Majalah Suara Saking Bali edisi 70 (LXX)

Page 11

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 2 daging majalah Pamahbahadaanak nyangkil anak cenik (Nyoman Manda) 3 Prosa Liris prosa liris nirguna 4 Satua Cutet putu wédari (IBW Widiasa Kenitén) 13 kudiang men (I Putu Éka Prayoga) 37 munyin pekak mengkeb Agus (Sutrarama) 49 sapihan (Abdi Jaya Prawira) 76 Satua Bali mucut kecéwi 27 Puisi Bali puisi puisi nilarwati 19 puisi puisi wayan ésa bhaskara 44 puisi puisi i madé gargita 58 puisi puisi ni komang astiti 90 Artikel danu batur wed prana jagat bali (Sang Ayu Kompyang Widya Laksmi) 33 Satua Masambung mlancaran ka sasak (15) Gdé Srawana 63 babad ayu ginanti (2) I Putu Supartika 82 Geguritan geguritan bangbang wétan (IBW Widiasa Kenitén) 10 Isin Gumi surat cinta dari ida batara (I Gusti Lanang Sutéja Naréndra) 8 Ngortang Seni Ngortang Seni #1 cén séh seni di bali? (Purwita Sukahet) 73 Gatra Anggén Nincapang Kedudukan Basa Indonésia, Balai Bahasa Provinsi Bali Ngalaksanayang Pendampingan Bahasa Indonésia Ruang Publik Ring Provinsi Bali 93 Kamus kamus 95

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 3 Pamahbah Nyoman Manda ada anak nyangkil anak cenik bajuné pianaktiangulingtiangterangngeresmunyinépaningalanésabilanganénangingmakejanganaknyangkilmatengkulukawaknédekildekildekilcenikdekildekilabesiksingdekilanakléwatgalangnunaspuanmakentaanésangkila makenyem yén ada anak mang pipis yén kéné ia sing dekil Pondok Tebawutu, 25 Januari 2009

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 4 prosanirgunaliris

Majanten kuusan toya ring tukad langit masepih sanga. Ngaton nénten tinonton, Ratu ngembahang sarwi pitakén sukil. Titiang nyapnyap nguber pasaur sané kasawur ring pasir wukir. Telas sekaré mayang kutang duduk, lawaté kutang sakéwala nugtug. Braya sraya kanti nyemu ngemu kayun. Nampek nampekin titiang, ngalungsur margi nénten brangti. Kijapan ai nénten ngicalang dingin sasih karo. Wénten anget ngetél saking panyingakan surya. /3/

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 5

Kantun iriki néwek ngugah ngugah pangkah. Ratu, mémé bapa sastra nambung sawat lawat lawat. Titiang ngulehang pamor putih ring enjung sepi. Sangu niténin kaang landep watu bulitan selem. Ring dija patut ruruh rengreng ngribis sané makta gatra saking Ratu? Ring dingin sasih karo, damuh néltél ring muncuk dui. Titiang paling nugtug katungkul.

Damuh Sasih Karo /1/ Dingin. Sasihé saputin wengi kelem ring song langit dedet. Wénten ambu masawang kuning ngetélang damuh ring tungtung dui. Pendak sarauhé antuk canang awak asebit sari sari. Magurnita gambelan sepi angkihan gumi. Ratu, napi majanten tedun kisi-kisi? Déwék ébekin tuna siu nénten kawilang. Petékpeték titiang bulihan damuhé sané sempiar ring gumi alit. Telas petékan, titiang engsap ulung mabrarakan. /2/

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 6

Damuh Angsoka /1/ Wénten kembang angsoka labuh ring nataré Ratu. Sané ajapa nénten uningin. Minab nyaratang sepihan sabeh sané sempiar mabrarakan ring langité Minabang leleh nyantosang damuhé sané néltél tan pagantulan. Petengé makebat Ratu, nyaputin tangkahé duk kosekan. Pamargin hyang sasangka kadi andegang, kéwanten titiang tan purun ngandupang. Titiang tan purun ngandupang. /2/ Yakti déréng uningin Ratu. Saluir sekar mangolét nyujur tawang pitu. Pecak irika mambu merik ayub kritisan sayong. Sakaluir bebungah nyelémpoh linglung nyerihin ngalub pandan wangi. Ring bulakané jelegé mapi mapi sirep mirengang jelatik binal. Nénten wénten genah kingking iriki sasamén gumi. Makardi antuka lengut sangkan wantah Iratu. Sangkan wantah Iratu. /3/ Minab titiang mapi mapi uning sakancan rurung. Mobabang naya mangda jenar sakancan suwung. Kéwanten damuhé nénten medal saking naya. Iriki sadaweg manahé butek dados sipeng. Manik maketél tan masuara umung. Ratu, mustikan prana sané meneng tan kauningin salawas lawas. Moyanin sarwa lawat sané ngelut kutkut. Damuh damuh samben, kruna kruna sampun sineb leplep. Sampun sineb leplep.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 7

Damuh Lawu /I/ Saluir dingin sané nyusup saking téjan iratu, ngembahang kasubagian sumar marebuk wewangén. Titiang katak nengkul ring batan akah sekar rijasa. Togog gajahé marengut kanten mageguyuan. I Sekar Padma durung mekar. Paturu mapadu tungtung pusuh. Duh, déwa ratu, basa napi jagi anggén titiang ngidepang kesiuhan anginé mirir ngampehang lelungidan. Mogi jenek irika ring lebu sang parama suksma. /II/ Wénten basa basita ring tengah dalu. Kisi kisi nujah kuping titiangé sané sué mamongol. Damuh lawu ngulapin titiang saking kadohan. Marawat ratu tan pagantulan. Nénten ugi pacang masesambat, raos boyané jerihin embas saking makudang kudang pikayunan. Sinah kacacad raris kasepékang. Duka napi malih sané luihan saking tan pakanti. Rowang musuh saru pisan. Sraya kanti maya maya. Nirguna embas lan magenah ring Bangli. Kakawiannyané kawedar ring makudang kudang média, minakadi Bali Post, Pos Bali, Tatkala.co, Suara Saking Bali, miwah sané lianan. Ngamolihang Hadiah Sastera Rancage 2018 antuk cakepan “Bulan Sisi Kauh”

Gusti Lanang Sutéja Naréndra eluangné suba buuk pesaja, warna putihné ilang masalin warna coklat tapis, sada bucu bucuné amah ngetnget. Matulis potlot podol, tulisané tusing luungan tekén corétan raré ésdé. Dugas Kajeng Kliwoné, suraté ento bakatanga nyelekak di palinggih méruné. Sandikalané ento, ia ayat lakar nunas nomer buntut. Kadéna tuah gaén nak iseng, sakéwala dugasé suud mamaca, prajani awakné ngetor: kerauhan!

“Dear my damuh...

Mara kéto, prajani ilang ngetor awakné, seger buka jati mula. Nyansan percaya ia mula kacatri Widhi, kesenengan betara. Nuju déwasa ayu, ia mawinten dadi jro. Maprucut, majénggot, gidatné setata matémplok bija

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 8

I

D

Dari hati yang paling dalam, harus Manira akui, Manira sebenarnya jatuh cinta padamu. Rasa ini begitu dalam, hingga tak bisa manira abaikan. I Lové you. Bersediakah kau menjadi sahayaku, melayaniku sepanjang hidupmu?” Béh éwér munyin suraté. Masak betara nganika mabasa Inggris lan bernésia? Biasané betara ngenika mabasa Kawi, cara raos mantrané. Sada tulisan latin béad béod, biasané nak sastra Bali wayah.... Piiiihhhh... Saja saja éwér! Pelecéhan nénénan!

Sakéwala, ada cihna ané ngaé ia percaya. Suud mamaca, awakné ngetor buka seterum listrik. Bibihné caket, lidahné kaku. Sumingkin kenehné nulak, sumingkin sanget ngetor awakné. Kanti ia lemet, leleh...

Isin Gumi surat cinta dari ida batara

Ditu lantas ia masaut, “Inggih titiang nyadia ngiringang pikayun betara!”

(Macang Rumah Cinta Seribu Jendéla) I Gusti Lanang Sutéja Naréndra magenah ring Macang, Bebandem, Karangasem. Satuanyané prasida kawacén ring facebooknyané.

Tondénbetara.pragat pula pali pamuspaan tiangé tekén betara, sagét cekceké mabriuk, ramé mamunyi di gedong méruné. Béh, cihna apa yé ento? Tiang ngedat, nelektek ka méruné. Sagét ngenah deluang malepit, nyelekak di jelanan méruné. Gagésonan tiang nyagjagin, nyemak suraté ento.

Jani, sayan rajin kramané maturan ka pura. Nyeliksik di palinggihé, ngajap ajap maan surat uli betara. Yén selamet maan suraté ento, suba ngarincik lakar malinggih dadi Jro. Piiih...dadi jro mula luung. Sing ada anak bani éwér. Makejang ngawangiang, bes karoan kasenengin betara. Nyén bani éwér? Ibi sandikala tiang maturan ka pura. Tiang tusing milu milu lakar ngalih surat cinta ida betara. Sakéwala keneh tiangé tulus lakar nunas pangampura tekén

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 9 agemel. Ilang I Bagler ané demen mamunyah, matajén, mamitra, majaguran. Masiluman dadi jro, ané anteb abra mawibawa. Sujatiné, liu anaké pati takon unduk suraté ento. Makejang tandruh, tusing percaya. Dija ada unduk betara jatuh cinta tekén jelema jelé buka I Baglér? Sakéwala, nepukin ia masalin bikas, luung masi. Ada pikenoh surat betarané ané “éwér” ento.

“Dear damuh... Kenapa kau tak menulis surat lagi?” Kéto dogén isiné, lantas tiang ngetor buka seterum listrik... kerauhan!

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 10 Geguritan wétanbangbanggeguritan IBW Widiasa Kenitén /9/ Ṥiwalinggané kaluhur, daun pisangé ngaledin, daun medoriné mider, padang lepasé nyusunin, sekar medori ya lingga, satus kutus ya wilangin. /10/ Brata Saraswati tuut, tan amaca tajeg rawi, ri wenginé ngawi ngripta, mogi Ida ngicén geni, geni ṡastra wakya dharmma, sasuluh kalaning murip.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 11 /11/ Béñjangné Banyu Pinaruh, aṡucilakṣaṇa ngening, ṡegara campwan klebutan, amerthaning Wagiswari, ring rauhné makumkuman, bhakti maring Hyang Saraswati. /12/ Ajengan kuning ya katur, tedun turut Saraswati, ṡegara giri loloh jwa, tatab mogi Saraswaténkaswécanin, ṡidhi wakya, galang budhi ngadamarin. /13/ Brata Nyepi sipeng patut, amati karya gugonin, amati sarwwa lelangwan, amati geni mangendih, amati sarwwa lelungan, pucuk dina yoga sandhi.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 12 /14/ Sipeng angga sipeng kayun, nguleng linggih Sanghyang Widhi, nurékṣa angga awarsa, nemu gelang kawastanin, patut iwangé élingang, ngawit mungkah marga jati. /15/ Tanggal apisan ngawindu, ngawit kedas mungkah ati, sipeng pūrṇa raṣa idhep, kroda bakṣa ngeret geni, milah milih marga beneng, nasarin solah ṡadhu budhi. /16/ Yoga samadhi matemu, iñcep Ṥiwabudha nunggil, Namaṡiwaya Hyang Ṥiwa, Namabudhaya Jinarthi, sampūrṇa sūryya ṡaṡangka sandhi akṣarané suci. (pacang kalanturang....)

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 13 Satua Cutet wédariputu 1 1 Satua cutet puniki kawedar antuk kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

mabantenNyampatnyampatmaceniga,sumpingkeladi,(2x)y

én ané nyampatdadidéwa, né mabanten dadi dedari” (2x)

IBW Widiasa Kenitén apa Sunia demen pesan ningehang cecangkriman anaké ané mabanten dugasé ené. Ia ngrasaang ada ané luung macelep di bumbung getihné. Mirib baan tumbénné dingeha ngranayang. Ia nulis apa ané munyianga tekén anaké ento. Buka ada déwa tedun, buka ada dédari tedun nyaksiang aturané. Tepukina pada liang anaké mabanten. Ada ngélogang awakné buka anak ngigel. Ané nyampat, misi ngigel masi. Kramané ané ada ditu mrasa bagia nepukin anaké magending buka kéto. Ulian gendingan ané saderana ento ngranayang liang. Lelehé magenti baan rasa bagia. Kanti peteng Bapa Sunia ngenehang gendinganné ento, “Dadi ané nyampat dadi déwa. Apa ya ento?” Bapa Sunia makeneh keneh, “Mirib kenehé apang bersih, kenehé ané tusing anut patut ilangang, apang tinglas ening apang sida makeneh déwa. Keneh ané nguripang rasa melah. Rasa ané matéja buka déwa. Téjan kenehé lakar ngenah uli paripolah ané nganutin sesana. Ané mabanten B

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 14

Prajani Bapa Sunia ngaukin somahné. “Luh, manian yén di subané lekad panaké, jalan ja Putu Wédari adanin,” kéto Bapa Sunia mamunyi tekén somahné.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 15

Lekad belingan somahné, Bapa Sunia ngadanin sentanané Putu Wédari. Aptianga apang keneh sentanané buka widyadari ngleganin isin Indralokané. Kenehné dong gumanti melah pesan. Sayan-sayan nrisdis pajalan sentanané ngelihang.

“Sasukat inget widyadariné mula dueg ngoda Bli. Tiang tusing nyak sentanan tiangé dadi anak ngoda keneh anak lén. Apabuin di subané ia bajang lantas geginané pragat ngoda dogén. Ento ané sing demenin tiang, Bli. Aptiang tiang, apang dadi sentana ané bisa maparipolah ané madan beneh.”

apang dadi dedari. Dedari ané jegég, apa ya ento? Sinah sing Dedari Nilotama ané dueg ngoda sakancan tapa. Sinah tusing dedari Supraba ané sambatanga lek lekan di kakawin Arjuna Wiwahané ané karipta olih Mpu Kanwa. Idepé apang jegég ayu, ento aptiang murip sabilang dina di kenehé.” Bapa Sunia matakon padidina nyautin masi padidina.

“Dadi kéto, Bli? Sing dadi adanin ané lénan. Baet rasaang tiang adanné ené. Adan anak bisa masi ngraranin.”

“Sentana mula ngleganin keneh,” kéto Bapa Sunia ngrimik sambilanga magending.Iamasi mrasa lega maan ngrasaang dadi anak tua apabuin makelo gati mara nyidaang nglah sentana. Ada limang tiban mara nyidaang beling somahné. Akudang balian, akudang dokter suba jagjgagina apang nglah sentana masi tusing nyidaang beling. Kanti taén ia nglah keneh lakar meras sentana, kéwala jejeh. Mirib suba panemaya, swéca Suungé nyidaang somahné

“Sing, bli meled nglah sentana makeneh melah buka dedari.”

Kenyem Bapa Sunia mara ningeh munyin somahné buka kéto. Geluta somahné buka dugasé mademenan ipidan. “Madak apang misi apti aptian iragané.”

“Dadi anak muani ngandéng?” “Timpal Putuné ento Pa.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 16

“Nyén timpalné ento?” “Nyén kadén Bli. Sing bakat takonang. Anak muani.” “Badah. Ené suba ané jejehin bli. Dadi timpalné sing tawang adané?”

Lanus pajalan idupné Putu Wédari kanti kelih buka jani. Reramané ngaénang semayut menék kelih apang anut pajalanné dadi anak bajang. Apang bisa ngaba kabajangan, apang bisa ngisi kasmaranné. Di bajangé mula Sanghyang Smara Ratih ané nglingganin. Yén suba kalingganan ento, patut tyaga tekén awak apang tetep melah kabajanganné. Di bajangé galah melah anggon malajahang awak. Uli mlajah nawang pangajah ajah. Nawang rasan sastra.

“Dadi pepes gati I Putu mlajah sig timpalné? Dadi jumah sing demen mlajah? Mirib melahan mlajah di umah timpalné?” “Timpalné. Ituni ngalih mai.”

“Melah-melah Tu ngaba awak.”

Misi ngrieng kéné Bapa Sunia, “Yén nénten kayun tedun, sira pacang ngaturang canang ring singgih Bhathara?” Apa krana pangrastiti, apa krana mula suba patemonné ngranayang? Ané jani, suba kaswécanan.

“Timpal tiangé Pa. Timpal ajak mlajah.”

beling gigis kendelné. Béh dugasné tondén beling somahné liu pesan pakrimiké di sisi, ada ngorahang bekung, ada ngorahang jubeng. Sakéwala pangrastitiné di kemulan tetep gati jalanina apang nyak numitis kawitanné di somahné.

“Bli kija I Putu?” “Ituni ngorahang sig timpalné. Koné mlajah ditu.”

Kanti sanja Putu Wédari mara teka. Reramané suba ngantiang di arep umahné.” Kija dogén mlali? Nyén kajak ento?”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 17 Manik Sudra

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 18

“Suba orahin, eda bes tegeh ngaénang adan apang cara widyadari. Jani, ngindeng dogén widyadariné. Bli bes kaliwat ajum dadi anak muani. Kanggoang biasaang dogén maangin adan. Jani, sinah suba parikrama dedari dadin panaké. Ngoda anak lén. Ia masi godana tekén kenehné. Pada pada saling“Ngujanggoda.”

sing tungkasin ipidan dugasé ngaénang adan?”

“Jani, masi tusing jumah. Pragat sig timpalné dogén.” Makréngkang kulukné mamunyi. Bapa Sunia makesiab, liu anaké makamben nekain. Timpalné ane pepes ngandéng panakné masi bareng. “Ngujang ngujangin adana ené?” Panakne nguntul. Ngetél yéh paninghalané.

“Kalingké bani nungkasin Bli. Yén sing misi munyin bliné, lakar miyegan dadiné. Melahan mendep dogén.”

Bapa Sunia makeneh keneh, “Dadi mrasa lén sentana jani? Tusing misi apti aptianné dugasé ipidan. Kéto baan ngamelahang apang nyak melah dadi sentana. Ngujang dadi tusing nyak ngresepang munyi? Apa idéwék ané pelih bes gedé pinunasé? Apa aab guminé suba magenti? Apa ulian timpalné ngranayang?”“Méméné, mai malu. Dadi bli mrasa soléh nepukin I Putu jani?”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 19 puisi-puisinilarwati Manik Sudra

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 20 Luas Kija Beneng KedLuasAjakBabekelkajasunggalalimakija?ditusingdadi tidong tidong Kadropon ngwales ngamplong Suba ada ané mabuaka ngandong Mawinan tusing dadi ngoyong Boya ja dadong ngamatiang Mula pajalané mayah hutang Ngrayap grayap, kijap kijap magadang Sing kéné sing kéto jep tong pragatang Luas SimpangSandikala?kijamalu di sisin telaga Mabalih bé né ngigel manyembrama Bunga pakedék pakeyung ngorta Katak dongkang macanda setata Mai simpang mayasa Satondén mayusa

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 21 Tamblingan Siki Glalang RingWawuJungklangglilingjungklingtitiangélingtamblingan

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 22 Bali Siki Bli bli mriki beli Tuah duang tali Sambilang malali Rarisang meli Bali Bli bli yakti bli Baliné wantah asiki Makrama prakanti Magama budaya suci Bli bli sampunang lali Ring Bali sane sujati Maguet maprasasti Maadu ngemasin mati Bli bli ngudiang bli Ngadu munyi laksana sepi Cara kena jampi jampi Kanti Bali gelahang gumi

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 23 Bali Kalih Yéning suba kelih Ingetang mulih Pang sing kanti alih Ngaé basang pedih Bali sing taén pelih Tusing bisa maperih Apa buin ngalih alih Kéwala sai Sangkaningkadalihbekanak ririh Masemu matutur luih Mapi mapi tan pa pamrih Untengné tuah pikolih Liunan anaké sugih Setata demen ngidih Kaih kaih nyilih nyilih Matungtung matangis sedih Né lénan mailih ilih Ngantosang kapal kampih Yéning suba kadung pelih Kéweh matemu jalan mulih

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 24 Sané Rauh Sané rauh Tan RatuTitiangUduhTitiangratuSoringSangkanpadauhpituduhkepuhmatimpuhmalingkuhuduhtandruhpalungguh

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 25 Embang Embangé ngawi kambang Rumasa tan bina kembang Kakupu kantos magarang Dados ragané uyang Kadi jaran guyang Sat sat wawu malebang Pascat mawicara embang Kukuh tan dados tombang Ngengkebin laksana iwang Duh ratu punapiang Idup ipun Ngemasinngrambangmakutang

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 26 Prabasta Pasupati Yaning TitiangMarurubDurusNyapaKasupatPrabastaMalaksanaMabusanaMasastraPinakaWantahsayuwaktisubaktibuktikawisaktisucikasidipasupatitankadimamargiagnimanepi

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 27 Satua Bali kecéwimucut

“Nah da ja suba sangtanga, minab suba pakon pianaké,” kéto koné pramésuari sambilanga sedih, bas oka ngalahin. Kacerita wénten tukang jagal, tukang tampah céléng, tampah sampi, ngelah panak madan Mucut Kecéwi.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 28

I maluan ada panegara jagat Daa. Rajané maduwé oka a siki, maparab Galuh Daa, péh jegégé sing kodag kodag. Men anak putri raja, ten sing kodag kodag jegégné. Sedek dina anu, putri niki, merika masesanjan ka taman kairing dayang dayangné. Nau gati para dayangné ngiringang putri kratonné masesanjan. Tan kacrita, peteng likut koné guminné, ujan, angin, misi tatit, kerug, keberanga koné Galuh Daané, engsut koné lantas kayuné, ten ja tegeh gati, beténé nika misi telaga. Telagané yéhné ning gati. Kasuén suén, makéh waduan Prabu Daané nyaritayang okan idané, Galuh Daa, putri rajané, tan panggih panggihina. ija kadén I Cening Ayu, sing teka teka.” Rajané sedih, kanti masaudan, masih ten panggihina.

“Mucut Kecéwi..., Mucut Kecéwi..., kemu ja malu nyemak yéh di telagané apang ada anggon ngumbah basang céléngé, nyanan lakar adep ka peken!”

“D

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 29 Manik Sudra

Buin koné ya majalan ngalih yéh, dadi nolih melat menék, dapetanga ada anak luh jegég di punyan kayuné. Ngandika I Galuh Daa, “Éé... jero... jero... tulungin ja tiang ngengsut.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 30

Majalan lantas I Mucut Kecéwi. Teked di tlagané, nolih ia ka yéh tlagané, lawat I Galuh Daa ngenah, “Mémég adig kénég jegégég makétég kétégag tundégeg nyuag yég.” Sing tawanga ento lawat putriné.

“Kénkén Mucut Kecéwi, adi énggal gati?” kéto patakon méméné. “Kégkég I Mémég, monég jegégég tundég nyuag yég dogég.”

“Nag, kag tulungin, amug nyak jag ngemag gelag, kalug, kamen, makejang payasané, icang nyag nulugig.”

Sajan lantas panganggon Galuh Daané saluka baan Mucut Kecéwi. Mucut Kecéwi jani ané nganggo pepayasan Galuh Daané. I Galuh lantas kalunta lunta, takut kén Mucut Kecéwi. Kocap di Puri Daa, rajané lantas ngaé sayembara.

Mangkin kacerita, wadwa Daané ngalih ngalihin Galuh Daa, teked lantas di punyan kayuné di batan I Mucut Kecéwi. Kauk kauk Mucut Kecéwi, “Jerog... jerog... kékég dadi ramég gati, tulungig ja tiag, tiag kengsug iriki.”

Tengkejut wadwané ningeh munyi, “Munyin apa ento, tonya?”

“Kégkég sig mémég, sig ngalag keneg, monég jegég, tundégeg nyuag yég, kag mulig malug janig!”

“Nyén sé jeroné, dadi ditu ngoyong?” “Tiang Galuh Daa, tiang anak ampehang angin.”

“Nyén ja makatang Galuh Daa, lakar angkata anggéna oka tekén rajané.”

Mucut Kecéwi bideg munyinné, masaut, “Mémég Mémég, sig, suug suug nyuag yég dogég. Nag, big cepog geg nag Még,” ngorahang mémé, mémég. “Nah, lamun apa ja nyai nyidaang, kema té majalan, da munyi dogén.”

“Men apa men tundén nyuang. Nah, buin mani naké, jani ba panes. Buin maniné buin I Mucut Kecéwi tundéna nyuang yéh. “Mucut Kecéwi... Mucut Kecéwi... dong kema nyuang yéh.” “Nag még, janig kag majalag kemag.”

Makelo kelo di Puri Koripan, Mantri Koripan ngadaang sayembara ngarereh rabi. Mawinan, Galuh Daa kaucap ilang, raris Mantri Koripan mileh masang plakat. Sabilang anak bajang kautus ka Koripan. Di Koripan, Mantri Koripané milihin, encén ané kacumpu.

Masaut parekanné punika, “Ten, tiang wantah pangiring Galuh. Ten, tiang ten purun!”

“Ratu... Ratu Aji, mangkin titiang bakal ngalih jatu karma, nanging Galuh Daa, nénten wénten cacakan ring manah.”

Kacerita Galuh Daa kalunta lunta, lantas duduka tekén anak sing ngelah panak.

“Tusig, tiag Galug Dahag.” “Men dadi kéné pangandikané bidég?”

“Melahag naké nyaig dadi pengayag dinig!”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 31

“Oh, kéto, nah dini ba ngoyong.” Kacerita Raja Daané ngalih parekan. Dingeha tekén anak ané nuduk Galuh Daa punika. Lantas anaké punika nunasang Galuh Daa karya. Raris, derika Galuh Daa ngayahin Galuh Daa ané palsu.

“Mémé... mémé... tiang milu dini madunungan, tulungin ja tiang, tiang kalunta lunta, tiang sing inget kén umah!”

“Beli... beli... tiag bag Galug Daag.” Galuh Daa palsuné ané ngajak parekan. Mantri Koripan tangkejut nyingakin parekan Galuh Daa, “Dadi cara I adi Galuh Daa asanné?”

“Men kénkénag, makelog biag, ajig, di punyag kayunég.”

“Wirég makelog tiag dinig, dadi kenég munyinég.” Krana Mucut Kecéwi nyaluk panganggoné Galuh Daa, guguna tekén wadwané. “O..., lamun kénten, ngiring ka keraton.” “Lamug nyag ja negeg, yag nyag ba!”Neked di kraton, rajané ngandika, “Cening... cenging... Ayu, dadi kéné raos déwané, sing kena baan ngingetin.”

“Ampura, tiag Mucut Kecéwi, panak tukang jagal.”

“Dadi bisa kakéné, nyai nyaluk panganggon Galuh Daané?”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 32

“Tiang tundénag nyuag yég kég mémég tiangég, lantas tiag manggihin Galug Daag di punyag kayunég, tiag nulungig, panganggoné juag tiag. Sampunag tiag ukumag.” “Tusing, tusing ja kaukum, duaning nyai ané nyelametang Galuh. Kemu jani alih mémén nyainé.”

Ngandika Mantri Koripan, “Né, dong Galuh Daa! Nyén sujatiné nyai?”

Raris, wénten utusan saking Koripan pacang ngambil Galuh Daa. Pramésuari tangkejut nyingakin okané ané sujati. Raris Galuh Daa kaambil dados rabi olih Mantri Koripan. Sampun puput satuané. Catetan: Satua Bali puniki kaceritayang antuk Mangku Wayan Dresta.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 33 Artikel balijagatwedbaturdanuprana 2 Sang Ayu Kompyang Widya Laksmi 2Artikel puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

danu pinih mageng ring Jagat Bali. Danu puniki satmakaning sekehan toya pinih utama ring Bali, saha danu puniki ngawetuang sarwa prani sané ngawidi ring suter ipun ayat ngebag lintihan sarwa prani ring sajebag

Genah ring suter Danu Batur mategepan kawéntenan topografi ipun, séng genahé suter 0 kantos 25 persén, 25 kantos 40 persén, miwah rangkung ring 40 persén. Tios ring punika, manut ring tegehé saking rain segara, Danu Batur mategeh suter 1000m duuran rain segara. Asah tanah suter 3.000 metér kantos 4.000 metér duuran rain segara. Jimbar rain danu kantos 16,05 km² ring jimbar tatak tiis, nganutin pawilangan ring Peta Bakosurtanal kantos 102,50 km² (Dinas PU Prov. Bali).

D

wantah silih tunggil danu saking limolas danu sané kapucukang ngupapira rusak danuné ring Indonésia manut ring Pararem Bali warsa 2009 ngeninin Pangupapiran Danu Makaterusan. Pararem inucap kawedar sangkaning angen kayun ring kawéntenan sarwa prani danu ring Indonésia sané sayan kalilih antuk rusak miwah letuh wawidangan ring wawidangan basang toya kantos rain danuné.

DanuBali.Batur

Pamargi matani miwah maulam ring Danu Batur yukti mabuat pisan sajeroning nincapang niaga krama ring suter danu, pamargi ngawerdiang sarwa prani sané mategepan, miwah pamargi nincapang wisata.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 34

Danu Batur maduwé bobot sané dahat mabuat ayat kanggén nyungkemin urip sarwa prani. Kawigunan danu tios ring pinaka guna bhuana, taler mategepan madaging sarwa prani, saha madwé kawigunan ayat nyungkemin sarwa maurip ring suter Danu Batur.

Pinaka wed prana ring toya, wawidangan Danu Batur mategepan madaging sarwa prani maurip miwah tan maurip sané durung kaparitetes miwah kasurat kadi pabuat ipun sajeroning pawigunan ring pamargi matani miwah maulam.

anu Batur ring Kecamatan Kintamani, Kabupatén Bangli, wantah

hitangkara, dwaning wawidangan Danu Batur yukti danu huluning toya pinih mageng ring Bali, jimbar wawidangan suter 1.667 ha. Tiosan ring punika Danu Batur taler madwé kawigunan pinaka genah sarwa prani sané mategepan, inggihan prani tanah wiadin prani toya.

Wawidangan alas rusak miwah ngalitang Genah magentos guna Tanah anyud miwah danu sayan dakén

Pamargi miwah rarincikan Pemerintah Provinsi Bali sajeroning ngupapira wawidangan mabuat makadi; ngawerdiang miwah nincapang wiguna miwah patulungNgupapirahitangkara.miwah nincapang wiguna wawidangan sajeroning ngupapira niaga provinsi mangdané dampuk, otet, taler sida masaih ring ambek pasar nasional miwah internasional.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 35

Momot tiosan malih sané wénten ring Danu Batur wantah kawigunan

Letuh ring toyan danu Ngawigunayang toya lintangan ring sané kabuatang Eutrofikasi

Mategepan lampahé sané ngawigunayang hitangkara Danu Batur makadi

dados genah ngarereh toya ring wawidangan jagat Bali, suter danu kanggén genah matani, ngejuk ulam miwah ngupapira ulam, wisata, wed sarwa prani, genah maurip sarwa tumuwuh miwah sato sané mabuat, genah ngupapira toya, genah nyekeh toyan sabeh, toya sané nénten telas isep tanah, ngupapira dayuh jagat sangkaning sarwa prani ring wawidangan danu sida makta iyus ring dayuh miwah banget sabeh ring wawidangan punika, taler pinaka sarana kaweruhan.Ngawigunayang

Danu Batur pét nénten madaging utsaha ngawerdiang midep ngawetuang pikobet wawidangan ring Danu Batur.

Pikobet sané metu ring wawidangan Danu Batur makadi:

Toyan tukad utawi kelebutan sané kanggén tirta, sajeroning yadnya kanggén ngetisin duwur, angga, raris katunas. Sangkaning punika, toyan tukad utawi kelebutan ugi tetep ning tur nénten letuh. Sangkaning kawigunan sané kadi punika kramané setata ngupadiang mangdané kawéntenan toyané kantun manggeh. Sangkaning magumana utawi nénten kramané sampun ngupadi miwah ngemit wawidangan toyané. Ring krama subak toyané mabuat pisan sajeroning swaginan ipun. Toya pinaka wed prana sané mabuat pisan ring ipun mangdané ipun sida matani. Toya sané ngawinang ipun landuh. Indik punikané majanten ring lampah bhakti krama subaké setata ngaruruh pura tampek toya kadi Pura Ulun Suwi miwah Pura UlunSangkaningDanu. punika makawinan ugi katiténin pisan wed toyané ring jagaté. Toya mabuat pisan sajeroning kauripan, tan patoya janten sampun padem sarwa prani ring jagaté. Tan patoya janten para janané kasatan, kirang toya sajeroning angga sané ngawinang ngemasin pati. Tan patoya, soroh sato taler bedak raris padem antuka.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 36

Ambil ring tutur agama, kelebutan utawi genah toya mageng kamanggehang dados genah pasucian. Toya sané metu ring kelebutan, danu, campuhan, utawi loloan kawigunayang duk masuci. Toya mabuat pisan sajeroning yadnya ring krama Hindu. Sané kanggén tirta kamét ring kelebutan sané kapiyitang. Rikalaning rainan utawi piodalan (kadi Nyepi) krama Hindu melasti ka genah toyané kadi danu, campuhan, utawi segara (segara kerthi).

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 37 Satua Cutet menkudiang 3 3 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Putu Utama mula anak ané dueg, liu ngelah timpal, seleg magaé apa buin tutur munyiné alus maimbuh sujénan di pipiné.

“Nah, mai aba nomor Hp né.” Seken Putu tusing marasa tekén kenehné Komang Tri. Ia ngatepang Komang tekén Madé Wibawa. Sakéwala saja jodoh tusing dadi paksa. Nomor HP né tuah dadi simpenan dogén, ia ajaka dadua tusing majatu karman. “

Putu Utama tuah mekenyem nyandénin, “Nah Mang.” Ipidan Putu Utama tusing taén makeneh nolih Komang Tri. Putu muani kaku, tusing bisa romantis, tusing ngelah pangerasa ulian urug tugas. Sakéwala

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 38

“Bli Putu, nayanan yén mai buin, beliang martabak nah.” I Putu Éka Prayoga Kir... kir... ait...” timpalé makejang pada kar kir kar kir masepuk cara tukang parkir.

Program Kuliah Kerja lapanganné jani jalananga ajak Putu Utama. Matimpal paek pesan ajak timpal kelompokné.

“Dé, nyak atepang ajak Komang Tri?”

Dag... dug... dag... dug kenehné Putu. “Mang, nyak dadi tunangan bliné?”

“Éngkén Mang, suba percaya ajak tresnan bliné tekéning Komang?”

Kadi kasiratin tirta sanjiwani, nadak kasusupin Sang Hyang Semara, di petengé ento Putu Utama setata inget tekén Komang Tri. Éngkén kadén unduké bisa inget tekén parasné Komang Tri, yadiastun suba limang bulan tusing katemu. Putu tusing juari ngajakin Komang katemu, kangguanga léwat ketikan WhatsApp dogén. “Mang, éngkén kabaré?”

“Ha... Bli... Bli Putu... Bli mecanda né, Bli?”

Kabilbil Komang Tri males chatné Bli Putu. Atiné jedug jedug maca chatné Putu Utama. Limané ngejer kebus dingin. Sakéwala, Komang Tri tusing énggal ngorahang enyak. Ia dot ketemu, dot ningeh uling kuping, boya ja uling hapé. Jual mahal ya Komang Tri jegég. “Nah Mang, bin mani bli ka umah Komangé.”

“Bani Bli mai? Bapan tiangé galak, Bli. Bapan tiangé mantan Guru IPA. Kapah nyak makenyem.” Saja suba gedé pesan kenehné Putu Utama. Bani ngorta ngajak bapanné Komang Tri. Jeg sekén mataksu. Bapanné Komang Tri prajani polos, liu ortané pesu. Mara cepok katemu suba cara calon mantu. Mula ja ulian munyiné Putu Utama alus pesan, tuturné masih alus banban, tusing cara mantan mantanné Komang ané lénan ané ngacuh tusing tau tata krama ngajak anak tua.

Makéré lulus kuliah, Putu ajak Komang dadi anak penting ditu di tongosné masuk. Yén lakar narik pis, tuah ia ajaka dadua ané dadi ka bank ngaba cék. Di bank liu suba orta kangin kauh, ngaénang tresnané Komang sayan ngedénang. Disubané lulus, Putu Utama tusing masih magejeran. Nu dogén ia iteh urug gaé. Mula nak muani demen magaé.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 39

Komang Tri tuah makenyem manis, lek atinné, kéwala lega pesan ulian tresnané suba prasida majalan. Makesiab timpalné makejang ulian Putu tekén Komang jani suba nyalanang tresna. Tusing madaya ketua ngajak bendaharané ipidan jani bisa mamadu tresna. Gaéné Putu di kantor tusing dadi angsehang. Komang suba pasti ngambul. “Mang, buin mani melali nyak? Jam 5 semengan, bli nyemput.” “Mih, ngudiang semengan kéto, Bli? Kal kija?”

“Keliling Bali, Mang, kéwala kangguang mamotoran.” Seken jam 5 semengan suba jemputa Komang di jumahné. Putu boya ja muani pengecut. Ia nyemput kanti ngatehin pasti macelep ka umahné Komang, yadiastun ada rasa tusing juari tekén bapanné. Tampaksiring, Kintamani, Penglipuran kanti jam pat sanja pragat pajalan malaliné di PKB. Dugasé ento benengan masan PKB.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 40

“Bli ingetang binjep lakar kundangan ka Gianyar, nah,” kéto munyin ketikanné Komang Tri. “Siap, Mang, antosin nah, bli nu magaé.”

Kenyel miriban Putu Utama, sing kerasa sirep ia engsap tekéning janji jam telu soré lakar majalan.

Lega Putu Utama suba nyidang mayah kapelihanné ulian aminggu kapah makabar uyak gaé. Buin maniné, Putu engsap ngemaang kabar lakar majalan ka kantor. Aduh... saja aéng pesan dadinné. Ngambul pragat ngambul. Mirib tusing inget ibi suba mileh ajak malali.

Ada mirip telung dasa menit, mara enten ya Putu Utama. Gagéson ia manjus, meséh ngénggalang negakin motor ka umahné Komang Tri. “Mang, ampura, bli ketiduran. Mai majalan.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 41 Manik Sudra

Setata Putu ngesorang raga. Ulian tresnané tekéning Komang. Sakéwala, nak luh mula kéto. Ambulné gedé pesan. Kenehné tusing aluh ban tawang.

Putu mula belog, ia tusing nyak katemu tekén Komang. Ulian... Putu tusing bisa nepukin anak luh ngeling. Satata nunas ampura ya Putu Utama, tuah bisa uling chat dogén, tusing bisa ngalanturang tresnané.

“Adi siep Mang, makan naé. Suapin?” Tusing masih mesaut. Disubané jumah... “Bli, tiang dot Bli ngelut tiang tuni ditu, ngudiang Bli ngoyong dogén. Iteh Bli makan!” Imih... Déwa Ratu Agung.... Pelih dogén Putu dadi anak muani. Takonin tusing masaut. Disubané jumah mara ia mamedih. Nah kudiang men, anak luh mula kéto. Sakéwala... “Nah Mang, apang iraga tusing buin mauyutan, luungan suba majalan pedidi pedidi. Bli ané ngidih pelih. Mirib mula bli ané belog. Tusing bisa dadi tunangan ané kenehang Komang.”

“Ngudiang aéng pesan ambul ambulané Komang. Yén payu dadiang kurenan, méh... reramané lakar pisuhina, lakar siepanga dogénan. Bedik ada masalah, suba ambulné aéng pesan.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 42

Sing ada masaut ya Komang Tri. Ada dasa kilo pajalan uling Badung ka Gianyar Komang Tri tusing masaut nyang abedik. Nyebeng... dogén di jalané. Putu marasa cara driver ojék online sedeng muat tumpangan.

Sekaté ento, sayan sasai Putu ngajak Komang mauyutan. Masalah cenik bisa dadi gedé uyutné. Yén Komang uyut ajak mbokné, uyut ajak bapanné, Putu masih ané kena. Kudiang men, anak luh mula kéto. “Mang, bli ngidih pelih, nyanan teka uling magaé, iraga makan nyak di Gatsu tengah to.”

“Oh kéto? Monéan dogén tresnan Bliné tekén tiang. Da uling chat ngomong kéto Bli, cutetné iraga harus ketemu.”

Ento dogén ané sai dingeha tekén Putu uling timpal timpalné.

“Ngudiang bisa pegat, Tu?” “Nyén megatang?”

“Pedalem Komang pegatin, Tu.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 43

Duang tiban sekaté ento. Putu satata inget tekén Komang. Tusing bisa kenehné ngalih anak luh lénan. Sesel mula sesel. Ngudiang ipidan tusing bisa naenang abedik. Tresnané kalahang keneh, ulian gagéson nyemak keputusan. Yén dadi tunas, apang nyidang mawali buin cara ipidan. Yén sagét Komang nyak nerima, bin abulan lakar juang ya ka Badung. Seken... dot pesan mawali cara pidan.

“Bli Putu, ingetang teka nah, acarané bin telung dina.”

Kadirasa macelos ulu atinné, ulung maglebug ka pangkungé, sander tatit tengai tepet. I Putu Eka Prayoga, embas ring Dénpasar, 23 Maret 1994. Meneng ring Jalan Cokroaminoto, Dénpasar. Sané mangkin makarya dados guru.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 44 puisi-puisi wayan ésa bhaskara 4 4 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali Manik Sudra

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 45

pamuputnéngadolnganggénrajakitaisingumikenibui

Panak Raja raja, sané maumah ring raga ring bhuana alité, meneng raja alit meled gati madué kuasa nanging, panak raja tuah ja pianak boya ja raja durung dados raja, durung maadan raja panak raja dados ngipi dadi raja sakéwala durung bisa, durung biasa panak solahnyanéraja mapi mapi bisa mapi paling nawang kangin kauh sawiréh sawai wai aluh panak

wénten

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 46 Maceki ajak lelima masila tios tekéning sila sané lalima sakéwalapunika sesai anggéna ringsasenggakkanjumah,ring sisi sabilang wai maceki rerainan gumi sareng turnamén masila masebeng malén ileh ileh ngadut cekian tusing karasa telas gaji pensiunan punika carané tiang masawitran suwud untengnémacekisuwud marékréasi ajak lelima masila untengné titiang maolahraga sekadi sepak bola nanging niki ring arep méja

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 47 Layu di tengah sayongé miyikné mengkeb wusan makrubung ngilangangminab gesit ngidupin marupa sundih sané ngendihin tresna di tengah sayongé iluh nuwut drupadi

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 48 Dina Purnama ring dina purnama, titiang ngisi ipian kal gisi tekekang apang tusing léb, apang wénten antiang aduh purnamanélacur mangkin ujan bales belus pucut ipianné dados kailut uripé sué ensut ring galang bulan gantut Wayan Esa Bhaskara, dados guru ring SMAN 1 Petang. Seneng nyurat puisi lan ésai. Malajah nyurat ring Komunitas Mahima. Kakawiané sampun kawedar ring makudang kudangmédia.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 49 Satua Cutet mengkebpekakmunyin5 5 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 50 “Dé, johin ditu Dé, ” dingeh tiang ada anak mamunyi. Mara nuléngék sagét tingalin tiang I Pekak Mengkeb ditu, di muncuk punyan nyuhé, limané ngisiang arit. Suba ada lebihan tekén pitung dasa tuuhné enu masih nyidang menék tegeh tegehkbuka éto. Agus Sutrarama elahang, Kak,” tiang nuutin munyiné I Pekak, lan makirig ngejohin, di betén paek batis tiangé suba liu papah papah nyuhé mabrarakan. Tiang masih lantas ngejohang ngejang sepéda montoré. Kadadua banné monotan tampél tanah legit, lan deketin luluan don tiing. Ujanné ibi peteng mirib ngaé tanahé bényék. Ipidan dugas tiang enu masuk ngalih Diploma Satu sekolah perhotélan lan nyéwa umah kos di Badung, ngaminggu maan dogén tiang malali mai ka kampung, tanah palekadan bapan tiangé. Pekak ngajak Dadong tiangé suba makelo tusing enu. Bapan tiangé maan nyaritayang yén I Dadong suba malunan ngalahin mati. Suba kéto, I Pekak lantas nugtug dugas tiang mara “M

Yén tiang nakonin i bapa tanguda anak ento kakaukin I Pekak Mengkeb, i bapa lakar nyambatang koné mirib ulian ia demen nongos ejoh, ditu di tegalan dangin tebané, mengkeb di beté. Simalu tiang ka pondokné Pekak Mengkeb, tiang atehina baan Bli Putu, bli misan tiangé. Rurung cenik ento suba taén entasin tiang nuju majalan manjus ka tukadé, yén tiang maan nginep di kampung. Satondén ngenjekin undag tuunan ka tukadé, ada ambah ambahan cenik ngalodang ané dugas ento tumbén entasin tiang. Ambah ambahan ané apit punyan tiing ento ngalih pondokné Pekak Mengkeb.

“Aget enyak tuutina munyin icang ipidan ngajak bapan Gdé né, nak suba nagih nyerah dogén ia,” nau tiang ningehang ortané Pekak Mengkeb, apabuin ané misi satuan unduk bapan tiangé. Mémén tiangé umahné tuah di désa dangin tukadé. Sajan aluh baana I bapa yén cenik yéh tukadé lakar ngaliwatin tur nganggurin i mémé. Di suba koné lantas masan ujan, yéh tukadé ngalemengan dadi gedé, tusing nyidang baana buin ngaliwatin. Pakéwéh ento koné ngaénang bapan tiangé dot makirig. Eda ja meli sepéda gayung, nganyetang pipis anggon mayah séwan bémo apanga nyidang nganggurin i tunangan, suba koné ngaénang duurné pengeng.Ditulantas Pekak Mengkeb ngorahin apanga i bapa tusing nyerah, ia nyambatin bapan tiangé yén ia ada kleteg pemerintahé lakar énggal ngaé kreteg duur tukadé. Mirib suba pajatu karman reraman tiangé, mirib masih

matuuh a tiban. Di umah tuané jani ada Bapa Wayan, blin bapan tiangé, miara karang lan nyalanang ayah ayahan kulawarga. I Bapa setata mabesen apanga tiang nyidang nyelaang malali mulih, nengokin Bapa Wayan ngajak Mémé Madé, kéto masih Bli Putu ngajak I Kadék, pianak pianakné Bapa Wayan, misanan tiangé. Lén tekén ento apanga tiang maan masih mararapan di sanggah. Buin abesik, yén maan singgah mulih, i bapa nundén tiang apanga malalinin I Pekak Mengkeb, timpal luungné i bapa uli sukat ipun jaka dadua enu paturu truna.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 51

ulian munyiné Pekak Mengkeb nyidang ngaé i bapa percaya, bapan tiangé misadia nuutin munyiné Pekak Mengkeb. Munyi ané enyak saja mabukti, kreteg ento gaéna baan pemerintahé. Payu i bapa ané nuasén kretegé nuju ngidih i mémé. Kreteg anyaré kaentasin baan pengantén baruné. Pekak Mengkeb kedék ingkel ingkel dugasé nuturang unduk ento, ngenahang pawahné.Dugasé

buin tiang malalinin i pekak, tiang magapgapan tengan botol Whisky Jack Daniel ané baanga ngajak sénior tiangé di tongos tréning. Dugas tiang nyambatang tréning di hotél, pekak mabesen yén ada sisan sisan minuman toris apanga idihang, apang angetan koné peteng petengé di kubu. Tiang suba dot sajan buin ningehang satuané Pekak Mengkeb, ningehang ento setata énggal ngaénang tiang ngarasa dadi gelah tanah palekadan bapan tiangé buin.

“Kéwala tileh luungan nasib bapan Gdéné, ipidan nututuin icang maburuh mamula, maendut endutan di umané, jani ia mabaju rapih di sekolahan, icang tileh maendut endutan kéné, héhé. Nah, diapi kéto, dugas kurenan icangé enu idup, anak masih patuh, ia ané ngisiang stir montoré,” abetné Pekak Mengkeb dugas ento ngingetang tiang tekén satuané I Bapa. Koné ipidan, dugas mara masomahan, I Pekak ngajak kurenanné ngalahin umah, ngalih gaé ejoh ka

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 52

“Sujatiné bapan Gdéné setata enyak nuutin munyin icangé, kéwala mirib masih tusing nasibé lakar énggal dadi anak sugih meliah. Dugas ento suba paturu mapunduh bekelé lakar anggon mayahin uman anaké bedelod paek pasihé, sagét mémén Gdéné koné nagih apanga pipisé beliang mobil dogén. Buung lantas meli uma, umané payu anak lén ané meli. Ada blokir lantas ulian hotél bintang lima lakar majujuk ditu, anak lén ané payu sugih meliah. Kudang mobil benehné maan ento, hahaha. Nah, suba ja masih icang sai ajakina numpang di mobilé nuju ma tirta yatra, dong suba, nasib..,” apa ulian réaksi alkoholé ngaénang Pekak Mengkeb dadi gasir masatua dugas ento, johang tiang buin bedik botol Whiskeyné.

“Dugas ento dogén nyak ia nuutin munyin icangé, diapin maksa masih abedik. Girang kenehé dugas ento, meli icang mesin jait, ajak kain abedik, ngaé penganggo dagangan. Anak mula adané ngalih pelanggan malu, sing nyidang prajani ramé. Suba lantas musim panén, sedeng liuna anak di gunung ento ngelah pipis anggona mablanja, jeg dagangné sing ada, aduhh.” I pekak nuturang yén kurenanné nadak nagih mulih, suud koné suba ngerantau, malajah koné paek ngajak nyama, apang bisa koné rungu ngajak nyama. Kurenanné tusing buin enyak nuutin munyiné I Pekak, diapi ngantiang buin kejep dogén, kanti musim panénné.

gunung, di Tabanan tanggu kaja. Maburuh ia ditu jaka dadua, di tegal, di uman anaké. I Bapa lantas nyambatang yén sujatiné Pekak Mengkeb ngelah insting bisnis ané luung, ia masih nyidang malunan nawang selah bisnis di masa depan, diapi dugas ento kéweh ada ané ngugu, eda ja anak lénan, kurenan pedidi dogén tusing percaya. Dugas di gunung ento, i pekak dadi tukang jait ané simalu ada ditu. Ia tusing taén masekolah tukang jait, kéwala nyidang baana ngaé baju lan jaler. Mirib kéto yén suba keneh.

Setondén kakalahin mati ngajak kurenanné, maan masih i pekak nyambatang kenehné nganggon sisan sesepelanné anggon meli sepéda montor, lakar anggona madagang penganggo kema ka Peken Badung. Sakéwala i kurenan suba tusing enyak nuutin.

Kakalahin baan i kurenan, Pekak Mengkeb dadi muani balu ané idup kadidian ulian masih tusing ada pianak. Diapi kéto, ia tileh seleg maburuh ngabian kéto masih di uma. Anaké ané enyak ningehang munyinné lakar baanga tutur, baanga pajalan, buka dadi konsultan keuangan. Ada ané ngelah modal, dadi wanén madagang, lan ulian ento daganganné dadi lais, modalné

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 53

“Apang tusing koné ngenehang bati dogén, apang inget koné manyama braya, payu lantas mulih tusing mabekel apa, pipis sedeng liuna lantas mabrarakan di gunung, kéwala dagangné mulih, aduhh. Inget ngajak nyama, payu lantas teked jumah ngalahin mati.”

“Pa, moné dogén icang ngelah pipis,” bakat tingalin tiang anak luh tua ento ngisiang limanné Pekak Mengkeb.

“Yé, nah, jeg bisaang suba alih ditu Yan, nguda Men Roko baang nyuang makejang, demen atiné nyanan, haha,” dingeh tiang munyiné Pekak Mengkeb.

manakan meliah. Ada masih ané ngelah tabungan, tuturina apanga tabungan pipisné ento kadadiang tabungan tanah. Enyak lantas tanahné ento maaji mael sasajan ulian liu ada tamu ané ngedotang anggona tongos villa, payu lantas pemelin tanahné ento ngaénang tabunganné maimbuh meliah, turin masih nyidang meli tanah baru di tongos ané elénan. Ulian marasa ngelah utang budi, anak anaké ento lantas nekain i pekak lan ngemang i pekak ngidih pipis, diapi i pekak sujatiné suba nulak. Pipis ento anggona ngajak i pekak meli tanah tegalan tongos abian lan kubuné anéjani.

“Tauk, Pa, sajan yén icang baanga ngelah pipis liu ngajak sesuunanné, sajan icang ané lakar mayahin tegal Bapa ené, pengarga ané pantesné lakar anggon icang. Pedalem icang bapa, tawanga iraga keselek, payu mudah mudah sesajan jani tegal bapa ené bakatanga ngajak I Mén Roko,” dingeh tiang buin buka kéto, ngaénang tiang ngancan dot nawang, ada apa sujatiné.

“Enah, dija ia Mén Roko? Baang bapa mesugi jak mesalin kejep nah, ditu malu antiang bapa, apang ada ajaka I Gdé, to pianakné Pak Yan Nada Negarané,” sekenang tiang ningehang makejang ané nyidang kadingeh baan kuping tiangé. Bli ento, yén sing pelih bli Wayan Rupa, ponakanné Pekak Mengkeb ané jani teka maekin tiang.

“Arahh, misi sing kéné, aba Yan,” abetné Pekak Mengkeb sing enyak nerima pipis ané enjuhina ento.

mara sajan teked betén, tuun uli punyan nyuhé.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 54

“Pa, icang payu ngalih busung jak slépahan,” munyin anak di durin tiangéngesiabin.PekakMengkeb

Tondén makelo tiang nyidang ngenehang, saget teka buin anak lénan. Anak muani nyagjagin I Pekak Mengkeb, nimanin limanné, “Pa.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 55 Wayan Jengki Sunarta

Saget Pekak Mengkeb buin malipetan ngalih tiang, “Dé, kanti engsap icang, nyanan aba entik entikan di kampil ento nah, sekenang ongkon bapané mamula “Entikkauh.”apaento, Kak?” abet tiangé.

“Porang adanné,” saut Pekak Mengkeb sambilanga makenyem. Di kétoné enu masih nyidang ia makenyem.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 56

“Dé, suba tunian?” sajan ené tuah bli Wayan Rupa, siduri katemu dugas tiang mara tamat SMA, dugas ento maan ngajak Pekak Mengkeb malalinin bapan tiangé mulih di kampung. Bli Wayan Rupa simalu nakonang kénkén kabar bapan tiangé, mara lantas ia nuturang unduk padéwékanné. Unduk ia kajaet baan utang, cicilan bulanan ané tusing buin nyidang baana mayah. Unduk umah ipunné ané kagadéang turin suba lakar juanga tekén ané manyilihang pipis. Unduk ia lantas ngidih tulung tekén I Pekak Mengkeb. Ngidih tulung kanti ngaénang anaké malalung.

Mara jani seken tiang ngerti unduk apa ané jani nibénin timpal bapan tiangé ené. Tingalin tiang ada anak luh tua makaca mata selem teka katututin baan anak muani di durinné, ané ngenah cara pasuruhné. Maekin bli Wayan Rupa, nakonang i pekak. Pekak Mengkeb pesuan uli kubuné, majalér selem, nganggo baju PGRI lad gelah bapan tiangé. “Dé, icang pesu malu nah,” abetné Pekak Mengkeb majalan ngalahin tiang.

Di limané tingalin tiang ada map mawarna gadang. Sinah ento misi sértifikat tanahné, sinah jani ia lakar ajaka ka notaris. Lakar nyerahang tanahné tekén Mén Roko. Sinah buin kejep Mén Roko lakar buin kedék ingkel ingkel, nyidang makatang tegalan ané uli pidan incera, ané makejang entik entikanné enyak mabuah nged, ané tusing enyak lébanga tekén Pekak Mengkeb diapi sawai tagiha baan aji mael. Jani mabalik payu I Pekak ané ngidih idih apanga tanahné kajuang, diapi mudah. Sinah masih bli Wayan Rupa lakar buin nyidang tis sirepné, ngajak kulawargané, di betén umahné ané tusing payu lakar kajuang.

Sambilang tiang majalan maekin kubuné i pekak lakar nyemak kampil ané misi entikan ané mara sambatanga ngajak i pekak ento, sambilang tiang nginget ngingetang pangidih pekak ipidan dugas siduri tiang maan melalinin i pekak, munyin i pekak dugas ento ané nundén tiang énggal énggal munduhang pipis, apang nyidang mayahin tegalanné ané ada dini kanti beténan di sisin tukadé. I pekak nyambatang yén lakar liu anaké ngarangin tanah sisin tukad anggona tongos ngoyong. Sinah ajin tanahé lakar dadi mael, lan luung sajan yén nyidang kakontrakang dasaan tiban. Dugas ento sing kakeneh baan tiang munyin i pekak ento, lan enyén masih dot nongos di sisin tukad beténan ento, ané bet, ané serbi. Ningalin yéhné ané bekin luluan, dikénkéné misi bangkén céléng, bangkén siap nyelekak di selagan batu batuné.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 57

“Buin besik, ingetang pangidih icang ipidan, tanah di sisin tukadé,” munyin Pekak Mengkeb siduri lantas ngalahin tiang.

Miribké ento I Dadong, ané jani kangen ngiwasin kurenanné uli kalidituan. I kurenan ané jani suba muktiang yén makejang laksanané tuah anggona nulungin i nyama. Apaké mirib i cekcek mamunyi ulian menehang makejang munyinné I Pekak Mengkeb, munyiné ane mula lakar seken mabukti.

Énggalang jemak tiang kampilé, lantas magedi. (Tabanan, 30 Maret 2021)

Ngesir tis anginné uli kangin, cekceké mamunyi di pelangkiran kubuné.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 58 puisi-puisi i madé gargita 6 6 Puisi Bali puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali. Wayan Jengki Sunarta

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 59 Buta Sekala Mapi SakancanNgawiNgawiNguberTetujonéSujatinéMapiNgawiNgawiNguberTetujonéSujatinéMapiNgawiNgawiNguberTetujonéSujatinédharmalobamarikosabagiabyutasengsaramelahcorahnadahbungahbenyahlayahsutindihkenyihcicihsugihajerihsedihwana

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 60 Usakang BalaningKasupatLakarSayagaButaIhKélanganKatadahLakarSayagaButaIhUrugWanaPejahangPangemitibawanaibasegaraibaibasekalaibakaparikosabalawanapranaibasekalaibakasomyabalawana

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 61 Pang Kanti Bakatang! Magaang, lantas bangun Majalan adéng adéng, misi uyun Kajéngklok katanjung, Maglebug ulung Buin bangun, majalan, ngéncolang, malaib Sing rungu kin pangkung, Payu maglebug ulung, Aget dakén, Sing kanti ngasén Buin Ngangsehangbangun, menékin pangkung, Sing tawang belig buin maserod maclempung, Buin bangun, majalan srayang sruyung, Adéng adéng, ulian kapok ulung TekNgangsehang,eddiduurbuin ngéncolang, Malaib, nguber né dotang Pang kanti bakatang!

Cén

Cén

Luung

Yén

Saihang

Mangan

Puntul

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 62 Patakon Nak Belog

Sujatiné cén né luung? né patut? né patut anggo? né patut cumponin? di tengah apa di sisi? di tengah apa di sisi? Mangan di muncuk apa di bongkol? Puntul di muncuk apa di bongkol? Yén arit Nak mula perah ya mangan di tengah Yén belakas Cén tengahné cén sisiné? Yén maling pipis aketi ajak maling salak abungkul kalud madui Mangan né kénkén patut anggo? manganan silété anggo kénkén? yén sing puntul Luung yén beneh ban nganggo Luung yén sing lung Ahhhhhh, Belog!

Cén

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 63 Satua Masambung (kamlancaransasak15)

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 64

Prawani, Ring rainané benjang purnama; sinah para darané masucian néné bénjang pagarenyeng rauh ka Suranadi (boya ka tukad para déwata teges kruna Suranadi punika) rauhé masucian ring Suranadi mạngda “kalalahin” swabawané wiadin rupané antuk para déwata kéngin mangda muntab, luih kadi apsari. Gdé Srawana rawani, Ring rainané benjang purnama; sinah para darané masucian néné bénjang pagarenyeng rauh ka Suranadi (boya ka tukad para déwata teges kruna Suranadi punika) rauhé masucian ring Suranadi mạngda “kalalahin” swabawané wiadin rupané antuk para déwata kéngin mangda muntab, luih kadi apsari. I Madé iteh nutug i bulan antuk palihat... sagét piragi ipun wénten jadma narikang gending dang dang. Angeb ipun ring santer suaran jadma punika; santer, miwah ageng goloh pepesonnya. Kamanah antuk I Madé, jadma punika kaduk mekerem ring pancorané, néné tampek ring genah pengonongané ring pasanggrahan. Wiakti ngulangunin suaran anaké narik punika; I Madé P

“Nah, apa Dé, dong lemahang jani, apa Dé? Yang matakon ja...”

“Mandeg Tu, Sampunang Tu! Nunas icaaaaaaaaa ping keti. Margi talatarang indiké, sangkan Ida iwang sengguh manahang titiang?”

bengong ipun, raris ipun nyujur bangkuné néné tegakinipun i ketuni sareng I Dayu.Gendingé sampun memada, ngalup alup, ri kenjekan Ida Sang Siti Sundari mapamit ring rakané Sang Utari. Inggih Ratu Embok Ayu Utari, pamit titiang! Kari embok pang melah, Titiang nutug kadarmané, Mambélanin beli bagus, Ring payudan Ida ngemasin, Wau I Made makipekan, saget I Dayu ton ipun ngadeg ring tanggun bangkuné, nanging Ida meneng tan pawacana.

“Nguda ten? Titiang ten madué bangkuné!”

“Meneng Tu, pitengang punika...” “Oo, Dé! Ituni yang ma...”

“Bih, I Madé, nguda ngambul? Nah, yang magedi ba, yang nyeh nglikad likadin Madé dini!”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 65

“Dadi yang bareng dini, Dé?”

“...Meneng, Tu! Pirengang kéwanten! Aduh Sinom Tu; aduh joh goloh suaran anaké punika. Demen sajaané titiang miragi Tu...”

“Raris, Tu! Jaga napi Ida ngadeg sesué sesuénnya.”

Sang magending sampun rauh ring lengkarané néné pining pungkura ring Sinome...Cening ayu, Pireng déwé, piarsaang!

“Luung pesané, Dé, aduh saja gedé goloh munyin anaké ento. To Dé, buin jani...”“Raris sajewakti kapireng malih antukida penemben Sinom, nyaritaang oka istri kapituturin antuk Ajinné...”

Malih ngawitin anaké makerem magending...

Aduh Ratu, Déwan titiang, Samuscayaning Ayu lewih, Satia wacana pagehang, Satunanya kadi manggis, Selem ring jaba, nging putih, Ring jero, kénten Atu Ayu! Yén sida, masé ngaput mas. Nika, Ratu, pining becik, Putih Kuningtaluh,ring jero biana melah. “Na, na, Dayu, napi punika?. Sira nyandang nerima pauruk anaké punika, Tuu...”IDayu ica, “Data rawesanga I Madé, yan...” “Meneng, meneng, Tu!”

Aduh Ratu Déwan titiang, pambubugan sarwa bangkit Jiwan Atu jua otohang, Satia Ratu, sampun sirik! Renteh wacana mesin, Kénten warah Ida Sang Guru, né malingga ring Himawan, Atu ngendahang ring Bali Ayu mulus Yan masé makaput baan mas!

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 66

I Made kedek ipun, “Bah, bekal ngajeng jatah né anaké punika, beneh makarem... “Demung, Dé! Demng, Dé, mendep anaké... Ratih Saraswatiné tunggalang, Atu Pradnyané gapul teteg, Atu, tutug pantes tatas tur patitis! Ring angen encepang Luihé jaba jero nulus. Pakincitan Déwa, sakalané kirangin; nirguna kahayuné tuah yan jaba jero tan sapahut... I Dayu begong, meneng Ida! I Madé taler tan purun ngawitin atur punapapunapi. Sami kantun ulangan ring gendingé i wau, suarané yakti becik pisan...

Yan bocok ja ring jaba, sakadi manggisé, selem ring jaba, nanging putih manis ring“Aruh,jero.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 67 “Apa artiné to, Dé?”

yan yang mas makaput mas ja kademenin. Siing, sing ja meli manggis! Manggisé aji... kuda De?” “Manggisé Tu? Aji tigang bidang polih numbas manggis!” “Sangkal mudah sajaané?”

“Sisip titiang. Ida ngardi ngardi tan pawikan... Madé kekaput baan mas, mangda sapahut jaba jero. Ma da tan sadu ring jaba, dusta ring jero. Mangda tan sakadi taluhé di sisi putih, di tengah kuning, napi kegunaannya asapunika...

Raris Ida megat wacana; Ida mireng anak alit nggelurin timpalnya, “Beliiii! Beliiii! Beli Gedé, sampun makerem... jatahé sampun rauh!” “Endén Madé, anti bin ajahan.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 68 Wayan Jengki Sunarta

“Inggih, sapunika rasa, Tu! Éling titiang ring apus apusan sedaran beli Ketut Gunawan, kari ring HBS mangkin Tu, Madé Yanti!” “...Madé Yanti? Nu daha, Dé?”

“Né pantes sumbungang, alem, Tu. Né nyandang serutin, wiadin gentosin, gentosin! Laguté iraga madué kramané, kaon kaon taler sumbungang! Malih pidan iraga uning ring raga?”

“Bé, bé, pantes I Madé dadi guru, makejang pelihanga.” “Sapunapi i wau Tu, sané madagin tatas tetes?”

“Dé, Dé! Sangkal pradnyan pesané anaké dini mapus apusan, Dé!”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 69

“Nyadang Tu. Titiang nahen ngiring. Ajinatu mawesin... Aruh, napi wastan gaguritanné punika taler wangunan iriki, ...lali titiang. Aduh, ngulangunin Tu... Né pireng Ida i wau kantun kingulangunin Tu... Né pireng Ida i wau kantun kikuk, imbangang ring sané polih pawesin Ajinatu. Ida kadudut antuk suarané ageng, goloh, santer, gendingé yakti ngulangunin, nanging pangawiné tuna, Tu!”“Iiiiih, da ja tan pangrasa, Dé! Suba tungkulanga aji Sinom, Demung pada, maricadcad Madé!”

“Oo, ento luung to, Dé! Tatas... tatas tur patitis rasa, rasa kéto, Dé?”

“Seléh, ririh! Nguda Ratu!” tembang aturnya ngambul... “Bé, sangkal pedih, Dé sing dadi gulgul?”

“UIituni Ida ngulgulin. Ituni adinné Lu’ Ali; ngelah sing ja adi, masih Ida matakén, dengel, jegég? Ring sané sajaan, demenin titiang, tan Ida pawikan, data data sengguhan Ratu, ngies!!!!

“Sinah! Aduh, Ida satata mapi mapi. Nu daha! Bes kantun ring HBS ten kantunRarisdaha...”kapegat aturnya antuk I Dayu, “Naaaa, beneh Madé melah pesan makekasihan ajak Guru Ketut Gunawan... ada ulahanga né; seléh, oo Dé?”

Tu aturina, ja mangkin, demung apus apusan Ni Madé Yanti; Ida mawesin. Mangkin bandungang pradnyan Ratu ring anaké daha punika, kantun ring HBS.”

“Cari Bali, Dé? Nah, suba yang ngorahang sing sirikan Sirikané... Nang Dé, pesuang!”“Mangkin Tu... kanggéang tan patembang. Kidung, Tu?”

““““““Tusta...”Inggihlédang!”Atisatia...”TindihIdakarangkung.”KsitisutaSita.”

“Suba tawang yang, Madé sing bisa magending, sing idalem dadi guru sing bisa magending, ngies!!!” I Madé kedék ngrikgik, wau Ida ngojahang ipun kadi i ketuni. “Nggih Tu, pireng Tu! Tusta atisatia Ksitisuta Sita.” “Bé, saja pradnyan Madé Yanti, Dé! Nang buin Dé jumunin!”

“Nah, lanturang anaké... Dé!” “Paosin té dumun... Ida bangga ring Geria Sirikan, nggih Tu.” “Dé, yang matakon ja, Dé! Sangkal Ni Madé Yanti demen mapus apusan cara prah anak suba suud masekolah, Dé? Luung masi, api nu mauruk di Jawa nu rungu gaguritan Bali. Aduh sajaan pradnyan kekasihan Madé né... Nang Dé, sesida sadiaan baan yang negesin nah Dé.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 70

“Pih, brag majumu kéwanten. Tusta atisatia Ksitisuta Sita, ring wana wani tumut patibrata tuhu yeka pwa utamaning istri...”

Ida, né medal saking pratiwi, maparab Déwi Sita!” “Bé, ngedegin I Dayu... Sangkal keni antuk?”

Ida meneng. I Madé nrutug bayunnya. Jejep ring wacanané sané pacang medal mangkin. Ipun ngrasaang, mangkih pacang medal patakénida sané klidinipun saking rihin.

“Dija! Mirib ten legu; liunan don! Kadi wit gedangé, yaning bas akéhan don boya dugi pacang mawoh.” “Kanggoan, Dé, yang jugul anggon Madé kekasihan don gedangé dadi baang kucit!” “Biiiih, Dayu Priya duka, duka inggih Tu?”

“Anak jugul makejang isin Sirikané, tawang!” “Nggih Tu, niki malih!” “Ring wana wuni tumut.” “Purun Ida nyarengin (rabinida) ring alasé!” “Patibara tuhu.” “Jati Ida, satia ring rabi...!” “Yeka pwa utamaning stri...” “Inggih punika reké kawastani sarin anaké... Nyak mesib, Dé?”

“Dé, Dé yang payu matakon. Yang ngidih tresnan Madéné tulus, apang ngaku ja Madé; da data sekepang.”

I Madé mendep.... “Kénkén Dé? Sangkal nengil?” “...Napi Tu? Aruh, malih pidan ja, Tu!”

I Madé masang daya, yan sida antuknya, mangda durus Ida matakén, nakénang indiké sané sampun sué sekepang ipun; rasa rangkungan ring limang masa.Sepi; I Dayu meneng! Ring padasan, doh, rupa wénten kalih pal, aké basongé tarik macakal... manawi sang madué umah karauhan tamiu, néné durung caluh mrika, déning basongé sami manjarag. Tan ugi antuk I Madé mandangin indiké 'nyepi' daweg punika, I Dayu jag meneng kéwanten. Ipun ngindarang murnaang duhkitanida, pepeson rawesnya sada guyu.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 71

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 72

I Madé bengong tan pasaur. “Sangkal sing paon, Dé?” “Suba ja mas ategen, Tu. Ratih sanding Smara. Manis pada gula. Ané lanang pambugbugan bagusé, ane istri samuscayaning ayuné...” (masambung...)

“Mangkin Ida kantun éling ring tutur, ring geguritan, bénjang pungkur... yan...”“...Yan kénkén, Dé?” sapunika Ida megat rawesnya.

“...Ten, Tu! Ida tan dados kutun paon, ten paon, ten...” “Men... apa, Dé?” “Pawaregan, Tu.” “Patelanan I Madé ngonék kecak kruna punika. Pa wa re gan!” “Sangkal pawaregan, Dé?” I Dayu maha mangkin, tur jejep Ida ring pakayunan, “Dong tawanga i déwék suba kadrué baana tekén beli Ngurah.”

I Made 'nyepi' telas dayannya, tan medal rawesnya malih. “Oo, yan yang dadi kutun paon? Saja, yan suba dadi kutun paon séla sing bakala matutur tuturan, mageguritan, tungkul nangal sepit dogén bakal.”

Purwita Sukahet oba je melali ngentasin désa Batubulan, bek ada togog ngéndah jenengné. Masan ogoh ogoh masih, ngéndah jeneng ogoh ogohé, apa buin yén maan ke peken seni Sukawati, di kios kios mekacakan ada gambar ané orange lukisan, uli gambar mejeneng, mapinda, kanti ané sing mejeneng lud tuah ngabur ngabresang warna, misi corét corét, ané lumrah adané gambar abstrak. Ada masih contoh lénan, yén ada acara ngabén apa buin ngabén gedé ané sesai anaké ngorang palebon, ditu nyidang nyingakin ada patulangan mapinda lembu, singa, céléng, gajah, lan ané lénan, misi wadah, badé matumpang, ané tegehné menagabanda. Rikala ada raga nyingakin ané kéto jeg pasti be ada kleteg di kenehé, yen luung tepukin, “Pih luung sajan C

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 73

Ngortang Seni #1 cén séh seni di bali?

Suba nyusup ke getih awak nak Bali. Kéwala sekondén bes joh ngortang seni, ada sing ané taen mikir apa sih to seni? Atau ané cen sih patutné orang seni? Masak konyangan ané tepuk merupa, mapinda, melukis, maringgit madan seni? Nah né sube perlu asané raosang, tetujoné apang ada anggon standar, apang tusing seni né dadi récéh, sing meaji ah kéténg. Yén baca uli sumber katané seni measal uli “sani” Sansekerta bahasané, artiné keindahan, luung, uli “sani” né lantas dadi kata seni. Kéwala yén adungang ajak istilah Art di gumi joh Kauh, lebih spesifik ye ngortang, “Art” to sing je seni ané umum ané tawang raga jani, istilah to anggona ngadanin “Seni Rupa”, yén iraga dini Seni ané mepadananan ajak Art to beda artiné, seni to linggah sajaan, bisa mencakup seni rupa, gambelan, ingelan ajak ané kéngkén kasal subé luung adanina seni. Nah dini sube bedané, di gumi joh Kauh ada masan ané ngortang médaning seniné, ada High Art ada ané Low Art, High Art lebih ke arah seni tinggi, ané dugas ngaéné nganggon teknik ané lebeng, ada ané nganggo wacana seni, masuk ke kategori khusus ané romantismé, ané realisme, ada impresionisme jak bek né lénan biin istilahé, masuk ke modern art. Yén model tradisional di gumi joh Kauh to ané gaéné dugas masa Renaisans. Klasifikasiné to masuk ke tengah waktu sejarah seni, dadiné masa masa seni di gumi joh Kauh to jelas ben ngerunut. Nah i raga jani dini, di Bali, ada masih klasifikasi ané tradisi ajak ané modérn, ané tradisi orangé gambar wayang Kamasan contohné di balé Kertha Gosa, turunan ada di sekancan kabupatén di Bali, suud to masan adané kolonial masuk turis turis

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 74

Atau “Jejeleg lembuné tengal, cenikan endas.”

Jak bek biin ané ada di keneh iraga, tergantung jani luung apa sing bagi iraga.

Nah dibeneng kéto ada nak ngorang seni, ané né seni ané to seni, ada masih raos, “Jeg seni sajan bane ngaé”, yang jelas ané taen bakat baca uli kolom kolom tulisan pariwisata di Bali, nak mula orange idup anaké di Bali medasar ben agama jak seni, seni sing nyidang malasang uli agama, agama sing nyidang malasang uli seni, sangkanang ada slogan “Seni, budaya, agama”.

bane ngaé bah bangun badéné”.

adepe di peken seni Sukawati nak seni masih adané, kéwala uling di pegaén sube joh kualitasné turun, nak anggona ngalih pipis enggal lantas megaé ah wai suba maan gambaran duang dasa, keto umpamané. Yén ané ada di pura, sarana pengabénan ané maukir, mawarna, iyas gatiné, to nak seni masih kéwala fungsiné ada anggon rikala upacara agama, yén kéto lantas gegambaran modél kéto madan mayasin upakara uparengga, lakar anggon kayang acara agamané. Umpama balikang buin, ané cén madan seni di Bali?

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 75

ané demen ajak gegambaran, ulian demen nepukin alam di Bali lantas ngambar nganggo teknik uli guminé, nah dini sube ada percampuran biin, antara ané tradisi ajak ané modérn, asa né adané masa transisi. Dugas nto kualitas anaké ngelukis nak nu melah melah, seken megaé, diastun aspek naratif né kuat, kéwala kualitasné luung, sing je gambaran gen, di patung masih luung, yén anaké ngukir nu nganggo rasa. Yén jemak uling ditu, to ané madan mula seni ané fungsiné lepas uling menghias pura, gegambaran Baliné lantas dadi barang seni ané nyidang ngerasang aji keneh, ané nu ngelah kleteg yén telektekang seken.Ané

Sekancan né marupa, né megambar, né maukir, né mapinda, madan seni, kéwala jani tergantung kualitasné, yén saklekang ngorang, patutné ada ané mula seni ada né mula tusing diapin yé mapinda.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 76 Satua Cutet sapihan7 7 Satua cutet puniki kawedar wantah saking kerjasama Suara Saking Bali sareng Balai Bahasa Provinsi Bali

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 77

Mula dasarné Kardiani seleg magarapan ngaénang ia bisa ngutsahang déwék ngalih pangupajiwa, anggona bekel sasukaté dadi sapihan ulian mapalas ajak I Gedé Nandu, kurenanné uli Banjar Puseh. Tusing cara Kardiani ané demen magarapan, I Nandu pagaénné bilang wai tuah ngroko glebas glebus, nguberin tajén lan ngecék koda alam.

Abdi Jaya Prawira

“L

alis pesan Ratu Bhatara ngicénin titiang gelem, idup titiangé suba lara, tusing ada paglantingin, jani nemu sangsara tan patepi, yéning ten wénten mamban titiangé seger, ambil sampun angkihan titiangé Ratu!”

Sayan dina awak Luh Kardianiné sayan berag, jani ngenah cara tulang makaput kulit. Muané seming, paliatné sada ngrawang buka tan paatma. Sabilang dina ia ngigil di pasaréan, majalan boya pelut, masaré boya lelep, madaar masih kuala asinduk duang sinduk. Rasa macek macek di basangné tuara taén prai bantes adasa menit, ngaénang ia setata kedat lemah peteng sambil maasih asih tekén kalacuran déwékné.

I pidan, sakondénné gelem, Kardiani lais pesan madagang baju di Sénggol.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 78 Wayan Jengki Sunarta

Yén sépanan ada nasi, tur yén dadaaran jumah tusing jaen, I Nandu sinah suba mamedih cara anak kalanan. Ia engsap tekéning déwék tusing taén ngamertanin kurenan, tusing taén ngamang pipis nang akikit anggona ngenepin isin paon tur manyama braya, tungkalikanné ia ané morotin sarin pagaén luhné apang ada anggona matoh. Dija ja Kardiani ngengkebang dompét, jag setata bakatanga tekén I Nandu. Lacur Kardianiné, di kurenanné menang tuara taén masambat, kéwala di kalahé pasti mamedih jumah. Ulian kéto, Kardiani marasa med tekén kurenanné, ané setata ngaluhin idup.

Enem tiban suba ia masomahan, Kardiani lantas magedi, wiréh suba tusing nau ngoyong ditu. Kurenan tusing rungu, matuanné ceréwet, maimbuh ia masih tusing ngelah buah basang ané bisa toliha anggon ubad keneh. Rasa rasaanga tekén Kardiani ia cara mategul tan patali.

***

“Nyai dadi anak luh, elas ngaénang kurenan dadi bulun mata pisaga! Tawang nyai kénkén grimik pisaga nepukin icang kalin kurenan!”

Di subané mulih ka umah bajangné di Banjar Désa, I Nandu suba pang telu maan ngalih Kardiani, lakar ajaka mawali ngencanin berat di jumahné.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 79

“Beli Gedé, cang ba sing sanggup ditu! Beli suba tusing taén ngamertanin, misi méta-méta, mémé bapan beliné masih tusing taén ngemaang tiang beneh, luungan suba tiang mulih bajang katimbang ngoyong di jumah beli sengguha dadi“Kalisanak!”bungut nyai mamunyi nah! Batek luh cara nyai, pang molas cang nyidaang ngalih! Cang sing ja lakar ngajiang nyai buin jani!”

Roras tiban sasubané ento mara Kardiani uon buka jani. Préksananga ka dokter, ia oranga kena kanker sérviks. Ento pangawitné sayan dina ia

Sakéwala Ni Kardiani suba tusing sanggup, ajakan I Nanduné setata katulak, ngaénang I Nandu mulih setata malima puyung. Ping pat I Nandu kemu, ia mamaksa apang Kardiani mulih.

“Pérmas! To to panak nirané Kardiani gelemé boya sangkaning manusa, Déwa Hyangné ané nyisipin!”

sumingkin ngreres. Ané dadi paglantingina tekén Kardiani dugasé ia gelem tuah ja Kardana, adinné nomor telu. “Nyoman tuyuh ngurusang mbok buka jani, luungan mbok lakar mapamit mati nah, Man!” ucap Kardiani sambilanga ngisi tekek liman Kardana ané nelokin ia ka pasaréan. “Méh, mbok eda ento sangetanga, tiang anak kapiutangan tekén mbok, man dugasé tiang cenik ubuh, mbok ané ngedénang tiang kanti dadi jelema buka jani!” Sangkaning gedé sayang Kardana tekén mbokné, ia suba mapitungan ajak nyamané lénan, lakar nunas ubad cara Bali. Suba konyang sumeken, ia luas mameken ka Bangli. Nyelap ngalih gumi joh apang janten tusing ada anak nawang kahanan ia di pakubonan. Ia tangar yéning gelem mbokné tuah gagaén I Nandu.Kajeng Kliwon di Wuku Matal, I Kardana katututin nyamané, I Sugama, I Mudiasna lan Dadong Wéni suba nangkil ka genah Jero Balian. Di subané nomor antréanné makaukin, ia ajaka pat macelep ka gedong pangastawan Balianné, saha bantenné suba cumawis. Ten akéh matakén, Balianné raris ngastawang sesuunan sané iringa, madasar baan dupa barak telung katih, nguningang tatujon Kardanané lakar nunasang mboknyané gelem. Tusing ja makelo ngastawa, Jero Balian cekah cekoh, laut mawacana alon di suba cekohanné ilang.

“Pérmas! Pérmas! Apa lakar tunas pérmas mai?” ucap Jero Balian cara munyin anak lingsir, macihna ragané sampun nadi.

“Singgih, titiang nunasang mbok titiangé Ni Luh Kardiani, yusan ipunné wawu empat puluh dua dados ipun sué sungkan nénten seger seger? Minab dija wénten kirang ipunné? Napi minab wénten pagaén manusa ugig ngaénang mbok titiangé kagela gela mangkin?”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 80

“Inggih, titiang nunasang mangda jakti, Déwa Hyang sané cénan nyisipin ipun“Pérmas!puniki?”Di jumah bajang Déwa Hyangné nandruhin, di jumah kurenanné, Déwa Hyangné ditu nganti anti, apa né makrana akéto? Wiréh cening mulih bajang tusing misi mapamit! Awak ceningé tenga tenga, ento ané nguyeng cening jani!” Kesiab, nyamané luas matunasan buka papat pada bengong, sumeken Balianné nawang pikobetné di pakubon.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 81

Dadong Wéni kenehné prajani makleteg.

Puput matunasan, keneh Kardanané kondén galang. Ia bingung, kénkénang man jani carané ngajak Kardiani mapamit? Wiréh ia mapuik ajak kurenan lan kulawargané jumah ditu. Apa buin jani I Nandu masih suba ngelah kurenan baru, tur ngelah panak muani dadua. Engsek keneh Kardanané, ulian ngenehang mbokné lakar dadi wawalékan, ulian déwék lacur ngéténg éténg teka mapamit kemu. Kardiani seleg, sing taén engsap mebakti, madana masih rajin adi bisa nampedang sangsara? Yén tolih I Nandu ané mayus tur mamotoh, jani idupné liang. Widhiné tusing adil, apa mulané Kardiani nampedang karma uling panumadianné malunan? Abdi Jaya Prawira, embas ring Dénpasar, meneng ring wawidangan Tulikup, Gianyar, kawit panglingsiré saking Bangli, sané mangkin gaginanné lemah peteng wantah ngumbara ring marga.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 82 Satua Masambung ginantiayubabad (2)

Kulit gading langsat kadi salaké klumadin. Pipi sujénan, kenyem manis, Ayu sakadi adan tiangé. Sing pelih reraman tiangé ngadanin tiang Ayu Ginanti, Ayu paras tiangé, ngawinang degdeg sakadi ningehang tembang.

Truna trunané kadi ngadek awak tiangé. Tiang tusing taén nanjaang déwék apang truna trunané nekain déwék tiangé.

Sakéwala jani? Ayu Ginanti suba mati, ia makules, ia nyutirupa yadiastun tusing masalin goba satus persén, ia dadi Luh Ruti. Lekad rikala petengé D

I Putu Supartika éwék tiangé tuah pangégér. Tiang sing perlu ngalih balian apang anaké muani nyak maakin déwék tiangé. Truna trunané demen tekén tiang, tiang dadi kembang désa. Tusing ja truna truna dogénan. Kadirasa anak makurenan patisili ngengkebin kurenané nganggurin déwékRaganétiangé.nawang?

Luh Ayu Ginanti adan pebaan reraman tiangé. Ayu Ginanti kramané ngaukin. Déwék tiangé tuah pangégér. Saisin awak tiangé tuah pangégér. Tiang kasub di désa uli tiang nu dadi bajang cenik.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 83

Kajegégan tiangé sakadi surya, krana tiang lekad rikala suryané sedek ngencrong di badangin lan langité enu barak ngawinang makejang kramané kadaut. Tiang lekad rikala guminé sayan tegteg suud kagebug bencana. Tiang tumbuh kadi entikan padang, kadi kecupitan kayu ané gadang seger, kadi bunga mawa ané kusuh, lantas kembang saka bedik, nanging kaémpok satondéné kembang kebat, satondéné miiké ngalub. Bajang cenik, nyonyon tiangé suba mentik nyangkih, kadi nyuh gading.

sedeng galak, ujané misbis, munyin dongkangé saling pasautin. Lekad ia uli ketélan yéh ujané, lekad ia uli munyin dongkangé, lekad ia uli tengah petengé. Méméné gumi, bapané peteng, papagin ia, ***papagin.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 84

Petengé sayan rered, munyin siapé saling sautin, Luh Ruti tusing pules nang aketélan. Anginé nyirsir, panganggoné sayan tuh di awak, dingin nyusup ka tulangné. Apang tusing énggalan ané ngelah cariké teka, Luh Ruti majalan nganginang nuju ka umah pamané nuut pundukan cariké.

Rikala ampakanga, ngaréot munyin jelanan bedegé totonan. Di tengah umahé ada balé magalar tiing malalung. Di sisi kaja baléné, tikeh pandan magulung.

***

Kubu abungkul, matémbok tanah, maraab slépan mapalpal, jelanané bedég. Kaiterin pagoan idup: gamal, dlungdung, girang, kayu santen, jarak, dagdag.

Nuunin pangkung réjéng, menékin pangkung lan ia nepukin jalan gedé. Yén jalan gedéné tuut beneng kelod, sinah ia lakar neked di umah pamané ané ada di sisin jalané.

Anak muani, truna tua, Madé Ripeg adané. Setimaan tuuhné. Nikul padang mawadah kroso, gelu nepukin anak luh nyelémpoh di tengah rurungé Padangné keswaganga di sisin jalané. Ia maakin anaké luh totonan. Lima tengawané paakanga ka cunguh anaké luh, angkihané enu ada. Awakné oyaga, nanging anaké luh totonan tusing makrisikan. Buin ia nyumunin ngoyag anaké luh totonan, tepukina paningalané kedat saka bedik yadiastun sayu. Kisah kisah anaké luh totonan bangun katulungin Madé Ripeg. “Jalan ka kubun tiangé, driki durané paak.”

Tusing karasa joh suba ia matindakan, lan jani ia neked di malun umah pamané. Guminé enu ngremeng, lampu sentir di tengah natahné enu ngendih. Ia madengokan uli embak embakané. Kenehné mamunyi: Nyai Luh Ruti, boya ja AyuGancangGinanti.iamajalan, ngejoh, ngalahin umah pamané.

Bolong bolong, mirib dimasan ujané yéhné lakar macelep ka tengah kubuné.

Anaké luh manggutan. Disubané ia nyempang, Madé Ripeg pesu uli kubuné, ngunebang jelanan, majalan nyemak padangé mawadah kroso.

“Napi sané makada jeroné kantos rauh iriki?” Madé Ripeg nyumunin matakon.

“Tindakan batis tiangé. Tiang majalan manten, tiang ten nawang, kija sepatutné tiang ngojog.”

“Adi ragané mamunyi sakadi asapunika?”

Sambilanga pules, anaké luh totonan ningalin raab kubuné Madé Ripeg.

“Di jumah tiangé wénten masalah. Tiang katundung kurenan. Tiang mangkin sedek mobot.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 85

Tan mua anaké luh totonan inget umahné, inget reramané, inget unduké dugasé ia enu cerik. ***

Made Ripeg nyemak lampu sentiré ané magantung di pakuné ané mapacekang di adegan kubuné. Di sisi, ia mersihin mangsiné ané neket. Crongcong lampuné kelésanga, kéto masih sigin lampuné. Ia masih maliin lengis sentiré totonan. Disubané bersih mara sentiré enjita laut gantunga di adegané.Anaké luh totonan, bangun kisah-kisah tur nuunang batis uli di baléné.

Anaké luh ento tegakanga di baléné. Ripeg nyemak tikeh pandané lantas kebatanga. Ia ngedeng balok malantang tengah méter, pejanga di ulun baléné laut tekepina aji tikeh. Anaké luh ané ngalemet totonan jelempanganga di duur tikehé, magaleng balok. “Niki toyané inem dumun,” Ripeg ngenjuhang gelas tiing ané misi yéh putih. Adéng adéng anaké luh ningtingang awakné laut negak. Awakné marasa segeran disubané ia naar yéhé totonan. “Ragané ngijeng driki nggih, tiang nyemak padang dumun.”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 86 Wayan Jengki Sunarta

“Yadiapin kénten, nanging bani masumpah tiang ten taén nyemak gelah matuan tiangé malih.”

Anaké luh totonan ngeling sigsigan. Yéh paningalané lapina aji penganggoné, lan muané barak tur bengul. Madé Ripeg mendep ningehang ling anaké luh totonan. Sambilanga ngeling anaké luh totonan buin nyatua.

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 87

“Tiang ten marasa ngelah pelih napi napi. Tiang keni pisuna.” “Pisuna mula nyakitin, pateh sakadi ngamatiang anak lianan.”

Sabilang sané ilang, nikaanga tiang sané nyemak.”

“Déwék tiangé nénten kagugu irika. Kurenan nundung, matua taler nundung. Tiang ten bani mulih ka umah reramané. Lek, lek tiang tekén pisagané di jumah. Lek taler yén reraman tiangé dados kakedékan gumi.”

“Tiang kasambat maling pipis matua. Sujatiné tiang ten uning ring dija matuan tiangé ngejang pipis. Minabké ragana pikun, engsap ring dija ngejang pipis. Tiang dadianga sasaran. Ngiceh unduké punika nibénin déwék tiangé.

“Kénkén simaluné?”

“Napi pelih ragané kantos katundung?”

“Nika sampun sué. Ulian tiang ten ngelah pipis lakar anggon tiang meli baju paak rainan, tiang nyemak pipis matuan tiangé molas tali. Tiang ketara, tiang ngidih pelih. Kapelih pelihan tiangé katerima, ulian kurenan tiangé dugasé nika kantun mélanin tiang. Sasukat nika, tiang ten bani nyemak pipis matuan tiangé. Nanging kénkén kadén, uli sekat nika, sabilang wénten sané ilang, tiang kaorahang nyemak.”

“Matuan tiangé masadu rikala kurenan tiangé punyah. Ia gedeg, tiang ané sedek nampih panganggo di kamaré paida abana ka natahé. Tiang batbata baan munyi kasar. Bon tuak dogén sané adek tiang rikala kurenan tiangé uyut di samping cunguh tiangé. Tiang katundung olih kurenan tiangé. Matuan tiangé

“Suba kadong macolek pamor mula kéweh.”

“Pih, kadirasa anak beling tundunga, kénkén keneh anaké muani buka kéto? Jeg patuh cara bikas ubuan!”

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 88

Bénjang tiang jagi nguningang adan tiangé. Bénjang taler tiang lakar ngalanturang pajalan.”

makeneh jagi mawali ngrereh kurenan ragané?”

“Bangayang“Yén“Engsap“Engsapengsap.”napikaengsapang?”turnyelapkaengsapang.”kéntensirawastanragané?”tiangmategtegandumun.

“Uli di jumah, beneng kija ragané magedi?”

“Tiang mersidayang dados mémé lan bapan pianak tiangé niki.”

“Napi adan désan ragané?” “Tiang

“Tiang engsap jalan mulih, lan tiang ten uning dija déwék tiangé mangkin.”

“Tiang taler sanget sebet, sakit ati, tangkah tiangé kadi katebek dui.”

Madé Ripeg bengong, tusing nyidaang ngorahang apa lan tusing ngerti tekén apa ané orahanga tekén anaké luh totonan.

“Ragané engsap makejang?”

“Yén kénten keneh tiangé, nguda tiang kantos kampih iriki?”

“Dija kurenan ragané meneng? Bénjang semeng tiang ngatehin merika.”

milu nimpalin nundung tiang. Munyin kurenan tiangé tuah munyin tuak, lan matuan tiangé nganggén munyin tuak kurenan tiangé apang tiang katundung uli di“Napikéjumah.”ragané

“Kurenan ragané pasti sebet disubané punyahné ilang.”

“Engsap lan tiang nyelap ngengsapang.” “Pianak ring tengah basang ragané perlu matemu sareng bapané.”

“Tiang ten inget kudang dina tiang majalan.”

“Tiang nuutang matan ai. Kija matan ainé, merika tiang majalan.”

“Kudang dina ragané majalan?”

“Lakar kija ragané?” “Nuutin tindakan batis tiangé.”

“Tiang pules di betén, ragané di duur manten.” “Bangayang tiang di betén.Tiang tuah ngendon meriki.”

Anaké luh totonan tusing bani nungkasin lan satinut ngajak Madé Ripeg. Satondéné pules, ia ngunebang jelanan, laut malingkuh di duur bidéné ané matatakan janyuh. Munyin janyuhé makriak rikala ia nglibegang awak.

nuju ka dangin umahné magabag gabagan. Ia malipetan ka tengah kubuné ngaba janyuh duang papah. Janyuhé totonan glétakanga di tengah kubuné ané madasar tanah. Ia ngedeng tikeh bidé uli selagan bedég dinding baléné laut kebatanga di duur janyuhé.

Ripegmaoyagan.pesuulikubuné,

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 89

(masambung....)

“Sampunang mamaksa, pedalem anaké cerik sané kantun ring tengah basangé.”

Madé Ripeg tusing ngalanturang patakoné. Di sisi suba peteng. Munyin jangkriké ngering di natahé, dikénkéné katimpalin munyin kedis clepuk lan munyin cekcek. Endihan lampu sentiré, yadiatun suba misi crongcong nanging nyidaang

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 90 puisi-puisi ni komang astiti Wayan Jengki Sunarta

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 91 Kéweh Mamilih DiSebet,Liang,kenehé dadi besik, Ada ané beneh, Ada ané pelih, Kenehé sing memesik, Sukeh baan mamilih, Apang tusing mamilih ané pelih, Mangda nénten mamedih, Dumogi polih jalan sané luwih. Klungkung, 20/06/2022

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 92 Mawayang Gadang Sekadi anaké ngorahang, Mawayang gadang, NéntenTresna,dados palasang, Tresna sané kasujatiang, Mangda nénten nemu halangan, Dumogi prasida kejangkepang, Melarapan antuk kerahayuan. Klungkung, 24/06/2022 Ni Komang Astiti, mahasiswa Universitas Hindu Negeri I Gusti Bagus Sugriwa Dénpasar

Pendampingan Bahasa Indonésia

Ngalaksanayang Ruang Publik Ring Provinsi Bali

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 93 Gatra Anggén Nincapang Kedudukan Basa Indonésia, Balai Bahasa Provinsi Bali

awéntenan fénomena xenoglosofilia utawi kaliwat nyumbungang basa dura negara makéh kakeniang ring ruang publik. Minakadi ring réklame, wastan jalan, wastan bangunan, miwah sané lianan, akéh sané nganggén basa dura negara. Indiké punika patut kauratiang, sumangdané basa Indonésia punika nénten kicalan “caling” ring ruang publik.

K

parikrama Pendampingan Bahasa Indonésia Ruang Publik ring Provinsi Bali sané kalaksanayang ring Hotél Aston Dénpasar, Bali. Parikarama punika mapaiketan sareng program pembinaan 45 lembaga anggén nincapang kawigunan basa negara, utaminipun ring ruang publik miwah ring dokumén resmi.Parikrama

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 94

Antuk kawéntenané punika, Balai Bahasa Provinsi Bali ngalaksanayang

punika kapungkah olih Sékretaris Daérah Kota Dénpasar, Ida Bagus Alit Wiradana, S.Sos., M.Si. Pamilet parikrama punika wantah 45 diri saking wakil pemerintah daérah, instansi pendidikan, miwah séktor pariwisata. Kalaksanayang kalih rahina, ngawit 19 kantos 20 Juli 2022 lintang, antuk tigang matéri. Matéri sané kaicénin ring para pamilet marupa Kebijakan

Bahasa di Ruang Publik, Bahasa Indonésia dalam Naskah Dinas, miwah Tata Kalimat.Program pembinaan 45 lembaga punika pacang kalaksanayang multitahun, ngawit 2022 2024 antuk sasaran 15 lembaga sané wénten ring sékretariat daérah, 20 lembaga pendidikan sané wénten ring dinas pendidikan, miwah 10 lembaga swasta berbadan hukum ring dinas pariwisata. Kepala Balai Bahasa Provinsi Bali, Dr. Herawati, S.S., M.A. nguningayang, mawit saking parikrama puniki, kaaptiang mangda kawigunan miwah kedudukan basa Indonésia ring ruang publik miwah dokumén resmi lembaga sayan nincap. Dumogi gagasan Trigatra Bangun Bahasa, inggih punika utamakan bahasa Indonésia, lestarikan bahasa daérah, miwah kuasai bahasa asing mersidayang kalaksanayang nginutin Undang Undang Nomor 24 Tahun 2009 indik Bendéra, Bahasa, dan Lambang Negara, serta Lagu Kebangsaan. (*)

1be.teng a tergenang air: umané suba sawahnya sudah tergenang air; be.teng.in v airi; be.teng.ina v diairinya; ka.be.teng.in v diairi (oleh); me.teng.in v mengairi 2Be.teng n hari kedua dl tri wara bé.tét n burung betet be.ti.kel, be.ti.kel.an n besar besar (tt otot) bé.tok n sj masakan be.tok n ikan air tawar, mirip mujair, dan siripnya berduri be.ton n beton be.ton.in v pasangi beton; be.ton.ina v dipasanginya beton; ka.be.ton.in v dipasangi beton (oleh); ma.be.ton v memakai beton; berbeton; me.ton v memasang beton; me.ton.in v memasangi beton be.tuk n empedal; ampela

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 95

Kamus balikamus – indonesia

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 96 be.tuka → betuk be.tuk.an → betuk be.tus n kumat (tt penyakit) bé.tu.tu n ayam atau itik yg masih utuh, diisi bumbu, kemudian direbus atau dikukus bia → béa bi.ad v terbongkar; bobol: témbok umah tiangé tembok rumah saya bobol bi.ah n tumbuh tumbuhan sj keladi: ganjah biah yg hidup di pohon bi.ah-bi.ah n genjer bi.a.ka.la n sajen pendahuluan dr setiap upacara, spt Penampahan Galungan, macaru, dsb yg ditujukan kpd buta kala supaya upacara tidak mendapat gangguan; ma.bi.a.ka.la v melakukan upacara biakala bi.a.ka.on → biakala bi.ak.ta a jelas; nyata; pasti bi.a.na Krg adv tidak; bukan bi.ang Asi n ibu; bi.ang.ang v panggil ibu; bi.ang.anga v dipanggilnya ibu; ka.bi.ang.ang v dipanggil ibu (oleh); ma.bi.ang v beribu bi.ang.bi.ung, ma.bi.ang.bi.ung.an a ribut; gaduh; ramai bi.ang.la.lah n pelangi; bianglala bi.a.pa.ra a kacau: kenehné kacau pikirannya bi.as n pasir: pasih pasir laut; mléla pasir laut untuk melepa; abi.as, ~ pa.sih num ki amat banyak; ma.bi.as v berpasir; ma.bi.as-bi.as v bercampur pasir; berpasir- pasir bi.a.sa a lazim; sudah umum; seringkali;

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 97 bi.a.sa.ang v biasakan; bi.a.sa.anga v dibiasakannya; ka.bi.a.sa.ang v dibiasakan; dilatih supaya biasa; ma.bi.a.sa-bi.a.sa.an v menurut kebiasaan sso; mi.a.sa.ang v membiasakan bi.at v cerai: ia suba makurenan dia sudah bercerai bi.a.ung n tumbuhan merambat yg ubinya dapat dimakan; kembili; Dioschorea acuminata bi.a.yag, ma.bi.a.yag.an v berserakan; berhamburan: nasiné ~ di bataranné nasi itu berserakan di lantai; bi.a.yag.ang v serakkan; hamburkan; tebarkan; bi.a.yag.anga v diserakkannya; dihamburkannya; ditebarkannya; bi.a.yag.in v seraki; hamburi; tebari; bi.a.yag.ina v diserakinya; dihamburinya; ditebarinya; ka.bi.a.yag.ang v diserakkan (oleh); dihamburkan (oleh); ditebarkan (oleh); ka.bi.a.yag.in v diseraki (oleh); dihamburi (oleh); ditebari (oleh); mi.a.yag.ang v menghamburkan; menebarkan; mi.a.yag.in v menghamburi; menebari bi.a.yuh.an, ma.bi.ayuh.an a ribut; ramai; kacau; tidak menentu (tt berita) bi.bi n 1 bibi; ibu; 2 inang pengasuh; bi.bi.ang v panggil bibi; bi.bi.anga v dipanggilnya bibi; ka.bi.bi.ang v dipanggil bibi (oleh); ma.bi.bi v berbibi; memanggil bibi 1bi.bid, ma.bi.bid v bergulung (tt ombak) 2bi.bid a rusak: citakanné kena ujan bata merah itu rusak kena hujan

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 98 bi.bih n 1 bibir; 2 tepi: gegéndongé negak di bataran umahné pengemis itu duduk di tepi lantai rumahnya; galak di , ki berani lewat perkataan saja: galir, ki cerewet; bi.bih.in v beri berbibir; beri bertepi; bi.bih.ina v diberinya berbibir, diberinya bertepi; ka.bi.bih.in v diberi berbibir (oleh); diberi bertepi (oleh); ma.bi.bih v berbibir; bertepi; mi.bih v menepi; mi.bih.in v memberi bertepi (pd) bi.bik → bibi bi.bis → bisbis bi.bit n 1 bibit; benih; 2 buah mentimun yg tua untuk bibit; bi.bit.an n bibit: tiang meli ~ tuah akilo saya membeli bibit hanya satu kilo; bi.bit.ang v buatkan bibit; buatkan benih; bi.bit.anga v dibuatkannya bibit; dibuatkannya benih; bi.bit.in v coba pakaikan bibit; bi.bit.ina v dicobanya memakai bibit; ma.bi.bit v berbibit; berbenih; mi.bit v membuat bibit bi.cak, ma.bli.cak.an n bekas tapak kaki (dl jumlah banyak) bi.cuh → bincuh bi.dag a sombong; mi.dag.ang v makin sombong; bertambah sombong bi.dak n layar; bi.dak.in v pasangi layar; bi.dak.ina v dipasanginya layar; ka.bi.dak.in v dipasangi layar (oleh); ma.bi.dak v memakai layar; mi.dak.in v memasangi layar

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 99

bi.dang n 1 helai; lembar; 2 kepeng (uang); 3 petak sawah; abi.dang n 1 sehelai; selembar; 2 sekepeng (uang); 3 sepetak sawah; bi.dang.an n lembaran; petakan (sawah); ma.bi.dang.an 1 n helaian yg utuh; 2 v berlembaran: murid muridé meli kertas ~ murid murid membeli kertas berlembaran bi.da.ra n pohon bidara bi.dé n bidai; bi.dé.nin v tutupi dg bidai; bi.dé.nina v ditutupinya dg bidai; ka.bi.dé.nin v ditutupi dg bidai (oleh); ma.bi.dé v tertutup dg bidai; bertutup bidai; mi.dé.nin v menutupi dg bidai bi.deg a suara tidak normal krn pilek bi.del v tutup dg rapat dan kuat; bi.dela v ditutupnya dg rapat dan kuat; bi.del.ang v tutupkan dg rapat dan kuat; bi.del.anga v ditutupkannya dg rapat dan kuat; bi.del.in v tutupi dg rapat dan kuat; bi.del.ina v ditutupinya dg rapat dan kuat; ka.bi.del v ditutup dg rapat dan kuat (oleh); ka.bi.del.ang v ditutupkan dg rapat dan kuat (oleh); ka.bi.del.in v ditutupi dg rapat dan kuat (oleh); ma.bi.del v tertutup dg rapat dan kuat; mi.del v menutup dg rapat dan kuat; mi.del.ang v menutupkan dg rapat dan kuat; mi.del.in v menutupi dg rapat dan kuat bi.dug → bedug bi.dug.al n kotoran pd luka; darah yg mengental pd luka

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 100 bih p wah; ucapan untuk menyatakan rasa kagum, heran, terkejut, yg dipakai pd permulaan kalimat: jegég sajan anak luh ento wah, cantik sekali perempuan itu bi.ik n indung telur; ma.bi.ik v mempunyai indung telur; berindung telur bi.in → buin bi.ing a biring; merah kekuning kuningan (tt warna bulu ayam, wajah krn kepanasan) bi.it n putik; ma.bi.it v mempunyai putik; berputik bi.ja Ami n beras yg dipakai dl upacara, ditempelkan di dahi setelah diperciki air suci: kuning beras kuning untuk ditempelkan di kening setelah melak sanakan upacara; ratus campuran biji palawija berwarna lima, yaitu godem (hitam), jawa (putih), jagung nasi (merah), jagung biasa (kuning), dan jali jali (warna campuran) 1bi.jal n ulat yg besar 2bi.jal, mi.jal.in v mengganggu; memperolok; menjuluki: ia ~ timpalné I Selem ia menjuluki temannya I Selem bi.ji → béji bik n kp bibik ‘bibi’ bi.kak v kangkang (tt kaki yg terbuka); bi.kak.ang v kangkangkan; bi.kak.anga v dikangkangkannya; bi.kak.in v kangkangi; bi.kak.ina v dikangkanginya; ka.bi.kak.ang v dikangkangkan (oleh); ka.bi.kak.in v dikangkangi (oleh); mi.kak.ang v mengangkangkan; mi.kak.in v mengangkangi

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 101 bi.kal, ma.bi.kal v menebal bi.kang n kue bikang 1bi.kas n sifat; kelakuan; tingkah; tabiat: né jelé pesan kelakuannya sangat buruk; ma.bi.kas v 1 bersifat; berkelakuan; 2 banyak tingkah; mi.kas.ang v meningkahkan 2bi.kas n corak kain bi.ket n bekas luka pd kulit (tampak mengerut) bik.su n pendeta agama Budha bi.kun a kekar bi.kul n tikus: buka ulung ka puluné, pb mujur sekali; buka pisuh, pb makin mengacau bi.kul.an n urat daging lengan yg menonjol (bisep, trisep) bi.la n pohon maja bi.lang, sa.bi.lang num setiap: ~ sanja ia luas ka peken setiap sore ia pergi ke pasar; ~ dangka setiap tempat bi.bil, ka.bil.bil a merah padam krn malu (tt air muka); malu krn perbuatan yg kurang baik diketahui orang bi.led Bll n kena kutuk: -- dewata kena kutuk dewata 1bi.leh, ma.bi.leh v bergerak; berbelok; bi.leh.ang v gerakkan; belokkan; bi.leh.anga v digerakkannya; dibelokkannya; ka.bi.leh.ang v digerakkan (oleh); dibelokkan (oleh); mi.leh.ang v menggerakkan; membelokkan; 2bi.leh a mual: basangné nepukin bé céléng mual perutnya melihat daging babi 3bi.leh a marah bi.lih Ami p kalau-kalau 1bi.luk a belok;

Catetan: Kaambil saking Kamus Bali Indonésia Édisi Ke 3 sané kamedalang antuk Balai Bahasa Bali

Suara Saking Bali Édisi LXX | Agustus 2022 102 bi.luk.ang v belokkan; bi.luk.anga v dibelokkannya; ka.bi.luk.ang v dibelokkan (oleh); ma.bi.luk v berbelok; mi.luk.ang v membelokkan 2bi.luk a bengkok hidungnya pd waktu sekarat bi.lu.luk → bluluk Bi.ma n Bima (anak kedua Pandu): buka di parbané, ki kelihatannya kuat, tp tidak ada gunanya; suarga kakawin yg mengisahkan perjalanan Bima ke surga ketika mencari arwah orang tuanya bin → buin bi.na n beda; bi.na.yang v bedakan; bi.na.yanga v dibedakannya; ka.bi.na.yang v dibedakan (oleh); ma.bi.na-bi.na.an v membeda bedakan; berbeda beda; pilih hasil mi.na.yang v membedakan; tan bi.na adv tidak ubahnya spt; tan ka.bi.na-bi.na a luar biasa bi.nal a genit; gembira; lincah; ma.bi.nal-bi.nal.an v bergembira ria bi.nas n sj ikan laut bin.bin.an → blimbinan (masambung...)

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.