11 minute read
radén mantri kalimburan (2
Satua Bali
Déning kéto, lantas I Patih matur tekén Ida Radén Galuh. Saur
Advertisement
Ida Radén Galuh kandikaang matur tekén okané dogénan. Dadi buin
matulak I Patih matur tekén I Radén Mantri Anom.
Nah lamun sing ja Atu Biang ngencanang, kema Atu Nini aturin di “ purian, apang ida suba ngencanang okanidané!” Majalan lantas I Patih ngapuriang matur tekén Ida Praméswari. Ngandika Ida Prameswari, “Nah to kéto ja kayunné Nanak Bagus, kénkénang men. Lautang suba Bapa Patih, patut gaénang banten gaénang suba, apa ja patutné gaé dogén suba. Sapipis-pipis nira tagihin.”
Déning kéto pangandikan Ida Praméswari, lantas I Patih ngarahin panjakpanjak makejang kandikaang ngaé tetaring. Mara Ida Radén Mantri Anom nyingak panjaké pada répot magarapan, déning merang idané kalintang tekén ajiné, matur ida tekén biangé.
“Atu Biang, mangkin margi sampun magingsir nongos saking driki, margi drika nongos sig umahé tua, apang tan tepukin tiang anaké maramé-ramé dini. Jengah pesan keneh tiangé, ngenehang unduk i ajiné buka kéto.”
Mawanan magingsir lantas Ida Radén Galuh kalih okané.
Critaang jani disubané teka dinané lakar mamendak Ida Radén Mantri kalih I Galuh Liku ka Pajarakan, kacrita panjaké suba maktaang I Galuh Liku jempana mas muah gong. Jani mara ukana I Galuh Liku penékanga di jempanané, tusing koné sedeng macelep ban gedénné tur empak koné jempanané. Dadi malipetan lantas panjaké ka puri Koripan, ngaba jempana lung. Tur kandikaang ngaé jempana ané gedénan. Teked di·puri jeg klesokanga dogén koné jempanané di balé gedéné. Makejang panjaké pada kalengeh-lengeh tuara ngelah paitungan nyang abedik lakar ngaé jempana ané gedénan. Dugasé ento sedekan koné Ida Radén Mantri Anom di bancingah. Mara cingakina panjaké makejang pada negak mlengokang, matakén lantas Ida Radén Mantri Anom, “Ento kénkén dadi kali jani tondén teka nganténé, Kaki Patih? Apa sih jenenga kuangan aci-aciné?”
Matur I Patih, “Matur sisip Ratu Radén Mantri Anom, titiang kapandikaang antuk ida ajin Palungguh Cokor I Déwa makarya jempana malih sané agengan ring punika, déning I Galuh Liku kelet ring jempanan druéné. Samaliha jempanané punika sampun empak.”
“Ento amongkén sih gedénné I Liku, dadi kanti ngempakang jempana?”
“Beh ageng pisan, Ratu Radén Mantri. Betekan batisipuné kéwanten wénten makadi punyan buahé. Mangkin titiang kapandikaang malih makarya jempana sané agengan mangda sedeng I Galuh Liku, napi koné anggén titiang ngaryanang?”
“Bah yan kéto, jani tiang ngorahin Kaki kema nyepeg tiing petung nyang limang katih, ento anggon jempana, jangin men plengkungan. Kéwala kéto, anaké pada majempana mas, awake kanggoang majempana tiing petung.”
Dadi ngénggalang lantas parekané nyepeg tiing lakar anggona jempana. Béh gedé tur bakuh jempanané ento, rasa ajak lelima koné negakin tusing empak. Sasubanné pragat lantas tegena jempanané ento abana ka Pajarakan. Jani mara koné sedeng I Galuh Liku negakin jempanané ento. Apang polih masanding ajak I Galuh Liku, déning ida tuara dadi belas, antuk buduh kayuné klintang.
Kacrita rauh koné suba di puri Koripan, sing koné dadi macelep jempanané di lawangé, déning keletan. Ida Radén Mantri nyingak ajiné masandingan ajaka I Galuh Liku. Ajiné tusing koné ida nyingakin okané, déning ida nguntul dogénan, tuara purun macingakan kija-kija. Déning Ida Radén Mantri Anom nyingak panjaké makécoan begbeg sarag-siriganga dogen jempanané, dadi tampekina lantas panjaké tekén Radén Mantri Anom tur ida ngandika.
“Ento kénkén teka dadi begbeg karag-kirigang dogén jempanané. Sing celepang anaké aba ka punan, nyén sing ya énggalan tuh muan nganténeé kena ai.” Ida Radén Mantri mireng pangandikan okané buka kéto, nangingké ida meneng dogénan, déning ida takut tekén okané.
Matur I Patih, “Matur sisip Ratu Radén Mantri Anom. Tan wénten nyandang jempanané macelep iriki ring lawangipun antuk agengipuné.”
Ngandika buin Ida Radén Mantri Anom, “Lamun sing ya sedeng jempanané macelep dini, sing songsongang anaké ia I Liku.”
“Beh, yén titiang nyongsongang I Liku, aget pesan I Liku. Kadong koya masin titiang padem, titiang tan wénten ngiring kayun Palungguh Cokor I Déwa pacang nyongsong I Liku. Yan biang I Déwané ja, kadong nyuun titiang ngiring.” Keto aturné I Patih.
Ngandika buin Ida Radén Mantri Anom, “Beh adadi aéng ja belog Kaki Patihé, sing ento anaké témboké bah. Dadi témboké jena sayangang, buin pidan anak dadi benahin buin.”
Déning kéto pangandikanné Ida Radén Mantri Anom, dadi ngénggalang lantas panjaké nyemak perabot, ada nyemak linggis ada tambah anggona
mongpong témboké. Bek koné prarain Ida Radén Mantriné kena buk. Sasubanné rauh di purian, nglantas koné Ida Radén Mantri ngranjing ka gedongan sareng I Galuh Liku. Jani sing koné Ida Radén Mantri medal-medal, begbeg di gedongan dogén ida ngrumrum I Galuh Liku. Kanti suba daki cuil koné Ida Radén Mantri, déning ida tusing masiram-siram. Sasubanné pitung dina ida tusing medal-medal, makayun-kayun koné Ida Radén Mantri Anom.
“Né ngénkén dogén sih karyan ajiné di gedongan, dadi tusing taén medalmedal. Lakar intip uli jendélané apang tawang.” Suba kéto, menék lantas ida di jendélan gedongé, uli ditu ida ngintip ajiné. Dadi cingakina koné Ida Raden Mantri Anom tekén I Galuh Liku. Lantas I Liku matur tekén I Radén Mantri, “Belig Mantrig, belig Mantrig, nyég entog madengokag, aég jag bagug anakég entog? Budug tiag tekég anakig entog. Mesib I Belig Mantrig. Kemag alihag tiag anakég entog, Belig Mantrig!”
Ngandika raris Ida Radén Mantri, “Ah da Adi mas manik kéto, ento anak tiang ngelah panaké. Tusing dadi I Déwa muduhang panak tiangé ento, dening ia nu cenik.”
“Nag lamug Belig Mantrig ngelag okanig entog, tiag bug nemenig.” Kéto aturné I Galuh Liku.
Sedek dina anu matur koné I Galuh Liku tekén I Radén Mantri, kéné koné aturné, “Belig Mantrig, Belig Mantrig, kemog ngdikaag panyeroag Belig Mantrigé ngaliag tiag panag bikug lakag anggog tiag lawar tekég panag cicig anég nug cenig-cenig bakag anggog tiag papindangag. Dog pesag tiag tekég pidangang kulug.”
Medal koné lantas Ida Radén Mantri ngandikain panyeroané, “Ih to nyai panyeroan, kema arahin cerik-ceriké di jabaan, tundén ngalih nyingnying tekén panak kuluk ané nu ngidem-ngidem lakar aturin I Galuh Liku!”
Majalan lantas panyeroané ka jabaan nundén cerik-ceriké ngalih nyingnying tekén konyong. Magares koné anaké cerik-cerik ka jabaan ngalih-
alihin nyingnying. Cingakina lantas tekén Ida Radén Mantri Anom cerikceriké pagrudug ka jabaan, raris ida matakén tekén I Patih.
“Matur sisip titiang Ratu Radén Mantri Anom. Ipun kandikaang ngrereh nyingnying kalih konyong ring ajin Palungguh Cokor I Déwa. Pacang aturin I Galuh Liku.”
“Lakar anggona gena koné ngalih kéto-kéto Kaki?”
“Pacang ajenganga reka antuk I Galuh Liku.”
“Béh, kéto jena amah-amahanné I Galuh beneh ya ngas mrantaban bonné, aéngan tekén bon domba. Nah to kema tundén ngalih nyingnying cerik-ceriké di glebegé badanginné, nyingnying ko ditu ngebekin glebeg. Lamun ngalih konyong kema laku ka pekené.” Sajaan koné cerik-ceriké pagrudug menék ka glebegé ngalih nyingnying, maan koné akisa. Ada ané ka pekené ngalih konyong: maan koné akisa. Aturanga lantas totonan tekén I Patih ring Ida Radén Mantri.
Jani kandikaang koné i panyeroan ngaé lawar nyingnying tekén pindangan konyong. Makejang koné seneb basang panyeroané kanti utah-utah ban tara kodagné ngadek bon lawaré. Apa buin mara ningalin pspindangan konyongé besik-besikan sig payuké. Sasubanné makejang pada lebeng lantas abaanga I Galuh Liku ka gedongan sambilanga nekep cunguh.
Kuting Ida Radén Mantri masih koné Ida seneb kayunné nyingakin totonan. Yan sing bas buduh kayuné klintang, méh bareng masih ida ngutah. Matur I Galuh Liku ring Ida Raden Mantri, “Belig Mantrig, Belig Mantrig, dong mrikig ngajengag, nikig sampug pragag ajengagé. Beg buig aég jag jaagné.”
Ngandika Ida Radén Mantri, “Nah adi dogén suba malu ngajengang tiang anak tondén seduk.”
Ngajengang koné lantas I Galuh Liku ngemol-emol. Ida Radén Mantri kanti keris pesan koné raganidané, dening ida tusing becik-becik kayunné
ngrayunang.
Wayan Jengki Sunarta
Sedek dina anu I Galuh Liku koné ka paon ngaé dedaaran. Penyeroané tundéna ngayahin. Baan tuara kodagné baana ngadek bon dedaaran I Galuh Likuné tekén panyeroané, dadi uék-uék dogén koné ia di paon. Dadi gedeg koné I Galuh Liku tur penyeroané nagih lempaga aji saang. Malaib lantas panyeroané ka jabaan. Cingakina lantas antuk Ida Radén Mantri Anom panyeroané babang malaib. Mataken lantas Ida Radén Mantri Anom, “Ih Nyai panyeroan, to ngudiang dadi Nyai malaib? Apa palaibin Nyai?”
Dadi aturanga tekén i penyeroan, buatné ia nagih lempaga tekén I Galuh Liku aji saang. Béh apa kadén bendunné Ida Radén Mantri Anom mara ida mireng atur panyeroan buka kéto. Ngandika raris ida, “Béh i panyeroan, dadi jelema tetekaan sih baang ngalahang, nagih-nagih ngedénang tendas dini. Kema kaukin ia I Liku tundén pesu liwat panyengker, lamun sing masibak tendasné I Liku aget ya!”
Pangandikan idané kéto dingeha tekén I Galuh. Baan takutné tekén Ida Radén Mantri Anom ngénggalang lantas I Liku macelep ka gedongan, tur aturanga unduk déwékné nagih sibaka tekén Radén Mantri Anom. Ngandika lantas Ida Radén Mantri, “Sangkan da I Déwa degag-degag, pianak tiangé anak tuara takut tekén nyén-nyén. Ngawag-awag nyen I Déwa ngraos katekan sajaanga I Déwa.” Uli sekat ento suud koné I Liku ka paon. Jani apa ja aturina tekén penyeroané, kéto dogén koné ajenganga.
Critaan jani Ida Radén Galuh makayun ida mantuk déning méweh idané klangkung makayunin indik rakané kéto. Mara ida ngandikaang lakar mantuk tekén okané, sing koné ida aturina. Matur okané, “Atu Biang, ngudiang Atu Biang makayun mantuk. Dadi nyak Atu Biang teka kalahang jelema kéto. Cendek atur tiang ring Biang, lamun kari tiang idup, da pesan Atu Biang mantuk. Driki Atu Biang malinggih, makayun ja Atu Biang nunun napi to, nunun ja. Inggih napi ja sampun senengin karyané, makarya Atu Biang sampunang Atu Biang kéweh-kéweh. Tiang té nika cingakin, taén kénten tiang mesuang yéh paningalan. Masan anak madaar tiang madaar, masan anak kayeh,
tiang kayeh. Tiang sing ja ngrunguang i aji apa nyen. Ditu lén ditu, dini lén dini. Inggih té menengang dogén ragan Atu Biangé, sampunang Atu biang nangis kéwanten. Ané kénten-kénten jena sungsutang, belog Atu Biang yén kénten.”
Uli sekat kéto atur okané Ida Radén Galuh seleg ngambil karya. Peteng lemah koné ida nunun, ngaryanang okané wastra. Mara I Galuh Liku ningeh munyin cagcag, gedeg koné ia, tur ia lantas matur tekén Ida Radén Mantri, “Belig Mantrig, Belig Mantrig, sirag nikag entog nunug. Dadi aég jag uyutneg. 'I'usig dadig puleg tiag.”
Ngandika Ida Radén Mantri, “I Adi Galuh ento nunun, anak Ida ngaryanang okané wastra jenenga.”
“Lamug kénteg, merikag tundég suug I Embog Galuh nunug, apag maag tiag puleg.”
“Ah, dadi teka tra baang anaké nunun? Yén kéto, sing ya pelih I Déwa. Anak nunun di purinné dadi nagih tra baang.”
“Ag tiag sig nyag Belig Mantrig. Lamug Belig Mantrig sig nyag nundég Embog Galug apag suug nunug, tiag lakag magedig ulig dinig.” Déning Ida Radén Mantri nu buduh kayunné tekén I Galuh Liku, tur ida takut kakaonin, dadi medal ida ngrereh I Radén Galuh, kendikaang mararian nunun. Radén Galuh sajaan koné usan nunun déning ida takut lakar magenjalan tekén rakanidané.
Dugasé ento sing koné Ida Radén Mantri Anom di purian, sedekan ida di jaba. Mara ida tusing mireng suaran cagcag, ngelisang raris ida ngapuriang, kapanggih biangé nangis di pameremanné. Matur Ida Radén Mantri Anom, “Ento dadi Atu Biang nangis, kenapa sih?”
Ndikaanga raris ring okané, ida tusing icéna nunun ring ajiné. Matur buin Ida Radén Mantri Anom, “Merika té sampun nunun kéwanten, Atu biang! Aget tiang ten deriki. Yan tiang deriki dugasé Atu biang ten icena nunun tekén
i aji, kadong koya masiat lakar lawan tiang i aji. Nyén ya nundén, sajawining I Liku. Nah apang melah-melahanga ngrumrum I Liku.”
Pangandikan okané kéto, pirenga koné tekén I Radén Mantri. Dadi sing koné purun buin Ida Radén Mantri nombaang Ida Radén Galuh nunun.
Jani critaang suba tutug abulan pitung dina I Galuh Liku ditu, ilang lantas gunanné dadi sesapi putih makeber ngaja kanginang. Bodo koné jani cingakina I Galuh Liku tekén Ida Radén Mantri. Ditu lantas ida ninjak I Liku antuk bendunidané nyingak I Liku tur ida ngandikain i patih, kandikaang ngéréd I Liku. I Patih anak kemulan dané gedeg tekén I Liku, ngénggalang lantas dané ngambil tali tur lantas briguna I Liku.
Sasubanné mabrigu éréda lantas abana ka grémbéngané laut entunganga. Mati lantas I Liku. Ida Radén Mantri Anom nyingak I Patih dugasé ngéréd I Liku. Kéné koné patakénidané, “Kaki Patih, ento dadi éréd teka I Liku, nyén sih nundén?”
Atur I Patih, “Ida Ajin Palungguh I Déwa ngandikaang titian.”
“Bah ilang jenenga suba gunanné I Liku sangkala ia kétoanga.” Kéto koné pangandikanné Ida Radén Mantri Anom sambilanga ica. Déning I Liku suba mati, jani pragaan pesan koné Ida Radén Mantri di gedongan. Budi ida ngandikain oka wiadin rabiné kémad koné ida, déning ida éling ring indik idané. Dadi buka buduh-buduhan koné Ida Radén Mantri, sing jalan-jalan koné ida malinggih bengong mlengokang. Kiris buin daki pesan koné raganidané.
Ida Radén Mantri Anom meneng dogén koné masih ida, tusing pesan ida taén ngaturin ajiné. Begbeg kacingakin dogén pamargin idané. Ngagsan di Bancingah koné Ida Radén Mantri malinggih. Déning kéto indik Ida Radén Mantriné, dadi jejepan pesan koné Ida Radén Mantri Anom, lamun nyen ajiné sing ka pasaré.
Di jalané ka pasaré suba ida, lantas ajiné bengong-bengong ditu, kénkén ya lakar kemadidané nyingak ajiné buka kéto. Ditu lantas Ida Radén Mantri
Anom nampekin ajiné tur ida matur, “Ratu Guru Aji, margi Guru Aji ngapuriang, sampunang deriki malinggih.”
Ngapuriang lantas Ida Radén Mantri kairing ban okané. Sarauh idané di purian, lantas Ida Radén Mantri katurin mangda masucian antuk okanidané. Tutut koné Ida Radén Mantri, lantas ida masucian, usan masucian lantas ida malukat. Suba kéto, mara koné becikan kayunidané.
Gelising satua Ida Radén Mantri buin koné becik-becik marabian tekén Ida Radén Galuh buka né suba-suba. (puput)
Catetan: Satua puniki kaambil saking cakepan Dongeng Panji dalam Kesusatraan Bali Pengantar, Teks, Terjemahan sané kasusun antuk I Gusti Ngurah Bagus, I Ketut Lama, miwah Ida Bagus Udara Narayana tur kawedar warsa 1986.