rapotan ngaé repotan (Edisi

Mén Putu Bujuh Telung Sénti)

76


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“.... Sing dadi sombong sombong

Mara dadi anak sugih Sebengné sing dadi tolih.

Da pragat mekeengan Mara idupé kuangan Idup mula perjuangan....”

I Madé Édy Juniawan

S

edeng jaené Bli Madé megending ngendingan lagu ‘Angkihan Baan Nyilih’ sambil misi goyang tiktokan sagét teke Mén Putu mecuk alis misi bibihné bujuh telung sénti laut uyut ngambros misi mantigang tas

di malun Bli Madé. “Bli, tolih ja né rapot panaké, maan nilai paling jelék di kelasné, lek tawang tiang maan pelungguhan uli guruné, liunan pelih koné tugasné. Kénkén né Bli ngelah panaké.” Bli Madé sing nawang unduk, bengong ia nolih kurenané uyut cara grédég keplug tengai tepet sing ada ujan sing ada angin magrudugan. Bli Madé nyautin melanin I Putu pianakné. “Nak kénkén koné ento, guruné sing bisa ngajain kudiang panaké pang bisa, men kénkén carané ngaé tugas pang beneh, jani guruné ngemaang tugas online uli WA, baca halaman sekian lalu kerjakan tugas halaman sekian, dong ngerti panaké nyak buina maan pelajahan matematika kudiang ye ngerti, raga gén suba tua sing ngerti plajaan jani nak kéwéh-kéwéh. Nak akéto apa kemampuan pianaké sing ja dadi tagihang pang makejang duegang.”

77


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

78


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Lek tiang Bli, ngudiang belog gati pianaké, padahal HP suba beliang, pulsa jak kuota masi sing taén nyat nuukin kenehné, kayang né Bli nyemakang rapotnya nah, de jumah gén ngoyong.” Men Putu sayan galak bibihné nambah bunju. “Nah, nah, Méménné. Kayang né buin jumunin ajain pang dueg I Putu, jani nak nu korona sing masi nyangetang pang dueg pianaké ulian melajah online.” Bli Madé ngalusin munyi pang bibihné Mén Putu kembali normal sing bujuh buin. “Kal dadi apa ye Putu buin pidan, kéné ngelah panak aukud misi belog,” buin Mén Putu makeengan sambilanga mepangsegan di bucun temboké limané nu ngisi rapot panakné bengong ia nyeselin unduk. Bli Madé negak mesila nuturin Men Putu sawiréh ia ningalin ada sebet di muan somahné lantas ia ngomong alus, “Kéné Méméné nah, yan jani raga ngopak panak ngudiang ia belog di sekolah pelih adané ento, yang penting ia nyak melajah yadiastun pelih nyawab, alih sisi positifné ia mandiri nyak ngaé tugas to suba bersyukur gati raga sing repot ngajain ia, nyake bisa kén sing kayang masuk tatap muka ajainé buin ajak guruné.” “Bes nyajaang to Bli, Putu maan rangking paling duri nyén sing sebet,” buin Mén Putu nyautin misi ngetél yéh peningalané. “Cobain keneh-kenehang jani, pidan Mén Putu dueg masuk di sekolah?” Bli Madé nakonin Mén Putu sambilanga nyemak rapotné Putu. “Sing ja dueg Bli, patuh masi maan rangking paling sedori,” Men Putu mesaut sambil ngejengit tawang kén déwékén belog masi masuk pidan. “Nah, to suba Méméné, dugas ipidan Mén Putu belog, jani kan suba dueg, dueg medagang, dueg ngubuh kucit, dueg mejejaitan kanti ngadepin banten ngidayang, dueg masi mepayas buktiné jegég, tusing adané belog ento madan prosés. Dingehang ja Bli ngemaang ilustrasi, Mén Putu Nawang alih takon jep nyén sih pejabaté jani uli kepala désa kanti gubernur dugas ia masekolah di SD taén maan juara di kelasné ngidayang baan meték, takonang muh. Makejang to

79


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

nak biasa sing ja dueg, to Bli ngelah misan I Komang dadi anggota déwan tawang dugas SMA bolos gén gaéné, PR Bli ngaénang, maan matematika ia melaib ke warung pokokné paling beler ia dugas masuk sesai maan hukuman. Kéto masi timpal Bli, I Gedé dadi anggota déwan patuh memiut dugas masekolah jani tegeh jabatané ditu. Jani suba kelih ia bisa ngaba raga, dueg ngalih timpal, dueg mamunyi dueg mimpin kanti maan jabatan. Makejang to sing ada dueg masuk. Kéto masi pianaké jani belog belum tentu dorina ia lakar ngelaut belog, nak melajah to perlu prosés uli sekolah, uli lingkungan masi. Lakar dadi apa ia buin pidan kondén tawang, cara sesenggaké ‘anak itu memiliki kodrat masing-masing tinggal kita mengarahkan’ kan ada kéto sané anaké ngoraang di Hp-né. Nak cenik to cara kertas putih ané misi garis-garis tipis né lakar nebelin garisé ento nyén?” “Nyén Bli?” Mén Putu sambilanga ngetél paosné ningehang tutur somahné. “Né nebelin to ada guru, iraga dadi rerama, ada masi pengalaman ia bergaul, ditu ia maan kesujatian awak disubané ia kelih buin pidan, jani melahmelahang nuturin pang sing ngelaut panaké kapok melajah, anggo basang lantang ngajain da basang bawak anggona jeg pragat memedih, nak cenik melajah to perlu ketenangan sing ja dengan tekanan.” Kanti tuh kolongan Bli Madé ngeraos ngarep kurené suud memedih. “Oh, keto Bli, mara tiang ngerti saja masi buktiné tiang ipidan belog masuk sing bisa maca kanti kelas telu, jani bisa nyalanang usaha misi dueg mepayas.” Mén Putu mara ngidayang makenyem, pesu kenyem manisné. Bli Madé milu makenyem, demen atiné nepuk kenyem kurené misi gingsul pipi sujénan. “Apa tolih-tolih, jeg pragat keme gén peliat Bli, sing nawang nu sebet né.” Mén Putu ngeliep misi barak muané ngengkebang lek. “Apa buin sebetang?” Bli Madé nolih kurené. “Singa maan ke salon tawang, kangen jak mani-padi di salon, cat bok suba punah Bli,” Mén Putu mesaut manja

80


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Nah, nah muh suba ke salon jani, Bli ja nyemak gaé jumah, titip munyi jak pegawai salon, nah.” “Nitip raos apa, Bli?” “Orin ngaé pang jegégan.” Bli Madé ngakak kedék. “Ihhh... Bli nakal!” Mén Putu kenyem lek-lekan. Bli Madé laut ngelanturang megending laguné maan pegat ulian Mén Putu cara nak kerauhan tunian. “.....ngkihané baan nyilih Jalan melaksane luih Satondéné metagih Apang rahayu kepanggih Mani puan Mati tusing mebekel empugan” “Anak alit punika sekadi deluang sané medanging geguratan kantun punah, mangkin iraga sané nebelang. Ipun sampun madué nasib soang-soang, iraga sané nujuin pemargi.” Merdéka Melajah.

Guwang, 11 Juni 2021

I Madé Edy Juniawan, dados guru ring SD No. 1 Kuta. Saking Karangasem tur mangkin magenah ring Guwang, Sukawati

81


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi ni wayan adnyani 82


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Dados Mémé

Dugas rahina manahé mangmung Iseng tiang matakén ring sang suwung Dados tiang marasa jengah dados nak istri? Makulit langsat Mamata tatit Tangkahé nyangkih ngalahang i klungah Samitané ngulungang sasab di muncuk bukité Kanti sasihé makalukan Ngantosang pajalan bungan keneh tiangé masandekan Marérén raris malingga Kapastu dados mémé

Sang suwung sedeg gedeg Patakon tiangé sakadi nyelsel panumadi Kapastu dados mémé paica mahotama Becikang makta raga Tegtegang nyalanang karma Tiang sigsigan nunas pangampura Aken malih mapinunas Pastu tiang dados mémé !

Désémber 2020

83


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Di Pasisi Tiang Matangi

Tiang demen ka pasisi Metékin matan ai makijapan Nasikin segara nganggon gendingan Nulad i kelomang ngaé jalan Kanti marasa maan ukupan

Tiang buduh ka pasisi Masambilan nandan kenehé né pepes sungsang Ngindengang ipian pang nepuk pajalan Sira uning tiang maan ulungan bintang

Tiang makita nginepin pasisi maan makedékan ngajak bendéga né ujanan ngilang sebetné suud matempuh blabar lantas tiang nyuudang déwék makripitan mani tiang saat nyambutin pertiwi lakar di pasisi tiang matangi

#Pasir Putih, Januari 2021

84


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Tapel

kenyemé matekep gagendingan raré angon anggon ngangonang keneh ka tanggun taksuné pirengang munyiné magelekan pesuang dadi kakedékan yadiastun kenehé sigsigan

Kadén makejang ngelah tapel? sakadi jineng urug padi anggon ngengkebang sakancan pajalan, samita, sasuluh ingetang metékin tapel sané encén katurang ring sang suratma

Januari 2021

85


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Mabalih Sayong

Tiang mabalih sayong jemet ngupkup I Tolangkir Malawat-lawat ngalelambat

Damuhé milu masriak aas nutug sayong nantangin matan ai Dinginé makibeh paling anyudang surya akijapan

Tiang milu dadi sayong malawat sawat makita ngaliwat

Januari 2021

86


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Purwaning Tilem Kapitu

Peteng dedet ring panglong kapat belas duk bulané nilem kaping pitu Don bilané kliab klieb mawarna gadang matilesang raga aas sekebesik ngebekin gumi, kabéh! Nutug i juru boros iteh morosin pepetengan tan pegat-pegat Sampunang dumun endag surya! Tiang durung usan mayoga Sang Hyang Siwa durung tatas mapica napi malih mralina dosa kanggéang ngedasin mala Dumadak gelis manggihin pamargi nyujur galang

Januari 2021

Ni Wayan Adnyani, embas ring Bebandem, Karangasem, 9 Pebruari 1981. Saking warsa 2003 dados guru Fisika ring SMA Negeri Bebandem. Saking SMA puisi dané sampun naen munggah ring Wiyata Mandala miwah Bali Post Minggu ring edisi POSIS. Saking warsa 2017, dané malih mawali nyurat puisi Indonesia utawi puisi Bali modérn, sampun wénten munggah ring Pos Bali, Denpost miwah Tribun Bali. Sané mangkin dané sareng ngaramia tur ngaremba Komunitas Literasi Karangasem (KLK).

87


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Satua Masambung

mlancaran ka sasak (5) 88


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Men, maan teenina jelanané, Luh?”

Gdé Srawana

Ten ja maan teenina napi. Kéwala, mimi, ada pang dasa bagbag-begbeg. I Dayu masih jejeh Ida. I Dayu jeg ngrawes, “Terima kasih, Dé. Tresnan Madéné, Dé!”

“Mimi, Ratuuu. Sira ja nyengguhang asapunika pongah jelmané nika?” “Beneh makejang, tawang dayan anaké? Yan kénkén kénkénanga yang

sing pelut baan apa jabin nyerit!” I Madé ngrengkeng ring ati, “Kéné né bakal dadiné, beneh Ida duka mara i déwék nagih nginep di Lu Hasané.” Mangkin ipun mireng malih anak mahakang mamargi, masapatu karét,..... raris I Madé nemblestur ipun nganengneng tamiuné punika. Tamiuné raris ngun tuk tur ipun..... “maslamat malam”. I Madé taler maslamat malam, nanging led tembangi rawesnya asapunika, “Mainanga ibané buin nah, apang tawang iba kaduegan kainé main silat.” Sampun setengah solas. I Madé negak ring natah kamaré ring tikehé, ngambiar sareng I Sari. I Dayu ring ranjangé, sampun nganggén piyama. I Made tangkejut tan nahanin pisan ngeton Ida yén pacang sirep.

89


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Bik, cara kedituané saja-sajaan Ida. Buin cara janiné saja-sajaan.” I Dayu ngeh ring palihat I Madéné. “Ngo Madé, oho, ngon? Yang tuman suba kéné, timpal yangé ané ajak akamar di Bandung ngaénang yang piyama di Bandung, jani nu masih titiptitipina. Kadén Madé kenal tekén ya masih?” “Sira? Corry Alders?” “Oho, ia suba. Aru yang onyah orahanga tawang. Bani sing nganggon kamen pules..... Béé, I Madé pantalonné silaanga, sing usak, oo?” “Banggayang bénjang titiang masalain.” “Sing ngaba piyama, kéto Dé?” “Makta, kalih setél, banggayang sampun ja titiang sapuniki...... méh ten pules napi titiang....... Jelmané nika usak pesan dabdabanné!” “Tawanga sing ada anak muani bareng dini, sangkala ia bagbag-begbeg uli tuni, tawang, Dé. Buina ada sing buin tamu lénan!” “Aruh, gedegé!” Madohosan I Madé. Malih ajahanné I Dayu ica. “Mara kéto I Madé alah panjak yangé masila tiding betén, mai ja dini bareng negak, mai Dé!” “Banggayang deriki Tu, aruh, pantes titiang nyanding Ratu irika?” “Jelé asanné bes timpal betén. Yang nyegir ba duur padidi.” “Ten pantes kénten Ratu nyegir? Ayu, malih mawang..........” “Makénkén buin, dong, da ja Madé ngitungang kéto-kéto. Yang sing ada keneh mipitang ané kéto-kéto! Kadén Madé suba nawang ajin yangé. Yang tahén mipit kéto? Nang orahang!” “Mangkin Ratu, ten uning ngalap rawes guyu........ naaa, maan milihang.......” “Nah Dé, utas suba utang Madéné. Kereng pesané I Madé muntil-muntil rawes.”

90


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

91


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Sapunika sampun Ratu, wénten sameton Ratu minang, Ratu ten kayun, jani anak jaba nagih ajak masandingan deriki, pang tulah titiang.” I Dayu ica, I Sari sareng makebris. “Pangus Beli Madé..... tulah!” “Sing nulahin apa yang. Batara kéto yang... Aruh api nyama; lamun sing cumpu yang! Mangsikina, jangklekangida, kaling yang batak mingkalih, mamindon tekén Ida.... méh tuah maketelun sing tolih Ida suba.” “Dados Ida Kadé.... Ida Kadéanga kémanten, sira sih parab Idané?” “Ida Madé Warmadéwa........” “Bih, luwung parabidané... mangkin sampun akuda Ida madué rabi?” “Bééé, Madééé..... ento suba pamucuk unduké ngobetin keneh yangé tawang..... akuda nah, tegarang Dé, akuda nah?” “Tawang, anaké di Geria madué rabi.... patpat?” “Bééé, lebihan tekén patpat.” “Méh, nyén, Luh. Saja Luh?” “Lebihan sajaan ba, beli Madé.” “Bik, lebihan tekén patpat?” “Sing! Nah buin ta, Dé, bade buin!” “Aruh, akuda madué rabi Ida? Akutus? Méh nyén!” “Paak suba, Dé, nah bin acepok nah!” “Adasa?” “Sing! Lebihan jani baan Madé, Madé.” “Asia, ba!” “Mimi, bes asiané, Ratuuu kénkénang Ida koné?” asapunika I Madé ngon. “Aruh, data takonang Madé, paturu bajang data rawesang.” Ida kémad pisan tur karang uluné (galengé) sané abinida arasida, mangda tan sinah kémadidané. “To suba makrana yang sing nyak ngiring kayunida......... Mimi, yan nyak yang.......”

92


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Ten dados nomer dasa Ratu?” Asapunika I Madé nutugang rawes I Dayuné. “Aruh Madé, nyak sing yang dadi nomer. Bes dadi nomer. Sing caraanga jelma nyén yang, dadi nomer dogén, nomer sepuluh. Api yang Luh, masih ja yang apang caraanga jelma. Ngénkén yang kanti ileh-ileh ka Jawa masakolah mara teked di geria masih kantetin anak yang. Lén ojoga. Pin ja Yang daha tua......” “Méh nyen anaké marupa sakadi Ratu ngantos daha tua.” “Nah kéto upama.” “Yakti, padalem masih Ratu bes dados nomer dasa nyen, nggih; yéning batak patpat, lalima madué rabi Ida, titiang tan pacang pariboya. Anak madué, pantes cara iragané deriki.” “Apa koraang, Dé? Ibané tan pariboya? Patpat, lalima mainang ragané bani paak?” “Ba, jabag pesané Ida ngangsan.” “Men, Madé juari ja yang nyabagin.” “Titiang nyen jabag ring Ida, dados?” “Bé, kadéna raganné ngasai matata ngrawes. Dadi! Madé dogén dadi nyabagin yang, bes yang mautang urip, to yan sing Madé nyaup yang, méh dadi jaja, pékés yang, lilig motor.” “Inggiiih! Punika makrana Ratu dados jabagin titiang?” “Men apa? Idepang yang mayah utang tekén Ma....” “Sing nampi, sing nampi!” Ica I Dayu. I Madé sareng I Luh taler kedék sami. “Buin ja makita nglipetin rawesé i busan. Madé adi buka anaké cumpu, yan ada anak ngelah rabi, kurenan, batak patpat, lalima, adi kéto ja Madé? Bes ka gumin Badungé Madé masekolah jani nu ngaba paitungan kéto?” “Mangkin, mangkin té Dayu. Mangkin té, sampunang matbat sakolahan titiangé. Pirengang atur titiangé nggih? Diastu patpat, lelima madué rabi,

93


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

kurenan, lamun enteg? Lamun pateh antuka? Punika taler cumpuin titiang! Samalih Ratu, indiké puniki ten ja kengin ical sajroning limang masa, inggihan ja kalih dasa, alon-alon anaké Ratu bes kilit ring Corry Alders, pakayunan Ratu kéngin numbrag sampun, tan éling ring Bali sakadi Belanda. Napi pikenohnya madué rabi asiki nyén sawengi-wengi katinggal? Nyén ngaba gapgapan malih......” “Gapgapan apa to, Dé?” “Aruh, gapgapan pikolih maseneng-seneng, kénten té sampun!” “Nah, yang ngerti suba.... Ah, yang adénan da tua padaang tekén kéto masih. Kudu-kudu abesik, nyen yang kalahina sabilang peteng, iraga dadi pangijeng jumah nyen; muaniné malega-legaan ajaka padidina, raga dadi penunggun karang. Sontok ja jidatné mara teka!” “Nah, gedénan ja rawesé mangkin, bénjangan yéning sampun marabi késkés Ida.” “Nah, tegarang ja! Yang sing nyak apa dadi nomeeerr, dadi panunggun karang masih sing nyak. Apang patuh-patuh! Paling kénkéné anak muani? Anaké 1uh dogén di Bali tundéna tindih tekén kurenan, anaké muani dadi ngamuk! Apa koné binanné? Apang paturu melawar gerang anaké, paturu dadi cager. Dikénkéné satia? Yan ané luh luas, da ja mara madamar langit, bulanan, kadong koné bulanan, kadong koné ongol-ongol cina malakar kedelé, tahunan kalahina, apang muani satia! Ané luh apang kéto masih, oo? Apang anaké luh dogén masaré cara Ratu, rep? Anaké muani apang dadi masok gedénan, ngodag-odag! Anaké luh apang nahar uyah aji muncuk jriji, nguntul, anak muani apang dadi makadutan Bima, nguragada! Anaké muani bes sing pesan nyak makibul dawa nyikut-nyikutang karaga........” I Madé kedek miragi Ida asapunika, raris ipun mapajar, “Toja ja Ratu ngamuk mesuang basang, mabladbadan!” I Dayu ica ngrikgik, I Sari ngélkél ipun kedék. “Aruh, kalahanga dogén tekén I Madé.......”

94


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Kadong ngrawesang kéto; Madé nawang ané madan Embok Kadék Dimba?” “Ten wénten, saking dija?” “Uli Karang Sunantaya, dangin Karang Tegalé dini suba di Sasak. Aduh, padalem yang Embok Kadék tawang! Sabilang inget kangen baana yang tekén unduké. Enta mara anak lacur paundukan. Jumahné sing kuangan apa, makurenan nglawan anak magajih gedé, nanging lacur. Beli Putu Raga adan kurenanné, kenal Madé tekén beli Putu?” “Tan wénten pisan, ring dija kocap makarya?” “Di Kuta, dadi empoye kantor dagangé ditu. Ento panunggalan sih makurenan. Ané muani bagus, magajih gedé, motor gelahanga. Apa sing gelahanga? Apa sing belianga, laada Embok Madé.........” “Dados laada?” asapunika I Madé meliwat rawes Idané. (masambung...)

95


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Satua Cutet

ngalih i lubdaka 96


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Timpal tiangé I Lubdaka adanina tekén reramané. Kabenengan dugasné lekad sedek ramé ngadaang pajagraan di banjar. Méméné nyakitang basang lantas ajaka ka bidan, yé sing makelo sagét lekad. Aluh sajan lekadné. Reramané ngadanin I Lubdaka krana dinané ento sedek nyalanang pajagraan.

IBW Widiasa Kenitén

M

irib lekadné ngranayang sangkan kenehné kabanda sabilang nemonin sasih Magha. Meled ia nepukin kénkén sujatiné I Lubdaka? Dadi reramané ngadanin buka kéto? Apang anut adan

ajak palekadan iané. “Jani suba sasih Kapitu sinah lakar énggal buin mapupul di banjar.” Sabilang dina klepit-klepitanga déwasané. “Ené madan dina nuju ka Tilem. Di Panglong patblasé, catur dasi kresna paksa, lakar énggal tepuk I Lubdaka.” Ia kendel buka ngantiang timpal leketné. Adané dogén Magha utawi Kapitu ujané ngribis tuun ngranayang tis guminé. Tajukané maan amertha dadi nyidaang nglantur idupné. Sarwa tumuhé kendel maan ngrasaang tis. “Punyan-punyan kayuné dogén seger, sinah iraga masi seger,” kéto ia ngrimik di keneh.” “Pa, buin lakar ada pajagraan di banjar?”

97


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

98


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Ngujang tusing. Sinah lakar jalananga tekén kramané pada, apang tetep jagra kenehé. Kéné té guminé tusing taén enteg rasané. Yén sing bencana, sasab mrana, gering nekain. Yén sing gunung makeplug, linuh, yéh pasih menék. Pragat kéto dogén. Pinih tusing maan negtegang keneh buin abedik. Yadiastun ajebos, ané mabuat maan enteg kenehé.” Bapané I Lubdaka kendel krana sentanané inget tekén palekadan iané. Inget dina lekad, inget masi uli dija ngranayang lekad. Ento ané demenina tekén reramané. Reramané tetep ngaénang ia semayut pageh tuuh, semayut bayu rauh lan semayut gering malaradan. Ngorahang buin maniné pajagraané I Lubdaka ngalih punyan bila lakar jujukanga di banjar. Ia ajak timpal-timpalné lakar madramaan malampahan Lubdaka ka Swargan Timpalné masi demen anggon malajahan awak apang bani ngigel di anaké tebeng. Bani mamunyi tekén timpalé ané matata lan manut sulur. “Kéné ujané ngecél kénkénang ngaé kalangan apang melah?” “Nyén bisa nerang? Pesuang malu apang tusing rugi malajah. Jani, jemakanga dupa.” Timpalné I Lubdaka ngenjuhang dupa. “Eda jail. Suba tawanga tusing nawang goban aksara masi ngéndah. Bin jebos dogén endang.” Saja pesan buin jebosné sayan ilang ujané. Timpalné I Lubdaka bengong mara saja buka munyiné. “Ento, di betén bilané gaénang telaga. Di satwané, I Lubdaka misi menékin punyan bila lantas ngepik-ngepik doné. Di beténné tusing tawanga ada Lingga.” “Man nyén lakar dadi macan lan buron ané galak-galak?” “Tiang dogén dadi macan.” “Cocok.

Munyin Madéné

gedé

nyak

magerem,

nakutin abedik.

Héhéhéhéhé.” Tusing sanget makelo kalanganné suba pragat anut ajak ané kenehanga. Kanggoanga gongné abonangan krana tusing ngelah gong ané jangkep. Ané utama, maan ngayah di pajagraané, di Siwaratriné.

99


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Nyaluk dina pajagraané, uli semengan I Lubdaka suba mabrata. Ia tusing kena nasi apabuin inum-inuman. Mula seken-seken nuutin pajalané I Lubdaka. Suba sayan peteng mapupul pada krama banjaré, suud muspa lan ada darmawacana abedik ngindikang kasuksman Siwaratriné. Dina utama ngrastiti Sanghyang Widhi maparagayan Sanghyang Siwa. “Koné lakar ada drama?” “Yukti pisan Ratu Prandha. Puniki I Lubdaka jaga dados Lubdaka sané mangkin.” “Luung masi apang patuh ajak adané. Prandha ka giriya malu.” “Raris Ratu. Punika sampun wénten sané ngiringang.” Buin jebosné, suba pada mapayas. Ada dadi macan, singa, baruang. Soroh satwa-satwa ané galak-galak. I Lubdaka tusing sanget mapayas buka di satwané anak idupné di gunungé geginan tuah maboros dogén. Ia mantas ngaba panah apang tilik kenehé lakar manah sarwa buronné apang tusing ngepung buin. Ilehan dramané majalan. I Lubdaka kepunga tekén sarwa satwané ané galak-galak. Ia malaib lantas menék ka punyan bilané sambilanga ngepik don bila kanti semengan. Kanti nemu Tilem Kapitu. I Lubdaka tetep mabrata. Apa krana satwané apa krana masan grubug? I Lubdaka gelem awakné ngejer-ngejer. Bapané paling. Panakné ané abesik col lantas gelem uli suud madramaan nglampahang I Lubdaka ka Swargan. Suba plaibanga ka rumah sakit masi tetep kakéto. Sanjané lantas majalan ka guminé wayah. Gigis pangruéng ngeling reramané eda suba tuturanga. Liu ané nuturin, “Mirib mula akéto pajalané I Lubdaka. Melah suba suud majagra lantas ngalahin. Ené ponakanné anggon sentana.” Majalan atmané I Lubdaka liu gegodan di pajalan. Ada bias apasih, buina matanainé sedek panes ngentak. Krana ia suba biasa mabrata tusing nginum yéh, tusing sanget kabanda baan kebus lan bedak. Ada apeliat sarwa sekaré, “Mirib ené banjaran santun,” kéto ia ngrieng. Miikné ngalub, sakéwala ia

100


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

tusing bani ngepik krana inget tusing taén najuk bunga. “Tusing dadi ngepik pagelahan anak lén,” ia ngrimik. Ia tetep majalan ngaja-kanginang. Tusing leleh krana suba biasa menék tuun gunung. Ia anak polos sabilang ané mencanén tuutina dogén buina lakar ngujang nglawan awak padidian. Soroh Cikrabalané, sebacakan ané aéng-aéng tepukina kanti Sang Suratma suba nulisang sakancan ané gaéna di mracepada, ia tusing taén tempal, anak makejang seken. Ia negak di betén bilané. Inget ia dugasé madrama-dramaan. Sagét teka anak muani maakin ia, I Lubdaka nakonang adané krana uli adan tawang tatujoné. “Ampura sareng sira titiang puniki?” Alus banban munyiné I Lubdaka. “Ajak I Lubdaka.” Anaké ento nyautin. Mara lakar nyesed nakonang, énggalan ilang anaké ané ngaku madan I Lubdaka.

101


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Satua Masambung

satuan ati (4)

102


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

#be a part of English Debate Contest Team…

Agus Sutrarama

“D

a, milu maturan..?” Mara san Nada suud ngorétang lengkaranné di buku agénda ipun, timpal sakelasné, Wayan Arsa, ané masih timpal satu kosné nakonin ipun uli di malun

kamarné, apaké Nada makeneh milu maturan ka padma kampusé. Purnama ngalangin akasa peteng ento, suba telung rahina ipun buin makumpul ngajak timpal-timpalné. Abulan liburan panjang, suba ngaé ipun ada di seméster telu. Ituni kaumumang di kampus, adan-adan ané lakar milu seléksi akhir tim debat Bahasa Inggrisé. Suba ada ané tersisih, lan ada né masisa. Rasa lega di atinné Nada, ulian adanné enu bertahan. “Milu, Ar. Raga makamben gén malu kejep, nah.” “Nah, né Éwik jak Éka masih nu makiré.” Sautné Arsa, di limanné suba misi tekep keben né di tengahné misi canang sari. “Émék, yang kel maturan malu ka kampus. Mék, ené vitamin nyanan baang bapak. Yang biasanné minum ené gén yén bayué asanné kuang luung.” “Oo nah, makasi nah Yan, adéng-adéng nyen.” “Mai Mék.” “Nah, nah Dé.” “Méékk, maturan malu nah.. daaggh…” “Éwik.. Éka.. milu né? Nah-nah mu sé.. héhé.”

103


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Mémé, tuan rumahé madadaan ngajak anak-anak kosné. Nada magandéng jak Arsa, di duri adik-adik kelasné, Éwik ngandéng Éka nututin. Kasaksiang Hyang Chandra, kapapat mahasisya ento ngaturang sembah pangubakti. Panca sembah kaénter baan Wayan Arsa. Nada ningalin Arsa, ning ngaturang bakti. Rasa suksmaning manahné Nada, kaiterin baan jatma-jatma sané kaperluang ipun. Tan paadané Arsa mirib ipun tuah lakar dadi mahasisya males kuangan aktivitas. Unduk rainan Purnama lan Tilem, suba pasti Arsa ané paling inget lan lakar ngajakin maturan, paling paek ka padma kampusé. Nuju sanja, disubané anak-anak kos bangun uli tidur siangné, ia lakar memprakarsai ka pasih, boya ja malali nongkrong beneh, kéwala olah raga, ia ané nyilihang bola sik kakak kelasé pang ada anggon main voli di pantai. Nuju ada bekel lebihan, acara manggang kecil-kecilan suba pasti di kosé. Ulian Arsa, kosé dadi idup. Nada nyunggi kenyungné di keneh. “Suksma Pak, suksma sampun ngardi Wayan Arsa driki di gumi. Suksma sampun nemuang tiang makasami sareng ipun. Tiang yakin, Bapak ring swargan setata nuntun ipun nyekalaang sakancan pangaptin ipun ring idup ipun..” Wayan Arsa, timpal sakelasné Nada di kampus, uli cerik mayusa petang tiban suba kakalahin baan bapak ipunné, mawali ka sunia. Dugas ento masih, mémén ipunné sedek beling gedé, ngantiang lekad adinné ané tuah buin akejep. Sabilang inget unduk ento, lan sabilang ningalin semangetné Arsa ané buka sing taén telah, Nada nyliksikin ukudanné. “Pak, yang maan juara satu…” “To kan, sajan! Selamat nah, Nada…” Inget ajak duk ipidan, dugas SMP ipun maan juara kapertama. Déwék ipunné tan nyidang naenang demenné, neked jumah nyagjagin bapak ipunné, lan nyambatin. Nyaihang ngajak timpal ipunné, Arsa, ané jani sedek nyalanang montorné, ada kesyeng soléh di tengah ulun atinné, pangarasa, buka sing suudsuud nuturin, Nada, aget san kamu.

104


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

105


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Da!” Munyinné Wayan Arsa ngentenang Nada, “Yup, éngkén Ar?” “Bindan ja buin seléksi debat bahasa Inggrisé?” “Bin mani Ar. Penentuanné.” “Di kelasé, Da, Ari, jak Arra ané enu bertahan, o?” “Ao, dadianga tiga tim, tuah duang tim gén ané makirim, Ar.” “Nah, mudah-mudahan kamu maan, Da. Semangat nah!” “Mm, makasi Ar.” Support, dukungan ané patuh masih katerima baan Nada, dugasé ené uling timpal ipunné, Dharma. Sandikala suba dadi peteng kala Nada neked di pondokné, mulih uli kosné di bukit. Dharma suba ngantiang ia jumah. “Wé, né ia ané antiang.” Abetné Dharma. “Woi, uba tuni Dhar?” “Uba gis, né suba maan ngorta-ngorta jak ibu jak bapak, ongkona ngalihang pianakné jodoh. Hahaha.” “Hadéh.” “Kénkén, kenyel? Ukun ajak ka sénggol jep.” “Magandéng nah?” Munyinné Nada. “Ya iyalah..” “Bu, Pak, pesu malu nah.” Abetné Nada ka ibu bapakné. “Nah.” Saut reraman ipunné. “Kel ajak ngalih céwék né Bu,” Dharma buka guyul. “Nah, énggalin lan…” Nada nongsok Dharma uli duri. Dharma menék ka montorné, Nada magandéng di durinné. Montoré pesuan uli gang cenik tongos pondokné Nada. “Da.” “Apa?” “Aéngan kén ngajak pesu nak luh jegég, awaké puk.” “Brékélé. Payu ketemuan né??”

106


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Iya iyalah cuy.” “Né cénan sih to?” “Adik kelas iragaé pidan di SMA 3. Kamu tawanga, kok. Nah, énjepan kan tepuk.” Abetné Dharma saha ngilut gas montorné, Nada nekekang magisian. Maekin pempatan patung catur mukané, Dharma ngadéngang pelaib montorné. Ada anak luh mabaju selem majujuk. “Oh, ené Wina..” Di kenehné Nada. “Ok. Antos kejep nah, bro.” Abetné Dharma, tuunan li montorné, lantas makisid ka montorné Wina. Wina makenyem ka Nada lan menék magandéng. Ajaka dadua to becat ilang, ngutang Nada majujuk di malun montorné Dharma, nyak buka togog kota di sampingné, tuah baan ia nyidang kelik-kelik. Nada nginget-ngingetang, dugas kelas telu SMA kala ngamilunin acara kémah sekaa pencinta alamé, Nada ningalin Dharma paek ngajak abesik adik kelas, kelas satuné. Oh, ento tuah Wina. Dharma maan lantas nyambatang yén ia kacantol jak adik kelas, kéwala koné anakné ngalih sentanaan. Dikala Nada kumuh mamengong, sagét ada anak di sampingné, di malun togogé. “Gus, ngantiang tunanganné ené?” Anak muani ento matakon. “Ah, ten, Bli.” “Malam minggu jani, kadén ja. Né yang ngantiang kurenanné kal makiré mulih makuli di tokon anak. Nah, sing kénkén. Yang gén umur petang dasa mara ngantén. Yang mara telung bulan ngantén né, kenal jak kurenané, matunangan tuah abulan, langsung ngantén tas. Iraga nak suba ngelah pedum jodoh padidi-padidi, sabar gén malu.” Amonto dawa satuan anak muani ento tekéning Nada, diapi abedik tuara ada Nada nakonang apa-apa. Angin dingin sing nyerah macelep ka tengah jikét tipisné Nada, kala anak muani busan ento magedi, ma-dada-an, magandéngan tangan ngajak kurenanné. Pengertian ja petengé ené, kéto di kenehné Nada, yén sing kéto lakar ngenah san joh selat tuuhné I Bli ngajak kurenanné ané koné cenikan

107


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

buin liu. Nada nyelepang limanné ané suba jerih kén dingin né nyangetang, kala galang lampun montorné Wina pesuan. Ningalin uli paek, Nada nepukin paliat sungsut di paningalanné Wina lan kéto masih Dharma, ané kasaruang baan kenyem ipun jaka dadua. “Ok déh. Éngkén bro, aman khan montoré, sing ilang? Haha.” Nada tuah siep buka negarang mamaca unduk apa ané busan suba kasurat baan makadadua jatma di malun ipuné. “Béh, eda nak ngambul.. makelo ngantiang, ae?” “Bli Tu, Wina mulih nah.” Buka ané baat lakar kakelésang, Dharma maekin Wina. “Nah, mu sa, adeng-adeng nah.” Nada buka nyidaang ningalin sisi romantis timpal ipunné Dharma, ané setata ngenah santai ngaba idupné. Abedik Nada tuara bani ngulgulin endén baan petakon, kala Dharma mukak sadel montorné, lan ngamaang Nada bungkusan krésék selem. “Happy be-la-ted birthday, Bro. Lambat hadiahné ené.” “Apa né, Dhar?” “Tenang, sing ja buin ané berbau plus plus haha.” “VCD film The Debaters … Wah, kerén kayakné filmné, o?” “Paman raga demen mabalih film-film barat. Gas né raga orahina, Tu luung né filmé, coba pabalih. Inget raga jak kamu maan nyambat kel milu seléksi lomba debat bahasa Inggris. Pabalih raga, luung kok filmné Da, kamu harus mabalih né!” “Héhé, makasi nah Dhar.” “Pokokné Do Your Best!” Abetné Dharma saha nyalanang montorné. “Thanks, Dhar. Mm, kamu sing kénkén san jak Wina?” Mara luungan kenehné Nada mesuang petakonné. “Akan jadi kenangan yang indah, bro. Raga jak Wina di SMS nak suba pada setuju lakar tusing ngalanjutang hubunganné, men, nak ngalih sentanaan,

108


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

raga nak sing dadi magedi ling jumah. Haha. Busan to tuah peresmianné gén. Suba ada kepastian jani.” “Sedih ae, Dhar?” “Ulian yén raga inget jak perpisahan né busan, raga dadi inget masih jak timpalé ané malengok didian garang legu ngantiang di samping bedogolé, huahaha, dadinné sing sedih buin.” “Haruh... men to apa buin magantung di kréséké?” Luungan asanné di kenehné Nada, suba nyidang buin makatang seléra humorné Dharma mabalik. “Né gapgapan baang ibu jak bapak jumah, ulian uba baanga nyilih panakné. Hahaha.” “Da.” Munyinné Yan Arsa ngentenang Nada. “Mu sa istirahat malu, mani pang seger kondisiné, raga kar nélpon someone malu, kikiki.” Yan Arsa mesuang HP di kantongné, énggal-énggal macelep ka kamarné. Nada marérén akejep satondén mukak pintu kamarné, buin ia inget jak unduk timpal ipunné Dharma ngajak Wina. Kepastian. Ipun ngarasa ento ané masih kaperluang baan ipun dikalané jani. “Dé, Dé Nada.” Nada masih dadi inget jak ibunné lan apa ané kaceritaang kapining déwékné. Kala ento bibihné Nada enu bekan misi molen, lan limanné ngagah VCD The Debaters hadiah uling timpalné Dharma mara busan. “Hmm, éngkén Bu?” “Tuni ibu jak bapak maan melali bedaja sik Mé Adéné, nepukin mamak jak bapakné Gendis ditu. Nak mulih koné nengokin Gendis.” “Ehcm.” Ningeh adan Gendis, jeg uli dija kadén tekan simpatanné Nada, kanggoanga paesné paksana anggon ngelekang sisan molenné ané nyelekak di kolonganné, ulian tongos yéhé ejoh, lan sing sabar ningehang tugtugan caritan ibunné. “Tu, kéto abet mamakné Gendis. Baang Nada nyentana nah.” “Mm, ah, masak kéto abet mamakné, Bu?”

109


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

“Ao, kedék ja Ibu, orahang Ibu ja Ibu sing ngelah panak kuda. Masak baang juang anak, nyanan Ibu padidian.” “Oo.” Ada sénglad ané rasayang ipun dugas ento, buka seletan di giginé, nakonang bindan lakar kelésang. “Ee, men kénkén tas mamakné kétaang Ibu?” “Kedék ja masih mamakné. Lantas balikin Ibu, Gendis sariné nak baang yang ngajak. Masaut mamakné, yé.. émangné Nada enyak jak Gendis? Kéto males anakné.” “Oo..” “Gendis, jegég sih anakné.” Munyin ibunné Nada, ngutang panakné ané angkihanné empetan. Kesempatan ento, bisa sajan ada tuah acepok di pajalan angkihan i manusa di marcapada. Kéwala, bisa masih tuara ja acepok. Nyak acepok, nyak tusing, i manusa tetep ané ngisiang kendaliné, lakaran kudiang kesempatané ento. Nada, Nada Aksara, anget tangkahné, baa semayanné tuara nyidang tuara ngulgulin, ‘Yén awak marasa mampu, buktiang aji ané terbaik!’ (masambung...)

Agus Sutrarama magenah ring Tabanan. Kakawiannyané naanin kawedar ring Bali Orti Sampun ngamedalang cakepan pupulan satua cutet “Bulan Satwak”.

110


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Wayan Jengki Sunarta

puisi-puisi i nyoman manda 111


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Santi

santi tentrem kerta raharja sing maboya mula tentrem ngaba pasaja

santi santi santi OM santi santi santi OM santi santi santi OM santi santi santi OM santi santi santi OM santi santi santi OM santi santi santi OM santi santi santi OM santi santi santi OM

santi singnyidaag ulih padidi pastika patindihan ajang makejang nglawan ngandang tandang covid-19 lara maura ring maya pada.

Pondok Tebawutu 19 April 2020

112


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Galang Kangin

galang kangin matan ai nadarin makliudan mara bangun mara matindakan apa gaé jani

sing nyekel apa hidup tuah maliahan cara siyap yén sing ngékéh sing payu ngamah siyap japin ja mabinan nanging tetujon iané patuh nangun karya sangkaning karya metuang merta. Gumi buka jani Kabanda ngoyong jumah Megatang desti layah

Pondok Tebawutu 20 April 2020

113


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Ngudiang lek

Yén suba kenehé Mua matakep lan pada ngejoh Sing tawang ia jegég Apa cungih Bajang tua pada matapel Lan sing nagih démpét cara pidan Ngudiang lek matapel Ngudiang sebet sing maan saling gemel Japin ja lima maboo sambel

Bakal nedunang sentana ané nganggar tata cara Apang sing katibén duka lara Ngdiang lek matapel Ento madan masker Apang sing i désti nyidaang maiber-iber Eda lek apang sing ngelek Tengkak ngakak ngaba mrekak

anak mula kéto liunan jani eda pengkung cara géékan bangkung yén sing matapel awak kumel bakal kadedel

Pondok Tebawutu 21 April 2020

114


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Catetan Kliping Surat Kabar Para pariwara Niki wénten gatra Sampun siang ngolas tali positif Corona Sampun siyu domasan Pejah kajarah virus Corona Niki gatra saking radio lan tv Sahasa ngemel klipingan surat kabar Gatra ring pariwara Boya ja amatra Tan paseling pawantara Jeg ngrebak ngemel lara Sampun makwéh pejah ring lampah Mangkin wantah iraga sareng sami Sayaga bakti ring angga Bakti lan nyumeken ring kayun Apang ten katadah Virus Wuhan sané sampun nyalantara Iring sikiang anggané Yatnain Dohin saking baya Wantah iraga sané prasida Megatang lampah I virus Lan nyepiang gatra surat kabar Nantang lan megatang virus corona Saking bumi Nusantara

22 April 2020

115


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Cicing cicing kaing-kaing kaing-kaing néngkléng manyangging ngongkong sida tan gerus mangan abedik kanggo siaga lan yatna satia ring sang pangempon wira tan patanding cicing kaing-kaing nanging yatna siyaga lan nrabas kuus virus corona.

Pondok Tebawutu 23 April 2020

Nyoman Manda embas ring Banjar Pasdalem, Gianyar pinanggal 14 April 1938, sareng pangawi lianan sekadi Djelantik Santha, Madé Suarsa, Samar Gantang, Madé Sanggra (almarhum) miwah sané lianan dados redaktur majalah Canang Sari lan Satua. Kakawian dané kawedar ring Simponi, Bali Post, Harian Nusa Tenggara, Media Muda Balai Pustaka, Mingguan Merdeka Zaman, Suluh Marhaen, Pos Bali, Majalah Satua, Canang Sari, lan Suara Karya. Ngamolihang makudang-kudang penghargaan miwah hadiah, lan ngamolihang Hadiah Sastera Rancagé ping tiga.

116


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Kitut

blook, uyah, les Kadék Sonia Piscayanti

117


Suara Saking Bali

P

Édisi LX | Oktober 2021

ertama kali naar blook, jeg jaan gati asané. Nambah duang piring. Gass. Suba taén ningeh blook? Carané maca blook. Double o. Apa madan

blook. Dugasé ené yang melali ka Les. Nawang Les? To bagian kangin Téjakulané, Buléléng ngelahang. Ngelah timpal ditu melah gati, Don Raré adanné. Sengaja melali sambilang ada tuturang, singgah kemu, ngorta kemu mai, saget seduk basangé. Tundéna makan. Ané madan blook. Blook né dadi aktor utama menuné. Teka atérmos, kebus gati. Mara bukak termosé, mih pesu andus, asané mara gati angkida uli komporé turuanga kemu. Blook né nak jukut. Lakarné ané utama, muncuk don waluh alias pucuk daun labu, lan sabrang cacah alias keséla sawi ané macacah. Selain ané utama ento ada masi bintang tambahan ané madan jagung manyahnyah, jak sambel goréng uyah sera tabia. Standar operasionalné naar jukuté ené, kené. Pertama, jemak nasi. Kedua, jemak jukut blooké. Ketiga, jangin jagung magoréng to, jangin sambel uyah sera tabia. Mimihhhh. Tong. Nyén léwat sing matolihan. Nah apa séh ané ngeranaang jaan jukuté ené. Kolaborasi rasa ané ngeranaang jukuté ené juara. Jani bayangkan gén ba. Sedekan seduk tomplok blook cara kénkén semesta jeg merestui gati. Jukut tiada duanya di dunia né. Jukut berkarakter né. Filosofiné liu né. Muncuk waluh to karakterné lemuh seger, menyembuhkan. Séla sawi né karakterné kuat, élegan wibawa. Basa genep karakterné berbéda-béda tapi tetap satu jua. Bawang matambus misi masi. Suna cekuh lebihan apang segeran. Mica misi bedik, cengkéh bedik apang anget. Plus misi nyuh nguda makihkih campurina ditu. Adukanga dadi besik menjadi sempurna. Jukuté né cara misi kanji krana kuahné mengandung séla sawi. Tapi ento suba ané ngeranaang jaan. Jadi kuahné to unik asané. Di baduur jukuté jangin jagung manyahnyah trus nasiné bejekin jak sambel uyah sera tabia to. Misi masi bé pasih magoréng ané seger oger mara teka uli segara. Mih. Jaané.

118


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Blook né suba cara makanan khas di Les. Dadi wélcomé food. Makanan selamat datang. Jani ngangsan liu ané demen jak blook. Krana blooké ené bergizi tinggi lan kandungan protéinné melah. Di samping to bahan-bahané organik makejang, sing ada misi unsur kimia. Muncuk don waluh sing nganggo pupuk, séla sawi masi sing nganggo. Nyuh masi tusing. Babungkilan anggo basa masi sing mapupuk. Seger oger gatiné bé naar né. Séla sawi to mengandung karbohidrat masi, ané diét sing perlu misi nasi naar jukuté né, krana suba misi karbohidrat. Tapi amen sing diét sikat gén duang piring. Nak jaan gati. Ipidan mara ulesné sing misi nasi anaké naar né, krana sing ngelah nasi, men jani asal nu ngelah nasi jeg jaanan misi nasi. Di samping jukut blook ané seger ené, ada unsur penting masi ané perlu né. Uyah. Uyahné né ané menentukan masi. Jaan sing jukuté tergantung uyahné. Makané, amen kuangan uyah ada istilah sing masa uyah. Kapah nak ngoraang sing masa cekuh, pasti sing masa uyah orahangé. Nah di Désa Les, uyah sing kal kuangan karena ditu anaké ngaé uyah. Uyahé ento melah gati alami, organik, langsung teka uli yéh segara, sing misi maolah di pabrik buin, tapi langsung di pinggir pantainé. Yéh segara to masaring di tinjung (kerucut) madan nyah. Ditu masaring malu dengan bahan alami, mara yéh saringané majemuh sampai dadi kristal uyah. Apang dadi uyah to bisa makelo, uli 3-4 hari. Tergantung sinar matanainé. Timpal yangé Don Raré né ané ngédéngang cara ngaé uyah, mih ternyata kéweh ti ngaé uyah, buin misi campur tangan semesta liu gati. Petani uyahé harus sabar ngantiang ai, amen ainé gedé énggal uyahé panén, amen gulem sing ba ngidaang panén. Apalagi amen hujan, benyah ba panén uyahé, harus kembali ka nol buin. Mara ningalin kéweh gati nak ngaé uyah, adi pedalem gati masi petani uyahé. Suba kenyel gati ngaé uyah, misi mudah buin hargané. Padahal kéweh gati ngaé uyah.

119


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Lénan kén ento ternyata pemerintahé ngimpor uyah, sing ja uyahé né belina. Uyah uli dija kadén teka ka peken-peken. Makané amen pang nyak nyamané di Les ngaé uyah, belinin uyah nyamané. Jukut blook sing misi uyah asli uli Les nak sing jaan asané. Jukut sing masa uyah cara pribahasané bagaikan sayur tanpa garam. Kéto malu nah. Alih waktu mai ngaé uyah sambilang naar jukut blook.

Kadék Sonia Piscayanti, embas ring Singaraja, 4 Maret 1984. Kakawiannyané kawedar ring makudangkudang média minakadi Jawa Pos, Koran Témpo, Bali Post miwah sané lianan. Cakepannyané sané sampun embas luiré “Karena Saya Ingin Berlari Saya Ingin Berlari” (Akar Indonesia, Yogyakarta, 2007), Buku Sastra “Literature is Fun” (Pustaka Ekspresi, 2012), “The Story of A Tree” (Mahima Institute Indonesia, 2014), The Art of Drama, The Art of Life (Graha Ilmu, 2014), A Woman Without A Name” (Mahima Institute Indonesia, 2015). Mangkin dados pamucuk ring Komunitas Mahima miwah dosén ring Jurusan Pendidikan Bahasa Inggris Undiksha.

120


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

Kamus

kamus bali – indonesia bang.ki.ang n pinggang; bang.ki.ang.in v beri berpinggang; bang.ki.ang.ina v diberinya berpinggang; ka.bang.ki.ang.in v diberi berpinggang (oleh); ma.bang.ki.ang v berpinggang: ~ nyangnyang, ki berpinggang ramping; mang.ki.ang.in v memberi berpinggang; bang.kig a kurus bang.kil n alat penyiang untuk padi huma bang.kis → bangkes 1

bang.kit 1 a menarik hati: selem-selem -- hitam-hitam manis menarik hati; 2

enak: -- rasan jukuté ené sayur ini rasanya enak; 3 selalu mujur: -- memancing selalu mujur dl mengail 2

bang.kit → bebangkit

bang.kluk Gnr a tidak laku; ma.bang.kluk a tidak laku: daganganné -- barang dagangannya tidak laku bang.kong n batang sabrang yg menyerupai umbi

121


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

bang.kot a besar; banyak; berat: -- pangidihné besar (berat) permintaannya; bang.kot.an a keberatan bang.kruk n racun berupa ulat kecil-kecil bang.krut a 1 bangkrut; 2 tidak bertenaga bang.ku n bangku bang.ku.ang n bengkuang bang.kuk n ikan laut yg kecil-kecil bang.kung n induk babi bang.kung-bang.kung n tumbuhan perdu bang.la.dan n ikan laut yg badannya pipih bang.lah a botak: lengar -- botak bang.lé n umbi-umbian sj temu bang.long v jerat; bang.longa v dijeratnya; bang.long.ang v jeratkan; bang.long.anga v dijeratkannya; ka.bang.long v dijerat (oleh); ka.bang.long.ang v dijeratkan (oleh); ma.bang.long v terjerat; mang.long v menjerat: ~ cicing di jalanné menjerat anjing di jalan; mang.long.ang v menjeratkan bang.lor → banglong bang.lot → banglong bang.lu → bangkruk bang.sa n 1 bangsa; jenis; 2 kebangsawanan; ma.bang.sa v berbangsa bang.sah a mayang; bunga kelapa bang.sal n bangsal 1

bang.sat Ks n kata makian

122


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

2

bang.sat n kutu busuk

1

bang.sel 1 a lembap; mengandung air; 2 n sakit biri-biri

2

bang.sel n macet; tidak berhasil: padi -- padi yg tidak mau berbuah

1

bang.seng n imbas; bang.senga v diimbasnya; bang.seng.ang v imbaskan; bang.seng.anga v diimbaskannya; ka.bang.seng v diimbas (oleh); ka.bang.seng.ang v diimbaskan (oleh); ma.bang.seng v terimbas; mang.seng.ang v mengimbaskan

2

bang.seng a panas

1

bang.sing n akar hawa; ma.bang.sing v berakar hawa: binginné ento ~ beringin itu berakar hawa; macarang ~, ki berkembang biak

2

bang.sing n sj permata hitam

bang.sit num dua ratus: pitung -- seribuempat ratus bang.suh n suara spt orang hampir mati bang.sung n keranjang babi; anyaman bambu spt silinder untuk membawa babi; bang.sung.in v masukkan babi ke dl keranjang; bang.sung.ina v dimasukkannya babi ke dl keranjang; ka.bang.sung.in v dimasukkan ke dl keranjang; ma.bang.sung v terkurung dl keranjang babi; mang.sung.in v memasukkan babi ke dl keranjang bang.sut n tali untuk memetik mangga, manggis, dsb dg cara melemparkan; bang.sut.in v lempari dg bangsut; bang.sut.ina v dilemparinya dg bangsut; ka.bang.sut.in v dilempari (oleh);

123


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

mang.sut.in v melempari dg bangsut: ~ poh melempari mangga dg bangsut ba.ngun v bangun; bangkit: ia mara – dia baru bangun; ia -- uli negak ia bangkit dr duduk; ba.ngun.ang v bangunkan; dirikan; ba.ngun.anga v dibangunkannya; didirikannya; ba.ngun.in v bangunkan; dirikan bangunan; ba.ngun.ina v dibangunkannya; didirikannya bangunan; ka.ba.ngun.ang v dibangunkan (oleh); ka.ba.ngun.in v didirikan bangunan (oleh); ma.ngun.ang v membangunkan; mendirikan: ~ adiné membangunkan adiknya; ~ umah mendirikan rumah ba.ni a berani; ba.ni.ang v beranikan; ba.ni.anga v diberanikannya: ~ déwékné kema diberanikannya dirinya ke sana; ba.ni.nin v tidak ditakuti; ba.ni.nina v tidak ditakutinya; ka.ba.ni.ang v memberanikan diri; ka.ba.ni.nin v tidak ditakuti (oleh); ma.ba.ni-ba.ni.an v mengadu keberanian; untung-untungan ba.nih → banéh1ban.jah, ban.jah.ang v hamparkan; bagibagikan; ban.jah.anga v dihamparkannya; dibagi- bagikannya; ban.jah.in v beri bagian; ban.jah.ina v diberinya bagian; ka.ban.jah.ang v dihamparkan (oleh); dibagi-bagikan (oleh); ka.ban.jah.in v diberi bagian masingmasing (oleh); ma.ban.jah v terhampar; terbagi; man.jah.ang v menghamparkan; membagi- bagikan: ia ~ bulih di uma dia membagi-bagikan bibit padi di sawah;

124


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

man.jah.in v memberi bagian 2

ban.jah n serambi

ban.jang n alat pengempang ikan di laut; ban.jang.in v pasangi empangan; ban.jang.ina v dipasanginya empangan; ka.ban.jang.in v dipasangi empangan (oleh); ma.ban.jang v terpasang empangan; man.jang.in v memasangi empangan ban.jar n 1 organisasi masyarakat setingkat di bawah desa; 2 wilayah organisasi masyarakat; krama -- anggota banjar; ban.jar.an n 1 kelompok banjar; 2 bagian dr subak, diurus oleh kelian subak; ma.ban.jar v masuk anggota organisasi banjar: ia suba tuun ~ ia sudah masuk menjadi anggota organisasi banjar; ma.ban.jar.an v masuk anggota banjar; ma.man.jar v bekerja bersama seluruh anggota banjar untuk kepentingan sso, yaitu secara bergotong royong; man.jar.in v mempergunakan tenaga anggota banjar ban.jeng v buat leretan yg lurus; ban.jenga v dibuatnya leretan yg lurus; ban.jeng.an n leretan yg lurus; ban.jeng.ang v leretkan dg lurus; ka.ban.jeng.ang v dileretkan dg lurus (oleh); man.jeng v membuat leretan yg lurus; man.jeng.ang v membuatkan leretan yg lurus 1

ban.jur n kain tebal yg dibentangkan untuk menadah angin agar perahu

dptberlalu laju; layar 2

ban.jur n kail yg diikatkan di sungai tanpa ditunggui pemiliknya

3

ban.jur v angkat tinggi-tinggi;

125


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

ban.jura v diangkatnya tinggi-tinggi; ban.jur.ang v angkatkan tinggi-tinggi; ban.jur.anga v diangkatkannya tinggitinggi; ka.ban.jur v diangkat tinggi-tinggi (oleh); ka.ban.jur.ang v diangkatkan tinggitinggi (oleh); man.jur v mengangkat tinggi-tinggi; man.jur.ang v mengangkatkan tinggitinggi ba.no n ikan laut dg moncong panjang ban.tal n sj kue dr pulut bercampur dg kelapa diparut, dibungkus dg janur, lalu direbus: -- lantang kue bantal khusus untuk upacara pernikahan 1

ban.tang n sepotong batang kayu: -- jati sepotong batang kayu jati: gedé-gedé

-- gedang, pb besar, tp tidak bertenaga; -- lampit tangkai garu yg berfungsi untuk meratakan tanah sawah ma.man.tang a terlentang tidak dapat bergerak (tt keadaan orang sakit) 2

ban.tang n angka; kerangka; pokok: -- satua kerangka cerita, alur pokok

cerita; -- layangan kerangka layang-layang; ban.tang.in v diberi berkerangka; ban.tang.ina v diberinya berkerangka; ka.ban.tang.in v diberi berkerangka (oleh); ma.ban.tang v berkerangka; man.tang.in v memberi berkerangka 1

ban.tas n 1 kira-kira; lebih kurang: -- adasa kira-kira (lebih kurang) sepuluh;

2 hanya: -- amonto kabisanné hanya sekian kemampuannya; 3 batas: ento anggon -- itu dipakai batas; sa.ban.tas adv semua; sebanyak: -- panyamané teka mai semua saudaranya datang kemari 2

ban.tas v tolak; ban.tasa v ditolaknya; ka.ban.tas v ditolak (oleh); pa.man.tas n alat penolak (mantera)

126


Suara Saking Bali

1

ban.tat a nakal (tt anak-anak)

2

ban.tat n abses; bengkak bernanah;

Édisi LX | Oktober 2021

ma.man.tat v menjadi abses: busulné ~ bisulnya menjadi abses ban.tar a datar: marga -- jalan datar ban.teh a bengkak (tt luka lama yg tidak dirawat): berungné -- lukanya membengkak kembali; ma.man.teh a membengkak keras ban.tek → batek ban.ten n sajen (persembahan dl upacara keagamaan): -- among sj sajen pd waktu upacara bayi menjelang umur tiga bulan, dilaksanakan dg tujuan agar mendapat penjagaan; ban.ten.ang v persembahkan sajen; ban.ten.anga v dipersembahkannya sajen; ban.ten.in v suguhi sajen; ban.ten.ina v disuguhinya sajen; ka.ban.ten.ang v dipersembahkan sajen (oleh); ka.ban.ten.in v dipersembahi sajen (oleh); ma.ban.ten v mempersembahkan sajen; man.ten.ang v mempersembahkan sajen; man.ten.in v 1 mempersembahkan sajen; 2 mempersembahkan sajen di lumbung sehabis panen; pa.ban.ten.an n 1 tempat sajen; 2 waktu mempersembahkan sajen; sa.ban.ten-ban.ten adv segala yg berhubungan dg sajen

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali-Indonésia Édisi Ke-3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

127


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

128


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

129


Suara Saking Bali

Édisi LX | Oktober 2021

130


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.