DE GEUS OKTOBER 2019 by gerbrich reynaert

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

Nacht van de Vrijdenker WEERSTAND VAN HET VERSTAND

Donald Trump en het kwaad SUSAN NEIMAN

Sekswerk meestal een vrijwillige keuze HANS VANDECANDELAERE

ISSN0780-2989 › P608277 › VERSCHIJNT DRIEMAANDELIJKS › JAARGANG 51 › NR. 4 › OKTOBER 2019 › PRIJS LOS NUMMER €4

INHOUD

2 > oktober 2019

VAN DE REDACTIE Een Nacht vol denkplezier

PLAKKAAT De gevangenis werkt niet

ACTUA Vier mythes over ecomodernisme Wat is ‘lookism’ en waarom is het belangrijk? Nul op het rekest Over Donald Trump en het kwaad

8 10 12 16

IN MEMORIAM Rudolf Boehm

VRAAGSTUK ‘Sekswerk is meestal een vrijwillige keuze’

FILOSOOF OVER FILOSOOF Maurice Merleau-Ponty Machiavelli

26 30

POËSTILLE Onthaaste schoonheid

COLUMN Verjaring

CULTUUR Het Betere boek maakt een Grand Tour langs de Middellandse Zee De troostende geesten van Johan Tahon

34 34 36

BOEKENREVUE Goddelijk Het ware leven? Frankenstein

40 43 45

FILM Le gamin au vélo of de afgewezen afwijzing

ABECEDARIUM De J van Joker

NIEUWSBRIEF

COLOFON

DEGEUS

VAN DE REDACTIE

Een Nacht vol denkplezier Op 9 november brengt het filosofiefestival Nacht van de Vrijdenker toonaangevende denkers uit binnen- en buitenland samen in de Vooruit om na te denken over de belangrijkste uitdagingen van nu. Gooien we het roer van ons economisch systeem om of niet? Hoe bezweren we de ecologische crisis? Hoe kunnen we helder blijven denken over polarisatie en racisme? Kan filosofie een wapen zijn in de strijd tegen populisme? Wat kunnen 21e-eeuwse mensen leren van het existentialisme, Marcus Aurelius en Niccolò Machiavelli? In deze Geus wordt er flink wat aandacht besteed aan de Nacht van de Vrijdenker. Veel sprekers leverden een bijdrage aan het nummer dat u in handen heeft. U herkent alle relevante artikels aan het logo van de Nacht in de rubriektitel bovenaan. We nemen u hier alvast mee voor een overzicht van het programma in vogelvlucht.

DE WEERSTAND VAN HET VERSTAND De rode draad doorheen het festival is de ‘weerstand van het verstand’. Ons verstand gebruiken om helder en rationeel na te denken is de enige manier om ons te weren tegen alle onzin in de wereld en om de problemen waarmee we geconfronteerd worden op maatschappelijk en persoonlijk vlak met open vizier tegemoet te treden. Het thema is geïnspireerd door de centrale gast van deze editie: de Amerikaanse moraalfilosofe Susan Neiman. Neiman geldt als een van de belangrijkste politiek-filosofische schrijvers van vandaag. In 2017 publiceerde ze het boek Verzet en rede in tijden van nepnieuws. Hierin houdt ze een krachtig pleidooi voor intellectuele moed en helderheid van denken als wapen tegen relativisme en tribalisme in tijden van nepnieuws, hoaxen, populisme, holle retoriek en losgeslagen identiteitspolitiek. Ze durft het aan om universele waarden te verdedigen: waarheid en rechtvaardigheid zijn voor haar géén ‘kwestie van perspectief’. Alicja Gescinska, de Belgisch-Poolse filosofe wiens doortastende interviewstijl bekend is van het Canvasprogramma Wanderlust, praat uitgebreid met Neiman over haar denken en filosofische inspiratie.

VERANDERING Klimaatverandering is reëel, en als het zo doorgaat stevenen we af op een ongeziene ecologische crisis. Is het mogelijk om die te vermijden zonder ons economisch bestel – gericht op ongelimiteerde groei – drastisch te herzien? Of is het juist door groei dat we de technologische innova-

DEGEUS

tie kunnen ontwikkelen om ecologische rampspoed af te wenden? Nadenken over economie doen we met Tomáš Sedlác̆ek en Philippe Van Parijs. Volgens macro-economisch strateeg Tomáš Sedlác̆ek is economie geen exacte, waardenvrije wetenschap maar een cultureel fenomeen waarvan hij de grondslagen onderzoekt. Zijn grote doorbraak kwam er in 2011 met de bestseller De economie van goed en kwaad. Als Tomáš Sedlác̆ek over economie praat, krijg je geen wiskundige modellen of grafieken maar dan gaat het over filosofie, mensbeelden, mythologie en kunst. Econoom en filosoof Philippe Van Parijs geniet wereldwijde bekendheid als promotor van het basisinkomen. In die hoedanigheid stichtte hij in 1986 het Basic Income Earth Network. Van Parijs zal het hebben over de voor- en nadelen van de vrije markt en onze groeieconomie, en neemt ons mee op een zoektocht naar alternatieve economische modellen. De discussie over economie ligt in het verlengde van misschien wel de belangrijkste uitdaging voor de mensheid in de 21e eeuw, de vraag hoe we onze planeet leefbaar houden. Twee denkrichtingen gaan in debat over de beste oplossingen om de klimaatcisis te bezweren: kiezen we voor inkrimping en radicale systeemverandering of omarmen we het techno-optimisme van de ecomodernisten? Ecomodernisten willen economische groei, noodzakelijk voor welvaartcreatie, ontkoppelen van de eindige draagkracht van de aarde. Dat willen ze bereiken door maximaal in te zetten op technologie zoals gentech in de landbouw, kernenergie en CO2-opslag en -captatie. Aan tafel zitten ecomodernist Marco Visscher, geograaf en vice-rector van de KUL Gerard Govers, ecodenker Dirk Holemans en bioingenieur Ann Van Damme. Een hele resem andere maatschappelijke problemen passeren de revue. Christophe Busch en Koert Debeuf on-

oktober 2019 > 3

VAN DE REDACTIE

derzoeken de relatie tussen polarisatie en radicalisering, Maarten Boudry debatteert met Naima Charkaoui en sociologieprofessor Pieter-Paul Verhaeghe over hoe het nu gesteld is met het racisme in onze samenleving en Ludo Abicht ontwart het kluwen en de begripsverwarring rond het antisemitisme. Francesca Minerva onderzoekt lookism, vooroordelen over en discriminatie van onaantrekkelijke mensen. Lookism is lang onder de radar gebleven, maar iedereen is er gevoelig aan: we behandelen onbewust lelijke mensen anders dan aantrekkelijke personen. Professor wijsgerige antropologie Farah Focquaert en gevangenisdirecteur Hans Claus praten met de Nederlandse neuropsychologen Jesse Meijers en Liza Cornet over de toekomst van ons gevangenissysteem. Want de gevangenis werkt niet. Ons huidige gevangenissysteem, en de filosofie van vergelding en pijniging waarop het grotendeels gebaseerd is, vormen een even grote bedreiging voor onze publieke veiligheid als gewelddadige misdaad op zich. Daar zijn de meeste experts het tegenwoordig wel over eens. De inzichten hoe we best met gedetineerden en met misdaad en straf omgaan, zijn de laatste jaren enorm geëvolueerd.

FILOSOFIE IN HET DAGELIJKS LEVEN Een niet-gereflecteerd leven is het niet waard geleefd te worden, vond Socrates. Op de Nacht van de Vrijdenker is er dan ook plaats voor filosofie die kan helpen onszelf en het leven beter te begrijpen. Speciale aandacht gaat dit jaar naar het existentialisme en de Stoïcijnse levensfilosofie van Marcus Aurelius. Met De existentialisten schreef de Britse auteur Sarah Bakewell een uitstekend relaas over de ideeën van onder andere Camus, de Beauvoir en Sartre. De vragen die ze zich stelden zijn vandaag nog springlevend. Hoe kan ik een vrij mens zijn? Hoe kan ik een authentiek leven leiden? Hoe kan ik antwoorden op de gebeurtenissen van mijn tijd zonder mijn vrijheid uit

4 > oktober 2019

handen te geven? Donald Robertson laat zien hoe Marcus Aurelius de filosofie van de Stoa en de ervan afgeleide therapeutische technieken gebruikte om emotionele veerkracht op te bouwen om op die manier een gelukkig leven uit te bouwen, ondanks verschrikkelijke tegenslagen. Dezelfde filosofie, technieken en methodes kunnen moderne mensen helpen om doorheen hun 21e-eeuwse levens te navigeren. Robertson is een cognitief gedragstherapeut en verwierf internationale waardering met zijn expertise in Antieke filosofie en het stoïcisme. Verder laat Tinneke Beeckman aan de hand van Machiavelli zien dat het volk dé drijvende kracht van verandering is, tonen Arjen Kleinherenbrink en Simon Gusman aan dat onze drang naar een avontuurlijk leven berust op een illusie en laat Jeroen Hopster je de kracht van wat-alsvragen ervaren. Peter Venmans pleit voor meer discretie en Joost de Vries voor échte pretentie.

DE MENS BEGRIJPEN Wie de mens goed wil begrijpen kan niet voorbijgaan aan het feit dat wij biologische wezens zijn, en dat dus ook ons brein – een orgaan als alle andere – het resultaat is van vele miljoenen jaren evolutie door natuurlijke en seksuele selectie. Diana Fleischman en Griet Vandermassen bewijzen dat een evolutiepsychologisch perspectief bijzonder vruchtbare inzichten kan bijbrengen. Diana Fleischman is een Amerikaanse evolutiepsychologe en professor aan de universiteit van Portsmouth. Als feministe én evolutiepsychologe spitst Fleischman zich toe op de specifieke fysiologie en psychologie van vrouwen. In haar lezing How to train your boyfriend belicht ze hoe de evolutie ons heeft uitgerust met het vermogen om het gedrag van anderen te beïnvloeden, een vermogen dat bij vrouwen sterker ontwikkeld is dan bij mannen.

boek Dames voor Darwin overtuigend aan dat er een biologische, evolutionaire basis is voor man-vrouwverschillen in psychologie en gedrag. Als we inzicht willen krijgen in de genderkloof op de arbeidsmarkt, de oorzaken van seksueel geweld en het ontstaan van patriarchale maatschappijen houden we daar best rekening mee. Wie vertrek van foute veronderstellingen, belandt immers in foute probleemstellingen en oplossingen.

VERRASSINGSACT: IDEEËN HEBBEN SEKS Vijf vooruitgangsoptimisten hebben zich verenigd onder de geuzennaam De Bende van de Vooruitgang. Het gaat om de Nederlandse filosofen Jaffe Vink en Sebastien Valkenberg, journalist en opiniemaker Hidde Boersma en de al eerder genoemde Marco Visscher en Maarten Boudry. Ze brengen in primeur hun eerste optimististische revue. Naar eigen zeggen met klapwiekende radslag en de cancan. Komen ook aan bod: de Aardappeleters, een hedendaagse supermarkt, een kerncentrale, een zak kunstmest, een naaimachine, een goochelaar, filmpjes, en vier monologen over vooruitgang. Kortom: de zesde editie van de Nacht van de Vrijdenker brengt een bomvol programma dat niemand onberoerd zal laten. Thomas Lemmens

Praktisch Nacht van de Vrijdenker, op zaterdag 9 november 2019 vanaf 17:00 in De Vooruit in Gent. Alle info en tickets www.nachtvandevrijdenker.be.

Griet Vandermassen toonde in haar

DEGEUS

Denk voor jezelf. Zorg voor elkaar.

BOE TA

Zorg, een kernthema van

PLAKKAAT

De gevangenis werkt niet James Gilligan, een Amerikaanse psychiater die zijn carrière gewijd heeft aan het werken met gewelddadige gedetineerden, omschrijft gevangenisstraffen als sociale en psychologische vormen van geweld. Meer nog, hij stelt dat de omstandigheden waarin gedetineerden in Amerika en vele andere landen moeten leven de ideale voedingsbodem zijn voor geweld: voor het gewelddadig maken van mensen die voorheen niet gewelddadig waren en voor het nog gewelddadiger maken van diegenen die reeds gewelddelicten pleegden. Stel dat we doelbewust de omstandigheden zouden willen creëren die het meest effectief zijn om gewelddadige misdaden in een samenleving te vermeerderen, dan hebben we de meest geschikte formule reeds voorhanden: wat we momenteel het strafrecht en de gevangenis noemen. Ons huidige gevangenissysteem, en de filosofie van vergelding en pijniging waarop het grotendeels gebaseerd is, vormen volgens Gilligan een even grote bedreiging voor onze publieke veiligheid als gewelddadige misdaad op zich. Farah Focquaert

6 > oktober 2019

inbreng, initiatief en dagdagelijkse beslissingen weg te nemen, het verbreken van familiale banden en sociale relaties, het hypothekeren van toekomstige werkmogelijkheden en huisvesting, de sociale stigmatisering en zelfstigmatisering, gevoelens van schaamte en minderwaardigheid, ... De detentieschade die gedetineerden en hun naasten op korte en lange termijn ervaren is immens. Kortom, een tough on crime-beleid, gestoeld op massale opsluiting, vormt de antithese van een goed preventief beleid.

Een tough on crimebeleid, gestoeld op massale opsluiting, vormt de antithese van een goed preventief beleid

NOODZAKELIJKE OMMEKEER Uiteraard heeft de overheid de plicht om haar burgers te beschermen en moeten personen die een ernstig gevaar vormen voor de samenleving

Hoewel sommige gevangenen aangeven dat de gevangenis voor hen een moment van ommekeer was, en dit ongetwijfeld zo zal zijn voor sommige plegers van misdrijven, argumenteren zo goed als alle experten dat het repressieve gevangenissysteem zoals we dit vandaag kennen niet werkt. Integendeel, er valt meer te zeggen voor de misdrijf-bevorderende aard van de overgrote meerderheid van de gevangenissen dan dat een verblijf in de gevangenis het plegen van nieuwe misdrijven daadwerkelijk tegengaat. Dit heeft tal van redenen: het gebrek aan gezonde sociaalemotionele ervaringen, de langdurige afzondering, het tekort of totaal gebrek aan lichamelijke en mentale gezondheidszorg, de overbevolking, de aantasting van iemands capaciteit tot zelfcontrole en zelfredzaamheid, het voeden van aangeleerde hulpeloosheid door quasi alle vormen van eigen

PLAKKAAT

wenselijk dan wel verantwoord zijn. Sancties zijn nodig uit respect voor de slachtoffers. Gilligan stelt evenwel dat het geen steek houdt om harde gevangenisstraffen onder de noemer van respect voor slachtoffers te bepleiten. Wat ons huidig strafsysteem doet, veeleer dan tijd en geld te besteden aan het helpen en ondersteunen van slachtoffers, is ongelofelijk veel tijd en geld besteden aan het pijnigen van misdadigers. Respect voor slachtoffers is, helaas, allerminst hun centrale focus. Gilligan pleit niet voor een hervorming van onze gevangenissen aangezien het basisontwerp van een gevangenis zoals wij die kennen van nature misdrijf-bevorderend is, maar voor een volledige ommekeer in de manier waarop we aan strafrecht en bestraffing doen.

Hoe groter de kloof tussen arm en rijk, en hoe groter de sociaal-economische ongelijkheid, hoe hoger de mate en ernst van gewelddadige misdaden in een samenleving zal zijn De belangrijkste sociaal-economische en politieke voorwaarden voor geweld en ernstige misdaden zoals moord zijn volgens Gilligan de ongelijkheden die bestaan in een samenleving: het ‘wij tegenover zij’-gevoel, arm versus rijk, de sterke versus de zwakke, de hooggeschoolde versus de laaggeschoolde, enzovoort. Hoe groter de kloof tussen arm en rijk, en hoe groter de sociaal-economische ongelijkheid, hoe hoger de mate en ernst van gewelddadige misdaden in een samenleving zal zijn. Kortom, de mate waarin destructieve vormen van ‘wij-zij’-denken – waarbij sommige leden van de samenleving

zichzelf identificeren als superieur en anderen als inferieur – ideologisch en structureel ingebed zijn, vormt de beste predictor van de mate en ernst van gewelddelicten in een samenleving.

Hans Claus houdt een pleidooi om onze gevangenissen te vervangen door detentiehuizen die daadwerkelijk rehabilitatie en resocialisatie beogen MENSELIJKE WAARDIGHEID Gilligans jarenlange werk met gewelddadige gedetineerden bracht hem tot de conclusie dat één van de belangrijkste psychologische voorwaarden voor geweld ligt in gevoelens van minderwaardigheid en schaamte, gevoelens die ons huidige gevangenissysteem in de hand werkt. Heel vaak is het zo dat de meest gewelddadige misdadigers zelf het slachtoffer waren van de meest gruwelijke vormen van verwaarlozing, mishandeling en misbruik tijdens hun kindertijd. Wanneer iemand zijn menselijke waardigheid in het gedrang komt en herhaaldelijk als inferieur, waardeloos, nutteloos, zwak en dom bestempeld en behandeld wordt, ontstaat er een proces waarbij die persoon het gebrek aan respect voor zijn menselijke waardigheid vroeg of laat noodgedwongen en soms op desastreuze wijze zal opeisen.

Wat ons huidig strafsysteem doet, veeleer dan tijd en geld te besteden aan het helpen en ondersteunen van slachtoffers, is ongelofelijk veel tijd en geld besteden aan het pijnigen van misdadigers

internationale experten, waaronder Daniel Nagin (criminoloog), Sonja Snacken (criminologe), Arne Kvernik (psycholoog en exgevangenisdirecteur), William Kelly (socioloog) en Federica Coppola (juriste); maar ook in het recente boek Achter Tralies van de Belgische gevangenisdirecteur Hans Claus. De zogenaamde ‘war on drugs’ leidt tot overbevolkte gevangenissen, waarbij vooral de kleine drugdealers in de gevangenis belanden, en de druggerelateerde criminaliteit allerminst verdwijnt. Claus houdt een pleidooi om onze gevangenissen te vervangen door detentiehuizen die daadwerkelijk rehabilitatie en resocialisatie beogen, herval verminderen en op lange termijn een forse besparing in het kostenplaatje opleveren. Zowel op basis van de wetenschappelijke kennis die we hebben als vanuit ethisch perspectief kan ik Claus volmondig bijtreden wanneer hij schrijft: ‘Een genormaliseerd klimaat, waarin we de gedetineerde als een mens behandelen, is volgens mij veel veiliger’. Over de auteur Farah Focquaert is filosofe en doceert wijsgerige antropologie en ethiek aan de Universiteit Gent. Haar filosofisch onderzoek verkent het al dan niet bestaan van de vrije wil en de implicaties die dit heeft op gerechtelijke straffen. Haar ethisch onderzoek situeert zich in het domein van de forensische psychiatrie en de behandeling van psychiatrische aandoeningen. Ze is één van de vier oprichters van The Justice Without Retribution Network, opgestart in 2015. Dit is een multidisciplinair netwerk dat onderzoekers samenbrengt uit de rechten, psychologie, psychiatrie, neurologie en filosofie. Focquaert is een vrije wil skepticus en publiceerde onder andere over rechtvaardigheid zonder vergelding.

Een evenzeer kritische kijk op het gevangenissysteem vinden we terug bij tal van nationale en

oktober 2019 > 7

ACTUA

Vier mythes over ecomodernisme Het ecomodernisme is een groeiende stroming van pragmatische milieubeschermers en armoedebestrijders. Als sympathisant en co-auteur van een boek over ecomodernisme stoort journalist Marco Visscher zich aan de karikaturen die van het ecomodernisme worden geschetst. MYTHE 1 ECOMODERNISTEN NEMEN KLIMAATVERANDERING NIET SERIEUS Dat doen we zeker! Ecomodernisten erkennen dat het klimaat versneld verandert, dat de mens daarvan de oorzaak is en dat dit een serieus probleem is dat vraagt om een snelle en effectieve aanpak. Ecomodernisten onderschrijven de wetenschappelijke consensus, zoals die is beoordeeld door het IPCC, het Klimaatpanel van de Verenigde Naties.

Ecomodernisme is niet te plaatsen in het traditionele kamp van links en rechts De toenemende CO2-uitstoot stelt de mensheid voor een grote opgave. Hoewel de vooruitzichten van de gevolgen van voortgaande klimaatverandering overwegend somber stemmen, menen ecomodernisten dat er geen plaats is voor moedeloosheid: we moeten blijven investeren in oplossingen. Volgens ons vergt een verstandig klimaatbeleid een mix van maatregelen om klimaatverandering af te remmen en maatregelen om ons aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering. Zo pleiten

8 > oktober 2019

we voor technologieën om de CO2uitstoot terug te dringen én voor het ontwikkelen van klimaatbestendig zaaigoed voor boeren in ontwikkelingslanden. Ons uitgangspunt is dat we de kosten en baten van die maatregelen eerlijk moeten verdelen: mensen met lage inkomens en mensen in opkomende landen moeten erop vooruit gaan.

Een verstandig klimaatbeleid vergt een mix van maatregelen om klimaatverandering af te remmen en maatregelen om ons aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering MYTHE 2 ECOMODERNISTEN ZIJN ADEPTEN VAN DE VRIJE MARKT Ecomodernisten hebben oog voor zowel de kracht als de zwakte van de markt. Het kapitalisme was onmiskenbaar een stuwende kracht achter de enorme economische groei van de afgelopen tweehonderd jaar, waar-

DEGEUS

ACTUA

door mensen welvarender, gezonder en gelukkiger werden. Toch schiet de markt tekort, omdat zij ook kan leiden tot ongelijkheid en afbraak van de leefomgeving. Ecomodernisten zien daarom een cruciale rol weggelegd voor de overheid om de markt bij te sturen. Zo pleiten ecomodernisten voor grootschalig overheidsingrijpen bij de transitie naar verduurzaming in zowel de energie- als voedselsector. Denk hierbij aan belasting op bepaalde voedingsmiddelen om gedrag bij te

sturen, of het faciliteren en financieren van de bouw van kerncentrales of andere CO2-arme technieken.

Ecomodernisten pleiten voor grootschalig overheidsingrijpen bij de transitie naar verduurzaming in zowel de energie- als voedselsector Ecomodernisten zien de overheid bovendien als een van de belangrijkste krachten voor innovatie. Ze pleiten daarom voor ruimschootse financiering van universiteiten en andere onafhankelijke wetenschappelijke instellingen om nieuwe duurzame technologieën te ontwikkelen.

MYTHE 3 ECOMODERNISTEN ZIJN RECHTS Sommige mensen noemen ecomodernisme ‘rechts’. Immers, ecomodernisten omarmen zaken als kernenergie, gentechnologie en intensieve landbouw: standpunten die vaker worden gedeeld door rechtse dan linkse partijen. Volgens anderen is ecomodernisme juist ‘links’ vanwege de zorgen om klimaatverandering, armoede en milieu: thema’s die vooral door ‘links’ op de agenda worden gezet.

Vandaag zullen we onze inventiviteit en wetenschappelijke kennis voor een belangrijk deel moeten inzetten om onze leefomgeving te verbeteren

maatschappelijke vraagstukken alleen maar in de weg.

MYTHE 4 ECOMODERNISTEN ZIJN TECHNO-OPTIMISTEN Ecomodernisten erkennen het nut van technologie bij de zoektocht naar oplossingen voor problemen. Daarvoor hoeven we maar een blik te werpen op het verleden: tweehonderd jaar geleden was vrijwel iedereen ter wereld straatarm en ongeletterd, met een gemiddelde levensverwachting van amper 30 jaar. Dankzij doorbraken in wetenschap en technologie overleven we vandaag infectieziektes, eten we veilig voedsel, wonen we in verwarmde huizen en krijgen we een verdoving bij de chirurg. Technologie heeft ons leven op ongelooflijk veel manieren verbeterd. Ook politieke maatregelen hebben invloed gehad op deze vooruitgang.

Ecomodernisten erkennen het nut van technologie bij de zoektocht naar oplossingen voor problemen Dat betekent niet dat we door kunnen gaan op de ingeslagen weg. Te lang schoot het milieu er bij in. Vandaag zullen we onze inventiviteit en wetenschappelijke kennis voor een belangrijk deel moeten inzetten om onze leefomgeving te verbeteren. Ecomodernisten beseffen dat successen uit het verleden geen garanties bieden voor de toekomst. De resultaten uit het verleden stemmen ons echter hoopvol dat we ook problemen van vandaag het hoofd kunnen bieden. Over de auteur

Ecomodernisme is simpelweg niet te plaatsen in het traditionele kamp van links en rechts. Dat blijkt ook uit de politieke voorkeuren van ecomodernisten en sympathisanten: zij vertegenwoordigen vrijwel het gehele politieke spectrum. Dat willen we graag zo houden. Politiek-ideologisch hokjesdenken staat onze missie om nieuwe oplossingen te vinden voor

DEGEUS

Marco Visscher is journalist en spreker. Hij is co-auteur van Ecomodernisme: Het nieuwe denken over groen en groei en schreef vorig jaar het boek De energietransitie: Naar een fossielvrije toekomst, maar hoe?

oktober 2019 > 9

ACTUA

Wat is lookism en waarom is het belangrijk? Uit empirisch onderzoek blijkt dat het ons maar een fractie van een seconde kost om te beslissen of iemand mooi is of niet, en die beoordeling gebeurt meestal onbewust. De reden waarom het de moeite waard loont om dit instinct filosofisch te analyseren is dat we niet alleen oordelen over hoe aantrekkelijk iemand is, we handelen er ook naar door ons gedrag aan te passen aan hoe aantrekkelijk of onaantrekkelijk iemand is. Francesca Minerva

te vooroordelen tegen onaantrekkelijkheid, worden lelijke mensen vaak minder positief gezien dan mooie mensen. Omdat onaantrekkelijke mensen vaak negatief worden gezien, hebben ze op diverse levensdomeinen vaak te maken met een aantal nadelen.

DISCRIMINATIE Het empirische bewijs voor zulke beweringen is behoorlijk overtuigend, zodat het geen twijfel lijdt dat lookism een ernstige en schadelijke vorm van discriminatie is.

Het feit dat blanke, slanke en grote vrouwen oververtegenwoordigd zijn op sociale en traditionele media draagt bij aan het verspreiden van een heel beperkte opvatting over schoonheid die een groot aantal vrouwen uitsluit die aantrekkelijk zouden worden bevonden, mochten we niet blootgesteld zijn aan dergelijke beperkte opvatting van schoonheid © Shutterstock

Lookism kunnen we ruim definiëren als de verschillende manier waarop mensen worden behandeld afhankelijk van hoe aantrekkelijk ze zijn, maar

10 > oktober 2019

het wordt meestal eerder gebruikt om discriminatie tegen onaantrekkelijke mensen dan voorkeur tegen een mooi iemand aan te geven. Wegens implicie-

Wegens impliciete vooroordelen tegen onaantrekkelijkheid, worden lelijke mensen vaak minder positief gezien dan mooie mensen Zo toont onderzoek aan dat aantrekkelijke mensen gemiddeld (gedurende hun hele leven) meer dan € 200.000 meer verdienen dan onaantrekkelijke mensen. Maar onaantrekkelijke mensen zijn ook minder bevoorrecht als student omdat leerkrachten een voor-

DEGEUS

ACTUA

keur blijken te hebben voor studenten die er goed uitzien. Zelfs in de rechtbank is onaantrekkelijkheid een nadeel: uit onderzoeken blijkt dat rechters mooie mensen minder streng behandelen dan onaantrekkelijke mensen. Mensen verwerpen zulk bewijs doorgaans op basis van de populaire bewering dat ‘schoonheid in de ogen van de aanschouwer ligt’ en dus volledig subjectief is. Onderzoeken wijzen er echter op dat esthetische voorkeuren behoorlijk constant voorkomen in onderzoeken binnen eenzelfde cultuur en over verschillende culturen en etnische groepen heen. We hebben dus een goede reden om aan te nemen dat mensen de neiging hebben om het eens te zijn over wie ze wel of niet aantrekkelijk vinden. Dit betekent dat er een redelijke homogene groep mensen is, de onaantrekkelijken, die voortdurend gediscrimineerd wordt. Het zou echter niet correct zijn om te stellen dat esthetische oordelen niet door de maatschappij worden beïnvloed omdat ze intersubjectief of zelfs objectief zijn. Er is immers overweldigend bewijs van het feit dat wat we mooi of lelijk beschouwen sterk beïnvloed wordt door de maatschappij en na verloop van tijd kan veranderen. We hebben in het bijzonder de neiging om graag te zien waar we vertrouwd mee zijn, en dat hangt voor een groot deel af van de maatschappij waarin we nu eenmaal geboren zijn. Dus bijvoorbeeld het feit dat blanke, slanke en grote vrouwen oververtegenwoordigd zijn op sociale en traditionele media draagt bij aan het verspreiden van een heel beperkte opvatting over schoonheid die een groot aantal vrouwen uitsluit die aantrekkelijk zouden worden bevonden, mochten we niet blootgesteld zijn aan dergelijke beperkte opvatting van schoonheid. Zowel onze evolutionaire geschiedenis als onze sociale context dragen dus bij aan het bepalen van wat en wie we mooi en lelijk vinden, en we mogen geen van beide elementen negeren als we lookism willen begrijpen.

BESCHERMING Gezien het overweldigende bewijs dat

DEGEUS

lookism schadelijk is en dat onaantrekkelijke mensen vaak grote nadelen ondervinden, is het redelijk om onszelf de vraag te stellen of we er iets moeten aan doen, en zo ja, wat we kunnen doen om de negatieve gevolgen van lookism tegen te gaan.

Gezien het overweldigende bewijs dat onaantrekkelijke mensen vaak grote nadelen ondervinden, is het redelijk om onszelf de vraag te stellen of we er iets moeten aan doen Onder wetenschappers die lookism bestuderen is er geen consensus over of de overheid al dan niet moet tussenkomen om onaantrekkelijke mensen wettelijk te beschermen tegen discriminatie door lookism. Enerzijds wordt gezegd dat de staat niet mag tussenkomen omdat elke wettelijke maatregel onvermijdelijk zou mislukken, aangezien het heel moeilijk is om gevallen van lookism te identificeren. Bovendien heeft de overheid volgens non-interventionisten geen reden om de vrijheid van burgers in te perken omdat schoonheid afhangt van persoonlijke voorkeur. Anderzijds heeft rechtsgeleerde Deborah Rhode opgeworpen dat de wet moet tussenkomen om mensen tegen discriminatie op basis van uiterlijk te beschermen omdat dit het beginsel van gelijke kansen en individuele waardigheid schendt. Sommige landen en regio’s proberen nu al wettelijke maatregelen te nemen om met lookism om te gaan: in het Amerikaanse Michigan, District of Columbia, Howard County, San Francisco, Santa Cruz, Madison en Urbana zijn maatregelen genomen om discriminatie op basis van uiterlijk wettelijk te straffen, vooral op het vlak van werkgelegenheid. In Australië verbiedt de staat Victoria discriminatie op basis van hoogte, gewicht, maat, gelaatstrekken en moedervlekken (Equal Opportunity Act 2010). Rhode suggereerde ook dat het toepassingsgebied van wetten

inzake handicaps kan worden uitgebreid om mensen te beschermen tegen diverse vormen van discriminatie op basis van uiterlijk. Econoom Daniel Hamermesh heeft andere opties vermeld om bescherming te bieden aan onaantrekkelijke mensen, bijvoorbeeld via economische compensatie en positieve acties. Volgens Hamermesh kunnen deze maatregelen onaantrekkelijke mensen helpen, maar vragen ze mogelijk wel een hoge prijs aan de maatschappij in het algemeen. Een staat beschikt maar over beperkte middelen. Daarom betekent een toename van het aantal mensen die een wettelijke bescherming tegen discriminatie kunnen inroepen dat er minder middelen zijn voor andere gediscrimineerde groepen, zoals bijvoorbeeld etnische minderheden. Het is dus belangrijk om te begrijpen waar en hoe moet worden tussengekomen. Op dit ogenblik is het nog niet duidelijk of juridische maatregelen tegen lookism in het algemeen de gelijkheid en gerechtigheid in onze maatschappij zouden verbeteren. Ondertussen kunnen maatschappelijke veranderingen (in zekere mate) op andere manieren worden verkregen, bijvoorbeeld door mensen bewust te maken over de schadelijke gevolgen van lookism. Op dit moment is het belangrijkste probleem van lookism dat het om een onzichtbare vorm van discriminatie gaat, zodat mensen er zich meestal niet bewust van zijn dat ze lookist zijn. Er kan veel meer worden gedaan om mensen bewust te maken van deze vorm van discriminatie, en veel meer moet gedaan worden om onaantrekkelijke mensen te helpen via wettelijke, sociale en soms zelfs medische tussenkomsten. Over de auteur Francesca Minerva is Post-doctoraal onderzoeker bij FWO aan de Faculteit Wijsbegeerte en Moraal wetenschappen (Ugent). Zij is gespecialiseerd in bioethiek, medische ethiek en moraalfilosofie. Haar onderzoeksinteresse ligt onder meer in toegepaste filosofie (waaronder lookism), abortus en cryonisme.

oktober 2019 > 11

ACTUA

Nul op het rekest OVER DE IMPLICIETE ASSOCIATIE TEST EN HET GEBREK AAN IDEOLOGISCHE DIVERSITEIT IN ACADEMIA Vindt u zichzelf een racist? Weinig lezers zullen die vraag positief beantwoorden. De meesten onder ons geloven, in alle oprechtheid, dat racistische denkbeelden en sentimenten ons vreemd zijn. Maar wat als we diep van binnen toch racistisch zijn? Als je een paar minuten tijd hebt, kan je naar de website van de universiteit van Harvard surfen en de proef op de som nemen. Na enkele minuten plaatjes kijken en toetsen indrukken, krijg je een persoonlijke testscore te zien. Die, zo beweren de bedenkers van de test, ontsluiert hoe racistisch je diep van binnen bent. En dat is ook wat de meeste sociale psychologen (en de rest van de wereld) twee decennia voor waar aannamen. Maarten Boudry

De zogenaamde Impliciete Associatie Test (IAT) werd ontwikkeld door de sociale psychologen Anthony Greenwald en Mahzarin Banaji in 1998. Eerst krijg je een reeks foto’s te zien van zwarte personen en blanke personen. Als je een zwarte persoon ziet moet je één bepaalde toets intikken, bij een blank persoon een andere. De computer meet je reactiesnelheid en het aantal gemaakte fouten (verkeerde toets). Een makkie.

Beroemde en baanbrekende experimenten, die duizend keer werden geciteerd en in alle handboeken prijken, blijken bij nader onderzoek niet repliceerbaar Daarna moet je hetzelfde doen met woorden: de ene toets voor positieve woorden (knap, goed, slim), de andere voor negatieve (lelijk, dom, slecht). Maar dan komt de kat op de koord. In de volgende rondes krijg je een reeks met zowel foto’s en woorden te zien. Nog steeds moet je kiezen tussen twee toetsen, dus nu worden woorden en personen gekoppeld. Bijvoorbeeld: één toets dient voor zwarte personen en negatieve woorden, de andere voor

12 > oktober 2019

ACTUA

blanke personen en positieve woorden. Daarna moet je het omgekeerde doen: alle blanken en negatieve woorden aan de ene kant, alle zwarten en positieve woorden aan de andere. Het resultaat: ons brein raakt in de war. En uit die verwarring, zo menen Greenwald en Banaji, kan je afleiden welke onbewuste, impliciete attitudes we koesteren over witte en zwarte mensen. Iemand met racistische vooroordelen zal vlotter negatieve woorden met ‘zwart’ verbinden en positieve woorden met ‘wit’ dan andersom, omdat hij onbewust associaties legt tussen blank en goed, en tussen zwart en slecht. Een racistisch brein dat positieve woorden met ‘zwart’ moet verbinden,

en negatieve met ‘wit’, moet wat harder nadenken: dat gaat trager en je maakt meer fouten.

Vreemd is wel dat veel zwarte mensen volgens de test dezelfde impliciete associaties delen als witte mensen De associatietest wordt ook gebruikt voor een waaier aan andere toepassingen, maar verwierf vooral faam als graadmeter voor onbewuste racistische vooroordelen. Die hypothese achter de test is op zich zo gek niet: we weten dat mensen attitudes en denkbeelden hebben waarvan ze zichzelf niet bewust

Racisme is een te gewichtig onderwerp om over te laten aan slodderwetenschap.

zijn. Vreemd is wel dat veel zwarte mensen volgens de test dezelfde impliciete associaties delen als witte mensen. Dat wijst er volgens de ontwerpers op dat zwarte mensen negatieve stereotypen over zichzelf hebben ‘geïnternaliseerd’. Ook tussen linkse en rechtse mensen bleek er weinig verschil. Eigenlijk wordt zowat iedereen door de test ontmaskerd als (een beetje) racistisch.

GEBREKKIG ONDERZOEK Dat had tot nadenken moeten stemmen, maar dat gebeurde niet toen de test in 1998 in de media werd gelanceerd. Wat ook niet ernstig werd onderzocht, is de betrouwbaarheid van de test bij herhaalde afname. Dat is nochtans cruciaal: als je een weegschaal gebruikt, wil je ook dat ze telkens ongeveer hetzelfde gewicht geeft. Inmiddels weten we dat de betrouwbaarheid van de associatietest erg laag ligt. Wie de test vandaag aflegt en morgen opnieuw, of binnen twee weken, kan een sterk afwijkende score krijgen. Het grootste probleem is echter dat de testscore weinig of niets zegt over je gedrag in de echte wereld. Psychologen spreken van aan ‘lage validiteit’. Als je een hoge score krijgt op de test, wil dat niet zeggen dat je discrimineert op het werk of geen zwarte vrienden maakt. De rasechte racisten, waarvan we weten dat ze discrimineren en uitsluiten, worden er door de test ook niet uitgehaald. Dat noopt tot de vraag: wat meet die test eigenlijk, behalve minieme verschillen in reactietijden (enkel tienden van een seconde) bij het categoriseren van woorden en foto’s?

Wie de test vandaag aflegt en morgen opnieuw, of binnen twee weken, kan een sterk afwijkende score krijgen Om een lang verhaal kort te maken: de Impliciete Associatie Test is waardeloos, zoals de ontwerpers inmiddels hebben toegegeven (zij het knarsetandend). De belangrijkste vraag is waarom de test niettemin zo’n daverend succesverhaal was. De oorspronkelijke studies waren niet bijster sterk, de betrouwbaarheid

oktober 2019 > 13

ACTUA

werd nooit onderzocht, de link met gedrag in de echte wereld werd gewoon voetstoots aangenomen. Alternatieve verklaringen werden twintig jaar geleden al door critici geopperd: misschien meet de test niet zozeer racistische vooroordelen, maar vertrouwdheid met culturele stereotypen, ongeacht of je die stereotypen zelf omarmt of niet.

Wetenschappers spreken van een heuse ‘replicatiecrisis’ Een andere hypothese gaat radicaal in tegen die van de bedenkers: misschien meet een hoge score wel empathie voor zwarte mensen, in plaats van racisme. Iemand die sociaal bewogen is en vaak stilstaat bij de vooroordelen waarmee zwarte mensen te kampen hebben, kan een hogere testscore krijgen dan iemand die daar onverschillig bij blijft. Niettemin werd de associatietest al snel op de buitenwereld losgelaten, met allerlei onbewezen beweringen over haar toepassingen. En met succes: media pikten de associatietest overal op, er volgden populaire boeken, artikels en documentaires. De bedenkers bereikten academische sterrendom en werden graag genode sprekers.

MORELE INTIMIDATIE Nu is de associatietest niet het enige paradepaardje van de psychologie dat recent van haar voetstuk is gevallen. Wetenschappers spreken van een heuse ‘replicatiecrisis’. Beroemde en baanbrekende experimenten, die duizend keer werden geciteerd en in alle handboeken prijken, blijken bij nader onderzoek niet repliceerbaar.

Onder sociale psychologen situeert 89 procent zichzelf links, tegenover 3 procent rechts Dat wil zeggen: als je probeert om nog eens hetzelfde te doen, onder precies dezelfde omstandigheden, dan krijg je nul op het rekest. Volgens mij legt de onverdiende faam van de associatietest echter ook een probleem bloot waar ik al eerder over schreef: een gebrek aan

14 > oktober 2019

ideologische diversiteit in academia. Er is een vorm van links eenheidsdenken binnengeslopen in bepaalde vakgebieden, en dat begint zich te wreken. Onder sociale psychologen – het vakgebied van de bedenkers van de associatietest – situeert 89 procent zichzelf links, tegenover 3 procent rechts. Dat grote onevenwicht verklaart mede het succes van de associatietest, die een eenvoudig verhaal vertelt dat met name linkse mensen aanspreekt: iedereen is (een beetje) racist. De test beloofde tot een grotere bewustwording te leiden over een groot maatschappelijke probleem, en zo bij te dragen aan een betere samenleving. Academici die de strijd tegen racisme genegen zijn, lieten na om methodologische fouten en gebreken te zoeken, of zelf tests uit te voeren. Iemand die teveel kritische vragen stelt, leek al snel verdacht.

Bij sommige witte mensen werd het bekendmaken van hun persoonlijke score een publiek ritueel van zelfkastijding, waarmee ze deemoedig hun raciale erfzonde bekenden

van hun persoonlijke score een publiek ritueel van zelfkastijding, waarmee ze deemoedig hun raciale erfzonde bekenden. Maar het vertrouwen van activisten in wetenschap werd beschaamd, en dat is jammer. Racisme is een te gewichtig onderwerp om over te laten aan slodderwetenschap. Academici moeten zich bezinnen hoe het zover is kunnen komen. Over de auteur Maarten Boudry is auteur, skepticus en wetenschapsfilosoof aan de UGent. In Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat (2019) trekt hij de lijn door waar die in zijn vorige bestseller Illusies voor gevorderden (2015) eindigde. In zijn boek over illusies nam hij mensen op de korrel die met een al te roze bril naar de werkelijkheid kijken en zichzelf illusies voorhouden. Nu gaat hij de azijnpissers, zwartkijkers en doemdenkers te lijf. Het pessimisme over islamisering, klimaatopwarming, neoliberalisme en het moreel failliet van ons samenlevingsmodel wordt fijntjes ontleed. Boudry vindt steun in de waarden van verlichting en wetenschap die in het verleden hun kracht reeds bewezen hebben. Globaal gezien hebben we het nog nooit zo goed gehad. Maar het kan uiteraard beter.

Tot op vandaag insinueren de bedenkers dat de kritische scherpslijpers gedreven zijn door onfrisse ideeën, en dat ze de ogen sluiten voor racisme in onze samenleving. Dat soort morele intimidatie bevestigt enkel het probleem. Het verklaart waarom een waardeloze test als deze het überhaupt zo ver kon schoppen in de academische wereld. Diversiteitstrainingen in de VS en bij ons maken tot op vandaag veelvuldig gebruik van de associatietest, die mensen bewust zou maken van hun onbewuste vooroordelen. Miljoenen mensen hebben de test zelf afgelegd op de website van Harvard, waar ze ondanks alle kritieken nog steeds online staat. Voor velen was het afleggen van de associatietest zelfs een emotionele ervaring, alsof ze plots een duister geheim over zichzelf te weten kwamen. Bij sommige witte mensen werd het bekendmaken

DEGEUS

Willemsfonds presenteert

12.10 2019

Grand Tour langs de Middellandse Zee

12u30 – 20 u De Krook Miriam Makebaplein 1 9000 GENT

Minard Walpoortstraat 15 9000 GENT

LITER AIR F E S T I VA L

Ilja Leonard Pfeijffer Stefan Brijs Rachida Lamrabet In Koli Jean Bofane De Bronzen Uil

www.hetbetereboek.be

ACTUA

Overbevolkt detentiecentrum voor immigranten in McAllen, Texas 2019. © Wikimedia commons

Over Donald Trump en het kwaad Is Donald Trump intrinsiek kwaadaardig, of is hij slechts een amorele opportunist die alleen uit is op geld en macht? Volgens Susan Neiman komt het niet aan op intenties, maar zijn het de gevolgen van het handelen die bepalen of iemand goed of slecht is. Susan Neiman

Regelmatig word ik in interviews gevraagd of ik denk dat Donald Trump kwaadaardig is. Het antwoord daarop is niet moeilijk, natuurlijk denk ik dat. De moeilijkheid bestaat erin om de manier waarop hij kwaadaardig is te beschrijven. Hij lijkt namelijk een van die zeldzame mensen te zijn zonder enige notie van moraliteit. De vraag is dus eerder: is hij intrinsiek

16 > oktober 2019

slecht, of gewoon een opportunist die alleen uit is op zoveel mogelijk geld en macht?

Het totaal ontbreken van een moreel kompas is op zichzelf al een aanduiding van slechtheid

Het totaal ontbreken van een moreel kompas, de onmogelijkheid om ook maar aan iets anders dan aan macht waarde te hechten, is op zichzelf al een aanduiding van slechtheid. In heel zijn leven heeft Donald Trump laten blijken dat hij geen enkele notie heeft van andere waarden – mededogen, rechtvaardigheid, liefde, geïnteresseerd zijn in anderen

DEGEUS

ACTUA

of de wereld rondom hem. Zijn enige drijfveer is de drang om te domineren, en hij lijkt niet in staat om te begrijpen dat andere mensen misschien andere doelen nastreven in hun leven.

Het is belangrijk om voor ogen te houden dat de weg naar de hel geplaveid is met goede bedoelingen INTENTIES EN GEVOLGEN Er zijn twee manieren om naar het kwaad te kijken (of naar het goede, overigens). De eerste manier heeft te maken met iemands innerlijke drijfveren, welke waarden hij of zij koestert en welke doelen een persoon nastreeft. Goede bedoelingen op zich volstaan echter niet als je er nooit naar handelt. We kennen allemaal mensen die er oprecht enkele degelijke waarden op nahouden, maar te bang of te lui zijn om die in de praktijk te brengen. Zo iemand is Donald Trump niet.

Het is volstrekt duidelijk dat Trump openlijk en gewelddadig racisme aanvaardbaar heeft gemaakt De tweede manier heeft niets met intenties te maken maar met consequenties. Het is belangrijk om voor ogen te houden dat de weg naar de hel geplaveid is met goede bedoelingen. Wat er werkelijk toe doet zijn de gevolgen van onze handelingen voor de wereld waarin we leven. En het is ontegensprekelijk zo dat wat Donald Trump doet slecht is. Het is volstrekt duidelijk dat Trump openlijk en gewelddadig racisme aanvaardbaar heeft gemaakt. Erger nog, ik vrees dat hij het acceptabel heeft gemaakt om er helemaal géén waarden op na te houden – uitgezonderd streven naar geld en macht. Ik ben bezorgd over het voorbeeld dat hij geeft aan jonge mensen, zeker aan hen die er op zich al aan twijfelen of er andere

DEGEUS

waarden dan geld en macht bestaan. Helaas leven we in een cultuur waarin geloven in goedheid, rechtvaardigheid en mededogen iets is om je voor te schamen.

DE BANALITEIT VAN HET KWAAD Toen Hannah Arendt Eichman in Jerusalem schreef, met de bekende frase over de banaliteit van het kwaad, was de geschiedschrijving nog onvolledig. Achteraf bleek dat Adolf Eichman wel degelijk slechte bedoelingen had. Dat doet echter niets af aan Arendts inzicht: het maakt niet uit of je intenties banaal zijn, wat telt zijn de gevolgen van je handelen voor de wereld. Hoewel hij nog geen oorlog begonnen is – en ik hoop dat dat zo blijft – heeft Trump de wereld erger gemaakt. Het feit op zich dat iemand die op geen enkele manier blijk geeft van een geweten, opvoeding of fatsoen de machtigste man van de wereld kan worden, brengt mogelijkheden aan het licht die beter in Pandora’s doos zouden zijn gebleven. Sinds Trump aan de macht is, heb ik veel nagedacht over de banaliteit van het kwaad en de observaties van Primo Levi over de volstrekte normaliteit van de kampbewakers in de Duitse concentratie- en vernietigingskampen. Hij stelde vast dat zij niet noodzakelijk ‘monsters’ waren, maar eerder typevoorbeelden van hoe het kwaad kan geschieden door toedoen van ‘gewone’ mensen. In mijn werk suggereer ik dat Trumps kiezers Amerikanen willen treffen die zij zien als de Ander. Bijgevolg zijn ze medeplichtig aan zijn daden en het kwaad dat hij veroorzaakt.

Het maakt niet uit of je intenties banaal zijn, wat telt zijn de gevolgen van je handelen voor de wereld

hadden. Maar ze zouden die nooit hebben kunnen realiseren zonder de medewerking van miljoenen doodnormale mensen. Veel van hen waren heel beschaafd en fatsoenlijk in andere opzichten, maar om een of andere reden gingen ze erin mee en maakten dus het fascisme mogelijk. Op dit moment in de geschiedenis is het belangrijk eraan te herinneren dat Hitler democratisch verkozen werd, waarna hij steeds verder ging en uiteindelijk de Duitse democratische instellingen vernietigde. Het was banaal. Ook nu zitten we in een lastig parket, en diegenen die dat niet beseffen zijn medeplichtig.

We zitten in een lastig parket, en diegenen die dat niet beseffen zijn medeplichtig Tot slot wil ik graag wijzen op een andere cruciale les uit de Duitse geschiedenis. Het zou mogelijk zijn geweest om de nazi’s een halt toe te roepen als de linkse partijen – die samen de meerderheid van de stemmen behaalden in de verkiezingen van 1933 – zich hadden verenigd. In plaats daarvan bekampten ze elkaar. Amerikanen die er wél waarden op nahouden, moeten zich rond die waarden verenigen en zich niet laten verdelen door verschillen in gender, ras of subtiele politieke meningsverschillen. Waar we nu voor staan is geen politiek, maar een moreel probleem. Over de auteur Susan Neiman is moraalfilosofe en directeur van het Einstein Forum in Berlijn. Ze is auteur van de moderne klassieker Evil in modern thought. Neiman buigt zich in haar werk over het morele vraagstuk van het kwaad, stelt de vraag hoe we weer trots kunnen zijn op de verlichting en bestrijdt het relativisme.

Levi, Arendt en anderen hadden het helemaal juist. Het klopt dat de architecten van het fascisme ontegensprekelijk kwade bedoelingen

oktober 2019 > 17

IN MEMORIAM

In memoriam Rudolf Boehm Eind augustus overleed Rudolf Boehm. Met hem is de laatste van de grote generatie UGent-filosofen waartoe ook Apostel, Kruithof en Vermeersch behoorden, heengegaan. Als eerbetoon geven we u een verkorte versie van het interview dat De Geus met hem had in 2013. Thomas Lemmens

Hoe was het om op te groeien in het Duitsland van de jaren 30? Al heel vroeg merkte ik dat er iets ongewoon aan het opkomen was. Een paar huizen verder was er bijvoorbeeld een lokaal van de S.A. Kent u die nog? We zagen ze daar zingen en marcheren in hun uniformen. Het speciale karakter daarvan was ook voor een kleine jongen onmiskenbaar. Een paar maanden na de ‘machtsovername’ door de nazi’s werd mijn oom aangehouden door de Gestapo. Hij zetelde in de Reichstag voor de Deutschnazionale Partei. In 1932 stemde hij bij een partijcongres tégen een mogelijke coalitie met Hitler, met als gevolg dat hij in 1933 onmiddellijk werd aangehouden. Gelukkig was hij na een paar weken weer thuis, omdat hij bevriend was met de hoofdcommissaris van de Berlijnse politie. Maar op die affaire met mijn oom na merkte je niet zo veel van wat Hitler allemaal bekokstoofde. Het leven in Duitsland verliep inderdaad vrij normaal, en ik heb een gelukkige kindertijd en jeugd gehad. Ik kan het niet anders zeggen. Die gelukkige periode eindigde voor mij in juli 1942, toen mijn twee jaar oudere zus verongelukte. Een voorval dat heel de oorlog, en eigenlijk mijn hele leven, overschaduwd heeft. Wat er

18 > oktober 2019

precies gebeurd is ben ik nooit te weten gekomen, maar ze verdronk in een meer. Kort geleden heb ik mezelf gezegd dat het een luxedood was. Het was één week voor de deportaties van de Joden uit het getto van Warschau. Zij is tenminste nog gestorven op het water, in de zon, terwijl ze aan het roeien was.

Filosofie is geen troostmedicijn. Ze heeft een ernstige taak In 1945 werd u opgeroepen door de Wehrmacht en naar het Oostfront gestuurd. Hoe hebt u dat overleefd? Ik heb daar ongelooflijk veel geluk gehad, ik ben zelfs nooit gewond geraakt. Bij een van de laatste gevechten hebben de Russen me opgepakt. Na een tijdje opgesloten te zijn geweest in een voormalig tabaksdepot, lieten ze ons naar een andere plaats marcheren. Er was veel verwarring, en daarvan heb ik gebruikgemaakt om te kunnen ontsnappen door op te gaan in de menigte op straat. Daarna kon ik via een bootje de Elbe oversteken, samen met andere ontsnapte krijgsgevangenen. Opeens begonnen ze op ons te schieten, ik was de enige

van mijn kompanen die de overkant haalde.

Ik heb de filosofie nooit gezien als een ersatz-religie Denkt u dat filosofie ‘existentiële’ troost kan brengen, in zulke moeilijke omstandigheden? Ik heb de filosofie nooit gezien als een ersatz-religie. Filosofie is geen troostmedicijn. Ze heeft een ernstige taak.

DEGEUS

IN MEMORIAM

De fenomenologie biedt een alternatief voor de oudste intellectuele traditie van Europa. Hoe zou u de kern van de fenomenologie, de filosofische stroming waar u altijd deel van hebt uitgemaakt, beschrijven? De fenomenologie biedt een alternatief voor de oudste intellectuele traditie van Europa. Die traditie berust op een onderscheid, gemaakt door de klassieke Griekse filosofie, tussen de dingen zoals ze op zich zijn, en de dingen zoals ze voor ons zijn. Modern uitgedrukt: tussen het objectieve en het ‘louter’ subjectieve. De pointe van de fenomenologie is juist dat ze deze tweedeling in vraag stelt. Dat wil zeggen dat ze toegeeft dat er eigenschappen zijn die aan de dingen op zichzelf toebehoren, maar ook benadrukt dat er andere eigenschappen zijn die hun oorsprong hebben in de manier waarop de dingen op ons overkomen, hoe ze zich aan ons voordoen. En dat tweede is even werkelijk als het eerste.

Er is veel academische filosofie, maar het trekt allemaal op niet zoveel

Wat is die taak volgens u? Filosoferen bestaat erin om de meest fundamentele principes en uitgangspunten rationeel te bediscussiëren. Wij mensen stellen onophoudelijk van alles voorop. Tot op zekere hoogte kunnen we die vooropstellingen nog bewijzen of bevestigen, maar op een bepaald moment kom je uit bij principes. Voor de ideologie stopt het daar: over ultieme principes kan je niet discussiëren, daar telt enkel nog het geweld of de macht. Voor de filosofie begint net daar de eigenlijke discussie.

DEGEUS

Dat heeft de volgende, metafysische betekenis: wij mensen zijn mede verantwoordelijk voor wat er is, en reeds vanaf het moment dat wij iets op een bepaalde manier zien of beschouwen. Wij moeten ons terug bewust worden van het feit dat het er niet op aankomt onze subjectiviteit zoveel mogelijk uit te schakelen, maar dat er juist heel veel afhangt van onze subjectieve zienswijze. De ‘objectieve’ werkelijkheid die de wetenschap ons laat zien, is dat onze primaire werkelijkheid? Is dat onze leefwereld? Onze voorwetenschappelijke ervaring gaat steeds aan de ‘objectieve’ kijk op de dingen vooraf. En daar is geen oog voor in de wetenschap. Dat leidt tot vervreemding van de werkelijkheid en dat we wat er zich in de natuur

afspeelt gaan zien als iets dat los van ons staat. Hoe kijkt u terug op uw academische carrière? Filosofie is soms meer aanwezig waar men ze niet vermoedt, dan waar ze officieel geprogrammeerd wordt. Je moet beseffen dat de filosofie eigenlijk nooit een schools bestaan heeft geleid. Vanaf de twintigste eeuw is er veel academische filosofie, maar het trekt allemaal op niet zoveel. Al die publicaties … tot wat dient het uiteindelijk? Waar blijft het?

Wij mensen zijn medeverantwoordelijk voor wat er is, en reeds vanaf het moment dat wij iets op een bepaalde manier zien of beschouwen Kijk, ik heb vijftien jaar van mijn leven aan de Husserluitgave gewerkt. Ik ben de enige in België, in Europa en misschien wel in de wereld die de volledige uitgave bezit. Wat doe je daarmee? Zelfs ik heb het niet allemaal gelezen. Als je het beter had willen doen, had je die publicatie jarenlang moeten stilleggen en werken aan een zinvolle en verantwoorde selectie. De publicatiedruk en de volledigheidsobsessie hebben dat onmogelijk gemaakt. Het stond Husserl trouwens voor ogen dat men met zijn werk aan de slag zou gaan in verschillende wetenschappelijke takken. Daar is allemaal niets van in huis gekomen. Dus wat stelt het uiteindelijk allemaal voor? Een slag in het water.

oktober 2019 > 19

HANS VANDECANDELAERE (1970) -- Studeerde geschiedenis aan de UGent -- Sinds 2005 in Brussel actief in de sector van de erfgoededucatie -- Debuteerde als auteur in 2012 met het boek In Brussel. Een reis door de wereld. -- In 2015 volgde het boek In Molenbeek -- Tevens stadsgids en conférencier © Gerbrich Reynaert

VRAAGSTUK

‘Sekswerk is meestal een vrijwillige keuze’ Hans Vandecandelaere In het debat over sekswerk staan abolitionisten lijnrecht tegenover prosekswerkgroepen. Het eerste kamp ziet sekswerkers per definitie als passieve en willoze slachtoffers en wil sekswerk de wereld uit. Het tweede kamp wil vooral inzetten op welzijn, veiligheid en rechten voor de sekswerkers. Waar prosekswerkgroepen minder georganiseerd zijn, vormen abolitionisten een invloedrijke lobby. Voor hen gaat ideologie boven de feiten, ondervond historicus Hans Vandecandelaere. En vraag niet waarom. Sekswerk in België is het resultaat van zijn driejarige zwerftocht doorheen het Belgische sekswerklandschap. Griet Vandermassen

Vandecandelaere spit dit bijzonder gevarieerde landschap in al zijn facetten uit. De ervaringen van sekswerkers, hun beweegredenen, de verschillende branches, raamverhuurders, gezondheidswerkers, de recherche, de sociale inspectie, het debat over sekswerk: het komt allemaal aan bod in een boek dat uitmunt in onbevangenheid en grondigheid. Vandecandelaere houdt zich ver van gemoraliseer, maar kiest uiteindelijk radicaal partij. ‘Het constante inbeuken op het vermeende slachtofferschap van sekswerkers is op den duur immoreel.’

Tegenstanders pimpen de cijfers artificieel. Dat voedt hun ideologisch discours Onze kennis over sekswerk is beperkt, zo stelde je vast. Er bestaat wel degelijk ontzettend veel onderzoek, alleen is het vrij eenzijdig. De focus ligt telkens op deelaspecten, zoals feminisme, wetgeving, mensenhandel of gezondheid. De aandacht gaat ook vooral naar vrouwelijke

DEGEUS

sekswerkers en naar raam- en straatprostitutie. Over bedrijfsorganisatie of thuisontvangst bestaan geen studies. Over de Aarschotstraat hebben we wel gegevens, maar begin maar eens uit te zoeken hoe dat zit in Oostende. Ik wilde met het boek een helikopterzicht ontwikkelen. Daardoor zie je meteen ook de lacunes. De cijfers in rapporten over prostitutie blijken vaak ook puur nattevingerwerk. Cijfers worden vanuit abolitionistische hoek vaak ideologisch aangewend. Terwijl we helemaal geen cijfers hébben, punt. Soms zie je voor België 30.000 sekswerkers vermeld. Waarop is dat gebaseerd? Ik zag nergens een methodologische onderbouw. De grote moeilijkheid is dat er een enorme doorstroming is onder sekswerkers. Velen doen dat maar voor een bepaalde periode en zijn internationaal ook erg mobiel. Begin de advertenties dan maar eens te tellen. Wie hier vandaag adverteert, is morgen misschien weg. Sekswerkers plaatsen bovendien vaak meerdere advertenties, waardoor je met dubbeltellingen zit. Ik hou het

zeer oppervlakkig: het zijn er geen honderd maar ook geen 100.000. En wat gaan we tellen? Brengen we ook webcamseks in rekening? Hoe tel je dat? Het is nattevingerwerk, ook op internationaal niveau.

In België geldt alleen wie prostitutie faciliteert als crimineel Tegenstanders pimpen de cijfers artificieel. Dat voedt hun ideologisch discours. Als je sekswerk per definitie gelijkstelt met slachtofferschap, kom je meteen aan een groot aantal slachtoffers. Hetzelfde met gedwongen prostitutie. Volgens de Vrouwenraad is 60 tot 80 procent gedwongen, terwijl het weinige gedegen onderzoek dat we hebben in de buurt van 8 procent komt. België heeft de definitie van mensenhandel in 2005 enorm opgerekt. Waarom? Mensenhandel is in de strafwet nu inderdaad erg breed gedefinieerd. Dwang, een wezenskenmerk van

oktober 2019 > 21

VRAAGSTUK

mensenhandel, is eruit gehaald. Dat laat meer ruimte om te vervolgen, omdat slachtoffers zich niet altijd herkennen als slachtoffer. Maar een gevolg is wel dat, als een sekswerker vrijwillig instemt met bepaalde handelingen, derde partijen zoals chauffeurs en verzekeraars nu vervolgd kunnen worden als mensenhandelaars. Men zal dat in de praktijk niet snel doen, maar in principe zijn ze wel strafbaar.

HYPOCRISIE Is het Belgische beleid niet hypocriet? Zowat alles wat met prostitutie te maken heeft is strafbaar, maar het wordt wel gedoogd. Je mag prostituee zijn in België. Thailand heeft een prohibitionistische wetgeving: zowel sekswerkers, derde partijen als klanten zijn er crimineel. Wereldwijd hanteert een honderdtal landen deze wetgeving, vanuit het idee dat prostitutie gelijkstaat aan moreel verderf en misdaad. België heeft gekozen voor abolitionisme, het tweede meest verbreide beleidsstelsel. Achterliggend idee is dat de sekswerker een slachtoffer is dat beschermd moet worden. In België geldt alleen wie prostitutie faciliteert als crimineel. In de hele rayon van abolitionistische landen is ons land wel een van de weinige die ook adverteren verbieden. Je mag prostituee zijn, maar je mag geen klanten lokken. Het hypocriete ligt er inderdaad in dat het allemaal gedoogd wordt.

We moeten aan risicobeperking doen in plaats van te straffen. We moeten zorg verlenen Hoe kwam België aan zijn wetgeving? Dat is historisch gegroeid, door feministisch lobbywerk vanaf het einde van de negentiende eeuw. Feministische en religieuze groepen konden hun agenda vervolgens op internationaal niveau doordrukken. In 1950 stelden de Verenigde Naties het Verdrag van New York op. Dat was

een heel abolitionistische wetgeving, waarvan de onze nagenoeg een kopie is. Wie het beroep mogelijk maakt, is strafbaar. België ondertekende dat verdrag, Nederland niet. Dus stond het Nederland vrij om prostitutie in 2000 te legaliseren. Als wij dat willen, moeten we uit het verdrag stappen. Dat is niet opportuun, want het heeft ook goede elementen. We moéten natuurlijk vechten tegen mensenhandel. Voormalig justitieminister Koen Geens was van plan om de economische uitbating van prostitutie uit de strafwet te halen. (met nadruk) On-waar-schijnlijk was dat, omdat die herwerking van het Strafwetboek in alle stilte gebeurd is. De Gentse hoogleraar strafrecht Gert Vermeulen wist daar als een van de weinigen van. Geens stond geen le-

galisering toe, wel decriminalisering: het werd mogelijk om geld te verdienen aan andermans prostitutie. Door het Verdrag van New York te amenderen kan dat. Maar door de val van de regering-Michel eind 2018 ligt die hele herziening van het Strafwetboek nu plat.

Mijn pleidooi: sekswerk inbedden in het gewone arbeidsrecht Het zou een reusachtige stap vooruit zijn, voor de veiligheid van de sekswerkers en het reduceren van stigma. Dat bepaalt mijn standpunt. Het is risicovol werk. We moeten aan risicobeperking doen in plaats van te straffen. We moeten zorg verlenen.

VRAAGSTUK

Het gaat daarbij niet alleen om de gezondheidsdiensten, maar ook om goeie uitbaters. Die zijn cruciaal voor het welzijn van de sekswerkers. Stop dus met eerlijke uitbaters te criminaliseren. Want sekswerk zal er altijd zijn, hoewel niet noodzakelijk onder dezelfde vorm. Wie sekswerk wil uitroeien, dwingt mensen de illegaliteit en onveiligheid in. In Zweden zijn klanten sinds 1999 strafbaar. Wat zijn de gevolgen? Bij straatprostitutie wordt de onderhandelingstijd korter, omdat de klant bang is. Dat speelt in het nadeel van de prostituee. De vertrouwensrelatie tussen sekswerkers en politie wordt ondermijnd. Want hoewel de prostituee niet crimineel is, gaat ze wel om

met criminelen, namelijk de klanten. Het Zweedse beleid is erg moralistisch: wij gaan je beschermen en redden. Er is het geval van een escort wiens kind geplaatst is omdat ze zogezegd autodestructief bezig was en dus haar kind niet kon opvoeden. Er zijn nog dergelijke casussen gemeld. Hoe ga je bovendien zo’n beleid financieren? Plaats je op elke hoek van de straat politiemensen? Hetzelfde in Frankrijk: dat moet fortuinen kosten. In welke mate het beleid effectief afgedwongen wordt, weten we ook niet. En dat allemaal vanuit de nietgefundeerde veronderstelling dat sekswerk geen vrije keuze kan zijn. Het kan natuurlijk nog veel erger. In landen als Thailand, waar sekswerkers

‘Je kan onder meer werken met flexi-jobs en artiestenstatuten. De weinige pornoacteurs die nog in België actief zijn, werken überhaupt met een artiestenstatuut, net als webcammers.’ © Gerbrich Reynaert

crimineel zijn, is de situatie schrijnend. Ze hebben geen rechten en krijgen te maken met zware corruptie en geweld door leger en politie. Het is een van de redenen waarom Amnesty International pleit voor decriminalisering van prostitutie.

Een prostitutiebeleid moet eerst voldoende lang onderhuids gevoerd worden EEN NORMALE JOB In Nieuw-Zeeland is prostitutie een job als een andere. Is dat niet de meest humane oplossing? Dat is mijn pleidooi: sekswerk inbedden in het gewone arbeidsrecht. In Nieuw-Zeeland hebben prostituees gewone arbeidsrechten, vanuit het idee dat de meeste sekswerkers vrij en rationeel voor dit werk kiezen en een volwaardig beroep uitoefenen. Geen enkel prostitutiebeleid zal ooit helemaal waterdicht zijn, maar naar verluidt werkt het. Nieuw-Zeeland is natuurlijk een eiland, met weinig migratie. Het is nog de vraag of je dit beleid zomaar elders kan implementeren.

Ik denk dat we onze hele definitie van pooierschap moeten herzien. Dat is zo’n containerbegrip Maar toch. Met legalisering, zoals in Nederland, ga je het warm water uitvinden door speciale wetten uit te werken om prostitutie te regelen. Je kan het ook anders aanpakken, door sekswerk in te voegen in de bestaande arbeidswetgeving. Gert Vermeulen heeft dat concreet uitgewerkt. Je kan onder meer werken met flexi-jobs en artiestenstatuten. De weinige porno-acteurs die nog in België actief zijn, werken überhaupt met een artiestenstatuut, net als webcammers. Wel, breid dat dan uit. Zorg voor een breder vangnet aan sociale statuten, ook met betrekking tot belastingen, want het is een verhaal van rechten

juli 2019 > 23

VRAAGSTUK

en plichten. Je kan bijvoorbeeld met een forfaitair bedrag werken dat je sowieso moet betalen, zoals de sociale inspectie doet met toiletdames in de stations. Verdien je meer, dan mag je dat houden. Als sekswerkers internationaal zo mobiel zijn, is het wellicht niet makkelijk om hen in zo’n statuut te krijgen. Dat is een andere vraag. Hoeveel liggen er wakker van een sociaal statuut? Niet veel. In Gent moeten raamprostituees ingeschreven zijn als dienster. Maar dat is nep, dat is geen afdoende statuut! Ze krijgen wel een werknemerscontract, maar hun werkuren sluiten helemaal niet aan bij de realiteit. En ze hebben slechts een minimumpakketje rechten. Mijn voorstel: breid dit uit en dwing het dan ook af, en bied het laagdrempelig aan. En hang het zeker niet direct aan de neus van politici. Een prostitutiebeleid moet eerst voldoende lang onderhuids gevoerd worden. Violett, een centrum voor gezondheidszorg en hulpverlening aan prostituees, is al enkele

jaren met iets heel knaps bezig, het Platform Prostitutie Vlaanderen. Het brengt in alle stilte sekswerkers, uitbaters, politie en gezondheidsdiensten samen om te praten en zo geleidelijk op te bouwen. Politici schieten alles snel af. Of het nu gaat om voorstellen tot decriminalisering of tot klantencriminalisering, alle pogingen lopen direct spaak binnen het parlement. De meningen zijn te verdeeld. Het is beter om eerst een sterk discours op te bouwen van onderuit. Aan het Gentse glazen straatje zie je wel eens kerels in dikke auto’s die een meisje ophalen of afzetten. Zijn dat pooiervriendjes? Gent ken ik niet zo goed, maar ik zie dat wel vaker gebeuren in de Aarschotstraat. Ik denk dat we onze hele definitie van pooierschap moeten herzien. Dat is zo’n containerbegrip. Uiteraard heb je zware gevallen en echte mensenhandelaars, maar het ‘vriendje van’ is daarom geen crimineel. En nochtans, van zodra zij hem geld toestopt onder het mom van een gedeelde toekomst, is hij de facto een pooier. We moeten daar meer grijswaarden in zien.

‘Voor de claim van tegenstanders dat normalisering van sekswerk tot een grotere vraag naar prostituees en dus tot meer mensenhandel leidt, bestaat geen enkel bewijs.’ © Gerbrich Reynaert

Het blijft wel een zeer informele wereld. Ik pleit ervoor om een veel scherper zicht te krijgen op al die informele netwerken Ik denk dat er vooral een probleem is van problematische relaties. Veel van die relaties zijn op vrijwillige basis en de meisjes vinden er steun in, maar er is ook een uitbuitend element aanwezig, want hij verwacht een deel van haar geld. Dwang wordt dus steeds zeldzamer? Voor de raamprostitutie volgens de politie bijvoorbeeld wel. Paspoort of gsm afnemen, fysiek geweld, zo’n dingen komen nog maar weinig voor. Zeker in Antwerpen, waar de situatie het meest rooskleurig is, en ook in Gent. In Schaarbeek globaal gezien ook, maar er blijven een aantal probleemgroepen.

Thailand kent een grote sociale ongelijkheid. Zijn dat dan echt vrije keuzes van die vrouwen? Wellicht niet, maar op dat moment is het misschien wel de beste keuze Het blijft wel een zeer informele wereld. Ik pleit ervoor om een veel scherper zicht te krijgen op al die informele netwerken. Er ligt nog zoveel maagdelijk onderzoek te wachten. Een meisje van twintig dat hier in Brussel belandt: hoe doe je dat? Je hebt daar hulp voor nodig. En hoe vind je hier een appartement, zonder werkcontract? Je zit met een grijze informele sector, maar we mogen die niet eenzijdig crimineel noemen. Arbeidsrechtelijk zal dat wel voor een stuk crimineel zijn, want je appartement verhuren zonder contract mag niet. Maar dat is absoluut niet het niveau van mensenhandel. Veel derde partijen zijn gewoon dienstverleners. Vaak helpen vriendinnen ook vriendinnen. En hoe ouder de migratie,

VRAAGSTUK

hoe groter het sociale weefsel binnen die gemeenschap en hoe vlotter alles verloopt. Latino’s komen bijvoorbeeld vaak via Spanje naar België, omdat ze daar gemakkelijker aan papieren geraken. Via informele netwerken, geleid door familie en vriendinnen, geraken ze in België.

HANDELINGSVRIJHEID Je pleit ervoor om niet langer te denken in termen van dwang versus geen dwang, maar van handelingsvrijheid: het vermogen om sekswerk aan te bieden tegen de eigen voorwaarden. Dat is cruciaal. Er is een enorme mobiliteit onder sekswerkers, qua locatie en qua branche. Men probeert nu eens het raam uit, dan weer een champagnebar. Dat illustreert handelingsvrijheid. Natuurlijk blijft de ultieme vraag of dit écht vrij kan zijn, maar keuzes vinden altijd binnen bepaalde limieten plaats. Zo kent Thailand een grote sociale ongelijkheid. Zijn dat dan echt vrije keuzes van die vrouwen? Wellicht niet, maar op dat moment is het misschien wel de beste keuze, als ze zo hogerop kunnen klimmen. In goede omstandigheden en van zodra de transactie overeengekomen is, ligt de macht altijd bij de sekswerker. Zij of hij bepaalt de grenzen. Ik vond het in de a gogo’s van Bangkok, waar ik ook onderzoek deed, bijvoorbeeld meesterlijk hoe sommige vrouwen de klant-toerist bespelen. Veel mannen zijn ontzettend naïef in hun smeekbedes. De dames duwen hen gewoon in hun gewenste illusies. Wat weten we over het psychisch welzijn van sekswerkers? Vergelijkend onderzoek met andere vrouwen valt niet negatief uit. Pornoactrices gebruiken iets meer drugs maar hebben over het algemeen een positiever zelfbeeld. Een studie van Pasop bij prostituees toonde dat de helft qua welzijn even hoog scoort als andere vrouwen, een kwart hoger en een kwart lager. Dat eerste kwart verdient goed, werkt in veilige omstandigheden en is niet afhankelijk

DEGEUS

van drugs. Bij het andere kwart is dat omgekeerd. Sekswerk is een zeer hiërarchische markt, met veel deelsectoren. Dat gaat van een schrijnende sector als straatprostitutie tot een zeer comfortabele, zoals webcamseks. Je kunt dus niet veralgemenen. Webcamseks is een snel groeiende branche. En je kunt niet zeggen dat die vrouwen slachtoffer zijn, want ze werken autonoom. Het is een miljoenenindustrie, zeer fascinerend. Er zijn wel vaker derde partijen bij betrokken dan ik eerst dacht. Als je met hen chat, merk je dat niet zij antwoorden, maar anderen. Soms hoor je hen ook onder elkaar praten. Maar dat lijkt me onschuldig, het zijn vrienden of vriendinnen of studiomedewerkers. Een webcammer werkt behoorlijk autonoom. Ze maakt haar eigen materiaal. De helft van de opbrengst gaat naar het webcambedrijf, de helft naar haar. Wat ik me wel afvraag: als je er erg jong aan begint en je kop staat online, kan dat je carrière compromitteren. Hoe gaan ze daarmee om? En betekent het geen hyperbanalisering van seksualiteit? Dat maakt het onderwerp van sekswerk ook zo boeiend. Het raakt aan alles: cultuurfilosofie, migratie, seksualiteit, bedrijfsorganisatie, arbeidsrecht, strafrecht, noem maar op.

vaak uit ultraconservatieve religieuze hoek. Op Europees niveau is de invoering van klantencriminalisering nu aan de winnende hand. Zelfs in Nederland ligt dat nu op tafel. Het legaliseringsbeleid staat er zwaar onder druk. Er zijn daar inderdaad fouten gemaakt, zoals te strikte registratiebepalingen voor prostituees en een vermindering van de vergunde werkplekken, met een groeiende illegale sector tot gevolg. Maar voor de claim van tegenstanders dat normalisering van sekswerk tot een grotere vraag naar prostituees en dus tot meer mensenhandel leidt, bestaat geen enkel bewijs. Hans Vandecandelaere, En vraag niet waarom. Sekswerk in België. Epo: 2019, 263 p.

Hans Vandecandelaere

En vraag niet waarom Sekswerk in België

Wereldwijd moeten we eens beginnen stilstaan bij de financiële belangen van abolitionistische ngo’s. De financiering komt vaak uit ultraconservatieve religieuze hoek Denk je dat de antisekswerklobby wereldwijd aan impact wint? Er moeten miljoenen mee gepaard gaan. In België komt het verzet vooral vanuit feministische hoek, zoals de Vrouwenraad. Die functioneert vrij autonoom. Maar wereldwijd moeten we eens beginnen stilstaan bij de financiële belangen van die abolitionistische ngo’s. De financiering komt

oktober 2019 > 25

FILOSOOF OVER FILOSOOF

Maurice Merleau-Ponty FILOSOOF VAN DE ERVARING Met De existentialisten schreef Sarah Bakewell een heerlijk boek over een bijzondere generatie Franse denkers. Het boek – deels biografie, deels ideeëngeschiedenis – roept de opwindende sfeer op van het Parijs uit het midden van de vorige eeuw. Bakewell laat zien hoe de ideeën van filosofen als Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir vorm kregen en hoe deze kleurrijke groep denkers hun filosofie in de praktijk bracht in hun levens en vaak woelige relaties. De vragen die ze zich stelden zijn vandaag nog springlevend. Hoe kan ik een vrij mens zijn? Hoe kan ik een authentiek leven leiden? Hoe kan ik antwoorden op de gebeurtenissen van mijn tijd zonder mijn vrijheid uit handen te geven? Sarah Bakewell onderzoekt wat de existentialisten ons nog te bieden hebben in de 21e eeuw. Als voorproefje van haar bezoek aan de Nacht van de Vrijdenker vindt u hier een door de auteur zelf geselecteerd uittreksel uit het boek, over de misschien wat minder mediagenieke maar daarom zeker niet minder interessante Maurice Merleau-Ponty. Maurice Merleau-Ponty bouwde een gewone academische carrière uit, terwijl De Beauvoir en Sartre mediasterren werden. Hij werd op de Rive Gauche niet nagezeten door fotografen en Amerikaanse fans. Journalisten ondervroegen hem niet over zijn seksleven, jammer genoeg, want ze zouden een aantal interessante verhalen hebben gehoord. Ondertussen werd hij de meest revolutionaire denker van heel zijn entourage, zoals in 1945 duidelijk werd bij de publicatie van zijn meesterwerk, Fenomenologie van de waarneming (La phenomenologie de la perception). Hij blijft een invloedrijk figuur in de moderne filosofie, maar ook in verwante vakgebieden zoals de cognitieve psychologie. Merleau-Ponty was een fenomenoloog in hart en nieren, toegewijd aan de taak om ervaring zo nauwkeurig en precies mogelijk te beschrijven.

26 > oktober 2019

Merleau-Ponty was een fenomenoloog in hart en nieren, toegewijd aan de taak om ervaring zo nauwkeurig en precies mogelijk te beschrijven EENVOUDIGE VRAGEN – COMPLEXE ANTWOORDEN De carrière van Merleau-Ponty was een casestudy in de kunst van het compromissen sluiten, omdat hij zorgvuldig balanceerde tussen twee disciplines die vaak worden beschouwd als rivalen: psychologie en filosofie. Merleau-Ponty probeerde ze bij elkaar te brengen en het beste van twee werelden te verenigen. Zijn dissertatie uit 1938 ging over gedragspsychologie, maar hij werd in 1945

Maurice Merleau-Ponty (1908 - 1961) © www.merleaupon

hoogleraar filosofie aan de universiteit van Lyon. In 1949 verliet hij die leerstoel en werd hoogleraar psychologie en pedagogie aan de Sorbonne, waar hij Jean Piaget opvolgde, daarna werd hij hoofd filosofie aan het College

DEGEUS

FILOSOOF OVER FILOSOOF

effecten van hersenbeschadigingen en andere trauma’s. Hij werd vooral beïnvloed door de gestalttheorie, een psychologische stroming die onderzoekt hoe ervaring als een geheel tot ons komt in plaats van als afzonderlijke deeltjes.

Wat Merleau-Ponty intrigeerde in dit alles was niet het existentialistische discours over angst en authenticiteit. Zijn vragen waren eenvoudiger, maar bleken helemaal niet zo eenvoudig te zijn Wat Merleau-Ponty intrigeerde in dit alles was niet het existentialistische discours over angst en authenticiteit. Zijn vragen waren eenvoudiger, maar bleken helemaal niet zo eenvoudig te zijn. Wat gebeurt er als we in een café een kop koffie pakken of een cocktail drinken terwijl we naar het geroezemoes om ons heen luisteren? Wat betekent het als ik schrijf met een pen, of door een deur naar binnen loop? Deze handelingen zijn bijna niet volledig te beschrijven of te begrijpen, maar de meesten van ons doen dit met het grootste gemak, de hele dag door. Dat is het werkelijke mysterie van het bestaan.

De ontwikkelingspsychologie is volgens Merleau-Ponty van essentieel belang voor de filosofie. Dat is een buitengewoon inzicht

nty.org

de France in 1952. Bij al die rolwisselingen werden zijn psychologische studies steeds filosofischer, waarbij hij zijn wijsgerige benadering baseerde op psychologisch en neurologisch onderzoek, waaronder studies naar de

DEGEUS

In Fenomenologie van de waarneming begint Merleau-Ponty met Husserls gedachte dat we moeten filosoferen vanuit onze ervaring van de fenomenen, maar hij voegt eraan toe dat deze ervaring tot ons komt via de sensitiviteit, beweeglijkheid en aandachtigheid van ons lichaam. Zelfs als we aan iets denken dat er niet is, vormt onze geest een denkbeeldig ding met kleuren,

vorm, smaak, reuk, geluid en tactiele eigenschappen. Ook bij abstract denken maken we gebruik van fysieke metaforen of beelden, zoals wanneer we een taak ‘zwaar’ of een discussie ‘verhit’ noemen. We zijn zelfs op onze meest filosofische momenten zintuiglijk bezig. Maar Merleau-Ponty volgt Husserl en de gestaltpsychologie ook als hij ons eraan herinnert dat we deze zintuiglijke ervaringen zelden ‘rauw’ tot ons nemen. Als fenomenen ons bereiken zijn ze al gevormd door de interpretaties, betekenissen en verwachtingen waarmee we ze proberen te vatten, die op hun beurt weer gebaseerd zijn op eerdere ervaringen en de algemene context van de ontmoeting. We zien dat ene ding op tafel meteen als een zak snoep, en niet als een verzameling van vormen, kleuren en schaduwen die we moeten decoderen en identificeren. De groep mensen die we in het veld zien rennen ís voor ons een voetbalteam. Daarom kan optische illusie ons op het verkeerde been zetten: we denken een bepaalde vorm te zien, totdat we echt kijken en ons realiseren dat we door onze gedachten zijn misleid. Het is ook de reden waarom een inktvlek van Rorschach op ons overkomt als een plaatje van iets, en niet als een betekenisloos ontwerp.

ONTWIKKELINGSPSYCHOLOGIE EN FILOSOFIE Natuurlijk moeten we deze kunst van het interpreteren van en anticiperen op de wereld leren. Dat gebeurt in onze vroege jeugd. Daarom is de ontwikkelingspsychologie volgens Merleau-Ponty van essentieel belang voor de filosofie. Dat is een buitengewoon inzicht. Afgezien van Rousseau hebben heel weinig filosofen voor hem de kindertijd serieus genomen. De meesten veronderstelden dat alle menselijke ervaring de ervaring is van bewuste, redelijke en verbaal ontwikkelde mensen die zo uit de lucht zijn komen vallen, gebracht door de ooievaar. Ook in de Beauvoirs De tweede sekse neemt de kindertijd een grote plaats in, evenals in Sartres biografieën. Sartre schreef in zijn Flaubertboek dat we als mensen ‘voortdurend discussiëren met het kind dat we waren,

oktober 2019 > 27

FILOSOOF OVER FILOSOOF

en zijn’. Maar in zijn strikt filosofische verhandelingen stelt hij de kindertijd niet voorop zoals Merleau-Ponty dat doet. Volgens Merleau-Ponty kunnen we onze ervaring niet begrijpen als we niet inzien dat we ten dele nog altijd kind zijn. We worden misleid door optische illusies omdat we ooit hebben geleerd om de wereld te zien in vormen, objecten en dingen die relevant voor ons zijn. Onze eerste waarnemingen vielen samen met onze eerste actieve pogingen om de wereld te verkennen. Onze waarnemingen zijn nog altijd met die wereld van de kindertijd verbonden. We leerden een zak snoep herkennen en ontdekten tegelijkertijd hoe goed het is om de inhoud ervan in je mond te steken. In later jaren vormden het zien van een zak snoep, de impuls om die te pakken, de spontane speekselvorming, de gretigheid en frustratie als hij wordt afgepakt, de vreugde van het krakende omhulsel en de heldere kleuren van de zoete lekkernijen elk een deel van het geheel. Toen Simone de Beauvoir als kind de neiging had om te bijten ‘in bloeiende amandelbomen en mijn tanden in de noga van de zonsondergang’ te zetten, was dat omdat haar geest al een synesthetische maalstroom van smaak en ervaring was. Waarneming blijft dat, met alle zintuigen die als een geheel samenwerken. We ‘zien’ de breekbaarheid en de gladheid van een vensterglas, of de zachtheid van een wollen deken. Zoals Merleau-Ponty schrijft: ‘Uit de beweging van een tak waarvan een vogel zojuist is weggevlogen leest men zijn soepelheid of buigzaamheid af.’ Tegelijkertijd is onze waarneming verbonden aan alle bewegingen die we maken in de wereld: we raken aan, grijpen naar iets en reageren op dingen om ze te leren begrijpen. Om de textuur van een stuk stof te ontdekken wrijven we het tussen onze vingers met een geoefende beweging. Zelfs onze ogen zijn voortdurend aan het werk en nemen zelden iets waar met een onbewogen blik. Afstand inschatten doen we in stereo, tenzij zoals bij Sartre het zicht in een van onze ogen ontbreekt. Onze ogen wer-

28 > oktober 2019

ken al metend samen, maar we ‘zien’ deze berekeningen niet. Wat we zien is het object: het ding zelf. We staan er zelden bij stil dat wat we zien ten dele bestaat uit onze steeds wisselende blikken en onze manier om aandacht te geven of naar de dingen te grijpen.

Menselijke ervaring heeft alleen zin als we afscheid nemen van de oude gewoonte van de filosofie om te beginnen met een solitair, ingekapseld en onbeweeglijk volwassen zelf DE SOCIALE DIMENSIE VAN HET BESTAAN Ook een factor in dit alles is volgens Merleau-Ponty ons sociale bestaan: we gedijen niet zonder anderen, of in elk geval niet lang, en we hebben hen vooral in onze jeugd nodig. Dat maakt solipsistische speculatie over het bestaan van anderen onzinnig. We zouden ons nooit aan zulke speculaties wagen als we er niet al door zouden zijn gevormd. Zoals Descartes gezegd zou kunnen hebben (wat niet zo is): ‘Ik denk dus bestaan de anderen.’ We groeien op met mensen die met ons spelen, discussiëren, praten, luisteren en die ons emoties en gebaren leren. Zo worden we vaardige, denkende en goed geïntegreerde wezens.

Bewustzijn is als een ‘plooi’ in de werkelijkheid In het algemeen is Merleau-Ponty van mening dat menselijke ervaring alleen zin heeft als we afscheid nemen van de oude gewoonte van de filosofie om te beginnen met een solitair, ingekapseld en onbeweeglijk volwassen zelf, dat afgescheiden is van het lichaam en van de wereld, waarmee we later weer in contact moeten worden gebracht en waarbij alle elementen die het zelf omgeven worden toegevoegd als de kledingstukken van een barbiepop. Het is omgekeerd: we glijden van de baarmoeder via het geboortekanaal

een wereld in waarin we totaal worden ondergedompeld en ingekapseld. Die onderdompeling duurt zolang als we leven, ook al trekken we ons van tijd tot tijd terug om te kunnen nadenken of dagdromen. Voor MerleauPonty kan bewustzijn nooit een ‘niets’ zijn dat radicaal gescheiden is van zijn, zoals Sartre voorstelde in Het zijn en het niet. Hij ziet het niet eens als ‘open plek in het bos’, zoals Heidegger. Zoekend naar een eigen metafoor die beschrijft wat bewustzijn is, komt hij tot een mooie vergelijking. Bewustzijn, zo zegt hij, is als een ‘plooi’ in de werkelijkheid, zoals wanneer iemand een stuk textiel vouwt waar een holte in ontstaat. Die plooi is er een poosje, maar wordt uiteindelijk weer gladgestreken. Er is iets verleidelijks, ja, zelfs erotisch aan dit idee van het bewuste zelf als een geïmproviseerd holletje in het kleed van de wereld. Ik heb mijn privacy, een kamertje waarin ik me terugtrek. Maar ik ben een deel van het kleed en ik ben eruit gevormd zolang als ik hier ben.

HET BEWUSTZIJN ALS CHIASME Fenomenologie van de waarneming (1945) was slechts het begin van zijn zoektocht. Hij schreef veel meer, waaronder een onvoltooid werk dat in 1964 werd gepubliceerd als Le visible et l’invisible. Hij herhaalde het beeld van het gevouwen kleed, maar kwam ook met een nieuw beeld. Dat was het beeld van bewustzijn als ‘chiasme’. Het woord komt van de Griekse letter chi, die geschreven wordt als χ. Het gaat hem om de gekruiste en in elkaar gestrengelde vorm. In de biologie verwijst dit teken naar de kruising van twee zenuwbanen of gewrichtsbanden. In de taalkunde is het een retorische vorm waarin een zin wordt beantwoord door een andere zin die de woorden omdraait, zoals toen John F. Kennedy zei: ‘Vraag niet wat je land voor jou kan doen, maar wat jij kunt doen voor je land’, of toen Mae West zei: ‘Niet de mannen in mijn leven tellen, maar het leven in mijn mannen.’ Deze gevlochten figuren doen denken aan twee handen die

DEGEUS

FILOSOOF OVER FILOSOOF

Door de waarneming, het lichaam, het sociale leven en de kindertijd voorop te stellen vergaarde MerleauPonty de wijdverbreide outsiderthema’s van de filosofie en pakte die op om ze in het centrum van zijn denken te plaatsen. In zijn inaugurele lezing aan het College de France op 15 januari 1953, die werd gepubliceerd als Lof der wijsbegeerte (Eloge de la philosophie), zei hij dat filosofen zich bovenal zouden moeten richten op het dubbelzinnige in onze ervaring. Tegelijkertijd zouden ze helder moeten blijven denken over deze ambiguïteiten, door hun verstand en de wetenschap te gebruiken. Want, zegt hij: ‘Men herkent de filosoof hieraan dat bij hem onverbrekelijk samengaan: de smaak voor evidentie en de zin voor ambiguïteit.’ Een voortdurende afwisseling tussen deze beide is vereist, een soort heen en weer wiegende beweging ‘die aldoor van kennis terugleidt naar onwetendheid en van onwetendheid naar kennis’.

Sarah Bakewell, De existentialisten.Filosoferen over vrijheid, zijn en cocktails.

elkaar vastpakken, of aan de wollen draad die bij het breien steek voor steek een patroon vormt. Of zoals Merleau-Ponty zegt: ‘Het grijpen is gegrepen.’

De gang van onwetendheid naar zekerheid is nooit definitief, want de draad van het onderzoek voert ons altijd weer terug naar de onwetendheid Voor hem was het een goede manier om de verbinding tussen het bewustzijn en de wereld in een beeld te vat-

DEGEUS

ten. Alles grijpt in elkaar, zoals het netwerk van elkaar kruisende lijnen in een breipatroon. Ik kan de dingen in de wereld zien, maar kan ook zelf worden gezien, omdat ik uit de wereld besta. Als ik iets aanraak met mijn hand, raakt dat ding ook mij aan. Als dat niet het geval was, zou ik helemaal niets kunnen zien of aanraken. Ik zie de wereld nooit vanuit een veilige plek erbuiten, zoals een kat die naar een aquarium kijkt. Ik kom dingen tegen, omdat ze mij tegen kunnen komen. Hij schreef: ‘Het is alsof ons zicht is gevormd in het hart van het zichtbare, alsof er tussen dat en onszelf een intimiteit is zo sterk als tussen de zee en het strand.’

Wat Merleau-Ponty hier beschrijft is een voorbeeld van ‘chiasme’, een Xachtige onderlinge verwevenheid, in dit geval niet tussen het bewustzijn en de wereld, maar tussen het verwerven van kennis en het stellen van vragen. De gang van onwetendheid naar zekerheid is nooit definitief, want de draad van het onderzoek voert ons altijd weer terug naar de onwetendheid. Dat is de meest aantrekkelijke beschrijving van filosofie die ik ooit heb gelezen, en het beste argument waarom filosofie de moeite waard is, ook al brengt ze ons steeds opnieuw terug bij het begin (of misschien wel juist daarom). Sarah Bakewell

Vert.:Karl van Klaveren Noot van de redactie Deze tekst is een ingekorte versie van het hoofdstuk ‘De dansende filosoof’ uit De existentialisten. Filosoferen over vrijheid, zijn en cocktails. Vert. Karl van Klaveren. Uitgeverij Ten Have: november 2016. Titels en tussentitels zijn van de redactie.

oktober 2019 > 29

FILOSOOF OVER FILOSOOF

Machiavelli Over de essentie van het politieke Machiavelli (1469-1527) is een uitermate geschikte denker om de politiek te begrijpen, zelfs vandaag de dag. Niet omdat hij een cynisch denker zou zijn, al staat zijn naam hiervoor wel bekend. ‘Machiavellisme’ drukt eigenbelang, machtshonger, geslepenheid uit. Maar ik verkies Machiavelli te lezen als een voorstander van de vrije republiek – hij probeerde in woelige, gevaarlijke tijden een politiek systeem te steunen dat volksinspraak mogelijk maakte. Hij combineert dit ambitieuze verlangen met een stevige dosis realisme: politieke veranderingen komen moeizaam tot stand. Ambities moeten bescheiden blijven. Tinneke Beeckman

Machiavelli gelooft niet in de hemel op aarde. Utopisch denken is gevaarlijk. Mensen blijven altijd menselijk; ze zullen nooit moreel perfect worden, zelfs niet als een politiek systeem hen daartoe dwingt. Machiavelli rekent evenmin op een beloning in een leven na de dood. In zijn politieke analyses blijft het religieuze perspectief vooral afwezig. Het beste wat burgers kunnen dan bereiken, is dat niemand op aarde de hel moet beleven. Zo’n hel is leven in slavernij, onderdrukt door een tiran of door buitenlandse heersers. Daarom pleit Machiavelli voor de vrije republiek: die laat toe om de ergste machtsmisbruiken te bestrijden.

Machiavelli pleit voor de vrije republiek: die laat toe om de ergste machtsmisbruiken te bestrijden

30 > oktober 2019

CONFLICT In zijn analyses beschrijft Machiavelli de essentie van het politieke. Dat is niet de harmonie tussen de verschillende geledingen in de samenleving, maar juist een onoplosbaar conflict tussen twee umori, twee stemmingen of twee verlangens: die van de elite, en die van het volk. Vorsten, machthebbers, de Grandi, willen hun macht behouden en versterken. Het volk wil niet overheerst worden, vrij zijn. Machiavelli neemt hier afstand van de harmonische visie op politiek die bij Plato, Aristoteles, Cicero, en zelfs zijn humanistische tijdgenoten centraal staat. Neen, politiek bestaat uit tegenstrijdige strevingen, en een gezonde samenleving laat juist toe dat deze wrijvingen openlijk worden beleefd. Want uit dit conflict ontstaan wetten die de vrijheid bevorderen. Het volk moet namelijk zijn eisen kenbaar kunnen maken. Een volk dat van vrij-

Mensen blijven altijd menselijk; ze zullen nooit moreel perfect worden, zelfs niet als een politiek systeem hen daartoe dwingt heid houdt, verhindert dat corrupte politici meer macht verwerven. Aan de andere kant verlangt de elite naar macht. Wie tot de bezittende klasse behoort, wil zijn positie veiligstellen door middelen te controleren. De elite verlangt dus naar macht, wat tot tirannie kan leiden. En indien het volk te veel zeggenschap krijgt, dan dreigt de anarchie. De heersende klasse be-

DEGEUS

FILOSOOF OVER FILOSOOF

beelden van zo’n gewelddadige, maffieuze burgerconflicten.

Politiek bestaat uit tegenstrijdige strevingen, en een gezonde samenleving laat juist toe dat deze wrijvingen openlijk worden beleefd

Niccolò Machiavelli (1469-1527)

perkt dus deze anarchistische tendens; ze beheerst een code van loyauteit, eer en strijd, die het land beschermen in tijden van oorlog. Conflict is dus de essentie van het politieke. Machiavelli geeft een duidelijke betekenis aan dit productieve, positieve conflict, dat de vrijheid garandeert: burgers hebben tegengestelde visies op het algemene belang, en ze moeten hiermee naar buiten kunnen komen. Sommige vormen van verdeeldheid in een samenleving zijn nefast. De verdeeldheid in clans, bijvoorbeeld, waarbij familie- of groepsbelangen primeren. Dan ontaardt het conflict in een spiraal van haat, weerwraak en geweld. In de ‘Florentijnse geschiedenis’ geeft Machiavelli treffende voor-

DEGEUS

Religieuze verdeeldheid is een andere negatieve vorm van conflict. Machiavelli verafschuwt de toespraken van de dominicaanse priester Savonarola, die de Florentijnen in goede en slechte gelovigen opdeelt. Savonarola ‘beschreef twee legerscharen, één onder het bevel van God, en dat waren hij en zijn volgelingen, en de andere onder het bevel van de duivel, dat waren zijn tegenstanders.’ Wie burgers indeelt in goede en slechte mensen, introduceert een tweedracht die het domein van het politieke te buiten gaat. Deze verdeeldheid genereert geen constructieve spanningen, en dus ook geen vrijheid. Je kan mensen ook niet moreel indelen. Voor Machiavelli is elke mens tot goede en slechte dingen in staat, ongeacht zijn positie in de samenleving of zijn overtuigingen. Het is juist fundamenteel dat elke burger de legitimiteit van de tegenstander erkent. Die legitimiteit volgt ook uit de rol die elke burger te spelen heeft – elkeen heeft iets bij te dragen tot de vrije republiek, mits hij handelt binnen een visie op het algemeen belang en zijn eigenbelang overstijgt. Die politieke erkenning lukt niet meer zodra die tegenstander een te vernietigen vijand wordt, een duivelse figuur die niets goeds te bieden heeft.

Voor Machiavelli is elke mens tot goede en slechte dingen in staat, ongeacht zijn positie in de samenleving of zijn overtuigingen

eigen spelregels, die niet tot de moraal of de religie kunnen herleid worden. Machiavelli’s werk leest als een grondige, complexe inleiding in de essentie van het politieke. Zelfs vijfhonderd jaar later, heeft zijn werk niets aan

frisheid of actualiteit ingeboet. Over de auteur Tinneke Beeckman is zelfstandig filosofe. Zij blijft de praktische en maatschappelijke waarde van filosofie uitdragen in talloze lezingen en workshops in België en Nederland. Tinneke Beeckman schreef in 2012 het succesvolle Door Spinoza’s lens, waarin ze de hedendaagse wereld vanuit Spinoza’s denken belichtte. In haar nieuwe boek Machiavelli’s lef pleit ze voor een herwaardering van de politieke filosofie van Machiavelli, die ten onrechte een slechte reputatie verworven heeft, en laat ze zien hoe Niccolò Machiavelli een gids voor de lezer kan zijn.

Het politieke verloopt dus volgens

oktober 2019 > 31

POËSTILLE waarom

Onthaaste schoonheid E.E. CUMMINGS DROEG EEN HART Renaat Ramon

De dichter e.e. cummings, alias de staatsburger Edward Estlin Cummings (1894-1962), werd door de criticus Richard Kostelanetz beschouwd als de belangrijkste Amerikaanse dichter uit het midden van de vorige eeuw. Vertaler Willy Spillebeen deelt de gevestigde mening dat cummings met Ezra Pound, Gertrude Stein, T.S. Eliot en William Carlos Williams tot de fine fleur van de Amerikaanse modernistische poëzie behoort. De antiburgerlijke passivist cummings was, schrijft Spillebeen, een hippiedichter avant la lettre, een voorloper van de seksuele revolutie, en een late voorloper van de Beat Generation. Wellicht waren Beatniks als Jack Kerouac, William C. Burroughs en Allen Ginsberg vooral onder de indruk van cummings’ autobiografische romans The Enormous Room (1922) en Eimi (1933). Ook op de Europese poëzie heeft zijn werk veel invloed gehad, aantoonbaar ook op de Nederlandstalige, hoewel hier heel weinig van hem is vertaald. Spillebeen, die zijn capaciteiten reeds bewees met vertalingen van onder meer Rafaël Alberti, Federico Garcia Lorca en Pablo Neruda, heeft het goede idee gehad een selectie te maken uit cummings’ Complete Poems 1904-1962 (het zijn er meer dan duizend) die in 1994 werden samengebracht. De titel Horizontale zaken (Leuven, Uitgeverij P, 2019) suggereert een bepaalde thematiek die de ondertitel 69 gedichten over liefde, onliefde en lust & Belgium expliciteert. (Het gedicht Belgium, toegevoegd ter wille van de titel is, zoals Spillebeen zelf beseft, niet het beste.)

32 > oktober 2019

Dat cummings hoofdzakelijk over (diverse vormen van) liefde schrijft is niet alleen het gevolg van een obsessie die hij met veel min of meer gezonde soortgenoten deelt, het is ook een stellingname. Gedicht 34 (de 69 zijn titelloos) luidt:

meneer iks die kraait of kakelt over kunst en esthetiek elk zijn smaak maar jij orakelt naar mijn smaak te saai te chic praat over wat ons mannen raakt waarover we elkaars menig deelden een mooi meisje moedernaakt is meer waard dan een miljoen beelden. Dat seks en schoonheid niet altijd samen gaan werd ook door deze dichter onderkend. Gedicht 17 beschrijft een vrouw, misschien een prostituée, waarmee hij ‘onliefde’ bedrijft: ‘het leven dringt haar haastig op aan mij’ ( ), zij ‘heft een brutaal kraamvrouwengezicht op / en met geslepen lege verzonken ogen / glimlacht zij, / één zeer zichtbaar grimas morrelt / aan de voor mij enorme gespitste kussende lippen. / terwijl in de harige gleuf van dichtgeknepen dijen // een grove sjofele wijvenwaanzin opborrelt.’ Andere, latere gedichten zijn in een geheel andere toonaard gezet zoals uit deze geëxalteerde fragmenten blijkt: ‘mijn vrouw is een ivoren tuin / die vol bloemen staat’; ‘Vrouw, daar jouw schrijden / frèler is dan al / wat leeft, dan al wat ademt / op aarde en in de zee / omdat jouw lichaam nieuwer is’. Er is ook deze sublieme regel: ‘ik draag je hart (ik draag het in mijn hart)’.

spoeden de vingers van de klei ne ooit mooi e da me (die zit te naai en voor het o pen raam in deze fraaie morgen) zich in plaats van te dansen zijn ze misschien bang dat het leven van hen wegrent (vraag ik me af) of zou zij niet we ten dat het leven (dat nooit oud wordt) altijd mooi is en dat iemand die mooi is zich nooit haast De inhoud van cummings’ meer ‘scabreuze’ gedichten was de goegemeente niet altijd welgevallig en ook de vormgeving, vaak even onorthodox, riep weerstand op. Versificatie en syntaxis oogden vreemd en ergerden ietwat conservatieve collegae als T.S. Eliot. Ook Spillebeen meent dat cummings’ ‘typografische acrobatieën’ betekenis noch functie hebben en de lectuur bemoeilijken; hij heeft ze ‘noodgedwongen’ in zijn vertaling gehandhaafd. Beschouwen wij het ‘verticale’ gedicht 52 met de incipit ‘waarom’ even van nabij, dan stellen wij vast dat de vele witregels en enjambementen, het afbreken en splitsen van woorden en de bedachtzame haakjes, wel degelijk functioneren. Ze dwingen je tot langzaam lezen. Zij visualiseren het trefzekere ongehaast zijn die geacht wordt een kenmerk van een schoonheid te zijn. Schoonheid, zegt cummings in een ander gedicht, is ‘mijn ware wereld’. Schoonheid geïncarneerd in een vrouw. Die vrouw, dit ‘zoetelief’, is zijn lot.

DEGEUS

COLUMN

Verjaring Beste lezer, Hij is weer voorbij, die lange harde zomer. Ik kijk er naar uit om mij opnieuw te koesteren aan het knetterend haardvuur en te genieten van de lange winteravonden, gehuld in een gedateerde pull. Maar in augustus gebeurde wel iets buitengewoon: ik verjaarde. Wie mij kent, kent de afgezaagde boutade: ik werd verwekt tijdens het von Rundstedt offensief. Mijn vader loste zijn schot aan het thuisfront en nu zit ik hier. Maar nu het vak geschiedenis al lang naar de geschiedenis is verwezen, zullen weinigen hier een boodschap aan hebben (‘who the hell is von Rundstedt?’). Op 6 augustus 1945 was er Hiroshima, op 9 augustus Nagasaki en op 11 augustus ik. Een toevallig samenkomen van weergaloze catastrofes. Wat valt er nog te vertellen over mijn verjaardag? De temperatuur op 11 augustus 1945 lag tussen 11,6 °C en 23,3 °C en was gemiddeld 17,3 °C. Er was 0,1 mm neerslag. Er was 12,3 uur zonneschijn (82%). De gemiddelde windsnelheid was 2 Bft (zwakke wind) en kwam overheersend uit het noorden. En mijn lieve ouders, geïnspireerd door mijn zorgeloze verschijning (ik woog als ‘oorlogskind’ 4,379 kg en de van dienst zijnde verloskundige had het over een lekker varkentje), verwelkomden mij als volgt op het geboortekaartje: ‘Heden kwam een zonnig roosje ons huwelijk voor de tweede maal verblijden. Het ontving bij de kerstening de naam van Willem (en zo voort).’ Dit jaar vond de herdenking plaats in intieme familiekring. Ik was ervan overtuigd dat ik de volgende dag een groots apart feestje zou bouwen met de vrienden, maar ik trof enkel een kater aan. De tijd wordt ongeduldig met mij. De houdbaarheidsdatum komt dichterbij. Op de vraag hoe hij zich voelde nu hij de vijftig voorbij was, reageerde Josse De Pauw gevat: ‘Als je ’s morgens ontwaakt zonder ook maar één pijntje te voelen mag je er vanuit gaan dat je

DEGEUS

dood bent’. Tijd om ons de vraag te stellen wat een verjaardag eigenlijk voorstelt, want geboorte- en sterfdagen worden in één adem herdacht. Zelfs misdrijven verjaren. Heb ik onderweg mijlpalen gezien? Ja hoor. Mijn tweede verjaardag ging gepaard met een paniekaanval toen men mij voor het eerst op de plee zette. Ik hield me krampachtig vast aan de rand van de toiletbril, overtuigd dat het zwarte gat mij ging opslokken. Op drie snoof ik voor het eerst de geur van geboend hout en geschrobde vloertegels op in de dreigende gang van de katholieke kleuterschool. Op vijf kroop ik onder de schoolbanken om te gluren naar de witte slipjes van de meisjes. Op zes voelde ik me voor het eerst groot worden, nu de heilige hostie op mijn tong werd gelegd. Twaalfde verjaardag: plechtige communie, eerste serieuze erecties. Zestien: je mocht naar films KNT gaan kijken. Achttien: je mocht – eindelijk – achter het stuur van een limousine gaan zitten en de grote volwassenensnelweg inslaan. Eenentwintig: juridisch en burgerlijk volwassen. Zesentwintig: in het huwelijksbootje stappen en deinen over hoogte- en laagtepunten. Drieëndertig: verdwaasd door een wild feest, dronken, sleepte ik mijn inboedel naar buiten en wou een groot kampvuur aanrichten. Ik riep: ‘vandaag is het de verjaardag van Jezus Christus dood!’. Gelukkig tegengehouden door welwillende lieden. Veertig: de gedachte dat je, in het beste geval, halfweg bent. Vijftig: collega’s geven je het boek Sex after 50 van Dr. Alan Francis cadeau (‘This long-awaited book is the most complete ever published on the subject, a virtual encyclopedia of everything that is known about Sex after 50!’– Times). Het bestaat uit 356 blanco pagina’s. Drieënzestig: met vervroegd pensioen, de permanente aanwezigheid van vier vrouwelijke collega’s op de werkvloer (en ik als enige man) werd er te veel

aan. Achtenzestig: groots feest in mijn boshut, want ik dacht dat ik de losgeslagen sfeer van de achtenzestigers nog eens moest overdoen. Negenenzestig (soixante-neuf): stil feest in intieme kring zonder de voor de hand liggende seksuele associatie uitgevoerd te hebben. Zeventig: geweldig feest met véél genodigden, rijkelijke maaltijden en overvloedig vloeiende alcoholica. Alles tevergeefs, ik los tot op vandaag de zware schulden af. Vierenzeventigste verjaardag: mijn kleinzoon is vijf geworden en ik voel me veertig jaar jonger. Een uitmuntende vriend schonk mij het boek Elke vriendschap met mij is verderfelijk. De ontroerende briefwisseling tussen Joseph Roth en Stefan Zweig. Mijn levensgezellin koos voor Ilja L eonard Pfeijffer: Grand Hotel Europa, een boek dat ze al lang wou lezen. En, naar aloude traditie, werd ik overstelpt met voortreffelijke wijnen en andere spiritualiën die langzaam zullen verdwijnen onder het spinrag, want drinken is niet bevorderlijk voor mijn nieuwe vrienden BPH en VKF (lees: benigne prostaathypertrofie en voorkamerfibrillatie). Maar van alle verjaardagen is de zeventiende ongetwijfeld de schoonste. Alleen Arthur Rimbaud kon die magische verjaardag, waar men balanceert op de grens tussen snel ontglippende kindertijd en aanstormende volwassenheid, zo weergaloos verwoorden: On n’est pas sérieux, quand on a dix-sept ans. Nuit de juin ! Dix-sept ans ! - On se laisse griser. La sève est du champagne et vous monte à la tête... On divague ; on se sent aux lèvres un baiser. Qui palpite là, comme une petite bête... O, beste lezer. Ik vergat de kaartjes van de laatste getrouwen: ‘You’re not old, you’re vintage!’ Willem de Zwijger

oktober 2019 > 33

CULTUUR

Het Betere boek maakt een Grand Tour langs de Middellandse Zee

Thomas Siffer © Thomas Sweertvaegher

Dit jaar maken het Willemsfonds en literair curator Sigrid Bousset een Grand Tour langs de Middellandse Zee met Het Betere Boek. Ilja Leonard Pfeijffer, In Koli Jean Bofane, Stefan Brijs, Ghayath Almadhoun, Burhan Sönmez, Rachida Lamrabet, Fik Meijer en vele andere grote namen en jong talent uit binnen- en buitenland tekenen present op dit literair festival. Traditiegetrouw sluit het festival af met de prijsuitreiking van De Bronzen Uil. Yarrid Dhooghe

ILJA LEONARD PFEIJFFER, THOMAS SIFFER, MARIJKE ARIJS & STEFAN BRIJS ZOEKEN ZUIDELIJKE OORDEN OP De Nederlandse Ilja Leonard Pfeijffer en de Belgische Thomas Siffer hebben één ding gemeen: ze hebben hun vaderland verruild voor het geliefde Italië. Maar daar loert de wereldproblematiek bijna dagelijks om de hoek. Hoe kijken zij naar ‘onze’ turbulente Middellandse Zee vandaag? Stefan Brijs woont al enkele jaren in Andalusië en schreef er zijn Andalusisch logboek. Marijke Arijs, die met De hoed van Federico een literaire reisgids voor Spanje schreef, praat met Brijs over zijn nieuwste telg Zonder liefde, en waarom Spanje hem zo inspireert.

34 > juli 2019

VINCENT VAN MEENEN & GHAYATH ALMADHOUN HEBBEN HEIMWEE NAAR HUN VADERLAND Vincent Van Meenen trok naar Griekenland om er te wonen, maar plots sloeg de heimwee naar België toe. In het autobiografische We houden zo van Anthi legt hij zijn ziel bloot. Dit prachtige boek over een Griekse liefde is de basis voor een intiem gesprek met goede vriend Jan Dertaelen. De Palestijns-Syrische dichter Ghayath Almadhoun woont sinds 2008 in Zweden. Constante in zijn baanbrekende poëzie is heimwee en het schuldgevoel van een jonge intellectueel die zijn moederland heeft verlaten. Hij getuigt hierover tijdens Het Betere Boek, in een gesprek met Brigitte Herremans.

Gerda Dendooven © Rika Vanhove

CULTUUR

BURHAN SÖNMEZ, RACHIDA LAMRABET EN IN KOLI JEAN BOFANE KIJKEN NAAR DE WERELD VAN VANDAAG Actualiteit ontbreekt niet op Het Betere Boek. Le Soir hoofdredactrice Béatrice Delvaux leidt het debat tussen Rachida Lamrabet en de Congolese Brusselaar In Koli Jean Bofane over Marokko als land van aankomst en vertrek. Later op de dag praat L amrabet met de Turkse auteur Burhan Sönmez over het Turkije van gisteren en vandaag.

HET BETERE BOEK Zaterdag 12 oktober 2019 De Krook & De Minard in Gent PROGRAMMA EN TICKETS www.hetbetereboek.be ste boek Schoonheid voor het oprapen over kunstroven door de Romeinen. Patrick Lateur en Michael De Cock geven je een rondleiding door de wereld van de Griekse mythes. Gerda Dendooven illustreert hun reis live vanop het podium.

POËZIE EN (LITERAIRE) EILANDEN

Vincent Van Meenen © Hiemstra Pavon

Vier jonge makers, gekozen door deBuren, laten zich inspireren door een eiland in de Middellandse Zee. Iduna Paalman, Giuseppe Minervini, Bernke Klein Zandvoort en Younes van den Broeck brengen hun nieuwe creaties in primeur. Eén van de hoogtepunten op Het Betere Boek is ongetwijfeld het muzikaal poëzieprogramma. De dichters Taha Adnan (Marokko), Fatena Al-Ghorra (Palestina), Ghayath Almadhoun (Palestina-Syrië), Emad Fouad (Egypte) en Hoshang Ossi (Syrië) lezen voor uit eigen werk met muzikale begeleiding van de Iraakse muzikant Osama Abdulrasol.

MIJN MIDDELLANDSE ZEE De hele dag door passeren de festivalgasten tijdens een levendig praatprogramma de revue om het te hebben over hun meest markante plek van betekenis aan de Middellandse Zee. Welk boek raden ze daarbij aan? Ilja Leonard Pfeijffer © Stephan Vanfleteren

GRASDUIN DOOR DE ANTIEKE MIDDELLANDSE ZEE MET FIK MEIJER, PATRICK LATEUR, MICHAEL DE COCK & GERDA DENDOOVEN

Rachida Lamrabet © Koen Broos

Fik Meijer is één van de grootste classici-historici voor de Middellandse Zee-regio en het antieke Rome. Met een indrukwekkende reeks boeken bracht hij de oudheid onder de aandacht van een groot publiek. Tijdens Het Betere Boek praat hij met Luc Devoldere ondermeer over zijn nieuw-

DE BRONZEN UIL: WIE VOLGT LENNY PEETERS OP? De genomineerden voor De Bronzen Uil 2019 zijn: Hannelore Bedert, Annemarie Haverkamp, Mariken Heitman, Julien Ignacio, Tim Kamps en Femke Vindevogel. Ook dit jaar sluit de prijsuitreiking van De Bronzen Uil en de publieksprijs traditiegetrouw Het Betere Boek af. Op zaterdag 12 oktober 2019 weten we dus wie De Bronzen Uil wint. Stemmen voor de publieksprijs kan nog tot en met donderdag 10 oktober 2019.

juli 2019 > 35

CULTUUR

De troostende geesten van Johan Tahon Nadat Johan Tahon een tijd zwarte sneeuw gezien heeft als beginnend beeldhouwer, werd hij eerst gegeerd in de Vlaamse collecties, getoond in musea en veel gevraagd door de galerijen om zich verder te ontpoppen tot een zeer bekend kunstenaar met internationale allure. Hij had de moed om zich niet zonder slag of stoot te ontdoen van de invloedrijke West-Vlaamse galerij De Weer. Na wat wankelen, bleek dit de juiste beslissing om zijn werk verder te ontwikkelen. Willem Elias

Hij houdt er twee ateliers op na. Eén in Oudenaarde voor de grote constructies en één in de Zwalmstreek naast zijn woning voor het meer intieme werk. In beide ziet men wat men ondertussen de typische Tahon-figuren kan noemen. Creaturen die zich in alle mogelijke bochten wringen, met wisselende melancholische mimieken en die vooral wit zijn. Je waant je daardoor in een etherische sfeer. Zijn werk heeft inderdaad iets angeliek. Zijn deze geesten engelbewaarders uit de christelijke mythologie of de daimonion, een geleigeest die Socrates vergezelde? Zijn het de schimmen uit onze angstige dromen of de Pierrots uit het tragi-komische theater? Zijn het figuranten uit het meesterwerk van Wim Wenders, Der Himmel über Berlin of zijn het helden of heiligen uit de oude westerse en nietwesterse religies? Zijn het de korai uit Athene maar dan met een gekwetste gelukzalige glimlach of fetisjen uit Afrika, met de afdruipende sporen van rituele handelingen? Ze zijn het geen van allen, want het zijn schepsels uit de manueel gerealiseerde verbeelding van Tahon. Familie zijn ze wel. Het zijn

36 > juli 2019

beelden door de mens gemaakt om bescherming te zoeken, allicht in illusies waaraan men een gezicht wil geven. Vergeten we niet dat ‘illusie’ etymologisch terug gaat op: ‘inspelen’, het spel, één van de moeders van cultuur en kunst.

Reeds vóór het Oude Testament vindt men teksten waarin de engel verschijnt. Dit archetype blijft ook de hedendaagse kunstenaar inspireren Het is verleidelijk om in dit verband te rade te gaan bij het archetype-concept van Jung, een beeld dat – zij het onder verschillende verschijningen – bij alle volkeren van alle tijden een belangrijke rol speelt in de cultuur, omdat het vorm geeft aan zeg maar universele gevoelens, ondersteund door de aanwezigheid in het onbewuste via de droom: het Kind, de Held, de Grote Moeder, de Wijze, de Oplichter… Ook de Engel zou men er aan toe kunnen voegen. De engel staat voor het goede, voor de troost en de bescherming. Reeds vóór het Oude

CULTUUR

Testament vindt men teksten waarin de engel verschijnt. Dit archetype blijft ook de hedendaagse kunstenaar inspireren.

Johan Tahon gelooft zelf sterk in de ‘psychobiografie’, de methode om via de kennis van de levenservaring van de kunstenaar het werk te begrijpen Johan Tahon © Laura Geldof

EEN CATASTROFE TEVEEL En troost kan Johan Tahon gebruiken. Hij maakte wat men noemt een ‘ongelukkige jeugd’ mee. De relatie met zijn vader was ronduit slecht te noemen. Het leidde niet tot misdadigheid, maar tot de andere weg, de weldaden, het creëren van een artistiek oeuvre waaraan ook anderen iets hebben. Kunst zit vaak in de buurt van de therapie, zowel door het maken als door het beleven van het maaksel. Het bleef daar niet bij. Zijn moeizame start als artiest bracht ook niet onmiddellijk vrolijkheid. De fles als troost hield geen soelaas in, al belette het zijn creativiteit niet. Geheelonthouding is sinds lang zijn credo zonder zondigen. Het verlies van een jong kind was een catastrofe teveel. Maar gelukkig was er de kunst. Ik vertel dit soort persoonlijke gegevens zelden of nooit als ik het werk wil toelichten. Johan Tahon gelooft echter zelf sterk in de ‘psychobiografie’, de methode om via de kennis van de levenservaring van de kunstenaar het werk te begrijpen. Vanuit deze hoek heeft hij zelf zijn engelbewaarders gemaakt. In dit geval ten voordele van de droom, want zijn vriendelijke fantomen gaan in tegen de wetten en de praktische bezwaren van de daadwerkelijkheid, waardoor Willem Elschot zich liet afschrikken. Het zijn ook geen gedaanten die de wijsheid van de oude dag met zich meedragen, maar wel de blijmoedigheid van de kindertijd. In Der Himmel über Berlin van Wim Wenders kruisen twee rode draden elkaar. Er is de wandel van de oude man, niet voor niets Homerus genaamd, die ronddwaalt door de vergane gebouwen van wat ooit de Potsdammer Platz was en de bibliotheek, in het verleden dus. En er is het ritmisch citerend schrijven van het gedicht Lied Vom Kindsein van Peter Handke. In dit laatste zit een sfeerverwantschap met de bevolking van de droomwereld van Johan Tahon. Peter Handke typeert de kinderlijkheid door de vragen: waarom ben ik ik en niet jij? Waarom ben ik hier en waarom niet daar?

Waar begint de tijd en waar eindigt de ruimte? Is het leven onder de zon niet slechts een droom? … De kunstenaar als kind gebleven volwassene is sterk aanwezig in het werk van Johan. Als hij erover spreekt stijgen de ballonnen naar de hemel. Dit facet van zijn werk trekt ook andere kunstenaars aan. Zo heeft hij Till Lindemann leren kennen, de frontzanger van Rammstein, een Duitse metalband die een eigen stempel op dit genre gezet heeft. Hij schreef vijf gedichten bij het werk van Johan Tahon. Een ervan vond hij zo mooi dat de titel, Wir überleben das licht, ook de naam werd voor zijn tentoonstelling in het Bonnefantenmuseum. De samenwerking liep uit op een gezamenlijk boekproject.

De kunstenaar als kind gebleven volwassene is sterk aanwezig in het werk van Johan THERAPEUTISCHE KRACHT Misschien is het die therapeutische kracht die het Universitair Ziekenhuis VUB deed besluiten een reeks vervreemdend/geruststellende koppen te plaatsen. Ze bevolkt de overgangsbrug tussen de inkomsthal en het Louis Tielemansgebouw. Naast het gips als basismateriaal voor het creëren van zijn witachtige wereld, is Johan Tahon gaan experimenteren met keramiek. Het werd een bijdrage aan de bewijsvoering dat klei tot meer kan leiden dan tot een pot. Het ontstaan in de geschiedenis van een voorwerp dat iets kan vatten is al een culturele prestatie. Wanneer men dit utilitaire overstijgt, wordt het een dimensie meer. Door te spelen met glazuren wordt de indruk van vochtigheid bestendigd. Het werd een belangrijk nevenkenmerk van zijn werk. De reeds zeer intense mimetische kracht van de gelaatsuitdrukking wordt nog verstevigd door de dripping-wirwar van glazuurvloeisel. Het effect lijkt

juli 2019 > 37

CULTUUR

JOHAN TAHON & CLÉMENTINE DUPRÉ (F) WHITE CHALK Vernissage zaterdag 9 en zondag 10 november 2019, 14:00-18:00 Beide kunstenaars zijn zaterdag 9 november 2019 aanwezig en worden om 15:00 ingeleid door prof.dr.em. Willem Elias. Tentoonstelling van 15 november t.e.m. 21 december 2019, steeds open op vrijdag en zaterdag, 14:00-18:00 (andere dagen enkel op afspraak). Valcke Art Gallery - Bernard Spaelaan 14, Gent - www.valckeartgallery.be De galerij toont verzameld werk van Johan Tahon, Yves Malfliet, Fabienne Withofs, Anne Mortier, Johan Van Loon, Reinhilde Van Grieken en Jorge Manilla.

twee gebouwen van het VUB-UZ. De patiënten en hun geliefden kunnen er mee dialogeren over leven en dood. Ze hebben zichtbaar al wat meegemaakt. Ze staan er niet te pronken van gezondheid, maar tonen hun kwetsuren van lichamelijk of psychologische aard. De gaten in hun hoofd leiden naar de complexe psychische spanningen en duisterheden van het gemoed.

Tahon houdt van rituelen. Ze passen in zijn levenshouding waarin hij via zijn kunst oproept om tijd te nemen, door stil te staan bij de dingen des levens

Clémentine Dupré ‘Barocco’ © Anthony Girardi

op dat van rituelen zoals deze in Afrika waar fetisjen soms met bloed overgoten worden met magische bedoelingen. Tahon houdt van rituelen.

De frontzanger van Rammstein schreef vijf gedichten bij het werk van Johan Tahon. Een ervan vond hij zo mooi dat de titel, Wir überleben das licht, ook de naam werd voor een tentoonstelling

38 > juli 2019

Ze passen in zijn levenshouding waarin hij via zijn kunst oproept om tijd te nemen, door stil te staan bij de dingen des levens. Zijn sculpturen zijn rustpunten. Rituelen herhalen hetzelfde om te verdiepen. Er wordt gebroken met de snelheid van de gerobotiseerde wereld. De robot is uitgesproken geen sculptuur. Het zijn machientjes ter bevordering van de instrumentele banaliteit van de wereld. De keramische koppen van Tahon roepen op tot mijmering of zelfs bezinning niet per se over het bovennatuurlijke, maar over zichzelf als humaan wezen en over het wezen van het humane. Zo staan er vijf in de transitzone tussen

Men kan het oeuvre van Johan Tahon bekijken vanuit de psychobiografische invalshoek, waarbij de conflicten tijdens de levensloop bronnen worden om het werk beter te begrijpen. Men kan ook de thematische verwantschap beklemtonen met de uitdrukking van de angst voor de eenzaamheid en het eraan gepaarde verlangen niet alleen voor het leven te staan, zoals dit in oude westerse en ook in niet-westerse culturen aan bod komt. Dit brengt een universele dimensie met zich mee. Men kan ook gewoon naar de vorm kijken. Een kunstenaar schrijft zich in op

DEGEUS

CULTUUR

een bepaald ogenblik, in wat de momentane eigentijdse gang van zaken is, in de artistieke wereld. Hij gaat daar bij voorkeur best vooral zijn eigen gang in. Wie, zoals Tahon, in 1965 geboren is, heeft als twintigjarige het hoogtepunt van het postmodernisme meegemaakt en kon weinig anders dan zich daarin te positioneren. Ondertussen kunnen we verschillende strategieën traceren van de wijze waarop die generatie en deze erop volgend, een wijze hebben ontwikkeld om met die correctie op het modernisme om te gaan. Hoofdzonde van het modernisme was immers de manier om een vormgeving zo principieel streng te willen afbakenen als een soort zuivere entiteit die de rest uitsloot. Niet het pure, maar het hybride werd het model. De beeldhouwwerken van Brancusi zijn als door de natuur gebaard. Bij Johan Tahon daarentegen blijven de navelstrengen zichtbaar. Hij toont ons het maakproces. De sporen ervan zijn een belangrijk onderdeel van de sculpturale expressie. Vooral eens uit het gips valt dit op, namelijk wanneer er een bronzen versie wordt vervaardigd. Soms wordt het metaal zelfs bepoederd gelaten zoals het uit de mal te voorschijn komt. Johan Tahon kent zijn klassiekers waaronder hij graag Wilhelm Lehmbruck, Minne en Rodin aanhaalt. Als tijdgenoot waardeert hij in hoge mate Thierry Decordier, die zwarte duivels maakt en bij de jonge garde heeft hij een goed oog in Renato Nicolodi, die met het machtsgehalte van constructies begaan is. Het belangrijkste blijft natuurlijk dat er zoiets bestaat als ‘een’ Tahon. En vanaf dit academiejaar staat er nu ook een Tahon van vijf meter hoog aan de nieuwe ingang van de VUBcampus. De titel luidt Eros-Eroos, de dubbele ‘oo’ verwijst naar de omega van de Griekse schrijfwijze en is tevens een tip dat het hier om de mythologie gaat en niet om de aanduiding van een bordeel, zoals dat vroeger in Athene het geval was, maar dan uiteraard wat discreter.

DEGEUS

Vanaf dit academiejaar staat er nu ook een Tahon van vijf meter hoog aan de nieuwe ingang van de VUB-campus Belangrijk, weet Aristoteles ons al te vertellen, is dat het in de kosmogonie niet om een toestand gaat, zoals gelijkaardige concepten als ‘Aarde, Nacht,…’, maar om een kracht. Eroos verenigt alles en uit die vereniging zijn de onsterfelijke goden geboren, verhaalt Aristophanes in De Vogels. Volgens Hesiodus zou hij de eerste geweest zijn om uit de Chaos Johan Tahon 'Amygdala' © Gert Jan van Rooij

tevoorschijn te komen. Hij wordt als ‘een eerste beweger’ beschouwd om nog eens bij Aristoteles te rade te gaan. Inderdaad, weg van de mythologie, gaat hij ook in de filosofie een rol spelen. Empedocles geeft hem de kracht, samen met Aphrodite, de tegenstrijdige elementen te verenigen. Het is ook het centrale thema van het Symposium, de meest bekende dialoog van Plato. Eros is aantrekkingskracht. Een gepast symbool aan de ingang van de VUB: leerplezier, studiekracht, beweging, vereniging, gedrevenheid … en de rest zullen we maar zelf censureren.

BOEKENREVUE

Goddelijk I AM GOD – GIACOMO SARTORI Zonder ongelukken blijven de meeste mensen leven tot er vanzelf een einde aan komt. Dat kan maar hoeft niet te betekenen dat hun leven voldoende bevrediging biedt of genoeg laat verhopen. Wie er bewust heeft over nagedacht, kiest voor het leven ook al blijft de zin van vrijwel elk mensenleven beperkt tot een relatief kleine mensenkring. In het licht van de eeuwigheid hadden u en ik net zo goed niet kunnen bestaan. Gie van den Berghe

Trek je deze gedachtegang door, vraag je naar zin en betekenis van het bestaan van homo sapiens, dan wordt objectief oordelen nog moeilijker. Vrijwel niemand kan het besef toelaten dat de Aarde beter af was geweest zonder mensensoort die eenieders biotoop verpest. De denkoefening loopt dood als je de balans probeert op te maken van wat homo sapiens aan positiefs en negatiefs heeft bijgedragen. Bijgedragen aan wat en vanuit welk gezichtspunt?

Mensen zijn lompe seksmaniakken met een onweerstaanbare neiging tot bijgeloof en fanatisme, wat steevast uitmondt in beestachtige daden en wederzijdse uitroeiing We kunnen de mensheid, haar betekenis, prestaties en tekortkomingen dus niet anders evalueren dan vanuit het eigen, soort-, mensgebonden perspectief. Humanisme in het kwadraat.

GOD ZIET U Giacomo Sartori (°1958), een Italiaans bodemdeskundige en schrijver, han-

40 > oktober 2019

teert in zijn zevende roman, Sono Dio (Ik ben God), een metastandpunt: dat van god. God werd aan het denken gezet toen zijn oog op Daphne viel, een opgeschoten atheïste die beroepsmatig tot aan de elleboog in de aars van koeien zit om aangelengd stierensperma in te brengen; als hobby kruisbeelden steelt om er zich in haar haard aan te verwarmen; volgens god seksverslaafd is en op de koop toe de website van het Vaticaan probeert te kraken om alle bankgeheimen en pedofiliedossiers te openbaren. Choqueren doet het god niet, hij heeft wel erger meegemaakt: vierendeling, kruistochten, genocide – om maar iets te noemen. Maar hij is wel op slag verliefd op het schepsel. Het slaat hem met verstomming, maar hij heeft zich nooit eerder zo goddelijk en opgewonden gevoeld, erectie inbegrepen. Behoorlijk in de war begint hij – want ja, god is een stereotiepe hij – te denken en te schrijven, met dit dagboek als resultaat. Daphne werd door Sartori vermoedelijk vernoemd naar die bosnimf uit de Griekse mythologie die werd achternagezeten door de god Apollo. Die had Eros een slechte boogschutter genoemd en de liefdesgod had zich gewroken door Apollo te treffen met een goud gepunte liefdespijl en Daphne met lo-

den exemplaar. Apollo werd tot over de oren verliefd op Daphne en zij kon dat met geen mogelijkheid beantwoorden. Ten einde raad veranderde haar moeder haar in een laurierboom (daphne in het Grieks), een boom die Apollo tot het einde der tijden aanbad.

Evolutietheorie of niet, mensen gaan ervan uit dat ze superieur zijn en dat god hen boven alle andere dieren verkiest Bij een zoveelste onenightstand van de aardse Daphne overweegt god om het hart van haar sekspartner stop te zetten of hem door een tractor te laten verpletteren. Even voelt god de opwinding van de doder maar hij laat het daarbij. Overdreven geweld heeft hem nooit aangesproken, wat de bijbel – ‘een van de meest onbetrouwbare en misleidende verhalenbundels ooit’ – daar ook mag over beweren. Goed, hij heeft een paar keer zijn verstand verloren, maar dat waren uitzonderingen en die bevestigen, zoals dat heet, de regel. Het daagt god dat voelen en denken onnodige kwalen zijn. Tot dan had hij perfect zonder gekund. Alleen daar-

DEGEUS

BOEKENREVUE

door kon hij eeuwenlang sereen en onpartijdig blijven. Niemand bevoor- of benadelen. Nooit tussenkomen, een kwestie van beroepsernst. Doet iemand er te lang over om een vreselijke dood te sterven dan is dat niet anders. Sentimentaliteit is uit den boze.

fantasie dé Melkweg wordt genoemd. Al gauw kwamen ze met een nieuwe theorie aanzetten, de Big Bang, alsof een universum uit zichzelf kan ontstaan. Voor dergelijke traagheid van geest moet je als Alwetende flink wat geduld opbrengen.

Een categorie mensen vernedert hem niet maar ontkent zijn bestaan. Fundamentalisten die denken dat de wetenschap alles kan verklaren, ook de behoefte aan god en andere drugs, ja zelfs de oorsprong van leven

GEEN EVENBEELD

De rede is een overbodige luxe. Neem de schepping. Anders dan de bijbel het wil was dat geen weloverwogen daad, maar iets dat hem, god, overkwam. Uit het niets begon hij te scheppen. Hij was niet te houden, schiep en schiep. Het had op totale chaos kunnen uitdraaien. Maar zie, de hele creatie is harmonieus, ja esthetisch verantwoord. Krijg dat maar eens uitgelegd! Mensen konden niet anders dan de natuur bewonderen. Niet één vermoeide filosoof – en zo zijn er veel – heeft ooit beweerd dat de aarde afstotelijk of de natuur vreselijk is, geen enkele bioloog heeft ooit gezegd dat het dieren- of plantenrijk overgedaan moest worden. Niet niks, want mensen behagen is beslist geen sinecure. Ze aanbaden en vergoddelijkten de natuur, deden er behoorlijk lang over om zijn bestaan te ontdekken. Nu ja, beter laat dan nooit.

Mensen hebben grote moeite met eindigheid, terwijl een kind begrijpt dat een mensenleven maar de moeite loont omdàt er een eind aan komt Na nog een eeuwigheid kregen mensen door dat de Aarde een onooglijk planeetje is dat rond een kleine ster draait in een kleine melkweg die met veel

DEGEUS

Sartori’s god is een mensenhater. Volgens hem besteden ze het grootste deel van hun tijd en energie aan achterhouden, voorwenden en misleiden. Charlatanisme zit hen in het bloed. Zoals nachtegalen geboren zijn om te zingen en kangoeroes om te springen. Mensen zijn lompe seksmaniakken met een onweerstaanbare neiging tot bijgeloof en fanatisme, wat steevast

uitmondt in beestachtige daden en wederzijdse uitroeiing. Zonder mens geen kindermoord, oorlog of genocide. Het kwaad zit ze in het DNA. ‘Niet één nijlpaard werd een seriemoordenaar, geen enkele ijsbeer achtte zich superieur aan de bruine beer, niet één koe heeft ooit overwogen om soortgenoten met een iets andere neus te vergassen en te verbranden’. Of neem mensenkoppels. Ooit een koppel pinguïns elkaar de huid zien volschelden omwille van een schoonmoeder of nagelschaartje?! En dat voor een soort die dweept met liefdesliederen en zichzelf superieur acht aan alle andere dieren. Tussenkomen heeft ook geen zin. Mensen houden van onrechtvaardigheden. Mocht god alle bestaande wreedheden

Affiche voor de opvoering van Het Liefdesconcilie in 1976-77 in de Rotterdamse Schouwburg, in een regie van Frans Marijnen.

BOEKENREVUE

ongedaan maken, dan zouden ze hun hersenen pijnigen om nog verschrikkelijkere te vinden. Je kunt van een nijlpaard niet verwachten dat het koorddanst of van een giraffe dat ze vliegt. Mocht god kunnen herbeginnen dan zou hij de mens niet meer in roulatie brengen, of in elk geval zijn libido drastisch verminderen of tot een bronsttijd beperken. Met heel wat minder mensen als bijkomend voordeel.

God is niet kwaad of razend, dat is beneden zijn waardigheid. Hij is ontgoocheld. Mensen hebben hem altijd al teleurgesteld UITVERKOREN Evolutietheorie of niet, mensen gaan ervan uit dat ze superieur zijn en dat god hen boven alle andere dieren verkiest. Ze verlagen hem tot een dienstknecht die niets beter te doen heeft dan hun onbetekenende gezichtspunten, verlangens en smarten begrijpen. Jezus, die zogenaamde zoon van hem, heeft dergelijke waanideeën versterkt. Theologen hebben zoveel theorieën gespuid over de onbevlekte ontvangenis dat god de vader sterk twijfelt aan dat vaderschap. Er zijn zoveel gekken die rondbazuinen dat ze god zijn. Eén iets staat vast: mocht die uitgemergelde hippie in deze godvergeten tijd terugkeren dan zou hij geen zoon zijn maar een overtuigd terrorist. Een categorie mensen vernedert hem niet maar ontkent zijn bestaan. Fundamentalisten die denken dat de wetenschap alles kan verklaren, ook de behoefte aan god en andere drugs, ja zelfs de oorsprong van leven. Ze schaften god en zijn rituelen af om ze meteen te vervangen door superstars, sportmanifestaties, muziekfestivals en consumentisme. Ze doen maar. Hij heeft iedereen altijd maximale vrijheid gegund. Waarom anders een Laatste Oordeel organiseren? Het hele gedoe is soms best onderhoudend. Niet dat god amusement behoeft, maar deze clowns zijn zo vol van zich-

42 > oktober 2019

zelf, zo immoreel en onvoorspelbaar dat je eraan vastzit als aan de met leegte volgepropte televisieprogramma’s. Mensen hebben twee voordelen op hem: stukje bij beetje vergeten ze alles en ze zijn sterfelijk, die meest radicale soort van vergeten. Ze hebben grote moeite met die eindigheid, terwijl een kind begrijpt dat een mensenleven maar de moeite loont omdàt er een eind aan komt. Misschien had hij hun levenscyclus anders moeten inrichten. Oud geboren, jong gedaan. Een evolutie van grijsaard naar volwassene, adolescent, zorgeloos kind, onwetend embryo. Versmelten met het niets. Minder leed, minder spijt, almaar gezonder en onwetender! [nvda: Dit herinnert aan The Curious Case of Benjamin Button (F. Scott Fitzgerald, 1921) in 2008 verfilmd door David Fincher.]

HOOGSTE HEMEL Verliefd als hij is, begint god de mens iets beter te begrijpen. Even overweegt hij te incarneren als mens. Geen vleesgeworden god maar een feilbaar schepsel. Een tweevoeter die altijd angstig of ongelukkig is om peulschillen, altijd hongerig, dorstig of slaperig. God wil sterveling worden. Zeker, mens-zijn is een ellendige, middelmatige conditie, soms brutaliserend en dehumaniserend, maar ook romantisch. Hij wil het toch even aan den lijve te ondervinden. Ook die voor mensen zo belangrijke seksuele stimuli. Dronken worden van alle voortreffelijke wijn, bier, geestrijke drank en elixirs samen. Niet meer alleen zijn. Daphne als mens verleiden, haar vooral niet laten merken wie hij werkelijk is. De atheïste zou hem toch niet geloven. God raakt over zijn toeren. Om te kalmeren plaatst hij enkele miljarden lichtjaren tussen hem en de aarde om als vanouds te genieten van de ontelbare melkwegstelsels die hij geschapen heeft. Terug goddelijkheid smaken. Afstand nemen van de mens, één van de tien miljoen diersoorten die hij op de wereld heeft gezet. Hij heeft de mens niet nodig. En Daphne? Wat hem betreft kan ze gefolterd of van achteren gepakt worden door een neushoorn,

het maakt hem niet meer uit. God is niet kwaad of razend, dat is beneden zijn waardigheid. Hij is ontgoocheld. Mensen hebben hem altijd al teleurgesteld. Oneindig goed als hij is, bleef hij het aankijken. Maar nu is het welletjes geweest. Ze gaan de weg op van dinosauriërs en mammoets. Ecologisch gezien is de mens uitroeien trouwens een goede daad. Goed, ze doen er zelf alles aan om dat te bewerkstelligen, maar het blijft maar duren, misschien kunnen ze een zetje gebruiken. Een ongeneeslijke epidemische ziekte of die Amerikaanse president even extra prikkelen om een kernoorlog te ontketenen. Maar toch beter van niet. Mensen geen excuus geven, ze verder laten delven aan hun eigen graf. Laat ze maar meedogenloos de Aarde uitputten en zich in slaap sussen met petities voor bijna uitgestorven soorten en te late milieuconferenties. Zelfs hij, de Almachtige, kan de catastrofe niet meer voorkomen. Dan nog maar eens scheppen? Geen sprake van! Hij heeft genoeg gezien.

Sartori’s knap gecomponeerde roman over een god die zijn schepper veroordeelt, zit boordevol filosofische en morele vraagstukken, knappe metaforen, zwarte humor en geestige terzijdes Sartori’s knap gecomponeerde roman over een god die zijn schepper veroordeelt, zit boordevol filosofische en morele vraagstukken, knappe metaforen, zwarte humor en geestige terzijdes. Het boek verdient een plaats naast Voltaires Candide, ou l’Optimisme (1759) en het minder bekende maar even briljante toneelstuk van Oskar Panizza, Het liefdesconcilie (1894 – zie hierover: www. serendib.be/artikels/hemelbestormer. htm). Giacomo Sartori – I am God. A novel (Uit het Italiaans vertaald door Frederika Randall). Brooklyn New York, Restless books, 2019, 208 p.

DEGEUS

BOEKENREVUE

Het ware leven? Het lezen van een denker waar je op het eerste zicht weinig connectie mee hebt, mag een hooggespannen verwachting opwekken. Horizonten verbreden is namelijk lovenswaardig en de filosofie voorziet in onnoemelijk veel verscheidene tradities. Een zekere terughoudendheid valt dan ergens wel te verwachten bij jezelf. Het vermoeden dat je mogelijks frequenter weerstand voelt opborrelen bij bepaalde passages, is enigszins begrijpelijk. Sommige denkstromingen leunen nu eenmaal niet dicht aan bij de gekende methodes. Dat er echter van zo’n grote naam als Badiou werkelijk niets op te steken viel, kwam mij over als behoorlijk shockerend. Dit boekje blijft bedroevend aan de oppervlakte en is daardoor nietszeggend. Brecht Decoene

Hoe vang je dan een recensie aan? Laat ons beginnen met het benoemen van het positieve: het leest vlot. Voilà, dat is het.

Het klinkt allemaal verdacht onfris en komt vooral erg betuttelend over naar de jeugd toe Maar wat is Het Ware Leven nu? Na twee leesbeurten weet ik het nog steeds niet. Het heeft waarschijnlijk iets te maken met het herinvoeren van de legerdienst, omdat je via deze rite de passage een échte vent wordt. Eveneens iets met het leiden van een belangeloos leven, waarbij je niet streeft naar succes, macht of geld – dus vooral niet trapt in de val van het

DEGEUS

commerciële en het competitieve. Dat kan blijkbaar nooit goed zijn. Badiou heeft daarenboven de ambitie de jeugd als een nieuwe Socrates te corrumperen. Dat klinkt stoer, maar ik vrees dat het weinig kans op slagen heeft. Daarvoor klinken zijn met freudiaanse concepten doordrongen kromme redeneringen te uitdagend – excuseer verwarrend – om lezen. En aan zo’n opgeklopte zelfbewierroking heb ik hoe dan ook geen behoefte: het klinkt allemaal zo verdacht onfris en komt vooral erg betuttelend over naar de jeugd toe. Alsof jongeren boodschap hebben aan wat Badiou hen zal komen vertellen hoe ze hun leven moeten leiden. Alsof ze niet intelligent genoeg zijn om dat zelf te ontdekken! Alsof daar één correct antwoord op bestaat!

En passant citeert hij nog eens Mao en even terloops noemt hij zonder enige duiding Plato een voorloper van Freud. 2200 jaar voorlopen, da’s behoorlijk lang. Het helpt de geloofwaardigheid allemaal niet.

Jongens worden geen mannen meer met waarden die ergens voor staan. Daarom zijn ze overgeleverd aan het lege consumentisme Het ware leven laat het genot en het geld, de macht en de seks ver achter zich. Samen met Socrates zegt Badiou dat het de taak van de filosoof is de jeugd te tonen dat de onthechting van het snelle succes, de opwindende rebellie of zelfs het verkalkte

oktober 2019 > 43

BOEKENREVUE

rustige gezinnetje het leven echt de moeite waard maakt. Trouwens, de levensomstandigheden zijn niet echt vergelijkbaar. In de tijd van Socrates filosofeerden enkel de gegoede burgers. Ze hadden veel vrije tijd om te studeren. Op die manier is het wel makkelijker om zich ‘belangeloos’ in te zetten voor de gemeenschap. Ook nu nog blijft het adagium gelden Erst kommt das Fressen, und dann kommt die Moral.

Al te vaak overvalt je de verbazing: waar haalt hij dat?! Voor zo’n grote filosoof serveert hij toch vaak gratuite beweringen COMMERCIËLE RATRACE Badiou’s denktrant liet in het algemeen een zeer vreemde indruk na. Alsof dit boek het product is van een conservatieve, cultuurpessimistische, naar de oude, klassieke rolpatronen hunkerende, cryptonationalistische, lacaniaanse marxist. Maar dat is nog niet alles. Ik ontwaarde ook een zelfverklaard atheïsme, weliswaar badend in een spiritueel, teleologisch wereldbeeld. Jongen en meisje zijn heeft volgens hem een doel, een functie. Door initiatierituelen worden we man of vrouw/moeder, maar die tradities zijn nu grotendeels weggevallen. Mannen blijven nu eigenlijk steken in hun adolescentie en daarom gedragen volwassenen mannen zich zo kinderachtig. Jongens worden geen mannen meer met waarden die ergens voor staan. Daarom zijn ze overgeleverd aan het lege consumentisme van onze steeds verder uitdijende kapitalistische wereldstructuur. Ze blijven dus hangen in een inert, kinderachtig leven van speelgoedjes kopen. Waar jongens dus in een crisis belanden, waar ze niet meer volwassen worden, zijn meisjes net al prematuur de vrouwen die ze later zouden moeten worden.

44 > oktober 2019

Vroeger werden meisjes vrouw via de initiatierite van het huwelijk, door de man en de ontmaagding. Nu zijn ze al van jongs af aan vrouw. Ze dragen vrouwenkleren en make-up, het zijn jonge vrouwen, die al vrouwenbladen lezen ‘waarin ze leren hoe ze jongens lekker moeten doen klaarkomen zonder risico’s te nemen’. Maar aangezien ze al vroeg vrouw zijn, zijn ze eigenlijk ook altijd nog het meisje. Wie echter niet meekan in deze commerciële ratrace, moet zwijgen. Consume or shut up! Klinkt dit ook te verwarrend en te simplistisch voor u? Wel, dat was de onwerkelijk teleurstellende leeservaring die mij te beurt viel.

ANTI-GODSBEWIJS Ik wil u trouwens één iets écht niet onthouden. Zoals theologen godsbewijzen ontwikkelen, trachten sommige atheïsten aan te tonen dat God niet bestaat. Maar de poging van Badiou is wel de meest van de pot gerukte die ik ooit geformuleerd zag. Volg even mee. ‘Een vrouw vormt uit zichzelf steeds het aardse bewijs dat God niet bestaat en ook niet hoeft te bestaan. Je hoeft een vrouw maar te bekijken - of wat je bekijken noemt - om je er meteen van te vergewissen dat we het prima zonder God kunnen stellen. Daarom worden vrouwen in traditionele maatschappijen steevast aan het zicht onttrokken. Het gaat om veel meer dan platte seksuele jaloezie. Een traditie weet maar al te goed dat je de vrouwen helemaal onzichtbaar moet maken als je God koste wat kost in leven wilt houden.’ Dus als mannen teveel vrouwen zien, worden ze ongelovig? Dat is werkelijk ongelooflijk!

op blijven wachten. Jongeren moeten niet de platgetreden paden bewandelen, maar intelligent, non-conformistisch hun eigen weg gaan. Oké, kan ik inkomen, maar hoe je dat dan precies vormgeeft en welke richtlijnen of vuistregels men daarvoor kan hanteren, die loodzware, want eigenlijk even lege, verantwoordelijkheid legt hij lafweg bij de jongeren zelf. Het gevaar om als jongere nog meer gedesoriënteerd te raken loert bijna om de hoek. Als een puberale marxist vuurt Alain al zijn pijlen zonder enige diepgang of omkadering af op het Grote Kwaad, namelijk het kapitalisme, de commercialisering, ambitie en concurrentie, CEO’s, ...

Als een puberale marxist vuurt Alain Badiou al zijn pijlen zonder enige diepgang of omkadering af op het Grote Kwaad, namelijk het kapitalisme Kortom, dit boek komt niet met een competitieve en beloftevolle theorie af, maar blijft steken in de middelmaat die hij de jeugd net afraadt. Uitgeverij Polis had beter de moeite gespaard om dit te vertalen en uit te geven. En nu wordt hier ook nog wat extra papier aan een recensie verkwist. Het is te veel eer. We kunnen maar hopen dat hierdoor geen meerdere drukken op de markt komen. Alain Badiou, Het ware leven. Of waarom de jeugd gecorrumpeerd moet worden. (Vertaling: Piet Joostens) Uitgeverij Polis. 2019. 133 blz.

Het boek stikt van de stellingen die toch wat extra toelichting en onderbouwing behoeven. Al te vaak overvalt je de verbazing: waar haalt hij dat?! Voor zo’n grote filosoof serveert hij toch vaak gratuite beweringen. Maar wat dat ware leven nu precies inhoudt, mag je het hele boekje

DEGEUS

BOEKENREVUE

Frankenstein Johan Braeckman, Jean Paul Van Bendegem en Vitalski hebben de koppen bij elkaar gestoken om een fascinerend hoorcollege te produceren over het beroemde werk Het Monster van Frankenstein van Mary Shelley dat begin 19e eeuw verscheen. Dit hoorcollege duurt niet minder dan zes uur. Dat lijkt lang, maar deze drie musketiers zijn niet alleen meestervertellers, ze verstaan ook de kunst om een schat aan informatie op te delven, anekdotes ertussen te weven en de wetenschappelijke ontwikkeling en literatuurduiding in een uiterst interessant wetenschapsen cultuurhistorisch perspectief te plaatsen. Het verveelt dan ook geen enkele seconde. Kurt Beckers

Het hoorcollege, uitgegeven bij Home Academy, is opgedeeld in zes kleinere colleges. In het eerste deel wordt de focus gelegd op de cultuurgeschiedenis van de Verlichting en de romantiek. Zo schetst Braeckman op erudiete wijze het verlichtingsdenken en hoe het belang van de rede, de wetenschap en maakbaarheid van mens en samenleving doorwerken in het gedachtegoed van Mary Shelley. Van Bendegem neemt het deel van de romantiek op zich. De romantiek met zijn aandacht voor het gevoel, de emoties, het belang van het individu en de organisch groeiende samenleving was duidelijk een reactie op het verlichtingsdenken. De sprekers verhelderen op sublieme wijze hoe die twee stromingen terug te vinden zijn in het belangrijkste werk van Mary Shelley: Het Monster van Frankenstein. Vervolgens zoomt Vitalski in op het dramatische leven van Mary Shelley en haar ouders. De afwezigheid van haar moeder, later de afwijzing van haar vader, zijn pijnlijke ervaringen die Mary in haar briljante boek heeft verwerkt. Zo ook de schuld die ze

DEGEUS

haar hele leven heeft gevoeld omdat haar moeder Mary Wollstonecraft, een beroemde voorvechtster van vrouwenrechten, tien dagen na haar geboorte stierf. Zij is dood omdat ik leef. We moeten dan ook niet ver zoeken naar waar de essentie van haar boek, namelijk de doden weer tot leven te wekken, vandaan komt. Zo komt ook de moeder van de hoofdrolspeler Viktor Frankenstein zeer vroeg te overlijden. Vitalski beheerst het woord en wekt deze gebeurtenissen tot leven.

Het belang van de rede, de wetenschap en maakbaarheid van mens en samenleving werken door in het gedachtegoed van Mary Shelley EEN TURBULENT LEVEN In college twee wordt het verdere leven van Mary Shelley verder uit de doeken gedaan door Vitalski. Haar relatie met de opstandige dichter Percy Shelley

ging er zeer woelig aan toe. Percy had veel last van een zekere gekte, driftbuien en contante ruzies maar tegelijk wou hij een wereldverbeteraar zijn. De twee bedreven de liefde op het graf van de moeder, werden er net van weerhouden om collectief zelfmoord te plegen, kortom alles wat de romantische ziel vermag. In het volgende hoofdstuk krijgen we de oorsprong van Frankenstein voorgeschoteld, samen met de aanzet van Mary Shelley om aan het werk te beginnen. Eerst over de betekenis van Prometheus voor haar werk, daarna over het uiterlijk van het monster dat gebaseerd was op het uiterlijk van een slaaf uit de slavengemeenschap in Clifton (Bristol), gevolgd door het bekende verhaal van de ontmoeting van beroemde auteurs in de villa Diodati, aan het meer van Genève. Lord Byron was er als eigenaar van de villa aanwezig, haar toekomstige echtgenoot, Percy Shelly, en niet te vergeten Polidori. Tijdens een zwaar onweer besluiten deze vrienden een weddenschap aan te gaan: wie kan het beste griezelverhaal uit zijn pen

oktober 2019 > 45

BOEKENREVUE

toveren? Ideeën voor verschillende werken werden daar geboren en dus ook Mary Shelley’s meesterwerk Het Monster van Frankenstein. In hoofdstuk zes komen we te weten dat het nog negen maanden zal duren vooraleer het werk af zal zijn, omdat het leven van Mary Shelley nog meer dramatische gebeurtenissen zal moeten doorstaan. Het werk wordt anoniem gepubliceerd. In Het Monster van Frankenstein wordt het leven gecreëerd, en dat is de ergste vorm van godslaster. Het wordt dan ook ontvangen als een schandalig boek. Maar gelukkig zijn er theatermakers en die lusten er wel pap van. Dankzij het theater gaat het werk van Shelley de wereld rond.

Tijdens een zwaar onweer besluiten enkele vrienden een weddenschap aan te gaan: wie kan het beste griezelverhaal uit zijn pen toveren? De stem van Van Bendegem horen we opnieuw in hoofdstuk zeven, waarin hij dieper ingaat op de vorm en inhoud van het werk. Er zijn verschillende edities van het werk en het opent met vier brieven van kapitein Walton. We hebben bijgevolg het verhaal slechts uit tweede hand. En omdat Walton net als Viktor ook nog eens psychologische problemen heeft, vraagt Van Bendegem zich af of we wel het juiste verhaal aan het lezen zijn. Waar deze spreker ook de aandacht op vestigt, is dat in de cultuurperceptie, zoals de latere verfilmingen, heel wat elementen aanwezig zijn die niet in het oorspronkelijk werk zitten. Vaak wordt in de films veel aandacht besteed aan de schepping van het in wezen kwaadaardige monster terwijl het er in het werk van Shelley toch veel genuanceerder aan toe gaat. Aan de schepping van het monster wordt in het boek slechts één paragraaf besteed, welke in het hoorcollege integraal wordt weergegeven. Wat we dan nog leren is dat het verslag

46 > oktober 2019

van Walton ook nog eens gewijzigd is geweest door Frankenstein zelf, en zo zien we verschillende lagen ontstaan. Na deze analyse van de vorm focust Van Bendegem zich op de inhoud en wat snel duidelijk wordt, is dat Het Monster van Frankenstein een bijzonder rijk gelaagd boek is: Prometheus (die het vuur van de goden stal), wetenschapsfilosofie en positivisme, vriendschap, trauma binding, eerzucht, ambitie, noodlot, technoapocalyps, maakbaarheid, fertiliteit, feminisme, verhoudingen in de maatschappij, xenofobie, technofobie en zoveel meer, zijn allemaal thema’s die we in het boek ontdekken. Mary Shelley (1797-1851) © Wikipedia

WETENSCHAPPELIJKE ACHTERGRONDEN In college drie worden we meegenomen langs de wetenschappelijke achtergronden van de periode waarin Het Monster van Frankenstein het levenslicht zag. Hoofdstuk zeven buigt zich over de chemische revolutie waarin wetenschappers steeds beter begrijpen hoe samenstellingen van stoffen en chemische reacties werken. We krijgen in het hoorcollege mooie etappes (Boyle, Lavoisier, enzovoorts) te horen van ontwikkelingen van de chemie die steeds meer als een volwassen wetenschap werd beschouwd. Volgens Van Bendegem kunnen we aannemen dat Mary Shelley zeer goed op de hoogte was van deze nieuwe ontdekkingen binnen de chemische wetenschappen (zoals de ontdekking van zuurstof). Voor de schepping van een levend wezen heb je nu ook eenmaal een beetje scheikunde nodig. De ontdekking en beheersing van elektriciteit breit Van Bendegem als hoofdstuk acht er feilloos aan vast. Naast chemie en elektriciteit wordt in Het Monster van Frankenstein ook grondig nagedacht over wat het leven zelf is als biologisch fenomeen. Johan Braeckman licht al deze vragen en denkwegen die in het boek bewandeld worden toe in hoofdstuk negen. Wat is dat eigenlijk leven, hoe ontstaat het, waar komt het vandaan? Wat gebeurt er precies wanneer een plant, een dier of een mens doodgaat? Wat

is precies het verschil tussen leven en dood? En kunnen wij, mensen, de dood bestrijden? Kunnen we het leven terughalen uit de dood? Al deze vragen culmineren in het boek in de creatie van het monster, dat samengesteld wordt uit dode menselijke en dierlijke lichaamsdelen. Frankenstein slaagt er uiteindelijk in om, na een lange en intense studie van de nieuwe wetenschappelijke inzichten van zijn tijd, nieuw leven op te wekken. Nieuw leven van een schepsel uit dode materie. Maar hij creëert ook een bewustzijn, intelligentie, het vermogen tot communiceren, een wezen dat gevoelens en emoties kent.

In Het Monster van Frankenstein wordt het leven gecreëerd, en dat is de ergste vorm van godslaster Over de vragen waarmee Frankenstein zich obsessief inlaat werd reeds zeer lang nagedacht. Artsen en filosofen uit de oudheid hebben hierover al veel denkbeelden de wereld ingestuurd maar in het werk van Shelley zien we dat Viktor Frankenstein zich vooral aansluit bij de naturalistische en mechanistische opvattingen over het leven waarbij een soort machine (mechanisme) iets is dat we zelf kunnen creëren. Opnieuw werd ook hier deftig geëxperimenteerd met

DEGEUS

BOEKENREVUE

elektriciteit. Zo kwam er bijvoorbeeld veel volk kijken naar de experimenten van Giovanni Aldini die op lijken, zowel van dieren als mensen, elektrische stroom plaatste, zodat deze bewegende schokken maakten. In college vier gaat Johan Braeckman nog dieper in op de wetenschappelijke achtergronden van het werk van Mary Shelley, de geneeskunde en anatomie en ook speculaties over het brein en de menselijke psychologie. Shelley’s kennis hierover blijkt zeer accuraat te zijn en in bepaalde opzichten leken haar inzichten te anticiperen op de inzichten die pas in de 21ste eeuw zijn ontstaan.

Vaak wordt in de films veel aandacht besteed aan de schepping van het in wezen kwaadaardige monster terwijl het er in het werk van Shelley toch veel genuanceerder aan toe gaat FRANKENSTEIN IN HOLLYWOOD Frankensteins plaats in de literatuuren filmgeschiedenis is het hoofdthema van college vijf. In Shelley’s Frankenstein worden zeer veel literaire en filosofische bronnen vermeld: Prometheus, bijbelse verwijzingen, Shakespeare, John Milton maar even goed Plutarchus, Seneca, Plinius, Buffon ... Te veel om op te sommen. Ook hier wordt duidelijk hoe rijk de culturele bagage van Shelley moet geweest zijn. En het is Van Bendegem die hier onze gids wil zijn. Opnieuw slaagt hij er uitmuntend in om deze klassiekers te plaatsen binnen het betekenissysteem van het werk van Shelley.

Het Monster van Frankenstein is een bijzonder rijk gelaagd boek Het monster van Frankenstein is één van de meest verfilmde figuren uit de filmgeschiedenis.

DEGEUS

Voor Vitalski niet verwonderlijk, want het beeld van Frankenstein spreekt ieders verbeelding aan. Het heeft als metafoor ook zijn plek gevonden in ons taalgebruik (hoewel vaak met het woord ‘Frankenstein’ het monster zelf wordt bedoeld). Frankenstein gaat eigenlijk over alles, dixit Vitalski: over onschuld, wraak, wetenschap en de lezer kan zelf kiezen wat hij eruit haalt. En daarom blijven de Frankensteinverhalen en de Frankensteinmetaforen zichzelf regenereren tot in het oneindige. Vitalski geeft ons op zeer onderhoudende manier een overzicht van Frankenstein in de filmgeschiedenis. De receptie van het monster doorheen de filmgeschiedenis heeft volgens Vitalski een cirkel gemaakt. Aanvankelijk had men medelijden met het monster omdat het geen liefde heeft gekend, nadien heeft de entertainmentindustrie dit monster gereduceerd tot het kwade, geweld en actie, die nu, net door die entertainde verarming van zijn betekenis opnieuw om ons medelijden lijkt te schreeuwen.

Frankenstein gaat eigenlijk over alles: over onschuld, wraak, wetenschap en de lezer kan zelf kiezen wat hij eruit haalt DE MEERVOUDIGE BETEKENIS VAN HET MONSTER In college zes zal eerst Johan Braeckman de historische en filosofische betekenis van het monster geven. De rijkdom aan de betekenissen van het monster valt niet te reduceren tot het naamloze wezen met een afstotelijk uiterlijk dat onschuldige mensen doodt. Misschien is Frankenstein wel zelf het monster omdat hij louter door het uiterlijk van zijn creatie het monster afstoot. Tegelijk creëert het monster ook een waarschuwing: bepaalde ambities, praktijken, instellingen ... kunnen monsters voortbrengen. Uiteindelijk leert Frankenstein ons wat het betekent om mens te zijn, door

te laten zien wat het onmenselijke inhoudt. In het laatste hoofdstuk zal Jean Paul Van Bendegem nog de iconografie van Frankenstein, met name de vraag of Frankenstein kan gezien worden als een mad scientist of niet, aankaarten.

Misschien is Frankenstein wel zelf het monster omdat hij louter door het uiterlijk van zijn creatie het monster afstoot De informatie die in dit hoorcollege aan de luisteraar wordt meegegeven is immens en enorm verrijkend. Het beeld dat we kennen van het monster wordt hier zeer krachtig en op verschillende manieren genuanceerd. Het hoorcollege geeft ons niet enkel een blik in de tijdsgeest van het ontstaan van dat boek, met het verlichtingsdenken en de reactie daarop, de romantiek. Maar ook worden we meegenomen in het concrete leven van Mary Shelley en alle mensen die in haar leven een belangrijke rol hebben gespeeld. Met de gedetailleerde uitdieping van de wetenschappelijke, literaire, filosofische en cultuurhistorische achtergronden kan dit hoorcollege met recht en rede een huzarenstuk worden genoemd. Het Monster van Frankenstein zal na het beluisteren van dit prachtig college nooit meer dezelfde zijn. Het monster blijkt niet alleen een onmisbaar instrument te zijn om de 19de eeuw te begrijpen. Het is wellicht ook van grote betekenis om onze hedendaagse wereld te begrijpen. Want wat zonder liefde wordt voortgebracht, kan veel kwaadaardige monsters creëren. Johan Braeckman, Jean Paul Van Bendegem, Vitalski. Frankenstein. Een hoorcollege over Mary Shelley’s creatie in wetenschapsen cultuurhistorisch perspectief. Home Academy, 2019. Duur: 5:20.

oktober 2019 > 47

FILM

Le gamin au vélo of de afgewezen afwijzing Le gamin au vélo mag je gerust de luchtigste en toegankelijkste prent van de gebroeders Dardenne noemen. Het is een van de weinige films die ze in de zomer hebben gedraaid en ook het scenario radieert meer hoop dan we van het Waalse duo gewend zijn. De prent won in 2011 in Cannes de Grand Prix en groeide — voor zover dat kan met auteurscinema — uit tot een publiekslieveling. Is het geen al te rooskleurige, romantische voorstelling van het pleegouderschap? Of is het net een ode aan de kracht ervan? Jean-Pierre Vanhee

De film draait op twee topacteurs. De elfjarige Cyril (Thomas Doret) fietst als een energieke knul door het verhaal. Samantha (Cécile de France) is de vrouw die hem opvangt. Ze acteren allebei met een groot naturel en zetten geloofwaardig het eenvoudige verhaal neer. Cyril werd door zijn vader in een kindertehuis gedropt zonder een adres of telefoonnummer na te laten. De man wil een nieuw leven beginnen zonder zijn zoon. Samantha wordt op Cyrils vraag zijn pleegmoeder. Eerst vangt ze hem enkel op tijdens de weekends maar na een zwaar conflict komt de jongen bij haar inwonen. © Cinéart

VERWEESD De afwijzing van Cyril door zijn vader is het centrale thema van de film. Hoewel de vader zijn boodschap op een nogal hypocriete manier duidelijk maakt (hij brengt ze liever niet zelf), komt ze uiteindelijk toch in al haar radicaliteit bij de zoon binnen. De kijker heeft het raden naar motieven, maar uit enkele scènes kan je toch afleiden dat de man wil herbeginnen. En een nieuwe relatie kan voor hem niet met een kind uit een vorige relatie, een kind waar hij de dagdagelijkse zorg en verantwoordelijkheid moet voor opnemen. Hij is iemand voor wie elke nieuwe (romantische) liefde pril en uniek moet zijn. Ze moet

48 > oktober 2019

Hoe sterker het netwerk rondom een kind, hoe meer kans dat het de afwijzing en mislukkingen van het leven aankan ongeschonden aanvoelen en van de geliefden één geheel smeden. De geliefden kunnen alleen maar elkaars uitverkorenen zijn. Wat voorafging was een vergissing en die moet worden uitgeveegd. Het ideaal van de perfectie eist een blanco blad. Wat hij niet beseft, is dat uitgommen ook sporen nalaat. In de schemering oogt het blad

misschien maagdelijk, maar met een bepaalde lichtinval zie je nog restanten van de strepen. Het is maar één mogelijke verklaring voor het gedrag van de vader, maar alleszins wordt Cyril zonder veel redenen afgewezen. In het voltooid deelwoord afgewezen zit cynisch genoeg ook een klankverwijzing naar verweesd. Je bent elf en je wordt in een home of internaat gedropt. Je blijft verweesd achter, wat aanvoelt als een verwerping. Het is ook een radicale ervaring van geworpenheid. Voor Sartre was dit overigens het lot van iedereen. De zin van het leven krijg je niet mee met de geboorte, je moet ze tijdens het

DEGEUS

FILM

leven zelf creëren. Je wordt letterlijk in het leven geworpen en staat er alleen voor. We deden er na die invloedrijke Franse stroming in de filosofie toch nog ruim vijftig jaar over om tegenover dat harde individualisme de kracht en de betekenis van het samenleven te plaatsen. Zinvolheid, subjectwording en levensvreugde zijn geen exclusief individuele aangelegenheden. Een kind groeit het liefst op in een beschermende en inspirerende omgeving. Opvoeden is het bouwen van die omgeving en het is evenmin een solitaire taak. Hoe sterker het netwerk rondom een kind, hoe meer kans dat het de afwijzing en mislukkingen van het leven aankan. De afwijzing die Cyril te verduren krijgt, is niet gewoon een pijnlijke speling van het lot. Integendeel, ze is onredelijk, harteloos en overweldigend als een aardverschuiving. Ze plaatst zo’n jongen aan de rand van zijn eigen bestaan. Daar waar de kloof gaapt en iedereen onzeker wordt. Hoewel veel mensen die situatie kennen, blijft ze onverminderd angst inboezemen. Niemand wil zich ongewenst en ongeliefd voelen door de persoon die hem of haar op de wereld heeft gezet. Het gebeurt maar al te vaak dat het slachtoffer het gebrek aan erkenning internaliseert en zichzelf verantwoordelijk gaat stellen. ‘Het is allemaal mijn eigen schuld.’ Hoe onterecht de zelfbeschuldiging ook mag klinken, ze galmt continu in de spreekkamer van elke therapeut.

OPTIMISTISCH BLAUW Cyril zoekt een uitweg. Hij klampt zich vast aan een onbekende vrouw in de wachtzaal van een dokter. Enkele dagen later brengt ze hem zijn gestolen fiets terug. Maar ze doet meer dan dat. Zij haalt hem uit zijn hachelijke positie door hem een nieuwe bestaansgrond aan te bieden. Gemakkelijk is dat niet, maar wel eenvoudig. Het is namelijk een emotionele keuze. Samantha verbindt zich empathisch met Cyril op het moment dat hij haar vastgrijpt. Ze moet gevoeld hebben wat hij voelde,

DEGEUS

in zijn houding, zijn beweging, zijn vibratie. Cyril kiest onbewust voor lichamelijke communicatie, niet voor de onmogelijke vraag ‘wil je voor altijd voor mij zorgen’ waarbij hij waarschijnlijk nul op het rekest zou krijgen. Het is de oeroude fysieke versmelting die de voorzet geeft tot een belangrijke levenskeuze. Dat is ook de reden waarom de film optimistisch blauw kleurt. Het onverwachte lot vormt de aanleiding voor een nieuw relationeel begin.

Hoe onterecht de zelfbeschuldiging ook mag klinken, ze galmt continu in de spreekkamer van elke therapeut Dat is waar alle kinderen die in een existentieel vacuüm terechtgekomen zijn, recht op hebben. De realiteit is vaak schrijnend anders, zoals iedereen uit het werkveld zal bevestigen. Volwassenen zijn er zich nochtans meestal van bewust dat de kracht van opvoeden ligt in vertrouwen, ondersteuning, genegenheid en het stellen van grenzen. Kinderen hebben behoefte aan kansen en herkansingen waarbij ze kunnen terugvallen op een mix van betrokkenheid en erkenning. Na mislukkingen en teleurstellingen moeten ze zich kunnen herpakken zonder de feiten weg te vegen. Opgroeien doet geen enkel kind met een blanco reisverslag. De fouten mogen dus wel doorstreept worden, maar niet uitgescheurd. Anders verwijder je ook het besef van het groeien.

ENGAGEMENT Het scenario van deze hoopvolle film heeft het karakter van een parabel, in de zin van het oorspronkelijk Griekse paraballein: iets naast iets gooien, naast elkaar zetten. Twee opvoedkundige verhoudingen, ook ‘liefdes’ genoemd, komen naast elkaar te staan. Enerzijds die van de biologische ouder en anderzijds die van de pleegouder. Je zou kunnen stellen dat de eerste

verhouding essentieel is, want inherent aan het biologische ouderschap en daarom vanzelfsprekend. Dat is ze niet. Een ouder kan eraan verzaken of kan er helemaal niet toe in staat blijken te zijn. De tweede verhouding kan je met de filosofische term contingent omschrijven. Ze komt voort uit toeval, waarbij het willekeurige verandert in het noodzakelijke. Het pleegouderschap had evengoed door iemand anders dan Samantha kunnen opgenomen worden. Dat had gekund, zoals elke geschiedenis anders had kunnen verlopen. Maar vanaf de eerste ontmoeting in de wachtzaal is Samantha gegrepen door de smeekbede van de jongen. Haar engagement en de aanvaarding van haar rol in het leven van Cyril nemen daarna alleen maar toe. Is Le gamin au vélo nu een vals optimistische inkleuring van het pleegouderschap? In Vlaanderen groeit het aantal pleegouders elk jaar met 5 tot 8 percent. Er waren in 2018 5.181 pleeggezinnen in Vlaanderen en dat waren er 464 meer dan het jaar daarvoor. Natuurlijk zijn niet alle ervaringen positief, en omdat pleegouderschap ook afgebroken kan worden, loert voor de jongeren altijd een kans op afwijzing. Maar de maatschappelijke en humane betekenis van het groeiende aantal is positief. Steeds meer mensen bekennen zich uitdrukkelijk tot het pleegouderschap en ook de (vaak vrijwillige) omkadering wordt beter. Zelfs op de heel confronterende momenten kiezen pleegouders voor het kind dat hen nodig heeft. Dat het niet altijd lukt, waardoor nog te veel kinderen verweesd achterblijven, behoort tot de dramatische keerzijde van onze welvaartsstaat. Maar is het naïef of romantisch om met de gebroeders Dardenne te geloven in de kracht ervan? Nee, plegen betekent letterlijk zorg dragen voor, en deze film is een heldere spiegel van de kracht daarvan. Regie: Jean-Pierre & Luc Dardenne. Met: Thomas Doret en Cécile de France. België, 2011, 87 min.

oktober 2019 > 49

ABECEDARIUM

De J van Joker

Jean Paul Van Bendegem Noot vooraf: de column voor de letter ‘J’ had ook als titel De J van Jarry kunnen gehad hebben maar omdat ik dacht dat niet persé iedereen deze merkwaardige man kent, heb ik het maar op ‘joker’ gehouden. Bovendien is de kans vrij groot dat velen denken aan één van de aartsvijanden van Batman, de ‘Joker’ maar over dat sujet wil ik het hier niet hebben. Maar goed, wie mag die curieuze, veel te jong gestorven Alfred Jarry (18731907) dan wel wezen? Vaak wordt hij omschreven als proto-dadaïst en dat is terecht. Misschien is één van zijn personages wel bekender dan hijzelf, namelijk koning Ubu (net zoals Dracula bekender is dan Bram Stoker, zijn creator). Indien niet, geen erg, het gaat mij ook niet echt om Ubu en al zijn fratsen maar wel over een andere figuur door Jarry in het leven geroepen, namelijk de onvergetelijke geleerde doctor Faustroll. (Ik hoor het u denken: jamaar, als ge die naam uitspreekt dan klinkt dat als ‘Faust drôle’! Laat dat nu net de bedoeling zijn.) Alle teksten en tekstjes rond die grappige figuur zijn gebundeld in de Gestes et opinions du docteur Faustroll, patafysicien (postuum gepubliceerd in 1911, in het Nederlands vertaald als Roemruchte daden en opvattingen van doctor Faustroll, patafysicus). Sta mij toe dat ik voorbij ga aan die vermelding ‘patafysicus’, ik beloof, als ik het niet vergeet, om dit onderwerp voor de letter ‘P’ van dit abecedarium te reserveren. Wel wil ik even aandacht vragen voor één zo’n tekstje, getiteld De la surface de Dieu (‘Over de oppervlakte van God’). Daarin toont Jarry aan op pseudo-wiskundige wijze dat, ik citeer, ‘God het raakpunt is tussen nul en oneindig’, wat dat ook moge betekenen. Op een absurde, pseudo-mathematische wijze worden eigenschappen van God aangetoond

50 > oktober 2019

en daarmee leveren zulke ‘bewijzen’ een grappige commentaar op de zogenaamde, serieus bedoelde ‘ontologische godsbewijzen’ waar men met logische middelen probeert het bestaan van het opperwezen aan te tonen, genre: ‘God verzamelt in zich alle perfecties, maar noodzakelijk bestaan is zo’n perfectie, dus God bestaat noodzakelijk’. Het is een studie op zich waard wie, naast Jarry, zich ook met zulke grappen heeft geamuseerd. Om de nieuwsgierigheid te prikkelen, vermeld ik alleen maar het meesterwerkje van Boris Vian, Mémoire concernant le calcul numérique de Dieu par des méthodes simples et fausses (‘Vertoog betreffende de numerieke berekening van God met behulp van eenvoudige en foute methodes’). Wat volgt, is mijn eigen kleine bijdrage.

GOD IS DE ULTIEME JOKER (UJ) Een hommage aan Alfred Jarry Elk kaartspel telt in principe één of twee jokers. Het bijzondere aan die joker is dat zijn waarde onbepaald is. In principe kan de joker de gedaante van elke andere kaart aannemen. Dus, gevraagd naar de betekenis, voorgesteld door B, van hartenkoning, voorgesteld door K♥, samengevoegd dus B(K♥), is het antwoord de kaart zelf, wat de vergelijking oplevert: B(K♥) = K♥. In vaktermen uitgedrukt: elke kaart is, qua betekenis, een fixed-point van zichzelf. Stellen we nu door  het volledige boek kaarten voor en de joker door J, dan is de betekenis van J, B(J) dus, elke kaart in het boek. Dit geeft de vergelijking: B(J) = x, voor elke x in . Hoewel het aanbeveling verdient om één kaart uit te sluiten, namelijk de joker zelf. Dus beter: B(J) = x, voor elke x in *, waar * staat voor het boek kaarten zonder de joker. Waarom deze cruciale aanpassing? Om te vermijden dat voor de betekenis van de joker de joker zelf wordt gekozen dus B(J)

R E K

= J want dan heeft de joker wel een specifieke betekenis, namelijk zichzelf. En dat is niet zo! Beter dus om deze mogelijkheid simpelweg uit te sluiten. Hieruit kan een belangrijk gevolg getrokken worden. Voor een y die niet tot  behoort, anders gezegd, voor elk ding dat geen kaart is, kan het nooit zijn dat y de betekenis van de joker is. Dus B(J) ≠ y, voor elke y die niet tot , zelfs niet tot * behoort. Dit verklaart waarom het niet toegestaan is om de joker op tafel te leggen en mee te delen dat deze joker staat voor verdraagzaamheid, ik zeg maar wat. Maar ook niet voor een bord tomatensoep, een gestolen ketting van een fiets of een versie van Hamlet in het West-Vlaams. Komen we nu tot de centrale stelling. Volgens de monotheïstische opvatting van het opperwezen is het noodzakelijk dat God alle betekenissen in zich draagt. Laat a staan voor alles, dan is B(G) = x, voor x in a. In dit geval is er dus geen y zodanig dat B(G) ≠ y omdat elke y begrepen is in a. Dus niet alleen is God een joker maar waarlijk de joker der jokers, zeg maar de ultieme joker, dus G = UJ. Een belangrijk onmiddellijk gevolg is dat God zowel zichzelf kan betekenen (neem x = G) als iets totaal anders (neem bijvoorbeeld x = zo’n dingske om een doos sardienen mee te openen). De stelling kan dus ook gelezen worden als een logisch-mathematisch bewijs voor zijn ondoorgrondelijkheid maar dat wisten we al.

DEGEUS

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

De nieuwsbrief verschijnt driemaandelijks. In deze nieuwskatern vindt u de activiteiten terug van oktober t.e.m. december 2019. Alle bijkomende informatie is te vinden op www.geuzenhuis.be/agenda. De volgende nieuwsbrief verschijnt op 1 januari 2020. Evenementen kunnen aangemaakt worden op onze website tot uiterlijk 30 november 2019.

do 3/10 20:00 Voordracht: Kortsluiting in mijn hoofd

AALST

Brenda Froyen HVDM AALST - Koolstraat 80 - 09 326 85 70

do 10/10 20:00 Artificiële intelligentie: vloek of zegen? Pieter Buteneers UPV I.S.M. VORMINGPLUS VLAAMSE ARDENNEN-DENDER CC De Werf Molenstraat 51 - 053 72 38 11 di 22/10 14:30 Artrose, oorzaken en behandeling Mark

Walschot UPV I.S.M. OKRA MIDDEN-VLAANDEREN LDC De Maretak - Albrechtlaan 119A

ma 18/11 19:00 De zin en onzin van antidepressiva Mattias

Desmet UPV KERN DENDERSTREEK I.S.M. STAD AALST Stadhuis Aalst - Grote Markt 1

AALTER

ma 2/12 14:30 Reflecties over alternatieve geneeswijzen

Norbert Fraeyman UPV I.S.M. OKRA MIDDEN-VLAANDEREN OC KERKEN Rerum Novarumstraat 24 - 09 269 32 14

DENDERLEEUW

do 28/11 14:00 Antitumor immuuntherapie: kanker

die zichzelf leert genezen? Cleo Goyvaerts UPV I.S.M. HV DENDERLEEUW 't Kasteeltje - Stationsstraat 7 - 0477 35 50 58

EEKLO

di 29/10 14:00 Filmnamiddag: ‘Das Weisse Band’ HVDM EEKLO - Boelare 131 - 09 218 73 50

do 14/11 19:30 Levensbeschouwingen in dialoog HVDM EEKLO E.A. – De Kring, Kerkstraat 56, Zelzate – 09 218 73 50

zo 17/11 11:00 Tentoonstelling ‘Armoede door kinderogen’ vernissage LOOPT T.E.M. 29/11 HVMD EEKLO – Boelare 131 - 09 218 73 50

vr 22/11 Armoede door kinderogen: filosofische wandeling doorheen de tentoonstelling Eef Cornelissen HVMD EEKLO – Boelare 131 - 09 218 73 50 di 26/11 14:00 Filmnamiddag: ‘Felix Nussbaum’ HVDM EEKLO Boelare 131 - 09 218 73 50

NIEUWSBRIEF

233 52 26

do 3/10 14:00 Lezing: Creationisme? Achiel Gautier GGG Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 221 24 57

vr 4/10 21:00 Live optreden @ VCG VAN CROMBRUGGHE'S GENOOTSCHAP Huidevetterskaai 39 – info@vcg.be

ma 7/10 20:00 Nagelaten geschriften: boekvoorstelling Etienne Vermeersch, Johan Braeckman, Gita Deneckere, Dirk Verhofstadt, Tinneke Beeckman, Mieke Van Herreweghe, Els Wouters VCG, HV, DEMENS.NU, VF, DMM, FLDC, WF, UGENT, HOUTEKIET, CORRIDOR EN PARTNERS Ufo – Sint-Pietersnieuwstraat 33 vr 11/10 20:00 Vernissage expo Mireille Robbe KIG Geuzenhuis Kantienberg 9 - 09 220 80 20. De tentoonstelling loopt t.e.m. 20/10.

za 12/10 09:00 Twist, een kritische vormingsdag voor vrijwillige en professionele jeugdwerkers HUJO I.S.M. GEUZENHUIS, UPV & DEMENS.NU Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 02 521 79 20 za 12/10 12:30 Het Betere Boek, literair festival Ilja Leonard Pfeijffer, In Koli Jean Bofane, Stefan Brijs, Ghayath Almadhoun, Burhan Sönmez, Rachida Lamrabet, Fik Meijer e.a. WF De Krook & De Minard – 09 224 10 75 za 12/10 14:00 Dag van De Maakbare Mens Julian Savulescu, Katrien Devolder, Gert Matthijs, Kristien Hens, Leen De Vreese, Hetty Helsmoortel en Wouter Deprez DMM I.S.M. DEMENS.NU, GEUZENHUIS, BIG, HIPPOSOCRATES, HV GENT, WF & VF De Centrale Kraankindersstraat 2 - 03 205 73 10 zo 13/10 11:00 Genderlicious Alexis De Waele, Samuel Dali, Verona Verbakel, Marian de Schutter, Senne Misplon, Eveline Van de Putte, Anaïs Van Ertvelde HVDM EEKLO, GENT EN SINT-NIKLAAS, CASA ROSA, HOGENT CASA Rosa - Kammerstraat 22 - 09 218 73 50

di 15/10 19:30 Filosofisch gesprek: Hebben we filosofische oefeningen nodig? ZAHIR Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 0472 02 66 39

wo 16/10 20:00 Romereeks: sociale rituelen in de Romeinse wereld Peter Van Nuffelen GEUZENHUIS I.SM. UPV Geuzenhuis Kantienberg 9 - 09 220 80 20 do 17/10 14:00 Film met nabespreking ‘Green Book’ GGG, FENIKS, HVDM Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 221 24 57 / 09 233 52 26

do 24/10 20:00 #WTF? Nieuwe lezingenreeks over

Wetenschap, Techniek en Filosofie VCG, ZEBRA, LIBERAS Zebrastraat 32/001 - 0473 46 30 11

vr 29/11 19:30 Debat armoedeproblematiek HVDM EEKLO – Boelare 131 – 09 218 73 50

do 7/11 14:00 Bezoek aan de fototentoonstelling Lieve Blancquaert GGG St Pietersabdij - St Pietersplein - 09 221 24 57

16 > 20/12 Warmste Week HVDM EEKLO - Boelare 131 - 09 218 73 50

vr 8/11 21:00 Live optreden @ VCG VAN CROMBRUGGHE'S GENOOTSCHAP

di 17/12 14:00 Filmnamiddag: ‘Joyeux Noël’ HVDM EEKLO - Boelare 131 - 09 218 73 50

GENT

di 1/10 20:00 Theatermonoloog 'De binnenzak van de ziel' Kurt Defrancq HVDM & GGG Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 221 24 57 / 09

DEGEUS

Huidevetterskaai 39 - info@vcg.be

za 09/11 17:00 Nacht van de Vrijdenker Susan Neiman, Tomás Sedlácek, Sarah Bakewell en nog 30 andere filosofen, wetenschappers en opiniemakers VCG, VOORUIT, DEMENS.NU, WF, HV, DMM, UPV, ’T ZAL WEL GAAN Vooruit – Sint-Pietersnieuwstraat 23 – 09 220 80 20

oktober 2019 > 51

AGENDA

di 12/11 14:30 China als regionale en wereldmacht Bart

Dessein UPV I.S.M. OKRA MIDDEN-VLAANDEREN Clemenspoort - Overwale 3 - 02 269 32 18

vr 15/11 20:00 Vernissage expo Quinten De Coene KIG Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 220 80 20. De tentoonstelling loopt t.e.m. 24/11. di 19/11 19:30 Filosofisch gesprek: Een andere generatie, andere tijden? ZAHIR Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 0472 02 66 39

do 21/11 14:00 Film met nabespreking ‘Caeser must die’ GGG, FENIKS, HVDM Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 221 24 57 do 21/11 20:00 Zwammen: ultieme netwerkers Mieke

Verbeken FLDC Geuzenhuis - Kantienberg 9 -fondsluciendeconinck@gmail.com

za 23/11 Innovatieve TEDtalks HV Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 220 80 20

zo 24/11 10:00 Poëziedag met talrijke dichters n.a.v. 30 jaar

Kunst in het Geuzenhuis KIG Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 220 80 20

za 30/11 10:00 De nieuwe vzw-wetgeving, effecten van het

ondernemingsrecht en aansprakelijkheden in een vzw Jimmy Baes VCG Geuzenhuis, Kantienberg 9 – 09 220 80 20

do 12/12 20:00 Duitse Verlichtingsfilosofie en vrijmetselarij: ‘Krause en het probleem van geheimhouding en openbaarheid’ Emiliano Acosta UPV Geraardsbergen Liberaal Gebouw - zaal 1ste verdiep - Markt 47

OUDENAARDE

ma 7/10 20:00 Medische genetica en onze maatschappij:

een fascinerende wisselwerking Olivier Vanakker UPV KERN OUDENAARDE VC Liedts - Parkstraat 2

za 26/10 18:00 Spookbondsfeest Halloween VF OUDENAARDE Liedtspark - Hofstraat 9

zo 27/10 16:00 Voor altijd onvergetelijk HVDM RONSE I.S.M. VC LIEDTS EN KUNSTIG GAVERE VC LIEDTS EN PARK LIEDTS Parkstraat 2 - 055 21 49 69

ma 4/11 20:00 Suikerziekte: is mijn been nog te redden? Dimitri Aerden UPV kern Oudenaarde VC Liedts - Parkstraat 2

zo 17/11 10:00 Theatermonoloog ‘De binnenzak van de ziel’ Kurt Defrancq VF OUDENAARDE VC Liedts - Parkstraat 2

ma 2/12 20:00 China als regionale wereldmacht Bart Dessein UPV KERN OUDENAARDE VC Liedts - Parkstraat 2

RONSE

vr 6/12 20:00 Vernissage expo Bert Potvlieghe KIG Geuzenhuis Kantienberg 9 - 09 220 80 20. De tentoonstelling loopt t.e.m. 15/12.

vr 6/12 21:00 Live optreden @ VCG Van Crombrugghe's Genootschap Huidevetterskaai 39 - info@vcg.be

vr 11/10 20:00 Filmvoorstelling 'My friend Fats' Bobby Setter WF I.S.M. VRIJZINNIG RONSE EN HET HVDM VC De Branderij - Zuidstraat 13 - 055 21 49 69

wo 11/12 14:00 Midwinterbijeenkomst met koffietafel en

di 22/10 20:00 Privacy of piraterij. De onteigening van het

optreden Frank de Vos/Jan Mertens GGG Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 221 24 57

persoonlijke leven Willem Debeuckelaere Vrijzinnig Ronse VC De Branderij - Zuidstraat 13 - 055 21 49 69

do 12/12 20:00 WTF? Nieuwe lezingenreeks over

wo 6/11 19:30 Filmcyclus Zingeving & levenseinde Mieke

Wetenschap, Techniek en Filosofie VCG, ZEBRA, LIBERAS Geuzenhuis, Kantienberg 9 – 09 220 80 20

Stessens en Eline Dhaenens HVDM EN MOGHAN VC De Branderij Zuidstraat 13 - 055 21 49 69

di 17/12 19:30 Filosofisch gesprek: Als kunst maatschappelijk

zo 17/11 10:00 Lezing 'Homo-genen. Suikernonkels en

wo 18/12 20:00 Romereeks: Invloed van de Griekse filosofie in Rome (Stoa) Danny Praet Geuzenhuis i.sm. UPV Geuzenhuis Kantienberg 9 - 09 220 80 20

di 3/12 20:00 Best of TEDtalks Vrijzinnig Ronse VC De Branderij - Zuidstraat 13 - 055 21 49 69

relevant wil zijn, moet ze dan populistisch zijn? ZAHIR Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 0472 02 66 39

sikkelcelpatiënten. Hoe niet te denken over de evolutie van homoseksualiteit' Pieter Adriaens Vrijzinnig Ronse VC De Branderij - Zuidstraat 13 - 055 21 49 69

SINT-NIKLAAS

do 19/12 14:00 Film met nabespreking ‘Becoming Astrid’ GGG, FENIKS, HVDM Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 221 24 57 / 09 233 52 26

GERAARDSBERGEN

do 10/10 20:00 Duitse Verlichtingsfilosofie en

vrijmetselarij: ‘Lessing en de echte vrijmetselarij’ Emiliano Acosta UPV GERAARDSBERGEN Liberaal Gebouw - zaal 1ste verdiep - Markt 47 - 0474 31 81 26

do 24/10 20:00 Wandelen doorheen de geschiedenis van de

do 3/10 19:30 Euthanasie: wat bij psychisch lijden? Lieve Thienpont HVDM SINT-NIKLAAS I.S.M. VORMINGPLUS HvdM Sint-Niklaas Stationsplein 22 - 03 777 20 87 ma 14/10 10:00 Armoede door kinderogen:

Fototentoonstelling van 14 tot 25 oktober HVDM SINT-NIKLAAS I.S.M. SAMENLEVINGSOPBOUW SINT-NIKLAAS, AGORAKRING, VCOK, SOS SCHULDEN OP SCHOOL HvdM Sint-Niklaas - Stationsplein 22 - 03 777 20 87

geneeskunde - Scharnierpunten in het medische denken en handelen Paul Broos UPV kern Geraardsbergen Liberaal Gebouw Markt 47

do 24/10 10:00 Armoede door kinderogen: filosofische

do 14/11 20:00 Duitse Verlichtingsfilosofie en vrijmetselarij:

do 31/10 19:30 Salons Donders Denkende Dames: huiver

‘Fichte en de vrijmetselaar als mens en burger’ Emiliano Acosta UPV GERAARDSBERGEN Liberaal Gebouw - zaal 1ste verdiep - Markt 47

do 28/11 20:00 Brexit: een stand van zaken Alexander Mattelaer UPV KERN GERAARDSBERGEN Liberaal Gebouw - Markt 47

52 > oktober 2019

wandeling Eef Cornelissen HvdM Sint-Niklaas i.s.m. VCOK HvdM SintNiklaas - Stationsplein 22 - 03 777 20 87

en bibber met Mary Shelley, de schepper van Frankenstein Kaat Bauters HVDM SINT-NIKLAAS I.S.M. MASEREELFONDS HvdM Sint-Niklaas Stationsplein 22 - 03 777 20 87

do 14/11 19:00 Over helpen bij ziekte en lijden Manu Keirse

ROUWCAFÉ TEMSE, VORMINGPLUS WAAS EN DENDER, HVDM SINT-NIKLAAS Zaal Familia

DEGEUS

AGENDA

- Truweelstraat 138 - 03 777 20 87

VLAAMSE ARDENNEN Bevegemse Vijvers 1 - 09 326 85 70

do 21/11 & 28/11 19:30 Afscheid nemen vandaag Doreen Coeckelbergh, HVDM SINT-NIKLAAS I.S.M. VORMINGPLUS HvdM Sint-Niklaas Stationsplein 22 - 03 777 20 87

wo 20/11 19:30 Filosoferen is leren te sterven Eva Rousselle

STEKENE

di 8/10 14:00 Slaapproblemen bij ouderen Sandra Pirrera UPV I.S.M. OKRA SINT-NIKLAAS Het Gildenhuis - Dorpsstraat 42 - 03 779 56 95

TEMSE

ma 28/10 14:30 Waarom is water het beste medicijn? Dirk Devroey UPV I.S.M. OKRA ACADEMIE WATERKANT Roxy Filmzaal - Stationsstraat 29

ZELZATE

do 7/11 20:00 Hoe maken we onszelf en de maatschappij weer gezond? VF ZELZATE Bibliotheek - B.J. Chalmetlaan 50 - 0477 93 56 13

HVDM ZOTTEGEM EN VORMINGPLUS VLAD HvdM Zottegem - Hoogstraat 42 - 09 326 85 70

do 21/11 14:00 Cinema Kreim Freis: ‘Les Beaux Jours’ GG

ZOTTEGEM Lokaal dienstencentrum Zottegem (zaal Sotto) - Arthur Gevaertlaan - 09 326 85 70

do 5/12 14:30 Over mirakels Jean Paul Van Bendegem UPV I.S.M. OKRA MIDDEN-VLAANDEREN LDC Egmont - Deinsbekestraat 23 - 09 269 32 17 za 7/12 14:00 Egmont-wandeling Zottegem GG ZOTTEGEM Centrum Zottegem - Markt - 09 355 89 49

di 10/12 19:00 Workshop: verbindende communicatie voor ouders Lore Verdin HvdM Zottegem - Hoogstraat 42 - 09 326 85 70

VASTE ACTIVITEITEN

ZOTTEGEM

do 10/10 14:00 Cinema Kreim Freis: ‘The Reunion’ GG

ZOTTEGEM Lokaal dienstencentrum Zottegem (zaal Sotto) - Arthur Gevaertlaan - 09 326 85 70

do 10/10 20:00 Voordracht ‘Pssst’ Brenda Froyen HVDM ZOTTEGEM Lokaal dienstencentrum Zottegem (zaal Sotto) - Arthur Gevaertlaan - 09 326 85 70

do 24/10 20:00 Rust in mijn huis, ruimte in mijn hoofd Nele

VC LIEDTS - PARKSTRAAT 2-4, OUDENAARDE

MA 20:00 Workshop hatha yoga WF OUDENAARDE MA 14:00 & WOE 19:30 Bridgewedstrijd VC LIEDTS BRIDGE CLUB DI 19:30 Lessen ‘tai chi’ VC LIEDTS DI 20:00 Bijeenkomst SOS Nuchterheid VC DE BRANDERIJ - ZUIDSTRAAT 13, RONSE

Colle HVDM ZOTTEGEM HvdM Zottegem - Hoogstraat 42 - 09 326 85 70

zo 27/10 12:00 Jaarlijks Geuzenfestijn GG ZOTTEGEM OC Velzeke Provinciebaan 275 - 09 355 89 49

1ste & 3de woe/mnd 19:30 > 21:00 Bijeenkomst van SOS Nuchterheid, zelfzorg bij verslavingen

do 31/10 19:30 Voordracht: ‘Casper - een rouwboek - Waar ben je, lieve broer?’ Uus Knops HVDM ZOTTEGEM EN VORMINGPLUS VLAD HvdM Zottegem - Hoogstraat 42 - 09 326 85 70

vr 8/11 19:00 8ste Fluofuif & kaas-en Breughelavond HV Uw persoonsgegevens worden enkel gebruikt voor het verzenden van ons tijdschrift De Geus. Deze worden bijgehouden zolang u geabonneerd bent. U kan steeds uw gegevens opvragen of deze laten verwijderen uit ons bestand.

VC GEUZENHUIS - KANTIENBERG 9, GENT

woe & vrij 20:00 Bijeenkomst van SOS Nuchterheid, zelfzorg bij verslavingen

De verantwoordelijkheid voor de gepubliceerde artikels berust uitsluitend bij de auteurs. De redactie behoudt zich het recht artikels in te korten. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd of overgenomen worden zonder de schriftelijke toestemming van de redactie. Bij toestemming is bronvermelding – De Geus, jaargang, nummer en maand – steeds noodzakelijk. Het magazine van De Geus verschijnt driemaandelijks (4 nummers).

Dag van De Maakbare Mens Zaterdag 12 oktober · 14u–18u De Centrale, Gent

SPREKERS

Julian Savulescu Hetty Helsmoortel Wouter Deprez Kristien Hens Gert Matthijs Leen De Vreese Geerdt Magiels Katrien Devolder Chokri Ben Chikha TICKETS

www.demaakbaremens.org

NIP

COLOFON Hoofdredactie

Eindredactie

Fotografie & lay-out

LIDVERENIGINGEN VC-G Fred Braeckman

Griet Engelrelst

Thomas Lemmens

Philipp Kocks

Gerbrich Reynaert

Kurt Beckers

Brecht Decoene

Willem de Zwijger

Frederik Dezutter

Willem Elias

Wouter Vandamme

Jean-Pierre Vanhee

Linde Waeyaert

Karim Zahidi

Redactie

Druk: New Goff Verantwoordelijke uitgever: Wim Taels p/a Kantienberg 9, 9000 Gent Werkten aan dit nummer mee: Sarah Bakewell, Kurt Beckers, Tinneke Beeckman, Maarten Boudry, Brecht Decoene, Yarrid Dhooghe, Willem Elias, Farah Focquaert, Francesca Minerva, Susan Neiman, Pierre Martin Neirinckx, Renaat Ramon, Jean Paul Van Bendegem, Gie van den Berghe, Griet Vandermassen, Jean-Pierre Vanhee, Marco Visscher. Cover: kaban.nu

De Geus is het tijdschrift van het Vrijzinnig Centrum-Geuzenhuis vzw en de lidverenig ingen en wordt met de steun van de IMD verspreid over Oost-Vlaanderen. Geuzenhuis Kantienberg 9, 9000 Gent 09 220 80 20 admin@geuzenhuis.be www.geuzenhuis.be U kan de redactie bereiken via Thomas Lemmens, thomas@geuzenhuis.be en Griet Engelrelst, griet@geuzenhuis.be of 09 220 80 20.

ABONNEMENTEN De Geus zonder lidmaatschap: €16 op rekening IBAN BE54 0011 1893 3897 van het VC-Geuzenhuis met vermelding ‘abonnement Geus’. Prijs per los nummer: €4. Het Vrije Woord gratis bij lidmaatschap Humanistisch Verbond en GGG. Combinaties van lidmaatschappen met of zonder abonnementen zijn mogelijk.

DEGEUS

LIDMAATSCHAPPEN Kunst in het Geuzenhuis €15 op rekening IBAN BE38 0013 0679 1272 van Kunst in het Geuzenhuis vzw met vermelding ‘lid KIG’. Grijze Geuzen €15 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HVV Ledenrekening, Pottenbrug 4, 2000 Antwerpen met vermelding ‘lid GG + naam afdeling (bv. lid Gentse Grijze Geuzen)’. Humanistisch Verbond €15 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HV Ledenrekening, Pottenbrug 4, 2000 Antwerpen met vermelding ‘lid HV + naam afdeling (bv. lid HV Gent)’. Vermeylenfonds €15 (-26 jarigen gratis) op rekening IBAN BE50 0011 2745 2218 van Vermeylenfonds vzw, Tolhuislaan 88, 9000 Gent met vermelding ‘lidgeld naam, voornaam, geboortedatum, M of V’. Willemsfonds €15 op rekening IBAN BE39 0010 2817 2819 van WF Ledenrekening, Vrijdagmarkt 24-25, 9000 Gent met vermelding ‘lid WF’. Van Crombrugghe’s Genootschap € 15 (€ 25 duo lidmaatschap met partner / € 6 studenten) op rekening IBAN BE87 0013 9865 2494 van de K.M. Van Crombrugghe’s Genootschap met vermelding soort lidmaatschap + naam partner.

Met de steun van

De Cocon vzw, Jeugdhulp aan huis info: 09 222 30 73 info@decocon.be - www.decocon.be De Maakbare Mens info: 03 205 73 10 info@demaakbaremens.org www.demaakbaremens.org Feest Vrijzinnige Jeugd vzw info: Philipp Kocks - 09 220 80 20 philipp@geuzenhuis.be Feniks vzw info: www.plechtigheden.be huisvandeMens - 09 233 52 26 gent@deMens.nu Fonds Lucien De Coninck vzw info: www.fondsluciendeconinck.com fondsluciendeconinck@gmail.com Humanistisch Verbond Gent info: Brigitte Walraeve - 09 220 80 20 brigitte.walraeve@humanistischverbond.be Humanistisch Verbond Oost-Vlaanderen info: Tine Dekempe - 09 222 29 48 oostvlaanderen@humanistischverbond.be Gentse Grijze Geuzen info: gentsegrijzegeuzen@gmail.com Kunst in het Geuzenhuis vzw info: Kaat Ceusters - 09 220 80 20 kaat@geuzenhuis.be SOS Nuchterheid vzw In Gent, woensdag en vrijdag (alcohol en andere verslavingen). info: 09 330 35 25(24u op 24u) info@sosnuchterheid.org www.sosnuchterheid.org UPV Gent Info: Geert Boxstael geert.boxstael@proximus.be Van Crombrugghe’s Genootschap info: 09 233 90 08 info@vcg.be www.vcg.be Vermeylenfonds Oost-Vlaanderen info: 09 223 02 88 info@vermeylenfonds.be www.vermeylenfonds.be Willemsfonds Oost-Vlaanderen info: 09 224 10 75 info@willemsfonds.be www.willemsfonds.be Werkgemeenschap Leraren Ethiek vzw info: info@digimores.org www.digimores.org 't Zal Wel Gaan info: tzalwelgaan@gmail.com student.ugent.be/tzal

PARTNER De Geus van Gent open van ma t.e.m. vr vanaf 16:00 zaterdag vanaf 19:00 info: www.geuzenhuis.be 09 220 78 25 - geusvangent@gmail.com huisvandeMens Gent Het centrum biedt hulp aan mensen met morele problemen. U kan er terecht van ma t.e.m. vr van 9:00 tot 16:30 De hulpverlening is gratis! info: Kantienberg 9D, 9000 Gent 09 233 52 26 - gent@deMens.nu

oktober 2019 > 55

9/11

FILOSOFIEFESTIVAL w w w. n a c h t v a n d e v r i j d e n k e r. b e

2019 17:00

SUSAN NEIMAN TOMÁŠ SEDL ÁČEK SARAH BAKEWELL

NACHT VAN DE VRIJ DENKER

D O N A L D R O B E R T S O N - D I A N A F L E I S C H M A N - P H I L I P P E VA N PA R Ĳ S - T I N N E K E B E E C K M A N - A L I C J A G E S C I N S K A - L U D O A B I C H T - F R A N C E S C A M I N E RVA - G R I E T VA N D E R M A S S E N - S I M O N G U S M A N A R J E N K L E I N H E R E N B R I N K - C H R I S T O P H E B U S C H - KO E R T D E B E U F - N A I M A C H A R K AO U I - M A A R T E N B O U D RY - J A F F E V I N K - S E B A S T I A N VA L K E N B E R G - H I D D E B O E R S M A - M A R C O V I S S C H E R - A N VA N DA M M E - G E R A R D G OV E R S - L I Z A C O R N E T - J A N D U M O LY N - H E I D I M E R T E S - G U I D O D E W E R T FA R A H F O C Q UA E R T - P E T E R V E N M A N S - J E S S E M E Ĳ E R S - J O O S T D E V R I E S - J E R O E N H O P S T E R H A N S C L AU S - D I R K H O L E M A N S - P I E T E R - PAU L V E R H A E G H E EN VERDER KUNG FU MET CONFUCIUS - FILOCAFÉ

O P D E F I L O S O FA - D J ’ S , F O O D & D R I N K S , BOEKENMARKT - SIGNEERSESSIES

E e n o r g a n i s a t i e va n

mediapartner

T i c ke t s b e s c h i k b a a r va n a f 2 2 / 8 Vo l g o n s o p f a c e b o o k vo o r u p d a t e s

m e t d e s t e u n va n

kaban

@ nachtvrijdenker facebook.com/nachtvandevrijdenker