De Geus november 2018

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

Dossier Nacht van de Vrijdenker VERDIEPING OP HET SCHERPST VAN DE SNEE

De zonnige kant van Steven Pinker 'HET POPULISME ZAL UITSTERVEN'

ISSN0780-2989 › P608277 › VERSCHIJNT TWEEMAANDELIJKS › NIET IN JULI EN AUGUSTUS › JAARGANG 50 › NR. 5 › NOVEMBER 2018 › PRIJS LOS NUMMER €4

INHOUD

VAN DE REDACTIE Denkfeest

2 > november 2018

3

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER Steven Pinker: de zonnige kant Julian Baggini: waarom ik niet mediteer Coeckelbergh, Gabriels en Vanderborght: techniek is nooit neutraal De olijke atheïst: filosoferen over de waan van religie 'Het populisme zal uitsterven'. Interview met Steven Pinker

8 10 14

PLAKKAAT Na ons de zondvloed. Andere tijden, andere zeden?

20

FILOSOOF OVER FILOSOOF De religiekritiek van Karl Marx

28

BOEKENREVUE Jezelf overleven

31

MENSELIJK, AL TE MENSELIJK #@CasaAdil Stop alle klokken

34 37

COLUMN Brexit car

40

POËSTILLE In het licht van de zwanen

41

RETROGEUS 50 jaar De Geus

42

ABECEDARIUM De F van Frigiliana

44

NIEUWSBRIEF

45

COLOFON

47

4 6

DEGEUS

VAN DE REDACTIE

Denkfeest Op tien november organiseert het Geuzenhuis, samen met zijn partners, de vijfde editie van de Nacht van de Vrijdenker. In die vijf jaar groeide het festival uit van een bescheiden filosofieavond met 250 deelnemers tot het grootste filosofiefestival van Vlaanderen. Een denkfeest met nationale en internationale topsprekers en zowat 1500 bezoekers.

Dat bewijst dat filosofie ook in Vlaanderen uit de ivoren toren is gekropen en haar weg vindt naar een breed publiek, dat er honger is naar creatief en origineel denken, naar nieuwe ideeën en naar goede, oude ideeën uit een rijke geschiedenis van meer dan tweeduizend jaar. Die kun je immers nog altijd koppelen aan de problemen, uitdagingen en vraagstukken van vandaag.

Goede ideeën en geweldig denkwerk verdienen een plaats in het centrum van het culturele leven. Niet alleen om dat culturele leven verder te verfijnen (hoewel dat op zich een mooie doelstelling is), maar als uitnodiging om samen na te denken over wie wij zijn en wat het betekent om mens te zijn in de 21e eeuw. Hoe werken we aan een wereld die de optimale ontplooiing van menselijke vermogens mogelijk maakt?

Die vraag brengt in haar kielzog een hele hoop uiterst boeiende vraagstukken met zich mee, die zowat de centrale thema’s van deze editie van de Nacht van de Vrijdenker vormen. Hoe staan we ervoor bij het ingaan van het Antropoceen, het tijdperk waarin de gevolgen van menselijke activiteit zich overal doen gelden? Moeten we wanhopen of het pessimisme daarover counteren en blijven vertrouwen op Verlichting en vooruitgang? Wat is de toekomst van de mens, loert de robo sapiens om de hoek? Heeft rationaliteit nog een toekomst in een irrationele wereld? Hoe leiden we ons leven in een steeds digitaler wordende omgeving? Hoe gaan we om met religie, identiteit, de macht van het algoritme, de roep om mensverbetering? Vragen waarvan je hoofd gaat duizelen.

Zoals bij elke editie brengen we in De Geus een special over de Nacht. In zijn opiniestuk De zonnige kant vraagt de wereldberoemde Harvardpsycholoog Steven Pinker zich af hoe het mogelijk is dat mensen steeds somberder zijn over de situatie in de wereld, terwijl de naakte cijfers laten zien dat mensen langer leven, gezonder zijn, beter eten, slimmer, rijker en veiliger zijn dan ooit tevoren. Naakte cijfers leggen het altijd af tegen een gevoel, aldus Pinker.

Zoals hij ook in zijn interview in deze Geus aanhaalt: perceptie haalt het altijd van data. Ook het pessimisme over onze liberale democratie deelt Pinker niet: volgens hem zitten we nu op een moment van peak populism. Hij voorspelt dat het populisme zal afnemen en uiteindelijk zal uitsterven. Benieuwd hoe hij die boude bewering hard

DEGEUS

maakt? Blader snel door naar het interview op pagina veertien.

Wat zou het denken zijn zonder plaats om ideeën te laten botsen? Zonder een clash of ideas?

Even verderop in deze Geus treft u een essay aan van Gie van den Berghe, waarin hij een tegenovergestelde toon aanslaat dan het optimisme van Pinker. Van den Berghe betreurt het dat hij moet vaststellen dat mensen om hem heen minder welwillend zijn. Hij ziet toenemende zelfzucht, oprukkend narcisme, egocentrisme, racisme en ultranationalisme. Aan het eind van zijn essay gaat hij ook rechtstreeks in tegen Pinkers opiniestuk. Interesse in deze pessimisme-optimismediscussie? Kom dan zeker naar het debat tussen de Duitse historicus Philipp Blom en Maarten Boudry op de Nacht van de Vrijdenker.

Ook in onze special valt het pleidooi op van techniekfilosofen Katleen Gabriels en Mark Coeckelbergh, die samen met robotingenieur Bram Vanderborght pleiten voor een verplicht vak over ethiek in de opleidingen van ingenieurs, programmeurs en andere techniekontwikkelaars in spe. Met de komst van killer robots, de toenemende macht van algoritmen en de mogelijkheid om dankzij artificiële intelligentie deepfakes te produceren (waarbij je Trump of Poetin bijvoorbeeld kunt laten zeggen wat je wil), is dat geen overbodige luxe.

Zo zie je maar: ook al is de filosofie al duizend keer dood en achterhaald verklaard: toch komt ze altijd opnieuw op de voorgrond en blijkt ze onontbeerlijk te zijn.

De redactie

november 2018 > 3

Volgens de recentste gegevens leven mensen langer, worden ze gezonder, eten ze beter, zijn ze rijker, slimmer, veiliger, meer verbonden maar tegelijkertijd ook steeds somberder over de situatie in de wereld. Politiek wetenschapper John Mueller vatte de geschiedenis van het Westen als volgt samen: ‘Het lijkt alsof mensen de opmerkelijke economische vooruitgang eenvoudigweg hebben genegeerd en vingervlug nieuwe zorgen hebben gevonden waarover ze zich kunnen opwinden.’ Hoe kunnen we het pessimisme in een wereld van vooruitgang verklaren?

Steven Pinker

Het is niet zo dat mensen van nature mistroostig zijn. Integendeel, ze bekijken hun leven doorgaans door een roze bril: ze zeggen dat ze gelukkig zijn, dat hun scholen goed zijn, dat hun buurten veilig zijn en dat ze minder kans maken op een ongeval, ziekte, ontslag of misdaad dan de gemiddelde mens.

ontwikkelingen zijn niet zo interessant voor de camera en gebeuren ook niet van vandaag op morgen. Je zult nooit een kop zien over een land dat geen oorlog voert, of over een stad die niet door terroristen is aangevallen, of het feit dat sinds gisteren 180.000 mensen minder in extreme armoede leven.

Maar wanneer we mensen vragen stellen over hun landen, dan wordt zelfs de grootste optimist een pessimist: ze houden vol dat alle andere mensen ellendig zijn en dat de wereld naar de verdoemenis gaat.

De slechte gewoonten van de media brengen het slechtste naar boven in de menselijke cognitie. Onze intuïtie over risico’s laat zich niet leiden door statistieken, maar door beelden en verhalen.

Mensen schatten tornado’s (die elk jaar tientallen Amerikanen doden) gevaarlijker in dan astma (dat duizenden mensen doodt), vermoedelijk omdat tornado’s betere televisie opleveren.

Het valt eenvoudig te begrijpen hoe mensen door deze cognitieve voorkeur – opgestookt door het nieuwsbeleid ‘rampen doen verkopen’ – de toekomst van de wereld heel donker inzien.

De meeste positieve ontwikkelingen zijn niet zo interessant voor de camera en gebeuren ook niet van vandaag op morgen Deze tegenstelling wordt veroorzaakt door de aard van het nieuws. Nieuws gaat over wat er gebeurt, niet over wat er niet gebeurt. We krijgen dus alleen plotse en onaangename gebeurtenissen te zien, zoals brand, fabrieken die worden gesloten, schietpartijen en aanvallen door haaien. De meeste positieve

Irrationeel pessimisme wordt ook veroorzaakt door een lugubere interesse in wat fout kan gaan – en er zijn altijd meer manieren waarop iets fout kan gaan dan het goed kan gaan. Dit maakt de weg vrij voor experts die ons herinneren aan zaken die fout kunnen lopen en waar we mogelijk over hebben

Levensverwachting bij de geboorte in 1800

DE ZONNIGE KANT

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24

Levensverwachting bij de geboorte in 1950

Steven Pinker

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24

Levensverwachting bij de geboorte in 2011

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24

© Max Roser - Our World in Data. Gemiddelde leven 4 > november 2018

DEGEUS

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

gekeken. Bijbelse profeten, opiniedeskundigen, maatschappijcritici, makers van dystopische films en mediums in sensatiebladen weten dat mensen het onmiddellijk ernstig nemen wanneer ze waarschuwen voor een ophanden zijnde dag des oordeels. Wie op de proppen komt met het feit dat de wereld erop vooruitgaat, zelfs als het een nuchtere analist is die louter gegevens voorleest, wordt een wereldvreemde naïeveling genoemd.

Psychologen ontdekten andere redenen waarom we nostalgisch zijn over het verleden en vooringenomen over het heden. Tijd heelt de meeste wonden: de negatieve gevoelens bij slechte ervaringen vervagen met het verstrijken der jaren. We verwarren ook enerzijds de zwaardere lasten van volwassenheid met een wereld die zijn onschuld is verloren, en anderzijds de onvermijdelijke achteruitgang van onze vermogens met een slechter wordende wereld. Het is zoals columnist Franklin Pierce Adams het betoogde: ‘Niets zorgt meer voor die goeie ouwe tijd als een slecht geheugen.’

Een beetje cijfermatig inzicht kan deze vooringenomenheid genezen: de wereld niet bekijken op basis van bloederige koppen of beelden maar op basis van menselijke prestaties als lang leven, geletterdheid, voorspoed en vrede. Want in cijfers komt alles samen: het goede en het slechte, de zaken die gebeurden en de zaken die niet gebeurden. Ook al komt een kwantitatieve denkrichting naïef over, ze is niet alleen een slimmere maar ook een moreel verlichte manier om de wereld te bekijken. Ze behandelt elk menselijk leven als gelijk, in plaats van voorrang te geven aan de mensen die ons het dierbaarst zijn of het meest fotogeniek zijn. En de hoop bestaat dat we de oorzaken van onze problemen vinden en vervolgens de maatregelen invoeren die het meeste kans maken om ze op te lossen.

Vertaling: Herman Boel – Alta Verba

Dit opiniestuk verscheen eerder op Knack.be (12/09/2018).

nsverwachting bij geboorte in 1850 (boven), 1950 (midden) en 2011 (onder).

DEGEUS

november 2018 > 5

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

Julian Baggini: waarom ik niet mediteer Zelfs de meest fanatieke scepticus kan moeilijk ontkennen dat meditatie enkele aanzienlijke voordelen oplevert. Alleen over het aantal wordt gediscussieerd. Eén ijverige website vermeldt er 141, terwijl de nuchtere Healthline er een tiental vermeldt die ‘wetenschappelijk bewezen’ zijn. Het gaat onder meer om minder stress en angsten, een betere aandacht, een lagere bloeddruk, pijnbeheersing en een betere slaap. En vermits ook meer vriendelijkheid en medeleven worden genoemd, waarom zou ik dan niet mediteren?

Julian Baggini

Eén antwoord is dat ik denk dat ik dat wel doe. Ik zit niet regelmatig neer op een rustige plek om me op mijn ademhaling te concentreren, maar ik doe wel drie andere dingen die ik als vormen van meditatie beschouw.

Een ervan is tennis en squash. Deze bijwijlen intensieve activiteiten lijken misschien wel mijlenver verwijderd van de stilte van meditatie, maar ze bieden een soortgelijke gelegenheid voor focus. Tijdens het spelen probeer ik intern ‘geklets’ weg te houden en me alleen te richten op de bal en mijn positie. Wanneer het lukt, dan ben ik zeker zo gefocust en in het moment als elke mediteerder.

Tijdens het spelen probeer ik intern ‘geklets’ weg te houden en me alleen te richten op de bal en mijn positie Levert dit dezelfde voordelen op als meditatie? Ongetwijfeld vele ervan, want ongeacht of het spelen van tennis een vorm van meditatie is, ook bewegen helpt stress en angsten te

6 > november 2018

verminderen, de aandacht te verbeteren, de bloeddruk te verlagen, pijn te beheersen en beter te slapen. Voor heel wat van de zaken waarvoor meditatie goed is, zijn ook vele andere dingen goed. Dus als u die al doet, hoeft u nog evenveel te mediteren als een zwemmer moet beginnen te lopen.

Enkele voordelen zijn specifieker aan meditatie toe te wijzen en zijn moeilijk elders te vinden. Zo verbeteren sport en beweging niet meteen uw vriendelijkheid en medeleven. Op de squashbaan is er vaak echte tegenstand, want in het normale leven worden heel vriendelijke mensen er agressief en competitief. Maar ik ben niet overtuigd dat meditatie op dit vlak zo krachtig is als wordt beweerd.

De experimenten waaruit blijkt dat mensen vriendelijker zijn na een meditatie op basis van medeleven zijn niet bepaald overtuigend. Voed mensen met vrijgevige gedachten op diverse manieren, zoals door hen op een gevoelige liefdadigheidsgroep te wijzen, en ze zullen minstens tijdelijk welwillender zijn tegenover anderen.

De vraag is of je door meditatie in het algemeen meer medeleven vertoont in

het leven.

Ik betwijfel het want ik zie niet echt een verband tussen hoe goed mensen anderen behandelen en of ze mediteren. Er zijn uiteraard weinig of geen gemene mensen die mediteren, maar wanneer je kijkt naar mensen die hun leven wijden aan het welzijn van anderen, dan blijkt meditatie geen gemeenschappelijke factor.

Ik zie niet echt een verband tussen hoe goed mensen anderen behandelen en of ze mediteren Het is inderdaad mijn indruk dat de meeste evangelische mediteerders vaak te sterk onder de indruk zijn van hun eigen innerlijke gevoel van vriendelijkheid en kalmte en geen speciale behoefte hebben om dit in daden om te zetten. Deze indruk wordt bevestigd door het leven van boeddhistische monniken. Monniken besteden veel minder tijd aan het helpen van anderen dan niet-mediterende verpleegkundigen, artsen, leerkrachten of maatschappelijke werkers. Ze houden

DEGEUS

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

‘Het is mijn indruk dat de meeste evangelische mediteerders vaak te sterk onder de indruk zijn van hun eigen innerlijke gevoel van vriendelijkheid en kalmte en geen speciale behoefte hebben om dit in daden om te zetten. Deze indruk wordt bevestigd door het leven van boeddhistische monniken. Monniken besteden veel minder tijd aan het helpen van anderen dan niet-mediterende verpleegkundigen, artsen, leerkrachten of maatschappelijke werkers’. © Shutterstock

zich vooral bezig met het beheer van het klooster, mediteren en zingen. Ze ontvangen meer liefdadigheid dan ze geven, aangezien mensen hen voedsel en andere geschenken brengen. Ze helpen anderen alleen als je gelooft dat hun toewijding spirituele voordelen voor anderen opwekt.

Wanneer je kijkt naar mensen die hun leven wijden aan het welzijn van anderen, dan blijkt meditatie geen gemeenschappelijke factor Voor zover dat meditatie voor ‘liefdevolle vriendelijkheid’ of medeleven – mettˉa – echt helpt, ben ik van mening dat ik de voordelen ervan verkrijg door de tweede manier waarop ik ‘mediteer’. Ik kan een hevige misantroop zijn die gemakkelijk verveeld wordt door de ontelbare ergernissen van andere mensen. Om dit tegen te gaan, probeer ik tijdens het rondwandelen vaak over te schakelen naar een soort mettˉa waarbij ik de mensen rondom

DEGEUS

mij als breekbare, gebrekkige mensen beschouw van wie de gebreken meer sympathie dan minachting verdienen.

Net als ik proberen ze gewoon zo goed mogelijk door het leven te gaan en als ze daarin mislukken op manieren die mij ergeren, dan misluk ik ook.

Boeddhisten zouden natuurlijk net hetzelfde doen, misschien nog meer.

Ik durf wedden dat dit soort mettˉain-de-wereld veel meer goed doet dan mettˉa in stille eenzaamheid. Wat wij karakter noemen, is lang niet consequent en verschilt afhankelijk van de context. Als we willen dat de massa medelevend is, dan moeten we medeleven ontwikkelen in die massa, niet in onze woonkamers.

Mijn derde vorm van meditatie gaat net als de eerste twee over de integratie van aspecten van traditionele meditatie in mijn dagelijks leven.

Eenvoudig gesteld, ik doe inspanningen om opmerkzaam te zijn: voor de schoonheid rondom mij, voor hoe heerlijk het voedsel is dat ik eet, voor mijn eigen emotionele reacties. Het mislukt vaker dan dat ik erin slaag,

maar nogmaals, ik denk dat deze handeling belangrijker is dan al zittend aandacht besteden aan mijn ademhaling. Mediteerders zullen opwerpen dat de formele praktijk helpt met de dagelijkse invoering, maar ik ben niet zeker dat al voldoende is onderzocht om te kunnen aantonen dat het nodig is.

Als we willen dat de massa medelevend is, dan moeten we medeleven ontwikkelen in die massa, niet in onze woonkamers Ik twijfel er niet aan dat meditatie heel wat mensen helpt en ik wil niemand ontmoedigen om het te doen.

Maar als het onze doelstelling is om met meer aandacht en medeleven in het leven te staan, dan ben ik van mening dat we dat kunnen doen zonder speciale tijd te voorzien om er weg van de wereld op te oefenen.

Vertaling: Herman Boel – Alta Verba

november 2018 > 7

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

Borstkanker sneller opsporen met AI, files verminderen met zelfrijdende voertuigen, exoskeletons die fysieke arbeid verlichten: er wordt ons een mooie toekomst voorspeld. Tegelijkertijd rijzen de ethische vragen. Wie is er verantwoordelijk? © Shutterstock

Techniek is nooit neutraal VERPLICHT ETHIEKVAKKEN VOOR TOEKOMSTIGE TECHNIEKONTWIKKELAARS Bij de start van het nieuwe academiejaar pleiten techniekfilosofen Mark Coeckelbergh en Katleen Gabriels samen met robotingenieur Bram Vanderborght voor verplichte ethiekvakken in de opleidingen van ingenieurs, programmeurs en andere techniekontwikkelaars in spe.

Mark Coeckelbergh (techniekfilosoof, Universiteit van Wenen), Katleen Gabriels (techniekfilosoof, TU Eindhoven) en Bram Vanderborght (robotica, VUB)

Ontwikkelingen in elektronica, artificiële intelligentie (AI) en robotica brengen indrukwekkende toepassingen voort die ons leven eenvoudiger, gezonder en aangenamer (zullen) maken. Borstkanker sneller opsporen met AI, files verminderen met zelfrijdende voertuigen, exoskeletons die fysieke arbeid verlichten: er wordt ons een mooie toekomst voorspeld.

ten op maat van de patiënt? Wat als financiële algoritmen, die autonoom beslissen over kopen en verkopen, een land richting bankroet duwen? Wat met algoritmen die nu al bepalen wie er voor een jobinterview geselecteerd wordt? Stel dat die algoritmen kandidaten tegenhouden die in achtergestelde of probleemwijken wonen? En dit is slechts een handvol voorbeelden.

Tegelijkertijd rijzen de ethische vragen. Wie is er verantwoordelijk als een zelfrijdende auto inrijdt op een mens?

Hoe kunnen we zorgrobots inzet-

Wie is er verantwoordelijk als een zelfrijdende auto inrijdt op een mens?

8 > november 2018

VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE MAKER Een cruciale vraag is: welke rol spelen computerwetenschappers en ingenieurs hierin? Doen ze enkel maar hun werk, zonder verantwoordelijk te zijn voor de (ethische) consequenties ervan? Dit gaat niet enkel over duidelijke situaties zoals het bewust meewerken aan technologieën met als doel mensen te kwetsen of doden, zoals wetenschappers die bijdragen aan oorlogsvoering. Het gaat ook over onbedoelde gevolgen. Ontwikkelaars zijn zich niet altijd bewust van de

DEGEUS

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

ethische problemen en maatschappelijk gevoelige aspecten die ze kunnen genereren. Als AI bijvoorbeeld niet getraind wordt met gezichten van mensen met verschillende huidskleuren, zal de computer niet-blanken misschien discrimineren of, erger nog, niet herkennen als mensen. Een Afro-Amerikaans koppel werd door een Google-algoritme foutief gelabeld als ‘gorilla’s’. Onvoldoende inzicht in hoe menselijke input het systeem kan beïnvloeden leidde al tot chatbots met een racistische en seksistische toon.

Ontwerp is duidelijk niet neutraal en weerspiegelt vaak de voorkeuren van de ontwerper, al dan niet bewust.

Bovendien hebben ontwikkelaars veel macht bij het maken van ontwerpkeuzes.

Tony Fadell, die mee aan de wieg stond van de iPhone, gaf al aan spijt te hebben van een aantal keuzes.

Toen hij de iPhone ontwierp, was hij ongetrouwd en kinderloos. Vandaag ondervindt hij hoe de smartphone spanning zet op zijn gezinsleven. Als zijn tienerkinderen afgeleid zijn door hun telefoon, laat zijn vrouw verstaan dat hij hiervoor medeverantwoordelijk is. Fadell stelt dat ze indertijd geen rekening hielden met de smartphone in een gezinscontext en noemt dat nu een ontwerpfout. Ze namen hun eigen kinderloze leven immers als norm.

Een Afro-Amerikaans koppel werd door een Google-algoritme foutief gelabeld als ‘gorilla’s’ TECHNIEKETHIEK IN OPLEIDINGEN Een maatschappij is tot op grote hoogte maakbaar en technologie speelt daarin een onmiskenbare rol.

Hoe willen we leven? Welke samenleving willen we? Er worden voortdurend keuzes gemaakt. Het maken van wenselijke keuzes, in het algemeen belang, is geen exacte wetenschap en is allerminst eenvoudig, aangezien een deel van de samenleving een andere voorkeur zal hebben. Net daarom is het essentieel dat ook ingenieurs

DEGEUS

er zich bewuster mee bezighouden en samen met andere experten nadenken over het vormgeven van de toekomst.

Dit gebeurt natuurlijk al, onder meer in de medische sector, waar technologische vooruitgang ons voor nieuwe ethische vraagstukken stelt. Er zijn allerhande ethische commissies en procedures en we vinden het volstrekt logisch dat toekomstige artsen medische ethiek opgelegd krijgen.

Fadell stelt dat ze indertijd geen rekening hielden met de smartphone in een gezinscontext en noemt dat nu een ontwerpfout Voor ingenieurs is er in Vlaanderen momenteel, in tegenstelling tot medici, te weinig aandacht voor ethiek als verplicht opleidingsonderdeel.

Nochtans is de maatschappelijke vraag groot, zeker na schandalen zoals Cambridge Analytica waarin de rol en verantwoordelijkheid van data scientists moeilijk genegeerd kan worden.

Ook vanuit de sector is een kentering te zien. Verschillende ingenieurs zeggen vandaag ‘nee bedankt’ tegen rekruteerders van Silicon Valley omwille van ethische bezorgdheden over de bedrijfswaarden. Google moest recent afzien van een contracthernieuwing met het Amerikaanse Departement van Defensie om AI aan te bieden voor de analyse van drone-opnames.

Duizenden werknemers hadden hier immers via een petitie om gevraagd en tientallen werknemers namen ontslag uit protest. En steeds meer technologieontwikkelaars betrekken ethici bij hun werk.

Hoe beter de makers zélf de ethische vraagstukken en maatschappelijke processen begrijpen, hoe beter de beslissingen zijn die ze kunnen maken Bewustwording en kennis rond (techniek)ethiek moet systematisch tijdens de opleiding plaatsvinden. Wij pleiten voor verplichte ethiekvakken vanaf het eerste bachelorjaar. Ingenieurs, computerwetenschappers en andere ontwikkelaars in spe kunnen zich zo rustig de ethische vragen eigen maken en technieken aanleren om hierop antwoorden te bieden, zoals waardebewust ontwerp (value sensitive design).

Zo kunnen ethische vragen een vanzelfsprekendheid en een vast onderdeel van ontwerp worden. Hoe beter de makers zélf de ethische vraagstukken en maatschappelijke processen begrijpen, zoals de impact van hun ontwerp en het feit dat dat niet zomaar neutraal is, hoe beter de beslissingen zijn die ze kunnen maken.

Dit opiniestuk verscheen eerder op Knack.be (30/09/2018).

De door deMens.nu gesponsorde leerstoel Willy Calewaert (2018-2019) werd toegekend aan Katleen Gabriels, door de faculteit Ingenieurswetenschappen van de VUB. Het thema van de lezingenreeks is techniekethiek. Op donderdagavond 22 november vindt de inaugurale rede plaats in Brussel, in de Ravensteingalerij, lokaal Mezzanine, niveau +1 (lezing om 19u; ontvangst vanaf 18u). Alle lezingen zijn publiek toegankelijk.

november 2018 > 9

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

De olijke atheïst FILOSOFEREN OVER DE WAAN VAN RELIGIE De Britse filosoof Bertrand Russell schreef ooit in een van zijn talrijke boeken dat religie ‘een restant is van de kindertijd van onze intelligentie’. Religie, aldus Russell, zal vanzelf verdwijnen naarmate de mensheid meer beroep doet op de rede en de wetenschappen.

Johan Braeckman

Ik vermoed dat velen momenteel denken dat Russell de bal ernstig missloeg. Religie lijkt eerder bezig aan een soort comeback, en dat is niet bepaald overwegend positief.

Het redelijke, seculiere, humanistische denken wint steeds meer veld, wat van de weeromstuit leidt tot scherpere religieuze profilering Ondanks verwoede pogingen van zowel gelovigen als van ongelovige aanhangers van het cultuurrelativisme om religie te distantiëren van de lange lijst van terroristische aanslagen van de voorbije decennia, kunnen we er moeilijk om heen: het lijdt geen twijfel dat religie een cruciale factor is om de golf van aanslagen te begrijpen.

De aanslagen maakten duidelijk dat het geloof in god & goden bijzonder kwalijke effecten kan uitoefenen Religie is bovendien onmiskenbaar nefast voor emancipatie en ontvoogding, voor tolerantie, voor het rationele denken en voor mensenrechten, in het bijzonder vrouwenrechten. Er zijn democratieën waar religie prominent aanwezig is, zoals de Verenigde Staten, maar in de meeste landen

10 > november 2018

DEGEUS

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

waarin religie een prominente rol speelt, is het pover gesteld met de mensenrechten en is er weinig tot geen respect voor de scheiding der machten.

Na pakweg tienduizend jaar beschaving en de meerdere tienduizenden religies die de mensheid heeft bedacht, is de tijd eindelijk aangebroken om een beroep te doen op de rede RELIGIEUZE STUIPTREKKINGEN Of er een echte religieuze comeback bestaat op sociologisch niveau, is evenwel niet zo duidelijk. Enerzijds is het een feit dat er, verhoudingsgewijs, nog nooit zo veel ongelovigen waren in meerdere Europese landen, en misschien ook elders. (In vele delen van de wereld durven ongelovigen niet uit de kast te komen.) Anderzijds lijken religieus getinte discussies vaak de media te beheersen, van hoofddoekdebatten tot de weigering van rabbijnen en imams om aan vrouwen een hand te geven; van discussies over gescheiden zwemmen en boerkini’s tot vervolging van afvalligen. Volgens sommigen moeten we dit alles interpreteren als religieuze stuiptrekkingen. Het redelijke, seculiere, humanistische denken wint steeds meer veld, wat van de weeromstuit leidt tot scherpere religieuze profilering. Maar uiteindelijk is het een kwestie van tijd, en krijgt Bertrand Russell alsnog gelijk.

Religie is volslagen nonsens, betoogt van den Berg, en er is niks positiefs aan. Religie ketent onze geest en ons gedrag, de mensheid moet zichzelf er dringend van bevrijden

DEGEUS

Zou het? Het is op dit moment niet zo makkelijk om dit redelijk in te schatten. Hoe dan ook, na de aanslagen van 11 september 2001 zijn meerdere auteurs wakker geschoten. Waar ze tot dan toe religie op zijn best onschuldige onzin vonden, maakten de aanslagen duidelijk dat het geloof in god & goden bijzonder kwalijke effecten kan uitoefenen. Dat moet eindelijk maar eens gedaan zijn, betogen Angelsaksische religiecritici zoals Richard Dawkins, C ­ hristopher ­Hitchens, Sam Harris, Victor ­Stenger en Daniel Dennett. In het Franse taalgebied staat onder meer de filosoof Michel Onfray bekend als religiescepticus, en in het Nederlands zijn er boeken van filosofen en schrijvers zoals Herman Philipse, Paul C ­ liteur, Etienne Vermeersch en Maarten ’t Hart die het geloof in religieuze denkbeelden ondermijnen. Al deze auteurs delen de mening dat er geen enkel zinnig bewijs bestaat voor het bestaan van een god of goden en dat de mensheid beter af zou zijn zonder geloof te hechten aan het merendeel van religieuze denkbeelden.

Religie maakt slachtoffers, ondermijnt het kritische denken en staat humanistische idealen en respect voor mensenrechten in de weg Na pakweg tienduizend jaar beschaving en de meerdere tienduizenden religies die de mensheid heeft bedacht, is de tijd eindelijk aangebroken om een beroep te doen op de rede, de wetenschappen, de humanistische ethiek, de democratische principes en de mensenrechten om ons persoonlijk leven en de samenleving vorm te geven. Er zijn ook boeken van ongelovigen die positief staan tegenover religie, bijvoorbeeld Religie voor atheïsten van de Britse filosoof Alain de Botton.

Hij betoogt dat de bovennatuurlijke opvattingen die men in religie aantreft kant noch wal raken, maar dat we het kind niet met het badwater

mogen weggooien. Zo bijvoorbeeld zou religie ons meer gemeenschapszin en esthetische fijngevoeligheid kunnen bezorgen, en biedt ze een tegengewicht aan het doorgeslagen kapitalisme en liberalisme. Er zijn wellicht behoorlijk veel mensen die een dergelijke softe houding tegenover religie aannemen. Zelf verwerpen ze de kernopvattingen ervan, maar ze menen dat religie ‘goed is voor de mensen’. Daniel Dennett verwoordde het als ‘geloven in geloof’.

Floris van den Berg maakt korte metten met de belangrijkste argumenten die gelovigen naar voren brengen om hun godsgeloof te onderbouwen SHOCKTHERAPIE Wie allerminst gelooft in het nut van geloof, is de Nederlandse filosoof ­Floris van den Berg (°1973). Net zoals in meerdere van zijn eerdere boeken, die een lans breken voor veganisme, feminisme en ecohumanisme, hanteert van den Berg in zijn nieuwste boek De olijke atheïst. Filosoferen over de waan van religie een ‘take no prisoners’ benadering. Religie is volslagen nonsens, betoogt van den Berg, en er is niks positiefs aan. Religie ketent onze geest en ons gedrag, de mensheid moet zichzelf er dringend van bevrijden. Van den Berg wijst er bij aanvang van zijn boek op dat hij niet wil aantonen hoe irrationeel religie is. Dat is reeds afdoende aangetoond door vele andere auteurs. Veeleer, omdat die andere boeken niet genoeg effect lijken uit te oefenen, is zijn boek bedoeld als ‘shocktherapie’. Van den Berg wil gelovigen mentaal door elkaar schudden, hen willens nillens met hun neus op de feiten en de logica drukken: religieuze denkbeelden zijn kinderlijk, vals en onredelijk en bovendien nefast voor een gezonde psychologische ontwikkeling en ze ondermijnen het ethisch hoogstaande en vredevolle samenleven. Religie

november 2018 > 11

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

maakt slachtoffers, ondermijnt het kritische denken en staat humanistische idealen en respect voor mensenrechten in de weg. Hoog tijd dat iedereen atheïst en humanist wordt. Van den Berg wijst er terecht op dat ook gelovigen atheïst zijn: een christen bijvoorbeeld, gelooft immers niet in de islamitische god, noch in Wodan, Thor of Shiva, en evenmin in de tien- tot honderdduizenden andere goden die ooit door mensen zijn bedacht. Een moslim gelooft niet in de christelijke god, en net zoals de atheïst en christen ook niet in Wodan, Thor, Shiva enzovoort. Een volbloedatheïst is iemand die ook het bestaan van die ene, overblijvende god verwerpt. Een volbloedatheïst gaat all the way, en er is geen enkel zinnig argument om dat niet te doen.

Dit boek is niet geschreven om aan atheïsten uit te leggen waarom ze gelijk hebben, maar om aan gelovigen duidelijk te maken dat ze waanbeelden aanhangen Floris van den Berg maakt korte metten met de belangrijkste argumenten die gelovigen naar voren brengen om hun godsgeloof te onderbouwen. Hij vat helder en compact de argumenten contragodsbewijzen samen die in de boeken van Richard Dawkins & co. meer uitvoerig worden uitgelegd. In dit deel en ook op andere plaatsen in het boek windt hij zich op over de intellectuele luiheid van gelovigen.

De grote meerderheid ervan staat nooit stil bij de argumenten die ze hebben voor hun geloof in god, het hiernamaals, mirakels enzovoort.

Over het algemeen werden ze in hun kindertijd geïndoctrineerd met religieuze denkbeelden, waarna ze later nooit meer ten gronde zijn bevraagd.

Als er al gelovigen zijn die om een of andere reden twijfels ervaren, zijn er, aldus Van den Berg, twee opties: ‘Of ze laten zich in het riet sturen met een rationalisatie of ze worden athe-

12 > november 2018

ïst. Het is druk in het riet.’ (pag. 31) In dit deel van het boek, 'Debatteren over religie', bespreekt van den Berg diverse kwesties die dagelijks aan de orde zijn in de media of in elk geval de gemoederen geregeld beroeren, zoals de relatie tussen wetenschap en religie, de beknotting van de vrije meningsuiting ten gevolge van religie, de manier waarop atheïsten aan zingeving kunnen doen, en de talrijke problemen die de islam veroorzaakt.

Wie reeds ongelovig is, zal ongetwijfeld nog iets opsteken STOF TOT NADENKEN De andere delen van het boek zijn veel korter en minder uitgewerkt.

Toch zit er ook veel wijsheid in en stof tot nadenken. In ‘Filosoferen over geboden’ wikt Floris van den Berg meerdere religieus-morele regels en stelt hij humanistische alternatieven voor.

Tot slot krijgen we nog enkele tips om te debatteren met gelovigen (van den Berg is zelf een ervaren en gepassioneerd debater) en een lijstje atheïstische, vaak pittige aforismen. Het zou nuttig zijn om over elk aforisme uitvoerig te discussiëren, bijvoorbeeld in het klaslokaal. Enkele voorbeelden: ‘Religies zijn paranormale complottheorieën’; ‘Liever een gelovige veganist, dan een carnistische atheïst’ en ‘Gelovigen die elkaars religie bekritiseren zijn als strijdende astrologiescholen’.

Concluderend: het nieuwe boek van Floris van den Berg is een aanrader.

Het is goed en helder geschreven, bevat vele rake inzichten en ondergraaft het merendeel van de argumenten die in omloop zijn om geloofsovertuigingen te onderbouwen. Wie reeds ongelovig is, zal ongetwijfeld nog iets opsteken. We hebben allemaal vage of niet uitgewerkte argumenten en opvattingen omtrent atheïsme en religie. Van den Berg scherpt ons denken aan en verheldert onze inzichten.

Maar dit boek is niet geschreven om aan atheïsten uit te leggen waarom ze

gelijk hebben, maar om aan gelovigen duidelijk te maken dat ze waanbeelden aanhangen. Zal Floris van den Berg zijn doelpubliek bereiken? En zo ja, kan hij gelovigen doen twijfelen?

Het is uiteraard lastig om dat in te schatten, maar wie als gelovige De olijke atheïst leest met een open geest en zich rationeel wil opstellen, zal in elk geval ernstig intellectueel worden uitgedaagd. De soms provocerende stijl moet men erbij nemen. Hier en daar tackelt van den Berg met de voeten vooruit. Hij schrijft bijvoorbeeld dat veel gelovigen denken dat god niets met rationaliteit te maken heeft, maar eerder ‘een gevoel’ is, en maakt daarbij de volgende bedenking: ‘Met deze optie heb je je verstand overboord geworpen. En als je je verstand overboord hebt gegooid, ben je een idioot. Veel gelovigen zijn daar nog trots op ook.’ Het kan dat sommige lezers bij dit soort uitspraken afhaken, maar dat zou jammer zijn.

Wie als gelovige ‘De olijke atheïst’ leest met een open geest en zich rationeel wil opstellen, zal in elk geval ernstig intellectueel worden uitgedaagd Floris van den Berg heeft een scherp verstand, een goeie pen en een bewonderenswaardig moreel engagement. Zijn boek verdient een groot lezerspubliek.

Over de auteur Johan Braeckman is lid van de humanistische denktank Kwintessens

KWiNTESSENS Floris van den Berg, ‘De olijke atheïst’, Uitgeverij Houtekiet, 2018, 360 p., ISBN 9789089246110 Dit artikel verscheen eerder op de website van het Humanistisch Verbond, www.humanistischverbond.be

DEGEUS

Wij zijn er voor jou!

Bij deMens.nu staat de mens centraal. Mensen hebben mensen nodig. En mensen willen verbonden zijn met elkaar. Daarom vind je overal in Vlaanderen en Brussel een huisvandeMens in je buurt.

In een huisvandeMens kan je terecht voor: Informatie Bij ons vind je informatie over levensbeschouwelijke onderwerpen, over het vrijzinnig humanisme en zijn waarden, en over ethische en maatschappelijke thema’s zoals euthanasie, abortus, mensenrechten …

Vrijzinnig humanistische plechtigheden Wil je graag stilstaan bij een belangrijke gebeurtenis in je leven?

Wij helpen je bij de organisatie van een vrijzinnig humanistische plechtigheid bij een geboorte, een huwelijk of relatieviering, een overlijden of afscheid …

Gesprekken Bij ons kan je terecht voor gesprekken omtrent levensvragen en zelfbeschikking, levensbeschouwing en zingeving.

Waardig levenseinde Wij bieden informatie over euthanasie, patiëntenrechten, palliatieve zorg … en helpen je met het opstellen van een wilsverklaring.

Gemeenschapsvorming Een huisvandeMens werkt als vrijzinnig humanistische draaischijf en geeft ondersteuning aan onze lidverenigingen. In een huisvandeMens vind je informatie over initiatieven en activiteiten van de lokale vrijzinnig humanistische verenigingen en ontmoetingscentra.

Vrijwilligerswerk Heb je zin om het vrijzinnig humanistische netwerk te versterken?

Vrijwilligers zijn bij ons meer dan welkom. Wij zorgen voor begeleiding en geven je alle kansen. Zo kan je onder meer plechtigheden verzorgen of meewerken aan gemeenschapsvormende activiteiten.

De huizenvandeMens zijn een initiatief van deMens.nu

Unie Vrijzinnige Verenigingen vzw

deMens.nu vertegenwoordigt Nederlandstalige vrijzinnig humanistische verenigingen in Vlaanderen en Brussel

deMens.nu Magazine Zoomt in op mensen en maatschappelijke tendensen vanuit een vrijzinnig humanistisch perspectief. Verschijnt viermaal per jaar.

Gratis proefnummer of gratis abonnement?

Mail naar info@deMens.nu Of schrijf naar deMens.nu-UVV vzw Brand Whitlocklaan 87 bus 9 1200 Sint-Lambrechts-Woluwe Of telefoneer naar 02 735 81 92

Bezoek ons op www.deMens.nu facebook.com/deMens.nu

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

STEVEN PINKER º1954 Canadees-Amerikaanse psycholoog die wereldwijd bekend werd met zijn theorieën over taal en menselijke evolutie.

Hij werkte als professor voor topuniversiteiten als Stanford, MIT en Harvard, waar hij nu de leerstoel psychologie bekleedt.

Pinker schrijft regelmatig voor The New York Times en The Guardian en publiceerde tien boeken over onder meer taal, menselijke evolutie en de verspreiding van geweld in onze samenleving.

Zijn jongste werk ‘Verlichting nu. Een pleidooi voor rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang’ werd door Bill Gates bestempeld als zijn favoriete boek aller tijden. © Max S. Gerber

14 > november 2018

DEGEUS

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

‘Het populisme zal uitsterven’ Met een sterke reeks cijfers over armoede, terreur, levensverwachting, natuurbehoud en geluk toont de wereldvermaarde psycholoog Steven Pinker aan dat het steeds beter gaat met de wereld. ‘De liberale democratie is niet dood’, zegt hij in zijn jongste boek.

Henk Dheedene

‘De brexit is een typisch geval van stamdenken: het gevoel dat je bij een groep hoort die in concurrentie staat met andere groepen in een zerosum game. Je kan alleen winnen of verliezen ten koste van de anderen, zonder dat je nog de voordelen van samenwerking inziet. Tegen dat soort denken wil ik ingaan.’

Steven Pinker (64) staart uit het raam naar de traag stromende Thames in de late zomerzon, op de bovenste verdieping van de hoofdzetel van Penguin Books. In zijn jongste bestseller, die straks in het Nederlands verschijnt als Verlichting nu. Pleidooi voor rede, wetenschap, humanisme en vooruitgang, geeft hij de brexit als voorbeeld van hoe mensen door valse doembeelden worden misleid en zich tegen instellingen en politieke structuren kanten die de waarden van de verlichting incorporeren.

HARVARD De Canadees-Amerikaanse linguïst en psycholoog wordt beschouwd als een van de prominentste hedendaagse denkers en schrijvers. Hij geeft les aan Harvard, is lid van de Amerikaanse Academy of Science en prijkte in de Time-lijst van honderd invloedrijkste mensen ter wereld. Zijn jongste boek is een hit. Onder de fans zijn Warren Buffett en Bill Gates, die het zelfs ‘zijn

DEGEUS

favoriet aller tijden’ noemde.

De waarden van de verlichting liggen onder vuur omdat we denken dat ze de wereld niet beter hebben gemaakt, schrijft Pinker. Vervolgens toont hij met een indrukwekkende reeks uitgewerkte voorbeelden aan hoe onterecht dat is. Sinds het einde van de 18de eeuw is de levensverwachting in de wereld gestegen van 30 tot 71 jaar. Het aantal mensen dat door oorlogen sterft, is een kwart van dat in de jaren tachtig, een zevende van dat in de jaren zeventig en een achttiende van dat in de jaren vijftig.

De geletterdheid is toegenomen van 12 tot 83 procent. We werken 22 uur minder per week dan vroeger. En over de hele wereld is bijna iedereen gelukkiger geworden.

Op lange termijn zullen enkele trends het populisme terugdringen.

Ten eerste: urbanisatie. Ten tweede: opvoeding. Als de babyboomers uitsterven ten voordele van de millenials, neemt wellicht ook de steun voor het populisme af

Uw boek verscheen zo’n jaar geleden in het Engels. U schreef het toen Donald Trump net was verkozen. Zou u, met wat u nu weet over de prestaties van uw president, zaken herschrijven? Kloppen al uw optimistische grafieken nog?

‘Sommige trends werden zelfs sterker. Het aantal mensen dat door een oorlog sterft, is in 2017 verder gedaald. Net als het aantal moorden in de VS. En het aantal natuurreservaten in de wereld is verder toegenomen.’

Zijn er ook grafieken waarbij de jongste cijfers uw stelling niet bevestigen?

‘Ja. Zo is het aantal drugsdoden in de VS toegenomen. Ook de CO2-uitstoot, die in 2015 en 2016 geplafonneerd was, is weer gestegen.

Maar van veel cijfers zijn nog geen updates beschikbaar, zodat je geen algemene conclusies kan trekken.’

TRUMP Maar Trump heeft geen deuk aan uw optimisme gegeven?

‘Trump werd verkozen toen ik halfweg mijn eerste script was, dus ik kon nog de vraag behandelen of de toename van autoritair populisme mijn stelling onderuit zou halen, en ik ging na wat de intellectuele wortels van het populisme zijn, al klinkt dat voor veel mensen wellicht als een contradictio in terminis.’

U relativeerde zijn populisme omdat de VS genoeg democratische buffers hadden om de president in te kapselen.

Is dat voldoende gebeurd?

‘Nee. Al is het misschien nog te vroeg om definitieve conclusies te trekken. Misschien wordt

november 2018 > 15

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

Brett Kavanaugh, zijn kandidaat voor het Hooggerechtshof, geweigerd of misschien komt er een afzettingsprocedure na de parlementsverkiezingen in november.

Maar tot nu heeft weinig hem tegengehouden. Ik vind het vooral verontrustend dat zijn partij achter hem blijft staan, ondanks het feit dat zowel zijn beleid als zijn stijl vaak tegen de belangen van de Conservatieven ingaat. Dat is voor mij nogmaals het bewijs hoe sterk het stamdenken in de politiek is. Zolang je je met je eigen coalitie maar tegen de andere kan afzetten, maakt de inhoud niet zo veel uit.’

Mensen overdrijven alles wat in het nieuws komt. Ze overschatten het aantal migranten, de criminaliteitsgraad, het percentage minderheden Populisten als Trump vormen een bedreiging voor de waarden van de verlichting, zegt u, omdat ze zich afzetten tegen de wetenschap, het humanisme en de rede. Vanwaar hun opmars?

‘Omdat het liberalisme op veel vlakken aan het langste eind heeft getrokken: vrouwenrechten winnen terrein, homoseksuelen krijgen gelijke rechten, de invloed van religie neemt af, kenniswerkers worden belangrijker dan arbeiders. Daardoor voelen steeds meer mensen zich gemarginaliseerd: zeker de iets oudere blanke mannen vinden dat iedereen aan prestige wint, behalve zij.’

Maar u blijft optimistisch. Net zoals wetenschappers het hebben over peak oil, het moment waarop de oliewinning zijn top heeft bereikt, spreekt u over peak populism. Het populisme zal afnemen, voorspelt u. Een boude bewering.

‘Op lange termijn zullen enkele trends het populisme terugdringen.

Ten eerste: de urbanisatie. Steeds meer mensen gaan in steden wonen, waardoor het platteland, waar je

16 > november 2018

de meeste steun voor populistische partijen vindt, langzaam leegloopt.

Ten tweede: opvoeding. Hoe meer en hoe langer jongeren naar school gaan, hoe minder ze geneigd zijn zich te laten vangen. Ten derde spelen generaties een rol. Jongeren zijn over het algemeen minder geneigd voor Trump te stemmen of de brexit te steunen. Als de babyboomers uitsterven ten voordele van de millennials, neemt wellicht ook de steun voor het populisme af.’

Tenzij die ook populistischer worden op latere leeftijd.

‘De data die we daarover hebben, zijn vrij optimistisch. Mensen worden op zich niet conservatiever of populistischer naarmate ze ouder worden. Ik beweer niet dat het populisme niet nog even zal toenemen, maar de langetermijntrends geven ons wel een reden om in te gaan tegen het clichébeeld van de jongste twee jaar, namelijk dat onze democratie dood is, dat het liberalisme achter ons ligt en dat het populisme al onze waarden van de verlichting weg zal vegen.’

De vluchtelingencrisis die het Europese politieke toneel beheerst, is voor Pinker het perfecte voorbeeld van hoe naakte cijfers moeten onderdoen voor perceptie, en hoe de ratio het verliest van het gevoel.

Hoewel het aantal migranten dat de oversteek naar Europa maakt fors gedaald is, en zelfs minder bedraagt dan voor de piek in de crisis in 2015, is het probleem uitgegroeid tot politiek agendapunt nummer één in Europa, en dreigt het zelfs de eenheid van de Unie te ondermijnen.

De terroristen slagen in hun doel omdat we te weinig aandacht besteden aan de naakte cijfers Pinker legt een grote verantwoordelijkheid bij de media.

‘Het ligt in de natuur van de journalistiek alle ruimte te geven aan de zaken die slechter gaan. Als

Steven Pinker - Verlichting nu - 2018, Atlas Contact,

het beter gaat, verdwijnt de aandacht totaal. Dat is niet zo verwonderlijk: journalisten berichten nu eenmaal over gebeurtenissen, en slecht nieuws duikt heel plots op, terwijl goed nieuws zich meestal in een evolutie voordoet, waardoor je er moeilijker de vinger op kan leggen. Tenzij journalisten er echt werk van maken om trends op de voet te volgen en ze

DEGEUS

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

Moeilijk te zeggen. Maar intellectuelen en politici kennen de feiten natuurlijk wel.

‘Zijn er kranten die openen met het nieuws dat het aantal migranten weer is gedaald? Wellicht niet.

Psychologisch kan je dat perfect verklaren, zoals staat beschreven in het recente boek The Perils of Perception van Bob Duffy, jarenlang topman bij het onderzoeksbureau Ipsos.’

Gelukkig bestaat op Twitter de hashtag #firstworldproblems ‘Ten eerste: mensen zijn veel pessimistischer over de samenleving dan over hun eigen leven. Ze denken verkeerdelijk dat de andere mensen ongelukkiger zijn dan zij, dat de andere buurten onveiliger zijn dan de hunne, dat de andere scholen slechter zijn dan die van hun kinderen.’

‘Ten tweede: mensen overdrijven alles wat in het nieuws komt. Ze overschatten het aantal migranten, de criminaliteitsgraad, het percentage minderheidsgroepen. De Amerikanen denken dat 35 tot 40 procent van de bevolking Afro-Amerikaans is, terwijl dat slechts 13 procent is. In Europa wordt het aantal moslims drie tot vier keer hoger ingeschat dan de werkelijkheid: ongeveer 6 procent.’

ONS BREIN

688 blz., 49,99 euro.

in de aandacht te brengen.’

De cijfers over dalende migratie verschijnen wel degelijk in de kranten. Ze beletten niet dat de ongerustheid bij de bevolking is toegenomen, en wordt opgepikt door politici.

‘Maar is het algemene kennis in Europa dat de cijfers fors gedaald zijn?’

DEGEUS

Hoe komt dat?

‘Het is eigen aan de menselijke geest om risico’s in te schatten op basis van voorbeelden. Hoe gemakkelijker je het je kan voorstellen, hoe waarschijnlijker het lijkt dat het zal gebeuren. De zoekmachine van ons brein is niet goed in het inschatten van waarschijnlijkheid.

Hoe levendiger het beeld, hoe sensationeler het verhaal, hoe groter we de kans inschatten dat het ook gebeurt. Nieuws is de motor van onze perceptie. Door steeds maar weer spectaculaire beelden te tonen wordt de waarheid en daarmee ons risicobesef vertroebeld.’

Als linguïst wijst u erop dat we in onze taal meer woorden voor negatieve dan positieve emoties hebben.

‘Wellicht komt dat omdat er een bredere waaier van negatieve emoties bestaat dan van positieve. En dat heeft wellicht meer te maken met een asymmetrie in het leven: er zijn meer zaken die fout dan goed kunnen lopen. Of in elk geval: de zaken die fout kunnen lopen veroorzaken ons potentieel meer schade dan de mate waarin de positieve zaken ons vooruithelpen. De menselijke evolutie heeft ons dat aangeleerd.’

Hoe overtuigend de cijfers, redeneringen en grafieken in het boek ook zijn, de wereld van vandaag maakt het moeilijk om het optimisme van Pinker te delen. Er leven nog altijd 700 miljoen mensen in extreme armoede. Er woeden twaalf oorlogen, waaronder een die al meer dan 250.000 slachtoffers eiste.

Een zesde van de wereldbevolking blijft ongeletterd. En 300 miljoen mensen lijden aan depressie, van wie er jaarlijks zo’n 800.000 zelfmoord plegen.

Mijn boek is er voor mensen die wel naar wetenschappelijke argumenten willen luisteren Pinker is zo verstandig ook die cijfers te vermelden, om aan te tonen dat hij niet naïef is. Voorts stelt hij dat de verbetering van heel wat levensomstandigheden geen reden is om de onrechtvaardigheden te ontkennen, en niet keihard te werken om het nog beter te doen.

Maar hij gelooft wel dat de ideeën van de verlichting, zoals de rede, de wetenschap en het humanisme de positieve evoluties op lange termijn zullen voortzetten.

Soms schuurt hij toch wat aan tegen het naïeve optimisme, zoals wanneer hij aanhaalt dat de toename van de CO2-uitstoot in 2015 en 2016 is geplafonneerd. Niet

november 2018 > 17

DOSSIER NACHT VAN DE VRIJDENKER

alleen was die trend tijdelijk, voor critici relativeert hij daarmee het klimaatprobleem. ‘Wie dat zegt, heeft mijn boek niet goed gelezen’, pareert Pinker. ‘Ik ben heel duidelijk: een van de misvattingen in de strijd tegen de klimaatopwarming is dat het terugdringen van de groei van de CO2-uitstoot niet zomaar tot een daling van de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer leidt. De nivellering op zich is niet per se goed nieuws, we moeten veel verder gaan. Het enige wat ik met die cijfers wilde aantonen, is dat het niet noodzakelijk de slechte kant uit moet gaan.’

KERNENERGIE U schuift ook een controversiële oplossing naar voren: meer kernenergie.

‘Specialisten verwachten veel van een hele nieuwe generatie kerncentrales, die je zelfs op drijvende platformen op zee of ondergronds zal kunnen uitbouwen, en die met gas of gesmolten zout zullen worden gekoeld.’

Dat klinkt als dure toekomstmuziek. De kerncentrales die nu worden gebouwd, zijn al onbetaalbaar.

‘Omdat de huidige ingenieurs niet van schaalvoordelen kunnen profiteren zoals vroeger, of omdat de overheid veel meer regels en voorwaarden oplegt en tegelijk de andere energievormen artificieel goedkoop houdt.’

Is dat niet normaal, gezien het veiligheidsrisico en de erfenis die we voor de volgende generaties achterlaten in de vorm van nucleair afval?

‘De huidige opslag is in elk geval al veilig gebleken. In Finland zijn ze een nieuwe superveilige opslagplaats aan het bouwen in granietlagen 500 meter onder de grond. En de nucleaire installaties van de toekomst zullen misschien zelfs kernafval recycleren als grondstof.’

Ook het terrorisme relativeert u. Europeanen hebben honderd

18 > november 2018

keer meer kans om te sterven in een auto-ongeval dan door terreur, toont u aan. Maar het doel van terroristen is toch vooral angst en verdeeldheid te zaaien?

En daarin zijn ze wel geslaagd.

‘Ze slagen in hun doel omdat we te weinig aandacht besteden aan de naakte cijfers. De kans om slachtoffer te worden van terrorisme is in het Westen verwaarloosbaar. Een andere manier van journalistiek, en vooral van politiek, zal terroristen nog veel beter bestrijden dan we nu doen: aantonen dat hun slagkracht miniem is. Het schadelijkste gevolg van terrorisme is de politieke overreactie, getuige de Amerikaanse invasies in Afghanistan en Irak na 9/11.’

Misschien had u ook een grafiek over de groeiende polarisatie in het Westen in uw boek moeten opnemen.

‘Daarover bestaan te weinig cijfers.

Maar ik erken het probleem. We vergeten dat intussen ook daar onderwerpen bestaan die de publieke opinie niet langer meer in twee splijten. Denk aan het homohuwelijk en rassendiscriminatie. Of aan de doodstraf. Zelfs bij de Amerikaanse Conservatieven zijn er steeds minder voorstanders om die uit te voeren.’

Dé vraag is of al die positieve evoluties die u aanhaalt ons ook gelukkiger maken. De Israëlische historicus Yuval Noah Harari beweert van niet. Volgens hem zijn we in de loop der tijden wel duizend keer machtiger geworden maar niet beduidend gelukkiger.

‘Het grootste deel van de wereldbevolking is wel degelijk gelukkiger nu, met uitzondering van enkele landen die al snel rijk waren, zoals de VS.’

HOE RIJKER WE ZIJN, HOE ONGELUKKIGER Hoe rijker we zijn, hoe veeleisender? En dus ongelukkiger?

‘Klopt. Als we één probleem oplossen, zoeken we een ander probleem waarover we ons het hoofd kunnen breken. Natuurlijk is het goed dat onze verwachtingen groeien, zodat we

nieuwe onrechtvaardigheden vinden die we kunnen aanpakken, zoals seksisme en seksuele agressie op de werkvloer. Maar tegelijk beseffen we te weinig hoe goed we het al hebben.’

Zijn we in het Westen de verwende kinderen van de wereldfamilie, die altijd zeuren om meer?

‘In zekere zin wel. Gelukkig bestaat op Twitter de hashtag #firstworldproblems waarmee mensen op hilarische wijze hun luxeproblemen relativeren.

Ik hoop dat de data in mijn boek aantonen dat we niet elke tegenslag die in het nieuws komt als een negatieve historische evolutie moeten zien.’

Volgens Harari is het probleem van veel wetenschappers dat ze denken de publieke opinie met feiten te kunnen overtuigen. Mensen denken in verhalen, stelt hij.

‘Ik ben geen politieke consultant: de Democraten huren me niet in om een boodschap te brengen. Mijn boek is er voor mensen die wel naar wetenschappelijke argumenten willen luisteren. Het is aan het onderwijs, de media en de overheid om onze vooroordelen terug te dringen. Dat is net een van de verwezenlijkingen van de verlichting. Net omdat we te vaak op onze vooroordelen, ons stamdenken, onze redeneringen op basis van anekdotes terugvallen, hebben we instellingen opgericht die wel naar de objectieve waarheid zoeken, met de rationaliteit als enige gids.’

Dit interview verscheen eerder in De Tijd en op tijd.be (30/09/2018).

Dit artikel werd gereproduceerd met toestemming van de uitgever, alle rechten voorbehouden. Elke reproductie dient het voorwerp uit te maken van een specifieke toestemming van de beheersvennootschap License2Publish: info@license2publish.be.

DEGEUS

VUB orkest o.l.v. Jurgen Wayenberg luchtvaardig Solist: Ken Serrien (euphonium) Solist: Carolien Van Nerom (klarinet) Bart Vande Voorde (klarinet) Woord: Ingrid Vanrutten / Yoeri Lewijze Raymond Ouverture | Ambroise Thomas Euphonium Concerto | John Stevens Il Concerto para Clarinete | Oscar Navarro Danse Bacchanale | Camille Saint-Saëns Poème symphonique | naar György Ligeti Flying theme from E.T. | John Williams Into the storm | Robert W. Smith Suite from Aladdin | Alan Menken

Info en reservatie (vanaf oktober):

www.vub.ac.be/vuborkest concerten@vub.ac.be Tickets € 12 / € 8

(kassa € 15 / € 10)

TIENEN - zondag 18 november - 16u CC De Kruisboog (Manège), St.Jorisplein 20 BRUSSEL - zondag 25 november - 15u AULA VUB Etterbeek, Pleinlaan toegang 13 BREDENE - zaterdag 1 december - 20u Eventcentrum Staf Versluys, Kapelstraat 76 LIER - zondag 2 december - 15u CC De Mol, Aarschotsesteenweg 3 GENK - zondag 9 december - 15u CC C-Mine, Wilde Kastanjelaan 11 Met de steun en/of medewerking van de huizenvandeMens, het Vermeylenfonds, het Willemsfonds, het Humanistisch Verbond, VLC's en VOC's, Instellingen Morele Dienstverlening, Vrijzinnige Dienst Universiteit Antwerpen, HV Vrijdenkend Lier, UPV Kern Lier, Liers Cultureel Centrum, UPV Kern Tienen, Genkse Humanisten, Vrijzinnig Limburg, Erasmushogeschool Brussel, Vriendenkring Personeel VUB/EhB/UZBrussel, Oudstudentenbond VUB, UZBrussel, Dienst Cultuur VUB, Uitstraling Permanente Vorming vzw, het Masereelfonds.

PLAKKAAT

Volgens ‘anti-vaxxers’ doen inentingen veel meer kwaad dan goed.

Mede hierdoor kreeg vorig jaar slechts 45% van de dertienjarige Nederlandse meisjes de HPV-prik, een inenting tegen baarmoederhalskanker. © Shutterstock

Na ons de zondvloed ANDERE TIJDEN, ANDERE ZEDEN? Gie van den Berghe

Enkele weken geleden stond ik aan te schuiven aan een kassa. Achter mij een jongetje van een jaar of vier met zijn jonge ouders. De bengel schopte een paar keer hard tegen mijn schenen. Ik begreep hem wel: door mij moest hij iets langer wachten op het speelgoed dat voor hem klaar lag. Ma en pa vonden het best grappig. Tot ik het jongetje vriendelijk vroeg wat hij er zou van denken als ik tegen zijn benen schopte? De gulden leefregel (‘behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden’) viel niet in goede aarde bij de ouders. Waar bemoeide ik me mee? Wie dacht ik wel te zijn? Gelukkig was ik, voor een en ander kon escaleren, aan de beurt om mijn ‘speelgoed’ te betalen: contactlijm.

Het gedrag van die bengel, da’s geen probleem; het gebrek aan opvoeding vanwege de ouders is dat wel. Maar heel wat belangrijker is dat deze egocentrische en tot het eigen gezin beperkte houding niet langer uitzonderlijk is in onze welvarende maatschappij. Steeds meer mensen, jong en oud, houden minder rekening met wie niet tot de eigen kring behoort. Wellevendheid lijkt in te krimpen tot ego en gezin, Thuis en Familie.

20 > november 2018

EEN SELFIE MAATSCHAPPIJ Bijna alle autobestuurders rijden te snel, mensen stappen in en uit hun wagen zonder oog voor aankomend verkeer.

Zappen en ‘appen’ achter het stuur, maar niet aangeven dat je van richting gaat veranderen. Almaar meer mensen rijden door het rood licht, ook fietsers. Anderen de pas afsnijden, voordringen in de file: het is dagelijkse kost geworden. In autovrije straten wijken wandelaars niet meer uit voor fietsers en vice versa. Voetgangers lopen, het hoofd gebogen als voor een opperwezen, berichtjes uit te wisselen met andere afwezige mensen. Onachtzaam botsen ze tegen anderen op. Waarom die verdorie niet uitkijken? Zien ze dan niet dat zij online zijn?! Te veel wandelaars en fietsers gooien te veel afval in gracht en wei. Een deur openhouden voor wie vlak achter jou komt, het is een zeldzaamheid. Op overvolle bussen en trams staat vrijwel niemand nog zijn zitplaats af aan een bejaarde. Een vriendelijke groet tijdens een wandeling of bij het binnenkomen van een wachtzaal wordt zuinig beantwoord, iedereen zit verdiept in ‘sociale’ media. Vrijwel iedereen buigt het hoofd voor de alomte-

DEGEUS

PLAKKAAT

genwoordige afgod. In naam van grenzeloze communicatie worden we steeds minder communicatief. Twitterende eilanden in een zee van zelfvervulling.

Technologie – van automatische deuren tot ‘slimme’ telefoons – maakt het mogelijk, maar niet noodzakelijk. Van groter belang is dat we met te veel zijn en dat de meesten onder ons zich aan mateloze consumptie kunnen overgeven. Te veel mensen, te veel wensen. Met iedereen rekening houden, altijd vriendelijk en attent zijn – het is niet meer doenbaar. Met de hoed in de hand kom je niet meer door het ganse land.

Shoppen, consumeren, hamburgeren, zeeën, pretparken, festivallen. De welvarende wereld lijkt wel een vaste foor, een circus met als clown een koning of president Attentheid en beleefdheid nemen te veel tijd in beslag, tijd die je toch al te kort komt door de jacht van het moderne leven. De kinderen moeten met de auto naar en van school gebracht, want met al die auto’s is het te gevaarlijk om ze te voet of met de fiets op pad te sturen. Shoppen, consumeren, hamburgeren, zeeën, pretparken, festivallen.

De welvarende wereld lijkt wel een vaste foor, een circus met als clown een koning of president. Elke grootstad gaat prat op zijn eigen groot rad. Deze spektakelmaatschappij kost jaarlijks 1,3 miljoen verkeersdoden, waaronder een half miljoen voetgangers en ook nog eens vijftig miljoen gewonden. Verkeersongevallen zijn wereldwijd de belangrijkste niet aan ziekte gebonden doodsoorzaak.

De eredienst van het IK wordt alleen en masse opgeheven.

Bij brood en spelen, voetbal en oorlog. In de anonimiteit van de massa raken individualisme en egocentrisme gekwadrateerd tot ultranationalisme en tomeloze agressie.

The Washington Post berekende dat Trump tot nog toe gemiddeld zes valse uitspraken per dag heeft gedaan. Een groot deel van zijn kiezers vindt het allemaal geweldig Ik erger me aan mijn ergernissen. Ben ik te oud geworden, kan ik niet meer mee met ‘de tijd’? Ben ik aan het verrechtsen? Er is meer aan de hand. Het gaat niet langer om ‘de jeugd van tegenwoordig’, het ‘langharig tuig’ dat ik ooit was. Jong en oud, man en vrouw, alle lagen van de bevolking geven zich over aan zelfzucht. ‘Eerst onze mensen’, de slogan waarmee het Vlaams Belang dit jaar naar de lokale verkiezingen trekt, speelt in op een wijd verbreide tendens.

Uit een peiling van de Sociale Staat van Nederland in april dit jaar, bleek dat zelfzuchtigheid, asociaal gedrag, gebrek aan respect en onverdraagzaamheid mensen meer zorgen baart dan ‘immigratie, zorg of veiligheid’.

DEGEUS

KORTZICHTIG Met hoe meer we zijn, hoe minder rekening we (kunnen) houden met anderen. De ‘anderen’ zijn ons te veel aan het worden. Je bent ze beter kwijt dan rijk. Gemeenschapsgevoel en solidariteit verdwijnen als sneeuw en gletsjers voor de opgewarmde Aarde. Migranten worden ‘illegalen’ genoemd, alsof het niet om mensen maar om daden gaat.

Onverdraagzaamheid en racisme grijpen om zich heen, ondanks alle geblaat over het tegendeel. Schild & Vrienden, een Vlaamse jongerenbeweging die identiteit en familie in het vandaal voert, maar in geheime chatgroepen racisme, seksisme en naziverheerlijking predikt, is slechts het topje van de ijsberg. Ze zetelden al in de Raad van Bestuur van de Universiteit Gent, in de Vlaamse Jeugdraad, hadden N-VA en Open Vld geïnfiltreerd en al zestienduizend volgers op Facebook.

Identitaire (identiteitspolitieke) jongerenbewegingen – eigen cultuur, taal, westerse waarden, antimigratie – zijn in heel Europa in opmars. Het internet is overbevolkt door zelfbenoemde trollen, antifeministen, verzetsbewegingen tegen politieke correctheid, rechtse subculturen die met alles de draak steken en vinden dat je zoveel mogelijk ‘te ver’ moet gaan. De geest is in onze structureel racistisch en seksistisch maatschappij weer uit de fles. Nationalistisch populisme waart als een spook over de wereld.

De eredienst van het IK wordt alleen en masse opgeheven. Bij brood en spelen, voetbal en oorlog Het aantal vluchtelingen was nog nooit zo groot: 68,5 miljoen mensen, waarvan meer dan de helft kinderen.

Veertig miljoen zijn vluchteling in eigen land. Vijfentachtig procent van de rest wordt opgevangen in omliggende buurlanden, extreem armoedige naties die weinig of geen hulp krijgen. Fort Europa wil er triagecentra oprichten om echte vluchtelingen te scheiden van ‘illegale’ gelukszoekers. Selecties in concentratiekampen, waar kennen we dat van?

Zolang we de andere kant blijven opkijken, de derde wereld aan zijn lot overlaten en neokolonialistisch blijven exploiteren, zullen er steeds meer mensen onze kant op vluchten, zullen velen blijven verdrinken in de Middellandse zee, liefst zestienduizend sinds 2014.

De antimigratie en -migranten houding is niet alleen afkeurenswaardig, ze is ook kortzichtig. Het dringt blijkbaar tot weinigen door dat wij noorderlingen over enkele decennia, als het water ons aan de lippen staat, zelf zullen moeten uitwijken naar hoger gelegen gebieden en continenten.

Bij één graad meer globale opwarming verdwijnt Europa onder de zeespiegel. Nog een graad erbij en het is gedaan met (zoog)dierlijk leven op Aarde. De oorzaak kennen we met zijn allen: luchtvervuiling, auto’s, vliegtuigen, elektriciteit. Mocht elke aardbewoner over één gloeilamp beschikken, dan kwam er nog eens 30% luchtvervuiling bij.

november 2018 > 21

PLAKKAAT

Moeten wij noorderlingen de anderen dan ook op dit vlak blijven discrimineren? Bedreigingen ‘zijn soms zo groot dat we er liever geen rekening mee houden’. Of het boiling frog syndrome: een kikker in een schaal met water dat zo geleidelijk wordt opgewarmd dat het dier zijn lichaamstemperatuur kan aanpassen, tot het niet meer de kracht heeft om weg te springen en wordt gekookt.

Onverdraagzaamheid en racisme grijpen om zich heen, ondanks alle geblaat over het tegendeel VOORBEELDFUNCTIE Ook in de politiek rukken narcisme, egocentrisme, racisme en ultranationalisme op. Schreeuwlelijke, demagogische presidenten en brullende dictators dienen wereldwijd als rolmodel. Ze loochenen wat ze net verzonnen hebben, liegen tegen de sterren op. Met Donald Trump als schoolvoorbeeld: geobsedeerd door macht, winnaars versus verliezers, ruig seksisme, racisme en het kleineren van al wie zwakker is. The Washington Post berekende dat de man tot nog toe gemiddeld zes valse uitspraken per dag heeft gedaan. Een groot deel van zijn kiezers vindt het allemaal geweldig. Zijn niet alle politiekers leugenaars? Hun president komt er tenminste eerlijk voor uit en staat garant voor vertier en wereldwijde opschudding.

LUILEKKERLAND Vrijemarktdenken, neoliberalisme en consumentisme hebben een wereldorde en een persoonlijkheidsstructuur gecreëerd, de zogenaamde ‘neoliberale persoonlijkheid’, die een potentieel vernietigend effect heeft op samenleving en democratie.

Fort Europa wil triagecentra oprichten om echte vluchtelingen te scheiden van ‘illegale’ gelukszoekers.

Selecties in concentratiekampen, waar kennen we dat van?

Welvaart werd overvloed en die ontaardde in overdaad.

Het kan niet op. Alles wordt aan huis geleverd – op geluk na. Mensen geven jaarlijks miljarden uit aan huisdieren; gezelschapsdieren die eenzaamheid opheffen, altijd geaaid, afgeblaft of in de steek gelaten mogen worden. Geld voor voeding, speeltjes, opsmuk, scans, openhartoperaties, chemokuren, begrafenissen en crematies. In het Wijnegem Shop Eat Enjoy (het vroegere Wijnegem Shopping center) kun je vanaf 15 september voor ‘slechts’ 150 euro gedurende drie uur bijgestaan worden door een persoonlijke shopping assistant, een uit New York overgewaaid ideetje.

Volgens Christian Louboutin, de schoenmaker die bekend-

22 > november 2018

heid verwierf met superhoge hakken en rode zolen, ‘hebben we allemaal dingen nodig die we niet nodig hebben’.

Ook schoenmakers blijven niet bij hun leest.

Alles is te koop, iedereen consument. Ook onderwijs en studenten. In Vlaanderen wordt de overheidsfinanciering voor universiteiten berekend a rato van het aantal ingeschreven én geslaagde studenten. De gevolgen laten zich raden. Hogescholen en universiteiten snoepen elkaar studenten af met voordelen die geen uitstaans hebben met onderwijs. Er wordt een ‘een hele ervaring’ voorgespiegeld, geen voortreffelijke opleiding. Om marktaandeel en uitstraling te vergroten, deinen de programma’s uit en worden colleges gegeven in krakkemikkig Engels. Adolescenten worden in de watten gelegd in plaats van naar volwassenheid begeleid. De klant is koning. Het aantal studenten aan Nederlandse universiteiten is sinds 2000 met 68% toegenomen, maar de financiële middelen hielden geen gelijke tred. Hoe zou het ook anders kunnen? Er zijn te veel studenten, professoren, slaagkansen en doctoraten. Velen horen niet thuis op een universiteit.

Er wordt beknibbeld op kwaliteit. Kritisch denken, ook over jezelf en eigen meningen, wordt meer af- dan aangeleerd. Scholen en universiteiten verlagen zichzelf tot diplomamolens. Het niveau van studenten, opleiding en leerkrachten daalt. Toen ik vijftien jaar geleden als gastprofessor aan de Universiteit Gent een mastercursus begon te doceren, kreeg ik als enige richtlijn mee ‘Gie, het is geen buisvak’. Toen ik een paar jaar later een frauduleuze thesis nul op twintig moest geven, maar de studente achter

Screenshot uit ‘The Life of Brian’ (1979)

PLAKKAAT

mijn rug ‘haar’ werkstuk met een dertien beloond zag, werd mijn verbijstering als volgt beantwoord door mijn vakgroepvoorzitter (een logicus): ‘Weet je dan niet wiens dochter dat is! De dochter van de burgemeester van Geraardsbergen!’. Koning, keizer, admiraal, bedriegen doen ze allemaal!

Het dringt blijkbaar tot weinigen door dat wij noorderlingen over enkele decennia, als het water ons aan de lippen staat, zelf zullen moeten uitwijken De Nederlandse minister van Onderwijs kondigde bij het begin van het nieuwe schooljaar aan dat de druk op de studenten moet verminderen. Er moeten meer eerstejaars door! Het valt nochtans best mee met die werkdruk, en de stress waarover studenten klagen wordt vooral veroorzaakt door niet-academische activiteiten, zoals bijbaantjes om ‘de gewenste levensstijl inclusief meerdere vakanties in stand te houden’. Studenten lenen almaar meer geld om van meer luxe te genieten. In Nederland steeg de studieschuld vorig jaar van 1 naar 11,2 miljard euro. ‘Wacht niet op je volgende leven. Leef nu al voluit met AG’, luidt de nieuwe imago campagne van AG verzekeringen.

ZOLANG HET NOG KAN Nu zo goed als alles op televisie of online te zien is, kopieer- en terugspoelbaar is, reizen velen naar de andere kant

van de wereld om alles met eigen ogen te zien en vast te leggen op de niet langer gevoelige plaat of zelfverheerlijkende selfies. Alles wat je wil kan, met Neckermann.

Reisagentschap De Blauwe Vogel prijst een onvergetelijk eindejaar aan met een luxe cruise naar en in Antarctica, vliegtuigreizen inbegrepen. Zes dagen voordien had Avaaz een petitie opgestart om de bedreigde Antarctische wildernis te redden (in bepaalde gebieden overleven slechts twee op 18.000 pinguïnkuikens de door overbevissing en klimaatopwarming veroorzaakte honger). Kun je dit zomaar blauwblauw laten?

Deelnemers aan internationale conferenties, ook die over het milieu, komen van over de hele wereld aangevlogen, terwijl die lezingen en discussies moeiteloos vanop afstand kunnen gebeuren. Nog los van het milieu, zou het vele geld dat hierop bespaard zou kunnen worden naar minderbedeelden kunnen gaan.

Bij de minste aanleiding nemen mensen een goedkope vlucht, ook als de bestemming makkelijk per trein te bereiken is. Vrijwel iedereen weet dat ze het milieu verder om zeep helpen en alleen maar goedkoop reizen op kosten van werknemers van de vliegtuigmaatschappij. In drukke toeristische oorden komt de plaatselijke bevolking in opstand. Ecotoerisme en astrotoerisme (naar donkere landen om helderdere sterren te zien) zitten in de lift. ‘Je leeft maar één keer’ en ‘Zolang het nog kan’, krijg ik te horen.

Alsof mensen van vroegere generaties dit konden, er geld en tijd voor hadden. Alsof je heen-en-terug van de derde naar de vierde wereld kunt vliegen. Alsof onze kleinkinderen en achterkleinkinderen nog de toerist zullen kunnen uithangen. We gebruiken alles op. Een hedonisme dat aan cynisme grenst.

Kritisch denken, ook over jezelf en eigen meningen, wordt meer af- dan aangeleerd. Scholen en universiteiten verlagen zichzelf tot diplomamolens TEGENKENNIS De vrijemarkteconomie heeft niet alleen bedrijven maar ook mensen geprivatiseerd. Velen zijn hun eigen zelfingenomen, zelfrechtvaardigende, egocentrische autoriteit geworden. Subjectiviteit primeert op objectiviteit. Via het achterpoortje van vrije meningsuiting is het recht op vrijheid van meningsuiting omgeslagen in de overtuiging dat eenieders mening, over wat dan ook, even veel waard is als die van wie dan ook. Rede en wetenschap worden in vraag gesteld. Wat denken die wetenschappers wel?! Mensen op de maan? Klimaatopwarming? Jodenuitroeiing? Aids?

9/11? Allemaal fabeltjes! Drink rauwe melk en laat je kinderen niet vaccineren! Volgens ‘anti-vaxxers’ doen inentingen veel meer kwaad dan goed. Mede hierdoor kreeg vorig jaar slechts 45% van de dertienjarige Nederlandse

PLAKKAAT

meisjes de HPV-prik, een inenting tegen baarmoederhalskanker. De Italiaanse anti-establishment Vijf Sterren Beweging (Movimento 5 Stelle, in 2009 opgericht door de komiek en blogger Beppe Grillo) verspreidt al jaren het gerucht dat vaccins autisme veroorzaken (een gerucht dat onder meer terugging op een artikel in The Lancet waarin dit verband werd gelegd, een artikel dat pas na twaalf jaar werd weerlegd en ingetrokken). Het aantal gevallen van mazelen in Italië is in de voorbije jaren sterk toegenomen.

Slechts 85% van de kinderen wordt gevaccineerd. Nu de Vijf Sterren Beweging in de regering zetelt heeft ze de door de vorige, linkse regering ingevoerde vaccinatiewet (tien vaccinaties voor wie school wil lopen) afgezwakt door het verplichte doktersattest te vervangen door een gewone verklaring van de ouders. In Italië beroepen anti-vaxxers zich op keuzevrijheid om privéscholen op te richten voor hun niet gevaccineerde kinderen. Een chemische bom.

Rede en wetenschap worden in vraag gesteld Dit soort tegenkennis wordt als een lopend vuurtje verspreid via sociale media en het internet. Vierenveertig procent van de volwassen Noord-Amerikanen haalt zijn nieuws uit Facebook, nieuws op maat van de gebruiker.

Tweeënzestig procent haalt zijn kennis op sociale media in het algemeen. Het internet, die overvloed aan ongecontroleerde, door niemand geverifieerde kennis, is voor velen een snelkoppeling naar eruditie in schijn. Meningen en feiten worden door elkaar gehaald. En wie denkt evenveel te weten als de zo gewantrouwde experts, denkt al gauw dat hij/zij nooit fouten maakt en verdraagt nog minder erop gewezen te worden. De wijsheid van de massa verdringt onderzoek en expertise. De waarheid verdrinkt in een oceaan van irrelevantie. Iedereen beroemd én De slimste mens.

Ook de gevestigde media onderhouden meer dan ze informeren. ‘We gaan live naar’, waarop een ooggetuige verschijnt die alleen vertellen kan dat hij het in Keulen heeft horen donderen. Recent kwam ook bij VTM protest tegen een berichtgeving die voorrang verleent aan ongevallen, branden en weerfenomenen op buitenlands en politiek nieuws. Het is één grote infotainmentsoep. Mensen braaf, zoet en tevreden houden met spelletjes, prijzen en producten. Ze af en toe ook een beetje bang maken om ze meteen gerust te stellen: wat hebben we het hier goed!

Nieuws laat zich niet meer actualiseren of corrigeren Toen op 5 september het VRT Nieuws verkeerdelijk berichtte dat Adolf Hitler in Mein Kampf (1925-26) had aangekondigd dat hij de joden zou uitroeien, probeerde ik te voorkomen dat deze onwaarheid in volgende nieuwsuitzendingen werd herhaald. Aan de telefoon kreeg ik te

24 > november 2018

Bedreigingen ‘zijn soms zo groot dat we er liever geen rekening mee houden’. een kikker in een schaal met water dat zo geleidelijk wordt opgewarmd dat h kan aanpassen, tot het niet meer de kracht heeft om weg te springen en word

horen dat de VRT niet telefonisch bereikbaar was en dat ik mocht inhaken. Op het contactformulier dat ik op de VRT website invulde, kreeg ik het automatisch antwoord dat men er naar streefde binnen de 45 dagen te reageren. Bijna een maand later, op 3 oktober, kreeg ik een reactie van de ombudsdienst: inderdaad verkeerd in het journaal maar juist op onze website … het wordt daar niet vermeld maar ook niet ontkend. Nieuws laat zich niet meer actualiseren of corrigeren.

De kloof tussen arm en rijk wordt steeds dieper; niet breder, de neoliberale maatschappij heeft belastingbetalers en consumenten nodig BONHEUR Er is teveel van alles. We kampen met keuzestress: welke school, ziekteverzekering, auto, jurk, kostuum, uniform, pannenlap, hebbeding? ‘Ik voel de keuzestress al komen’, afficheert Orange bij een ongelimiteerd aanbod van smartphones voor wie een abonnement koopt (september 2018).

In deze door de economie op sleeptouw genomen democratie kun je bijna niet meer ontkomen aan het bombardement van reclame, amusement en oppervlakkige weetjes.

We hebben het niet meer in eigen hand. Apps moeten ons redden. Schermtijd van Apple bijvoorbeeld, dat toelaat het gebruik van je smartphone aan banden te leggen.

Volgens sommigen zijn we nog gelukkiger dan we denken.

‘Geluk’ en ‘gelukkig zijn’ worden evenwel niet duidelijk omschreven. ‘Blijer zijn’, meer gelijkheid qua gender en inkomen, de vrijheid zelf te mogen kiezen, je eigen leven

DEGEUS

PLAKKAAT

plaats-, context- en tijdgebonden (une bonne heure). Zelfs al ben je relatief welvarend en leid je een comfortabel leventje, als je status daalt of je omgeving dreigt, zul je je minstens een beetje ellendig voelen.

In 1980 moest 44% van de wereldbevolking het met minder dan 2 dollar per dag stellen, nu is dat gedaald tot 10%.

Maar het welzijn van mensen hangt vooral af van hun onmiddellijke omgeving. Wie zijn job verliest omdat een multinational nog een fabriek naar een derde wereldland exporteert, maalt er niet om dat de globale economie het goed doet, of dat meer dan een half miljard Chinezen niet langer straatarm zijn.

. Of het boiling frog syndrome: het dier zijn lichaamstemperatuur dt gekookt. © You Tube

mogen bepalen, zoiets, of dat alles samen. Hier kunnen al flink wat kanttekeningen bijgeplaatst worden. Luck is an attitude, dicteert de nieuwe slogan van Martini. Schijn bedriegt niet meer. Benevelde mensen zijn gelukkig zolang ze niet strontzat zijn, niet meer beseffen dat ze bestaan.

Ook Steven Pinker, hoogleraar cognitieve psychologie aan de universiteit van Harvard, vindt dat het met ons beter gaat dan we denken, en dat de zonnige kant van het leven moet primeren. Always look on the bright side of life, zongen de in groep gekruisigde Monty Pythons al in The Life of Brian (1979), hun hilarische en geruchtmakende persiflage op het leven van Christus. Vrolijk navelstaren, niet somber koffiedik kijken.

Volgens bovenvermeld artikel zou geluk ook toenemen met de welvaart. Over de derde of vierde wereld wordt evenwel met geen woord gerept. De enen baden in luxe, de anderen verzuipen in miserie. Frankrijk telde in 2016 8,8 miljoen armen, 14% van de bevolking. Mensen die het met minder dan 1026 euro per maand moesten stellen (60% van het gemiddeld inkomen van de bevolking, 1710 euro p/m).

Zo’n vijf miljoen onder hen had per maand minder dan 855 euro.

De kloof tussen arm en rijk wordt steeds dieper; niet breder, de neoliberale maatschappij heeft belastingbetalers en consumenten nodig. De economische ongelijkheid tussen rijk en arm is in de voorbije twintig jaar in heel wat landen toegenomen, zeker in de VS. Globalisering, technologie en liberalisering van de markt hebben hun beloften niet ingelost.

Menselijk welbevinden en tevredenheid – om het begrip geluk even te omzeilen – houden verre van altijd gelijke tred met welvaart. Welzijn en geluksgevoel zijn relatief,

DEGEUS

Het subjectieve welzijnsgevoel wordt niet alleen door de realiteit bepaald maar ook door je waarneming. Zolang we ons via televisie, reclame en sociale media vergapen aan rijkdom en rijken, appartementen van vijfhonderdduizend euro en meer (Huizenjagers, Vier); zolang mensen blijven denken dat er te veel belastinggeld wordt vergooid aan plantrekkers en vreemdelingen, zullen frustratie en ongenoegen toenemen.

In deze te welvarende wereld wordt vrijheid veeleer economisch dan politiek bepaald Waarde en sociale status worden al te vaak afgemeten aan die van anderen. Status verklaart ook niet alles. Het bon mot ‘slagen volstaat niet, anderen moeten mislukken’, is geen compleet verzinsel. Plotse financiële welvaart van iemand in je directe sociale omgeving tast niet zelden het eigen welbevinden aan.

In deze te welvarende wereld wordt vrijheid veeleer economisch dan politiek bepaald. Zwakken boeten voor economisch sterken. Veel huurders moeten meer dan de helft van hun loon afstaan aan wie per definitie al meer bezit.

In Vlaanderen worden gemiddeld dertig huurders per dag uit hun huis gezet (VRT Nieuws, 12.9.2018). In studentensteden kamperen bedelaars bij geldautomaten waar jong kapitaalkrachtig volk geld binnenrijft. In derdewereldlanden zoeken arme mensen op de afvalhopen van de welvaart naar iets bruikbaars.

Neoliberalisme schept ongelijkheid en onzekerheid. Hoe groter de ongelijkheid, hoe meer stress, zorgen, politieke polarisatie en hoe minder sociale verbondenheid.

Hoe vrij zijn wij verslaafde consumenten, vastgeketend aan bankleningen voor studies, auto’s en huizen; in een wereld-op-slot omdat anderen onze overvloed begeren?

‘Geen buit, geen dief.’

De meesten onder ons hebben te veel te verliezen om nog kritisch en opstandig te zijn. Maar laat ik alsjeblieft fout zijn en zo snel mogelijk ongelijk krijgen!

Dit artikel verscheen eerder oline op het Salon van Sisyphus.

november 2018 > 25

s r e g i l l Vrijwi van bij ons

Anderen helpen, jezelf ontwikkelen, mensen ontmoeten en langer leven … De kans is groot dat je na het lezen van dit artikel het huisvandeMens contacteert om er als vrijwilliger aan de slag te gaan. Omdat je gelooft in de mens en in het vrijzinnig humanisme.

Mieke Werbrouck - foto © Jeroen Vanneste

10 goede redenen om vrijwilligerswerk bij het huisvandeMens te doen

De vrijwilligersambassadeurs van deMens.nu 1. Vrijwilligers leven langer en gelukkiger Uit onderzoeken blijkt dat mensen die anderen helpen zeker vijf jaar langer leven. Vrijwilligerswerk mag in het rijtje naast gezonde voeding en beweging.

2. Vrijwilligerswerk is hot 1.200.000 Vlamingen verrichten elke week ruim 6.000.000 uur aan vrijwilligerswerk. Niet alleen is er steeds meer vraag naar vrijwilligers, mensen doen het vooral uit eigen motivatie.

3. Het vrijwilligersbeleid van deMens.nu ondersteunt je optimaal In een vrijblijvend onthaalgesprek ontdekken we samen wat bij je past. We koppelen jouw verwachtingen en interesses aan mogelijke 48

| deMens.nu Magazine

taken in het huisvandeMens. Je neemt deel aan vormingen en krijgt persoonlijke coaching.

4. De vrijwilligersambassadeurs kijken door de ogen van de vrijwilligers De vrijwilligersambassadeurs zijn verantwoordelijk voor de vrijwilligers in de huizenvandeMens. Ook de andere collega’s zijn jouw aanspreekpunt.

5. Je ontmoet anderen die geloven in de vrijzinnig humanistische waarden Je gelooft in de mens, die centraal staat in het vrijzinnig humanisme. Je bouwt mee aan een warme samenleving.

6. Je kan jezelf zijn Je engageert je in een positieve context en krijgt waardering voor je engagement. Bovendien kan je flexibel aan de slag. Je bepaalt zelf wat je wil doen en hoe vaak.

7. Je doet vaardigheden op die aansluiten bij je interesses Je hebt je eigen motivatie. Zoals ervaring opdoen die aansluit bij je studies of job. Of net die talenten ontwikkelen die niet aan bod komen in je loopbaan. Of je professionele vaardigheden na je pensionering verder inzetten.

8. Je kan kiezen uit diverse taken Je bent het eerste aanspreekpunt Je neemt telefoons aan, ontvangt bezoekers en stuurt mails door.

Vrijwilliger Ivonna: “Het eerste contact met mensen is belangrijk, zowel aan de telefoon als wanneer iemand binnenkomt.

Daar zet ik me graag voor in. En ik doe met plezier iets voor de collega’s van het huisvandeMens. Mijn vrijwilligerswerk maakt me rijker als mens.”

Je houdt van administratie De administratieve taken variëren en worden met jou besproken.

Je helpt mee met vrijzinnig humanistische plechtigheden Je helpt mensen om vorm en zin te geven aan de mijlpalen in hun leven - afscheid, huwelijk, geboorte. Je voert gesprekken, schrijft een tekst op maat en/of spreekt de plechtigheid uit.

Vrijwilligersambassadeur Denise: “Je luistert naar het levensverhaal van de overledene en zoekt samen met de familie naar een passend scenario voor de plechtigheid. Zowel voor de familie als voor jou zijn die gesprekken waardevol. Nadien ga je aan de slag om het levensverhaal om te zetten in een afscheidstekst. Tijdens de plechtigheid neem je het voortouw.

Je spreekt het publiek toe en leidt de plechtigheid inhoudelijk in goede banen.”

Vrijwilliger Nadine: “De ontmoetingen met mensen die recent een dierbare verloren, verruimen mijn blik en geven mij een warm gevoel van connectie. Het verrijkt me als ik voel dat ik een moeilijk moment minder zwaar kan maken. Het geeft me voldoening als mensen achteraf aangeven dat mijn woorden hen hielpen.”

Vrijwilligersambassadeur Patrick: “Je krijgt telkens opnieuw inzicht in het liefdesleven van een koppel. Van daaruit zoek je naar woorden die bij hen passen. Samen met het koppel maak je van hun ritueel een intens gebeuren.”

aantal plechtigheden uit te voeren. Een mooi evenwicht tussen mijn vrijwilligerswerk en mijn privéleven is belangrijk.”

Je geeft informatie Je informeert over de mogelijke beslissingen bij het levenseinde. Je helpt bij het invullen van de voorafgaande wilsverklaringen. Je verstrekt informatie over levensbeschouwelijke onderwerpen en vrijzinnig humanistische waarden.

Vrijwilliger Jo: “Ook na mijn pensionering wilde ik actief blijven rond het thema levenseinde. Mensen daarover informeren geeft een zinvolle invulling aan mijn leven. Omdat er zoveel onwetendheid is en erover praten makkelijk wordt uitgesteld. Het huisvandeMens vertegenwoordigt mijn visie op het levenseinde.”

Je voert ondersteunende gesprekken Je voert ondersteunende gesprekken met mensen die er nood aan hebben in een huisvandeMens, een woonzorgcentrum, een ziekenhuis …

Vrijwilliger Monika: “Toen ik met pensioen ging, kwam er tijd vrij die ik zinvol wilde invullen. Ik wilde nog iets betekenen voor anderen. Zo nam ik contact op met het huisvandeMens.

Ik voelde mij er meteen thuis. Mijn keuze om gesprekken te voeren, was vlug gemaakt omdat die taak het best bij mijn ervaring en interesse aansluit. Het is verrijkend en boeiend om iemands levensloop mee te beleven.”

Je zet je schouders onder projecten en activiteiten Vrijwilligersambassadeur Tine: “Als vrijwilliger ben je het kloppend hart van onze gemeenschapsvorming. Je vormt een brug tussen deMens.nu en de samenleving. Dankzij jou is ons aanbod ook kwalitatiever en rijker. De taken zijn heel gevarieerd. Je kan meewerken aan een project of het volledig mee vormgeven, je kan de uitnodiging voor een activiteit opmaken of komen koken, je kan jurylid of moderator in een debatwedstrijd zijn ...”

9. Je volgt vorming en krijgt persoonlijke coaching Vrijwilligersambassadeur Hilde: “Het kennismakingsgesprek met een jonge vrouw was heel positief. Maar tijdens haar opleiding plechtigheden kwamen enkele pijnpunten aan het licht. Na een tweetal gesprekken werd een coachingsplan opgesteld om haar de kans te geven om te groeien. Intussen krijgen wij alleen maar positieve reacties op haar werk.”

10. Overal in Vlaanderen en Brussel vind je een huisvandeMens waar je kan meewerken Meld je aan bij het huisvandeMens van je keuze. Adressen en contactgegevens vind je op de achterflap van dit magazine. Je kan ook intekenen via de website op: www.deMens.nu/vrijwilligers

Vrijwilliger Gerda: “Mijn drempelvrees verdween tijdens de opleiding. Bovendien zorgde het huisvandeMens voor begeleiding. Ik kreeg de tijd en ruimte om op mijn eigen ritme een deMens.nu Magazine |

49

FILOSOOF OVER FILOSOOF

De religiekritiek van Karl Marx Tweehonderd jaar geleden werd in de Duitse stad Trier Karl Marx geboren. De bebaarde filosoof staat vandaag vooral bekend als revolutionair, theoreticus van het socialisme en communisme en economisch denker maar hij was daarnaast ook een belangrijk humanistisch denker. Sterker, voor Marx was de kritiek op het toen ontluikende industrieel kapitalisme een logisch uitvloeisel van zijn humanisme.

Karim Zahidi

Marx groeide op in het 19de-eeuwse Pruisen, één van de machtigste Duitse staten, waar politiek en religie nauw verstrengeld waren. Het protestantisme was, als staatsgodsdienst, een belangrijke steunpilaar van de absolute macht van de koning en de Pruisische landadel. De strijd voor democratische hervormingen was bijgevolg niet alleen een politieke strijd tegen de koning en adel maar ook een ideologische strijd tegen de kerk en religie. In die ideologische strijd namen progressieve filosofen, die hun vakgebied wilden bevrijden van de dominante invloed van theologische denkkaders, een belangrijke plaats in.

Door de projectie van eigenschappen zoals goedheid, rechtvaardigheid en wijsheid op een transcendente god, vervreemdt de mens van zichzelf KRITIEK OP HET CHRISTENDOM Marx komt als filosofiestudent in aanraking met de Jong-Hegelianen.

Leden van deze filosofische kring, zoals Ludwig Feuerbach en Bruno

28 > november 2018

Bauer, wilden Hegels filosofie zuiveren van haar theologische invloeden en conservatieve implicaties zonder daarbij de kritische inzichten ervan naar de vuilnisbelt van de filosofiegeschiedenis te verwijzen.

Om dit te realiseren, ontleden ze, deels op basis van de filosofie van Hegel, het christendom op een zeer kritische manier. Zo publiceert Ludwig Feuerbach in 1841 de studie Das Wesen des Christentums. Daarin stelt hij dat, in tegenstelling tot wat het christendom leert, niet god de mens maar wel de mens god naar zijn evenbeeld heeft geschapen.

Eigenschappen, zoals goedheid, rechtvaardigheid en wijsheid, die aan god worden toegeschreven, zijn niets anders dan menselijke eigenschappen.

Door de projectie van eigenschappen zoals goedheid, rechtvaardigheid en wijsheid op een transcendente god, vervreemdt de mens van zichzelf.

Sterker nog, door die vervreemding creëert de mens een fictief wezen waaraan hij zichzelf onderwerpt en er zich afhankelijk van maakt: de mens, een nietig en zondig wezen, heeft een god nodig om aan die zondige staat te ontsnappen. Door die onderwerping staat niet langer de volledige zelfontplooiing van de menselijke capaciteiten in deze wereld

Karl Marx (1818-1883) © Wikipedia

centraal maar wel de gehoorzaamheid aan God en, als beloning, de eeuwige gelukzaligheid in het hiernamaals.

Door de onderwerping staat niet langer de volledige zelfontplooiing van de menselijke capaciteiten in deze wereld centraal maar wel de gehoorzaamheid aan God en, als beloning, de eeuwige gelukzaligheid in het hiernamaals VERVREEMDING Het werk van de Jong-Hegelianen maakt zodanig indruk op de jonge Marx dat hij het beschouwt als de voltooiing van drie eeuwen religiekritiek. Maar ondanks deze

DEGEUS

FILOSOOF OVER FILOSOOF

remedie tegen vervreemding omdat ze volgens hem nog met één voet in het idealisme staat. Kenmerkend voor deze filosofische stroming is de gedachte dat ideeën (of het denken) op één of andere manier fundamenteler zijn dan de zintuigelijke wereld (het handelen), dus de wereld buiten de gedachten. Kort door de bocht: als er iets structureel misloopt in de zintuigelijke wereld dan is dat omwille van het feit dat mensen de verkeerde ideeën hebben over die wereld en dan komt het erop aan deze ideeën te veranderen.

Onder een kapitalistische productiewijze is de arbeid voornamelijk loonarbeid en die is volgens Marx vervreemdend Marx ontkent niet dat ideeën belangrijk zijn of kunnen veranderen, maar hij is er wel van overtuigd dat nieuwe ideeën slechts maatschappelijk relevant worden als er ook iets verandert in de zintuigelijke wereld. lofbetuigingen staat Marx ook zeer kritisch tegenover een aantal van hun uitgangspunten. In zijn Thesen über Feuerbach verwijt hij Feuerbach dat diens mensbeeld eenzijdig is: hij ziet de mens in eerste instantie als een denkend en contemplatief wezen terwijl de mens volgens Marx een praktisch, handelend wezen is. Dit mankement uit zich, aldus Marx, ook in de religiekritiek van Feuerbach. Zoals we gezien hebben is, voor Feuerbach de vervreemding een gevolg van het vals bewustzijn.

Dit wil zeggen dat de vervreemding waarmee de religieuze mens te maken krijgt het gevolg is van het feit dat hij er verkeerde denkbeelden op nahoudt en niet inziet dat god zijn eigen constructie is. Om die toestand van vervreemding en de daarbij horende gevoelens van nietigheid en zondigheid te overwinnen volstaat het volgens Feuerbach om de ideeën te veranderen. Marx verwerpt Feuerbachs

DEGEUS

De fout van Feuerbach is, volgens Marx, dat hij de wortels van vervreemding in het denken zoekt, terwijl ze zich in de zintuigelijke, materiële wereld bevinden. Maar wat zijn die vervreemdende processen in de zintuigelijke wereld? Om hierop te antwoorden moeten we nog een beetje dieper graven in Marx’ opvattingen over de mens. Ten eerste is de mens, aldus Marx, een soortwezen. Dit betekent dat de mens een wezen is dat zichzelf ziet als onderdeel van de soort mens. Hierin verschilt de mens van andere dieren: de goudvis behoort ook tot een soort, maar ziet zichzelf niet als dusdanig. De mens ziet zichzelf als onderdeel van een groter geheel en dit maakt haar een sociaal wezen.

Dit sociale aspect uit zich ook in een tweede kenmerk van de mens. Mensen produceren niet alleen hun bestaansmiddelen en productiemiddelen (werktuigen), maar doen dit in een sociale context.

Creatieve productie, creatieve arbeid,

is dus een belangrijke manier waarop de mens zichzelf realiseert. Gelet op de prominente rol die arbeid speelt in Marx’ opvattingen over de mens, is het niet verwonderlijk dat de arbeidsverhoudingen in een maatschappij een bron van vervreemding kunnen zijn. En precies daar knelt voor Marx het schoentje. Onder een kapitalistische productiewijze is de arbeid voornamelijk loonarbeid en die is volgens Marx vervreemdend.

Deze vervreemding toont zich op verschillende niveaus. Het meest zichtbare aspect van vervreemding is dat mensen die in loondienst werken geen beschikking hebben over het product van hun arbeid. Iemand die werkt in een fabriek heeft geen eigendomsrechten over de producten die hij fabriceert, net zomin als een Google-programmeur eigenaar is van de programmacodes die hij ontwikkelt.

Mensen in loondienst zijn evenmin eigenaar van de productiemiddelen waarmee ze hun arbeid uitvoeren.

Aangezien de loonarbeider noch over de middelen noch over de resultaten van zijn arbeid beschikt, kan hij het arbeidsproces niet zelf vormgeven.

Arbeid is dan niet langer een activiteit waarin de mens zijn creativiteit kan botvieren. Aangezien creatieve arbeid een wezenskenmerk is van de mens, vervreemdt de mens in het kapitalistische arbeidsproces van zichzelf.

De vervreemding waartoe loondienst en kapitalisme aanleiding geven, manifesteert zich ook in het feit dat mensen – zowel loonarbeiders als ondernemers – voortdurend in concurrentie met elkaar moeten treden. Deze concurrentie resulteert in vervreemding tussen mensen en dit zorgt op zijn beurt voor de vervreemding van de mens ten aanzien van zijn sociale natuur.

Een derde aspect van vervreemding vindt zijn oorsprong in de maatschappelijke dynamiek van het kapitalisme. Marx was ervan overtuigd dat het kapitalisme geplaagd wordt door steeds weerkerende economische crises met desastreuze

november 2018 > 29

FILOSOOF OVER FILOSOOF

gevolgen (honger, armoede, ziekte) voor grote delen van de bevolking.

Maar op die crises heeft niemand greep, aangezien de kapitalistische economie zich ongepland ontwikkelt.

Maar dit betekent dat het door mensen geconstrueerde maatschappelijke systeem aan hem verschijnt als een buitenmenselijk, transcendent systeem waaraan hij is overgeleverd.

Dit laatste aspect van kapitalistische vervreemding lijkt sterk op de religieuze vervreemding: ook daar is de mens onderworpen aan een entiteit die hij zelf geschapen heeft en niet langer vat op heeft.

Marx was ervan overtuigd dat het kapitalisme geplaagd wordt door steeds weerkerende economische crises met desastreuze gevolgen (honger, armoede, ziekte) voor grote delen van de bevolking. Maar op die crises heeft niemand greep, aangezien de kapitalistische economie zich ongepland ontwikkelt OPIUM VAN HET VOLK De vervreemding die ingebakken zit in de kapitalistische maatschappij maakt de volledige ontplooiing van de menselijke capaciteiten onmogelijk, getuige de vele vormen van onderdrukking en armoede. Om aan deze irrationele vervreemding enige zin en betekenis te geven, wendt de mens zich tot de religie: ‘De religieuze nood is aan de ene kant de uitdrukking van de werkelijke nood en aan de andere kant het protest tegen de werkelijke nood. De religie is de zucht van de in benauwenis verkerende creatuur, het gemoed van een harteloze wereld, zoals zij de geest van de geestloze toestanden is. Zij is de opium van het volk.’

30 > november 2018

Net als opium laat religie de mens toe om even weg te dromen en schijnbaar te ontsnappen aan de pijn en het lijden in deze wereld Bovenstaand citaat uit Marx’ Kritiek op Hegels Rechtsfilosofie illustreert dat Marx ambivalent staat ten opzichte van religie. Enerzijds zijn religieuze ideeën irrationeel: de erbarmelijke toestand op aarde is geen deel van een goddelijk plan en er is geen hiernamaals waarin we een beter leven kunnen leiden. Anderzijds beschrijft hij religie als een troostmiddel: het is een ‘aureool rondom het tranendal’.

Net als opium laat religie de mens toe om even weg te dromen en schijnbaar te ontsnappen aan de pijn en het lijden in deze wereld.

Dergelijke ontsnapping is weliswaar illusoir, maar ‘de eis om de illusies over zijn toestand op te geven is de eis om een toestand op te geven die illusies nodig heeft.’ En precies dat laat Feuerbach na in zijn religiekritiek: hij bekritiseert weliswaar religieuze denkbeelden, maar laat na om de toestand die dergelijke denkbeelden nodig heeft te bekritiseren en te veranderen. Wat Marx humanisten zoals Feuerbach verwijt, is dat ze niet ver genoeg gaan in hun humanisme.

Feuerbach stelt de mens weliswaar centraal in zijn filosofische verwerping van de religie, maar hij vergeet dat de volle ontplooiing van de menselijke capaciteiten moet plaatsvinden doorheen het maatschappelijke reproductieproces.

AMNESIE De religiekritiek van Marx leidt regelmatig tot misverstanden. Zo wordt bijvoorbeeld Marx’ befaamde citaat over religie als opium van het volk soms verkeerd weergegeven als ‘opium voor het volk’. Door deze schijnbaar kleine aanpassing krijgt het citaat echter een andere betekenis.

Wie het heeft over ‘opium voor het volk’ geeft aan dat religie niet ontstaan is vanuit het gewone volk zelf, maar

door machthebbers is uitgevonden om het volk mee te bedwelmen zodat ze de uitbuiting en het misbruik door de machthebbers niet zouden in vraag stellen. Nu is het ongetwijfeld zo dat religie vaak op die manier wordt gebruikt, maar dat is niet de kern van Marx’ religiekritiek. Marx probeert aan te tonen dat de nood aan religie verweven is met de maatschappelijke structuur, en dat de enige manier om die nood te elimineren een maatschappelijke verandering is. Marx beweert dus niet dat machthebbers in staat zijn om een religieuze nood te creëren en deze vervolgens te gebruiken om hun eigen privileges te vrijwaren. Het inzicht van Marx laat wel zien dat het bestaan van dergelijke religieuze nood, machthebbers toelaten die ook te misbruiken.

Marx verwijt humanisten zoals Feuerbach dat ze niet ver genoeg gaan in hun humanisme De religiekritiek van Marx lijkt vandaag min of meer vergeten bij het ruime publiek. In het werk van populaire nieuwe atheïsten zoals Richard Dawkins of Sam Harris is er geen spoor van terug te vinden.

Ik denk dat deze amnesie geen goede zaak is voor het humanisme. Marx’ kritiek op godsdienst focust zich niet alleen op de onwetenschappelijkheid of immoraliteit ervan, maar stelt godsdienst en de maatschappelijke organisatie waarvan ze de uitdrukking is als hindernis voor de ontplooiing van alle menselijke capaciteiten centraal. Door deze ruimere focus spreekt het een ruimer palet aan menselijke bekommernissen aan. Het kan bijgevolg een publiek aanspreken dat geen boodschap heeft aan het sciëntistisch atheïsme van de nieuwe atheïsten.

Over de auteur: Karim Zahidi is voorzitter van het Masereelfonds en is als wetenschapsfilosoof en docent verbonden aan het Departement Wijsbegeerte (UA).

DEGEUS

BOEKENREVUE

Jezelf overleven Mensenlief, léés Je gaat er niet dood aan, het zowel inhoudelijk als literair indrukwekkende boek van Henk Blanken (°1959), een Nederlands journalist wiens werk herhaaldelijk werd bekroond.

Gie van den Berghe

Blanken kreeg als jonge vijftiger de jobstijding dat hij de ziekte van Parkinson had. Je weet wel, die mensonterende neurologische stoornis die gepaard gaat met godvergeten schudden en beven, spieren spraakstoornissen (zoals ‘het vriest dat het kwaakt’ en ‘domineestenen’), wankel evenwicht en wat al niet meer.

Het enige positieve aan dementie, oppert Blanken, is dat je uiteindelijk vergeet dat je vergeet Het enige dat vooruitgaat is de ziekte zelf. Ga je er niet aan dood, dan heb

je vijftig procent kans dat je langzaam maar zeker in de dichte mist van dementie verdwijnt – zeg maar, levend sterft. Het enige positieve aan dementie, oppert Blanken, is dat je uiteindelijk vergeet dat je vergeet. Dat én vergeten worden, lijkt hem heel wat erger dan verdrinken, stikken, doof of blind worden. © Robin de Puy

BOEKENREVUE

De ziekte zelf laat zich nog niet doorgronden. Wetenschappers hebben alleen maar vermoedens over mogelijke oorzaken. Onze kennis van de hersenen – waarin paradoxaal genoeg onze kennis zit opgeslagen – is niet groter dan ons inzicht in het universum. En over het oneindige valt weinig meer dan niets te weten. Wat is een paar procent van oneindig?

‘Ons brein’, schrijft Blanken, ‘is op dezelfde manier onbegrepen als het heelal: naarmate we verder kijken, moeten we accepteren dat we minder weten dan we dachten. Uitgerekend het orgaan dat we meezeulen om het leven te doorgronden, onttrekt zich aan dat begrip — een sardonisch spiegelkabinet, dat is het.’

HERSENDIEP

Parkinson, dementie, euthanasie en hoe wij mensen ermee omgaan. De journalist in Blanken vond dat daar best een goed verhaal in zat. Hij zocht lot- en pijngenoten op en beschrijft hun worsteling met groot mededogen, tederheid en zin voor objectiviteit.

Parkinson, dementie, euthanasie en hoe wij mensen ermee omgaan.

De journalist in Blanken vond dat daar best een goed verhaal in zat Hevig kijkt hij naar anderen en naar zichzelf. Ontroerd, kapot, nieuwsgierig, schrijvend, struikelend, euforisch en wanhopig – dat alles tegelijk. Hij spaart zichzelf niet, slaat ook het eigen trage verval gade. Het fascineert hem, hij wordt er soms euforisch van. ‘Het is mooi zoals veroudering mooi is, craquelé, roest, een barst’. Uit die ‘schoonheid van het verval’ put hij troost. Zolang het nog kan, zolang hij denken en schrijven mag.

32 > november 2018

Blanken beschrijft een deep brain stimulation die hij mocht bijwonen.

Via twee in de schedel geboorde gaatjes dringt de chirurg met een naald door tot een bepaalde regio in de hersenen. De patiënt moet aangeven als de juiste plek is bereikt. Daar worden elektrische pulsen toegediend en een pacemaker ingeplant. Soms helpt het, soms niet. De risico’s van de ingreep zijn relatief klein. Pijn doet het niet. Hersenen, het centrum van onze pijnervaring, hebben geen weet van de eigen pijn. Blanken beschrijft alles zo beeldend dat je het gevoel hebt over zijn schouder mee te kijken.

Helmut Dubiel, een Duits socioloog, onderging op zijn zevenenveertigste ook zo’n ingreep. Het beven stopte; een paar dagen later echter kreeg hij spraakstoornissen, struikelde over woorden en benen, verloor smaak en geur, kon geen les meer geven, werd depressief. ‘Pas een jaar na zijn operatie wees de neuroloog hem erop dat hij de sonde in zijn hersenen ook weer kon uitzetten.’ Kiezen tussen gekmakend schudden of praten.

Dubiel schreef er een boek over (Tief im Hirn, 2006) en Blanken las het ‘met toenemende weerzin’. Van elke bladzijde ‘druipt de wanhopige woede’.

De man was tot op het bot verbitterd, vooral omdat ‘niemand hem van tevoren had verteld dat de pacemaker

instelbaar zou zijn’. Zou je niet voor minder?

Dubiel is een van de weinige personen die Blanken bij zijn echte naam noemt, de enige ook waarover hij iets negatiefs schrijft. De confrontatie met Dubiels ontluisterende ervaring was er blijkbaar één te veel.

Blanken gaat uitgebreid in op het zowel verontrustende als hilarische zelfbedrog van mensen die wegdeemsteren in dementie Je gaat er niet dood aan heet een bewerkte en geactualiseerde versie te zijn van Pistoolvinger. Parkinson en de schoonheid van het verval (2015).

Blanken moet dus niet geweten hebben dat Dubiel eind 2015 op negenenzestigjarige leeftijd op tragische wijze is omgekomen. De man bleef in de metro ergens aan haperen, kwam met zijn elektrisch rolwagentje op de sporen terecht en bezweek enkele weken later aan zijn verwondingen.

Begin dat jaar had Dubiel nog in een interview gezegd dat hij zich een proefkonijn, een cyborg gevoeld had, maar dat hij na een tijdje weer met volle teugen van het leven genoot; hij was hertrouwd en had nog een dochter ‘gekregen’.

HERSENDOOD Blanken gaat uitgebreid in op het zowel verontrustende als hilarische zelfbedrog van mensen die wegdeemsteren in dementie. Vrijwel niemand beseft dat het al begonnen is. Het begint ook zo onschuldig.

Je kan er nog om glimlachen of je foetert jezelf uit omdat je je niet meer herinneren kan wat je even voordien gehoord of gezien hebt.

En iedereen wil de volgende lente nog beleven, de appelboom zien bloeien, nog en nog een keer die cantate horen, een kind of een hond knuffelen.

Afscheid en euthanasie worden uitgesteld tot het niet meer mag. Eerst

DEGEUS

BOEKENREVUE

struikel je ‘over een straatklinker en vervolgens over de werkelijkheid.’

Dementie vergruist het besef dat er iets ernstig aan de hand is met je hersenen. De ziekte ‘ontkent zichzelf, net als alcoholisme – zonder kans op ontnuchtering.’ Je hersenen draaien je een rad voor de ogen, ‘niemand ziet zichzelf verdwijnen’.

Je raakt almaar grotesker verward, je begint hartverscheurend te sukkelen bij het aankleden, eten, praten en denken. Een enkele keer kun je toegeven dat er iets mis is, terwijl je het ondergoed van je vrouw aantrekt.

Je wordt een afwezige die wezenloos voor zich uitstaart. Je weet niet meer wie je bent, noch dat je bent. Aan je vrouw, die je als een uit het nest gevallen vogeltje aan het voederen is, vraag je waarom je vrouw niet meer op bezoek komt. Je eindigt zoals je begonnen bent, ‘opgerold als een foetus’.

Afscheid en euthanasie worden uitgesteld tot het niet meer mag Deze afwezige mensen worden ‘voor hun eigen veiligheid’, als kooivogels of wilde dieren, opgesloten in tehuizen, achter deuren en cijfersloten. Mochten ze de cijfercombinatie zien, ze vergeten ze toch meteen. Aan deze bijna-doden wordt een goede dood ontzegd omdat ze niets beslissends meer kunnen beslissen. Het ene moment smeken ze om euthanasie, het volgende zijn ze verontwaardigd als iemand om bevestiging vraagt. Blanken brengt alles zo tastbaar onder woorden dat je sommige mensen en scènes bijna aanraken kan.

Je moet dus, poneert Blanken, uit het leven stappen ‘zodra het begint te schemeren’, want ‘op een dag kom je niet meer terug’. Maar eruit stappen voordat het voorgoed te laat is, is niet iedereen gegeven. In Nederland zitten er momenteel een kwart miljoen demente mensen in tehuizen. Volgens Blanken ontsnapt slechts één op de honderd aan ‘het einde dat niemand

DEGEUS

heeft gewild.’

hem liefheeft.

Blanken verhaalt ook over vrienden, kunstenaars, godsdienst als doekje voor het bloeden en andere diepzinnige zaken. Hij ergert zich aan het dwangmatig, opgefokt optimisme van tegenwoordig. Je moet alles ‘leuk’ vinden. Zand in de ogen strooien.

Schijngeluk en verslaafdheid aan vooruitgang en eindeloze groei. God moet het geschapen hebben. Schiep hij ook het niets?

Ethisch gezien is deze ‘oplossing’ onverantwoord. Praktisch en legaal gezien is ze onuitvoerbaar en niet sluitend te regelen. ‘Mijn dood is niet van mij’, mag dan een diepzinnige gedachte zijn, de verantwoordelijkheid voor euthanasie berust bij de persoon zelf. Je mag die niet in andermans schoenen schuiven.

LAATSTE GLANS Tot slot dat laatste hoofdstuk van boek en leven. Blanken wil ondanks alle pijn en ongemak graag verder leven.

Zolang hij gretig, nieuwsgierig en lucide blijft, vindt hij al de rest nog min of meer te doen. Hij kan er mee leven dat hij sluipenderwijs invalide wordt, ziet er soms het hilarische van in. Ineens languit voorover vallen, als in een slapstick. Op de tenen van een beeldschoon meisje trappen, en die verontschuldigt zich nog ook.

Maar Blanken weet beter dan wie ook dat hij met steeds minder genoegen zal nemen, het onwaardige hem waardig zal toelijken. Uitstel zal afstel worden, en de goede dood onmogelijk. Dan, besluit Blanken, moet zijn geliefde het maar doen. Hij mag pas gaan als hij toch al verdwenen is.

‘Mijn dood’, zegt hij tegen zijn vrouw, ‘is niet van mij’, maar van de achterblijvers. Sandra kan hem niet volgen en het mag toch wettelijk niet?

Wetten kunnen veranderen, reageert Blanken. Als hij diepdement wordt wil hij nog wel even blijven als hij er nog tevreden uitziet, als zijn laatste restje bestaan nog betekenis heeft voor anderen, het afscheid nog te pijnlijk is.

Maar dan moet zijn vrouw het stiekem doen. Hij wil ‘alleen kunnen beslissen dat (hij) het aan een ander overlaat.

En aan wie. Niet meer dan dat. Al het andere laat (hij) los. Het zal jouw beslissing zijn, wat die ook is.’ Geen denken aan! Zoiets mag je toch van niemand verlangen? Dan zal Blanken een andere hulpvaardige ziel zoeken.

Dat ziet zijn vrouw ook niet zitten en haar man overtuigt haar omdat ze

Zelf beslissen over menswaardig sterven kan het leven een laatste glans geven.

De rest is martelaarschap De dood beëindigt je leven, maakt bij wijze van spreken je geboorte ongedaan. Blijdschap en genot, verdriet en lijden zijn dan voorgoed voorbij. Maar voor dierbaren beginnen treurnis en gemis, hoe tijdelijk ook.

Goed afscheid nemen, zoveel mogelijk vooraf regelen – dat lijkt me geboden.

Bedenk ook dat zulks niet kan als iemand plotseling overlijdt door een hartstilstand of een ongeval. Doe ook niet aan zelfoverschatting, er zijn al te veel mensen op de wereld en er komen er nog altijd bij. Zelf beslissen over menswaardig sterven kan het leven een laatste glans geven. De rest is martelaarschap.

De strafrechtelijke wijziging die Blanken voorstaat, kan er niet komen.

Ook als je samen met de persoon die je dood mag of moet maken alles vooraf op papier hebt gezet, kunnen jij of die persoon van mening veranderen of hij/zij kan je aanporren om het nu te doen, of om het hoekje helpen als je het nog niet of niet meer wil.

Mede door dit diepmenselijke, best confronterend en meesterlijk gecomponeerde boek zal Henk Blanken zichzelf alvast met glans overleven.

Blanken, Henk, Je gaat er niet dood aan. Zoektocht naar de grenzen van mijn aftakeling, Amsterdam/ Antwerpen, Atlas contact, 2018, 254 p. ISBN 9789045036793.

november 2018 > 33

MENSELIJK, AL TE MENSELIJK

#@CasaAdil Adil Fraihi, overtuigd vrijzinnig-humanist, schrijver, blogger en nu ook vlogger, heeft MS. Deze ongeneeslijke ziekte verhindert hem in volle vrijheid te genieten van het leven.

Hij lijdt helse pijnen, waardoor onder andere zijn spraak is aangetast. Toch belet dit hem niet om in gesprek te gaan met enkele vooraanstaande politici, zoals Meryem Almaci, Philippe De Backer, Peter Mertens, Nadine Peeters, John Crombez en Jinnih Beels. Hij kaart onderwerpen als het hoofddoekenverbod en de lage emissiezone aan, maar ook het vrijzinnig humanisme, de liefde en euthanasie komen aan bod. Zelf heeft hij zijn euthanasieaanvraag ingediend, maar zijn wil om te leven is nog groot. Maak kennis met deze aimabele man en surf eens naar zijn videoblog, nu ook te bekijken op de website van het Humanistisch Verbond.

Misschien stelt de videoblog alles gewoon uit en dacht ik enkele maanden geleden gewoon te vroeg en te snel aan euthanasie? Ik kan immers blijkbaar nog van alles.

Hiermee bewijs ik bovendien mijn ‘maatschappelijk nut’, niet? De vlog @CasaAdil is dus niet het eindpunt.

Het houdt de duistere gedachten juist tegen. Het houdt me in leven omdat het toont dat leven nog kan. Zowel bij de voorbereidingen ervan als tijdens het filmen. Opnames thuis en in het ziekenhuis. Soms met helse pijnen die niemand ziet maar misschien wel hoort. Gelukkig trek ik me daar dan weer geen barst van aan, want ik heb nu eenmaal een slecht karakter waar ik iets creatief uit wil halen of zo. ‘Of zo’, want ik weet helemaal niet of dat gaat lukken …

MIJN IRRITANTE STEM Als MS-patiënt sukkel ik met mijn spraak. Die is door krachtsverlies en constante vermoeidheid vaak monotoon. De geluiden die in de eerste plaats vooral door mijn mond te horen zouden moeten zijn, klinken

34 > november 2018

vooral nasaal, uit mijn neus dus. Een lichaamsdeel dat daar volgens mij helemaal niet voor dient. Het stoort me enorm. Ik haat dus niet alleen mijn rotlijf maar ook mijn stem. Die afkeer wordt zelfs zo hevig dat ik uiteindelijk zoveel mogelijk zwijg. Ook wanneer ik iets wil zeggen of wanneer ik best iets zou zeggen. Daar moet en zal verandering in komen. Ofwel mag – nee, moet – mijn neuroloog me platspuiten zodat niemand die lelijke stem van me nog hoort ofwel moet ik ervoor zorgen dat ik er juist iedereen mee kan lastigvallen. Ja, dat is het!

Dat laatste wil en zal ik doen want – juist – ik heb een rotkarakter waar ik toch iets mooi tracht uit te persen.

De vlog @CasaAdil is niet het eindpunt.

Het houdt de duistere gedachten juist tegen Om dit te doen heb ik een microfoon nodig. Solliciteren voor de radio heeft echter geen zin. Mijn aftakelende hersenen beseffen nog best dat ik daar

Adil Fraihi © Bert Van Lent

helemaal niet voor in aanmerking kom. Erger, ze lachen me bij eender welk radiostation gewoon uit. Terecht dan nog, denk ik. Mijn ijdelheid of trots, dat er eveneens voor zorgt dat ik onmogelijk een christen kan zijn – ijdelheid is immers een zonde voor die mensen! –, kan dat niet aan. Ik moet het dus zelf maar zien op te lossen en organiseren. Misschien een internet-radiostation vanuit mijn luie zetel beginnen? Of nee, moderner en hipper: een podcast starten met enkel mijn muziekkeuze en gesprekken met mensen die alleen ik kies? Een combinatie dus van luide, alternatieve gitaarmuziek en vrijzinnige mensen die met me babbelen over goddeloze thema’s zoals abortus en euthanasie

DEGEUS

MENSELIJK, AL TE MENSELIJK

sponsors of andere geldschieters.

Daarom wil ik het goedkoper. Mijn rotkarakter stuurt signalen naar mijn gestoorde hersenen om een budgetvriendelijke oplossing te zoeken en te vinden.

Enkel de wetenschap kan me redden Al snel kom ik tot het besluit zelf filmpjes te maken. Mijn irritante stem wil ik zo verspreiden via verschillende sociale media. Het Humanistisch Verbond dat vroeger Humanistisch Vrijzinnige Vereniging heette, wil me hierbij helpen door mijn geluid- en beeldmateriaal op hun nieuwe site te zetten. Niet alleen zullen mijn gesprekken immers gaan over vrijzinnig humanisme, maar heb ik in het verleden al eens met hen samengewerkt. Een hele tijd terug, toen ik al wist dat ik MS had maar nog rondhuppelde zonder hulpmiddelen, bedacht ik een radioreportage voor Het Vrije Woord.

Het onderwerp was ‘religieuze en levensbeschouwelijke diversiteit in de Marokkaanse gemeenschap’. Niet echt een sexy onderwerp, maar kom.

LEVENSDRANG

want ik wil niet zielig lijken en doen! Ik wil iets kunnen en vooral betekenen, in de zin dat ik niet nutteloos of zelfs een last wil zijn.

Ondanks het lichamelijke leed, blijf ik ergens diep in mijn hoofd en gedachten toch een normale mens De plannen en het idee zijn er dus al.

De realiteit gooit echter roet in het eten: muziek spelen kost immers geld.

Iets met SABAM en auteursrechten.

Enerzijds is gierigheid me niet vreemd en anderzijds weet ik niet of ik genoeg luisteraars kan en zal bereiken om het de moeite te maken voor eventuele

DEGEUS

Iets véél aantrekkelijker dan: ik ben Adil Fraihi. Zesenveertig jaar geleden ben ik geboren in Bornem waar ik ook ben opgegroeid en nog steeds woon.

Ooit hoop ik hier ook te sterven hoewel dat eigenlijk niet volledig waar is. Toch antwoord ik dat ik thuis wil sterven wanneer een arts me vraagt waar ik voorgoed wil inslapen. Dat wil hij weten omdat ik in mei 2018 een actieve euthanasieaanvraag bij hem ingediend heb.

Ik hou passioneel van dit strontleven Ik wil dan dood omdat ik naar mijn mening en gevoel, teveel afzie. Het is onmenselijk veel, ook al verschuif ik m’n pijngrens dagelijks. Niet alleen heb ik een lijf dat niet meer wil doen wat ik wil en zelfs beveel, maar

krijg ik daarenboven ook nog eens te maken met totaal onverwachte, duivelse en helse pijnen. Als er een pijnlijk equivalent bestaat voor een rooskleurig hiernamaals, bevindt zich dat niet onder ons, maar in de rechterkant van mijn gezicht en kaak! Het is immers daar dat ik het voel. Het heeft trouwens een aardse naam: trigeminus neuralgie. Enkel de wetenschap kan me redden. Dat hoop ik tenminste toch want het belet me te eten, drinken, praten en zoenen. Normaal leven dus.

Het is een nieuwe vorm van pijn die zich zonder aanleiding bovenop de neuropathische pijn in mijn linkerarm en -been manifesteert.

Pijn die ik kan missen als … euhm … kiespijn en die uiteindelijk gelukkig door de wetenschap en niet door een imaginair wezen met een chirurgische ingreep zal behandeld worden.

Mensen kunnen wel eens enorm kortzichtig zijn en lijken steeds vaker een link te leggen tussen het dragen van een exotische naam als de mijne en een religie of levensbeschouwing. Een totaal verkeerd verband Ondanks het lichamelijke leed, blijf ik ergens diep in mijn hoofd en gedachten toch een normale mens.

In de eerste plaats wil ik per slot van rekening nog steeds LEVEN. Als dat nog mogelijk is tenminste. Daarom zet ik gewoon verder wat ik begonnen ben, namelijk het contacteren en vervolgens opnemen van mijn gesprekken met verschillende politici, wetenschappers, een rector, vrijzinnigen, moslims, katholieken…

Als je goed oplet bij het bekijken van mijn videoblogs, zal je zelfs merken dat ik de pijn soms verbijt want ik ben nu eenmaal een flinke jongen die in geen geval wil laten zien dat hij steeds meer denkt aan euthanasie. Ook wanneer ik het zou willen uitschreeuwen van de pijn

november 2018 > 35

MENSELIJK, AL TE MENSELIJK

probeer ik zo vaak als nodig mijn gedachten te verzetten.

Adil Fraihi met Jan Van Eetvelt, de cameraman van de vlog @ CasaAdil © Jan Van Eetvelt

om vervolgens het camerastatief te pakken en door mijn hart te steken, hou ik me stil.

Ik heb geleerd dat het moeilijk is om mensen te doen lachen als het over serieuze zaken gaat. Iemand die zichzelf té serieus neemt is ook al moeilijk grappig te benaderen Met de stille trom wil ik echter niet vertrekken, wel onder andere met een luide videoblog. De vlog @CasaAdil waarin ik natuurlijk iedereen vragen stel over euthanasie. Wanneer vinden zij dat IK ervoor zou moeten kiezen en wanneer zouden ze het zelf laten doen? Ik wil weten waar hun grens ligt en waar de mijne zou moeten liggen. Misschien ben ik die immers al lang gepasseerd of erger: ik stel me misschien gewoon aan en ben zelfs nog helemaal niet in de buurt van dat ‘uiterste punt’? The point of no return, de eeuwige rust die ik soms verlang en die dit onvolmaakte leven vervangt.

En eerlijk, ik hou passioneel van dit strontleven. Het heeft me al véél gegeven, me doen lachen met tranen, me doen gieren tot ik er buikkrampen van kreeg en soms – ja, heel af en toe – nog altijd krijg.

Omdat het behalve voor mezelf ook

36 > november 2018

een vlog is voor het Humanistisch Verbond, wil ik aan al mijn genodigden vragen in hoeverre ze zelf vrijzinnig-humanist zijn en wat ze daarvan vinden. Soms moet ik de vraag beperken tot het humanistische gedeelte. Christenen en moslims zijn immers onmogelijk vrijzinnig te noemen. Ze zijn dus niet altijd zo tof en leuk als ondergetekende die natuurlijk wél vrijzinnig-humanist is en dat soms van de daken wil schreeuwen! Waarom? Simpelweg omdat mensen wel eens enorm kortzichtig kunnen zijn en steeds vaker een link lijken te leggen tussen het dragen van een exotische naam als de mijne en een religie of levensbeschouwing. Een totaal verkeerd verband want: NEE, IK BEN GEEN MOSLIM!

ERNSTIG EN GRAPPIG De videoblog of vlog @CasaAdil is inderdaad geen eindpunt of mag dat niet zijn of worden. Door het lanceren van mijn filmpjes krijgen mijn blogs/ verhaaltjes/columns/gedachten die ik regelmatig noteer en publiceer, meer aandacht. Dat hoop ik toch tenminste. Ze worden trouwens niet alleen gedeeld op de nieuwe site van het Humanistisch Verbond, maar ook op Wordpress waar ik me als vrijdenker al langer laat gaan op m’n eigen blog: ‘Schrijven met humor en MS’ (https://afraihi.wordpress.com/).

Op een speelse en ludieke manier

Lachen terwijl het over serieuze dingen gaat is niet makkelijk of mogelijk en soms zelfs ongepast, hoewel ik ook daar graag grenzen aftast. Maar eerlijk, de vlog @CasaAdil is toch te serieus. Ik heb uiteindelijk geleerd dat het moeilijk is om mensen te doen lachen als het over serieuze zaken gaat. Iemand die zichzelf té serieus neemt is ook al moeilijk grappig te benaderen. Maar in de eerste plaats is het mijn eigen fout. Om bekendere maar ook andere mensen aan te trekken om mee te doen met de vlog @CasaAdil, moet ik me ernstig opstellen omdat er anders simpelweg gewoon niemand zou ingaan op mijn uitnodiging bij me thuis te komen voor een kort gesprek.

Spijtig, maar wel begrijpelijk zelfs.

Hopelijk kan dit beter bij een tweede editie van de vlog @CasaAdil.

Misschien zorgen de namen van de eerste @CasaAdil wel voor een relatieve bekendheid en kan ik daardoor nieuwe bekende en evenzeer belangrijke mensen zover krijgen dat ze meedoen aan een @CasaAdil die tegelijkertijd grappig en ludiek is en toch serieuze thema’s aansnijdt? Het is dus zeker geen eindpunt want ik droom van nieuwe filmpjes. Een soort van @CasaAdil dat zou passen in de programmatie van de Nederlandse VPRO, waar ik als tiener en twintiger toch vaak naar keek omdat ik het best de moeite vond. Alleen mogen ze me eens komen uitleggen hoe dat juist zit met ‘vrijzinnige protestanten’ want dat snap ik écht niet. En u?

Adil Fraihi

DEGEUS

MENSELIJK, AL TE MENSELIJK

Binnen verschillende levensbeschouwingen zoals het hindoeïsme, het jodendom, de islam enzoverder heersen er gedragsregels bij het overlijden van een naaste. Opvallend is dat de rouwverwerking in iedere cultuur anders is maar dat er wel telkens een duidelijke, in tijd afgemeten rouwperiode is, waarin de familie openlijk mag rouwen. © Shutterstock

Stop alle klokken OVER ROUW EN TIJD De zinnen hiernaast zijn geschreven door David Grossman, een Israëlisch auteur die zijn zoon heeft verloren tijdens de Libanese oorlog in 2006. Om zijn verdriet te plaatsen schreef hij onder meer Uit de tijd vallen, het boek waaruit deze regels komen. Het is een fragment dat de relatie toont tussen rouw en tijd. En laat dit nu net het onderwerp van dit artikel zijn.

'Alleen de dingen in de tijd kan ik dus begrijpen.

Mensen, bijvoorbeeld, of gedachten, verdriet of vreugde, paarden, honden, woorden, liefde.

Dingen die verouderen, veranderen en zich vernieuwen.

Ook mijn gemis van jou zit in de tijd gevangen.

De rouw wordt met de jaren ouder, maar op sommige dagen is die nieuw en fris.

Zo ook de woede over alles wat je is ontnomen.

Maar je bent niet meer. Je zelf is er niet meer.

Je bent buiten de tijd. Hoe leg ik je het uit, als ook de uitleg vastzit in de tijd?'

Linde Waeyaert

Tijd is een fenomeen waar men sinds mensenheugenis mee bezig is. Wat is tijd? Wanneer is tijd ontstaan? Enzovoort.

Tijd kunnen we op verschillende (filosofische) manieren benaderen. Ik richt me voor dit artikel naar de opdeling die Joke Hermsen maakt in haar boek Stil de tijd. Hermsen maakt een onderscheid tussen kloktijd (chronos) en innerlijke tijd (kairos). De kloktijd is de tijd die we zien passeren en die we kunnen meten; de seconden, minuten, uren, dagen, weken, maanden, jaren. De innerlijke tijd verwijst

DEGEUS

naar de menselijke beleving van tijd: vijf minuten op de bus wachten lijkt bijvoorbeeld op een half uur, of drie uur gezellig kletsen op café is in een oogwenk gepasseerd. Kairos is eveneens de tijd waarbij er inspiratie ontstaat, creativiteit tot stand komt en inzichten worden verworven (onze belevingstijd).

Deze twee ‘tijden’ lopen veelal niet synchroon, zo ook niet wanneer mensen geconfronteerd worden met een verlies.

november 2018 > 37

MENSELIJK, AL TE MENSELIJK

(H)ERKENNING VAN ROUW-TIJD

DE HAAST VAN DE SAMENLEVING

De zinnen ‘Ook mijn gemis van jou zit in de tijd gevangen.

De rouw wordt met de jaren ouder, maar op sommige dagen is die nieuw en fris’ geven de essentie weer van de beleving van innerlijke tijd bij rouwenden. Marinus van den Berg benadrukt in zijn boek Rouwen in de tijd de noodzaak om plaatsen van rust te creëren, waar mensen met verdriet kunnen ontsnappen aan de drukte van alledag. Een plek waar het langzame en het zoekende centraal staat, waar er niet meer in het hier en nu moet worden geleefd. Het is een moeilijke opgave voor rouwenden om terug te kijken naar een leven ‘met’ en vooruit te durven kijken naar een leven ‘zonder’ de overledene.

Het is dus nog af te wachten of dit ‘pendelen’ tussen verlies en herstel ook gerealiseerd kan worden zoals Johan Maes het beschrijft. Onze samenleving neigt, eveneens door de ‘gehaastheid’, ernaar om rouw te medicaliseren en te problematiseren. Op de website Medisch Contact staat een artikel waarin de Amerikaanse psychiater ­Allen ­Frances een kritische blik werpt op de DSM-V (de afkorting van Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, het handboek voor psychiatrische stoornissen). Frances vermeldt hierin het volgende: ‘Het zit een beetje verstopt tussen de voorgestelde veranderingen, maar het heeft veel impact. Als rouw langer duurt dan twee weken en gepaard gaat met droefheid, slapeloosheid, verlies van eetlust, inertie en gebrek aan concentratie dan, zo suggereert DSM-V, zou er sprake kunnen zijn van een zware depressie.’

Clichés als ‘je moet het verleden laten rusten’, of ‘je moet doorgaan met je leven, je kan niet eeuwig verdrietig zijn’ voeren de boventoon De woorden van Grossman sluiten eveneens aan bij het rouwmodel van psychotherapeut en rouwtherapeut Johan Maes. Hij stelt een rouwmodel voor waarbij het individu centraal staat. Wat mij daarin aanspreekt is dat het rouwmodel mensen de vrijheid laat om op hun manier, met vallen en opstaan, om te gaan met rouw. Het model geeft tijd aan rouwen. Rouwende mensen maken een ‘slingerbeweging’ tussen een verliesgerichte oriëntatie waar het verdriet en de pijn centraal staat en een herstelgerichte oriëntatie waar men zich richt op de toekomst, het leren leven zonder de dierbare. Men pendelt heen en weer tussen deze oriëntaties. Kort na het verlies, na het overlijden, zal men zich eerder bevinden in de verliesgerichte oriëntatie, om geleidelijk aan naar de herstelgerichte oriëntatie te kantelen. Belangrijk is dat er een verbinding is tussen deze twee soorten oriëntatie: men kan (en zal zeker de eerste ‘tijd’) steeds terugvallen/terugkeren naar de andere vorm.

Het is belangrijk dat de samenleving deze slingerbeweging en rouw-tijd (h)erkent.

‘Get over it’ lijkt het nieuwe credo En daar wringt het schoentje. James Gleick, historicus en gespecialiseerd in de impact van de moderne techniek op ons cultureel leven, spreekt over de ‘haastziekte’ en de ‘geen-minuut-te-verliezen-kwelling’ van onze samenleving.

De maatschappij ‘leeft en sterft door de nauwkeurigheid in tijdsmetingen en doelmatigheid in het tijdsgebruik’.

Als we dit toepassen op rouw, veroorzaakt dit het gevoel dat je moet opschieten met je rouwproces. Clichés als ‘je moet het verleden laten rusten’, of ‘je moet doorgaan met je leven, je kan niet eeuwig verdrietig zijn’ voeren dan de boventoon. De samenleving wil een tijdsduur, een begrenzing, zetten op rouw. Dit is echter niet in overeenstemming met de rouw-tijd van nabestaanden.

38 > november 2018

Rouw is nooit helemaal afgewerkt.

Verlies laat sporen na Ik meen dat dit een gevaarlijke evolutie is. Wanneer een samenleving geen plaats maakt voor de innerlijke tijd en beleving van rouwenden, is er iets grondig mis. Ook van den Berg toont aan dat er in de samenleving steeds minder tijd wordt gegeven aan rouwenden: men vraagt al snel wanneer je nog eens naar een feestje komt, of je al opnieuw werkt, of je al een nieuwe partner hebt … Hij omschrijft dit als een innerlijk conflict: enerzijds de druk van de samenleving om verder te gaan en anderzijds de tijd te nemen om te rouwen.

‘Get over it’ lijkt het nieuwe credo.

Christina Vanderhaeghe, coördinator Forum Palliatieve Zorg, verkondigt in een interview dat in de samenleving rouw maar beperkt wordt toegelaten en enkel in de illusie dat het wel zal overgaan. Voor haar is deze visie niet werkbaar: rouw is nooit helemaal afgewerkt. ‘(…) het wordt dringend tijd om rouw als normaal te gaan beleven en beschouwen. Verlies laat sporen na, het kan niet anders’, aldus Vanderhaeghe.

De haast van de samenleving plant zich voort in ons hoofd.

Dit betekent dat mensen die rouwen zichzelf ook vaak een tijdsduur opleggen. Deze tijdsduur is niet altijd realistisch waardoor mensen zichzelf ook de vraag stellen of ze wel ‘normaal’ zijn. De vele rouwmodellen zijn eveneens een voorbeeld van de medicalisering van rouw; mensen moeten door ‘fasen’ heen waaraan een tijdslimiet is gebonden.

Indien de rouwperiode langer duurt, is er sprake van problematische rouwverwerking.

ZWARTE KLEDIJ Een tijdsduur op rouw kleven is van alle tijden. Het grote verschil met pakweg zeventig jaar geleden is dat deze rouwperiode langer was dan nu aangegeven in de DSM-V en dat de rouw en de rouwende ook meer zichtbaar aanwezig was (dragen van zwarte kleren, afdekken van spiegels, dragen

DEGEUS

MENSELIJK, AL TE MENSELIJK

van een rouwband…). Door rouw zichtbaar te maken werd er ook meer ruimte voor gecreëerd. Kristien Hemmerechts, auteur en weduwe van Herman de Coninck, maakt de vergelijking met de positie van rouw vroeger en nu: ‘Vroeger mocht je je onderdompelen in je verdriet. (…) Een weduwe trok zwarte kleren aan. Ze stond onder druk om die rouw te dragen en te blijven dragen. Nu staat ze eigenlijk onder druk om zo snel mogelijk de draad van haar leven weer op te nemen.’

Iedereen gaat anders om met rouw. Hiervoor moet plaats en ruimte zijn. Er is geen wetenschappelijk rouwmodel dat iedere nabestaande per definitie moet doorlopen Rouw heeft doorheen de jaren een meer individueel karakter gekregen, eveneens een resultaat van onze samenleving.

Dit zorgt ervoor dat de strikte regels die vroeger gangbaar waren (zoals het dragen van zwarte kleren) zijn vervaagd.

Rouwen was en is een proces dat de sociale orde invult (zie ook de verplichtingen omtrent rouw: dragen van bepaalde kledij, tijdsduur enzovoorts) maar ook een persoonlijk aspect kent. In de westerse samenleving zijn deze verplichtingen afgezwakt, wat eveneens een vermindering van de publieke erkenning voor persoonlijke rouw impliceert. Dit heeft als resultaat dat de omgeving minder betrokken is bij de rouwbeleving en niet goed weet hoe ze om moeten gaan met mensen in rouw. Het voordeel van de sociale verplichtingen (van weleer) is dat het een handleiding kan bieden aan rouwenden. Er worden duidelijke regels opgelegd in verband met kledij, sociale contacten en de tijd die aan rouw mag besteed worden. Het nadeel is dat het weinig ruimte laat voor individuele rouw en eigen beleving.

ROUWEN IS TIJDLOOS Een tijdsduur op rouw plakken is niet alleen van alle tijden maar eveneens van alle culturen. Rouw en tijd lijken twee aspecten die de mens steeds met elkaar verbindt. Binnen verschillende levensbeschouwingen zoals het hindoeïsme, het jodendom, de islam enzoverder heersen er gedragsregels bij het overlijden van een naaste. Opvallend is dat de rouwverwerking in iedere cultuur anders is maar dat er wel telkens een duidelijke, in tijd afgemeten rouwperiode is, waarin de familie openlijk mag rouwen (niet wassen, niet knippen van haren, dragen van aangepaste kledij …).

Ik meen dat de zoektocht naar de ‘echte tijd’, de kloktijd, kan gezien worden als een manier om controle te houden over de gebeurtenissen en niet te verdwijnen in het gemis van een dierbare. De kloktijd kan gezien worden als een punt waarnaar een persoon zich kan richten. De tijdsduur die culturen en rouwmodellen opleggen is volgens mij eveneens een methode die moet behoeden dat mensen verdwalen in hun innerlijke tijd. Kloktijd geeft houvast en is een aanknopingspunt met de ‘echte wereld’.

DEGEUS

Nogmaals Grossman:

Salvador Dali, De volharding der herinnering, 1931.

Eens vertelde mij een man uit een ver land dat daar als iemand om komt in een oorlog van hem wordt gezegd: ‘Hij is gevallen’.

En zo ook jij: je bent gevallen uit de tijd.

De tijd waarin ik woon gaat aan jou voorbij Jij: een eenzame gestalte op een kade in een nacht waarvan het zwart is weggelekt.

Ik zie je wel, maar raak je toch niet aan, ik reik niet tot je met mijn tijdantennen.

Grossman geeft ook in dit fragment woorden aan de innerlijke pijn bij nabestaanden, de kwetsbaarheid en machteloosheid.

Iedereen gaat anders om met rouw. Hiervoor moet plaats en ruimte zijn. Er is geen wetenschappelijk rouwmodel dat iedere nabestaande per definitie moet doorlopen. Rouwen is individueel en vaak tijdloos. Verdriet mindert doorheen de tijd maar de rouwende kan steeds terug geslingerd worden naar een periode waar het gemis en verdriet weer tastbaar aanwezig zijn.

Iets wat natuurlijk is en bij het leven hoort, wordt geproblematiseerd en geanalyseerd Hoe lang mogen we rouwen? Wat is lang en wat is kort?

Deze vraag is louter individueel in te vullen. Mensen hebben het gevoel dat ze niet te lang mogen rouwen, dit gevoel wordt versterkt door hun omgeving en de druk vanuit de samenleving. Iets wat natuurlijk is en bij het leven hoort, wordt geproblematiseerd en geanalyseerd. Is het omdat de samenleving op zo’n wijze gestructureerd en georganiseerd is en dit wil behouden, dat wie dreigt ‘uit te vallen’, tot ‘de orde moet worden geroepen’ door middel van een tijdsbegrenzing? Je mag als rouwende eventjes ‘niet in de pas lopen’ maar toch niet te lang. We moeten als samenleving ons heroriënteren wat betreft rouw en tijdsduur.

Ik sluit af met nog een laatste fragment uit Grossmans boek:

Tot ongekende eenzaamheid veroordeelt de rouw de levende die als een zieke door zijn ziekte wordt gehuld in eenzaamheid

november 2018 > 39

COLUMN

BREXIT CAR Willem de Zwijger

‘Ach neen’ sprak de hoofdredacteur, ‘krijgen we alweer een column van Willem de Zwijger die helemaal niets te maken heeft met onze core business?’. Ik zal daar op het einde van dit stukje op reageren, beste lezer. Op 31 augustus nam ik afscheid van mijn Brexit car, een zwart gelakte Jaguar CCX (in populaire term een S-TYPE) 3.0 V6 Executive, 243 PK, een koppel van 300 Nm bij 4500 tpm. Zegt u dat (n)iets? Zelf snap ik daar geen bal van, maar het heeft onder meer met Newton en omwentelingen te maken.

Ik ben al van kindsbeen af een autofreak geweest. Mijn allereerste volledig uit blik opgetrokken speelgoed Jaguar blonk knalrood en was een XK120. Ik bracht er de zaligste uren van mijn kindertijd mee door. Hij kon zichzelf opwinden en bracht een tintelend geluid voort dat tot vandaag als hemelse muziek in mijn brein weerklinkt. Luistert u toch naar wat professionele freaks over mijn Brexit Jag vertellen: ‘Als we cijfers moesten geven voor het motorgeluid dan zou de 3.0 van de Jag hoog scoren. Die klinkt zo lekker dat je er gewoon een raampje voor opent. Rauw bij hoge toeren, donkerbruin in de lagere toerenregionen’. Die kleurassociatie is gewoon geniaal.

In 1973, in volle oliecrisis en de hype van autoloze zondagen, werden zware benzine verslindende limousines in paniek van de hand gedaan. Dat was voor mij het sein om een (echte) Mark II op de kop te tikken, een 3.4 liter, overdrive, champagne métallisé, kardinaalrode lederen zetels, notelarenhout, een secrétaire klaptafeltje, een minibar.

Hij brulde als een getergde leeuw. Ik reed kinderlijk blij van benzinepomp naar benzinepomp. Goddelijke tijden! Geluk dat noodgedwongen in de tijd beperkt werd, maar aan de hemel grensde.

Toen al schreef ik een ‘Gedicht voor mijn Jaguar’ en de tweede strofe luidt niet voor niets als volgt:

Brute waarheid Ik kan je helaas Niet meer de baas En zal je verkopen Rond Sinterklaas Wat is het poëtisch gehalte van een zware krachtpatser die ons milieu verpest en de eigenaar met onoverbrugbare facturen confronteert? Is het de aristocratische uitstraling, de genadeloze elegantie, het donkerbruin geluid van zes zwoegende cylinders, het hoog Brexitgehalte? Neen beste lezer, het is de kinderlijke en pure blijheid die van zo’n limousine uitgaat. Dat heb ik zo vaak gemerkt door de enthousiaste kreetjes van bewondering bij kinderen en vrouwen van elke leeftijd.

40 > november 2018

Jaguar lover @PMN

De mannen reageerden anders. Stoer. Beetje dwars ook, zo van: ‘Hoeveel verbruikt dat beest eigenlijk?’. Dan kon ik fier en zonder verpinken overdrijven en liegen dat hij vijftien, zestien liter slurpte. ‘Is dat ecologisch verantwoord?’

Neen, natuurlijk niet. Dat is hier ook totaal buiten de kwestie, een houtkacheltje vervuilt ons zwerk oneindig meer. ‘Hoe parkeer je dat in de stad?’. Ik ga niet meer naar de stad vrienden, en als het moet, rammen we wat karren bij het parkeren, vooral in de ondergrondse van de Kouter. ‘Dat is toch niet meer betaalbaar in deze tijd?’. Dat is nooit betaalbaar, in geen enkele tijd vrienden. Zoiets is per definitie onbetaalbaar. ‘Onverantwoord’ luidde af en toe het verdict. In vergelijking met wat zich dagelijks op onze planeet afspeelt, een ludiek lachertje. Een beetje luxe, een beetje decadentie, dat verdraagt onze fijne beschaving wel.

De warmste reactie kwam van de nieuwe eigenaar. ‘Ooit in panne gestaan met die Jaguar?’. Met de hand op het hart kon ik hem verzekeren van niet. ‘Dat is wel vreemd voor een Jaguar’. En dan, na enig nadenken: ‘Ik iedere keer. Dat hoort er bij, dat is British. Maar goed, ik vertrouw u’.

Om terug te keren tot de gerede twijfels van de hoofdredacteur. Wat is de core business van De Geus? Wij brengen de blijde boodschap over. We geven zelf zin aan ons leven.

We komen op voor het zelfbeschikkingsrecht. Ik zie geen tegenstrijdigheden met deze tegenstrijdige column.

DEGEUS

POËSTILLE

In het licht van de zwanen CLAUDE VAN DE BERGE SPIEGELT DE RAND VAN DE RUIMTE Renaat Ramon

De aantrekking (Leuven, P, 2017), de jongste bundel van Claude van de ­Berge, is voorzien van bijzonder gave foto’s van Arlette Walgraef. Deze foto’s benaderen de geest van van de Berges werk, maar zijn geen illustraties. Deze poëzie laat zich niet illustreren. De kosmos die van de Berge ziet is niet visueel vast te leggen. Dat kan hooguit in taal – en dat poogt de dichter telkens opnieuw.

De korte inleiding met de academische titel De conische matrix van de aantrekking opent met een citaat ontleend aan Martinus Nijhoff: ‘Elk waar gedicht is een ontmoeting van puur heelal en innerlijkheid, een ondeelbaar ogenblik, een stilte, een confrontatie van ziel en oneindigheid.’ Daarmee heeft de dichter van Awater niet alleen zijn eigen poëtica verwoord maar meteen ook die van Claude van de Berge.

Er volgen dan enkele paragrafen waarin de dichter zijn poëtica wetenschappelijk lijkt te verantwoorden: ‘Het nulpunt van de universele aantrekking in ons is het eon, of het onstoffelijke deeltje van het atoom, dat het universum in zich draagt en tevens tijdloos en ruimteloos is. In de eonische theorie wordt de diepte van deze aantrekking omschreven als een schoonheidsgevoel, wezenlijk verankerd als bron en drijfkracht van universele evolutie.’

De metafysische consequentie van dit inzicht is reeds te vinden bij Dionysius de Areopagiet in een formule die van de Berge discreet citeert: ‘het zijn van het zijnde is niet het zijn’.

De gedichten zijn opgebouwd met van de Berges gebruikelijk vocabularium,

DEGEUS

Poëtica van de wederzijdse aantrekking Het licht van de zwanen zal zijn als het noorderlicht.

De droom waaruit je bent verdwenen, zal zichzelf herkennen in de spiegel van de leeggevloeide heelalstemholte.

En zonder einde zal ze zichzelf aankijken, wit als de schors van de berk.

En wit als de schors van de berk zal ons waken zijn in de droom waaruit je bent verdwenen.

De zwanen van licht zullen slapen en de avond zal bij hen neerknielen, vol van doorschijnende stilte, waarin heelal en woord gelijk zijn.

En niets zal aanwezig zijn. Zoals in de diepste diepten van de aarde door een verdichting uit koolstof de diamant wordt gevormd.

O, het zal het cryptische woord zijn van het dromend verdwenene.

En lofprijzing zal ons vervullen.

een dozijn grondwoorden die alle in de sfeer van openheid en helderheid liggen. De meest voorkomende daarvan zijn ruimte, stilte, oever, spiegel en licht die hij in ultieme beelden samenbrengt en waarmee hij vele neologismen creëert.

Stilte, ruimte en licht zijn de kenmerken van wat de dichter als een ‘alheid’ ervaart, als een ‘alheidszijn’ waarin deze abstracties één en absoluut zijn.

Het is een Herakleitische wereld waarin alles voortdurend vloeit en alles oever lijkt, oever: een begrip dat tegelijk afstand en binding suggereert.

Toch zijn deze gedichten mede geïnspireerd door reële ervaringen en een concreet landschap, met name door het Noordse ijslandschap. Dat blijkt uit het openingsgedicht van de bundel dat begint met een voor de poëzie van van de Berge typerend beeld: ‘Het licht van de zwanen zal zijn als het noorderlicht.’ Daarvan getuigt ook deze strofe uit de suite ‘Omvormingen’: ‘Alles was gloed. / Alles was een glasgloed. / Alles was een vloeiende bedding van de versteende verten.’

Wat de dichter ervaart, is het sublieme ‘gevoel van onbestemde verhevenheid / die slechts de schoonheid schenkt.’

Het is de grandeur van van de Berge dat hij ons de etherische wereld die hij oproept laat aanvoelen als een realiteit.

Meer dan in zijn vorige bundels hanteert de dichter een religieuze terminologie om zijn fascinatie voor de ‘heiligdommen van de stilte’ woord te geven: engel, offerschalen, genade, openbaringslicht, offersteen, tempelzang, het huis van gebed...

‘Ik’ is uitgewist in deze bundel, maar ‘wij’ vallen samen in een fragment dat zich als een sublieme liefdesuiting lezen laat: ‘En onze gestalten gingen langs de rand van de ruimte, als een wereld waaruit we langzaam verdwenen, en weerkaatsten in elkaar’.

Opvallend aanwezig in De aantrekking is de dood. De dood die de dichter in de laatste verzen van de bundel beschrijft als ‘een lange slaap, ver van het oord van onze woorden, / gegrepen door een glans waarin alle taal / haar kracht verliest.’

november 2018 > 41

RETROGEUS

jan 2016

Pleidooi voor radicalisering Een recent flutonderzoek, gepubliceerd door Psychology Today, wijst uit dat intelligente mensen meer alcohol drinken dan dommeriken. Voor u alvast een horlepiep inzet omdat u eindelijk een excuus hebt voor uw stiekeme alcoholmisbruik, zou ik graag hebben dat u luistert naar de verklaring van de (hopelijk zelf verklaarde) wetenschappers die, zoals iedereen die vandaag op zoek is naar een nietszeggende uitleg, het dan maar evolutionair hebben gezocht. Mensen zijn pas de laatste tienduizend jaar begonnen met het produceren van alcohol. Slimme exemplaren vonden al snel de weg naar deze veiligere, drinkbare manier om tijdelijk het bestaan in een maatschappij te ontvluchten waar vaginale tissues nog niet waren uitgevonden, terwijl hun dommere kompanen zich bleven laven aan rot fruit.

Een vrijzinnige is iemand die bij het lezen van een dergelijk artikel een vlammende lezersbrief schrijft waarin de methodologie en conclusies van het onderzoek haarfijn worden gefileerd of iemand die spontaan zijn grootoma in de honderdvijftigste generatie dankt voor een uitermate lekker, seksueel geselecteerd en in cognac gemarineerd brein. Een radicale vrijzinnige daarentegen legt snel enkele Jonagolds te gisten en denkt met weemoed terug aan grootoom Evarist die in het stenen tijdperk regelmatig in de clinch ging met zelf opgeroepen demonen.

Buiten de perverten van ‘tzalwelgaan biedt onze club weinig inspirerende voorbeelden van buiten de lijntjes

50 JAAR DE GEUS Onze rubriek Retrogeus blikt terug op De Geus van toen. Op deze pagina’s vindt u een selectie van artikels en cartoons uit de oude doos.

2010 tot nu!

kleurende freaks. Nochtans is vrijheid van identiteit en handelen een van de echt aantrekkelijke aspecten van onze levensvisie. Waarom dit niet sterker uitspelen?

De weg vooruit zal getoond worden door de sjamanen, baggeraars en experimenterende halve zolen, niet door het zombieleger van Poincaré citerende boekhouders dat het radicale centrum vormt van een bestofte beweging die lezersbrieven schrijft die geschreven lijken op naar mottenballen geurend behangpapier en niet zelden op zogenaamde Verlichtingspartijen heeft gestemd die bij elk moment van crisis onze burgerlijke vrijheden willen inperken.

Begrijp me niet verkeerd, de boekhouderij moet en mag er zijn. Alleen moet je niet veel verwachten van rustige vastheid die steeds het risico loopt om te slaan in roestige vadsigheid. Wil de vrijdenkerij fris en interessant zijn, moeten we uit een ander vaatje tappen en radicaal durven zijn. Als de vrijdenkerij echt gevaarlijk zou zijn dan zou de Nacht van de Vrijdenker als doelwit worden beschouwd door IS én de zwartgele neoconservatieve kerk. Voorlopig moeten we voor een beetje spanning echter een beroep doen op gederadicaliseerde moslims en niet op de Vlaamse Ghostbusters die in het ergste geval het afgehakte hoofd van Nessie in hun bed mogen verwachten.

Kritisch denken is belangrijk, alleen volgt er helemaal niks uit. De bekrachtiging van wat bestaat en mogelijk is, ligt in de handen van de buitenbeentjes, die we met open armen moeten ontvangen en beschermen, wat een van de mooiste tradities is van het vrijzinnig humanisme. In ons filosofenkwartet hoort naast elke Kant ook een Ficino en naast elke Plato een Diogenes te zitten, anders gaat het spel niet vooruit. Tip: Kant heeft vier verdedigingspunten waarmee hij neoplatoonse aanvallen makkelijk afblokt, maar mist de offensieve kracht om een einde te maken aan Diogenes’ omzeilende rukbewegingen.

Ik heb er alle vertrouwen in dat een organisatie die onder haar leden mannen en vrouwen kent die op een loze dinsdagavond vrijwillig een koket schortje aantrekken om aan zichzelf te werken, in staat moet zijn om de meest uitzinnige ideeën een vrijplaats te bieden. Behalve die van Louis Borgesius natuurlijk, die ethersnuivende lul moeten we eens stevig aanpakken vanuit onze pensioentoren in Brussel, geen discussie mogelijk. Als die zich eens op de Nacht van de Vrijdenker zou durven te vertonen ...

Louis Borgesius

DEGEUS

RETROGEUS

t maar 2016

Waarom dit niet over (vrijzinnige) seks gaat hadden ze zich op regelmatige basis bediend van Zondag 31 januari 2016. Laat ontbijt met hun orgaan, dan zou hun prostaat wellicht binpistolets, croissants en chocoladekoeken, nen de perken zijn gebleven. Maar de geciteerde gevuld met vettige slagroom. De telefoon auteurs waarschuwen ook voor excessen: zelfrinkelt en ik heb de altijd charmante bevrediging, besluiten ze, is ‘solipsistisch gedoe’. eindredactrice van De Geus aan de lijn.

Als je weet dat solipsisme neerkomt op het geloof ‘I’m sorry’, zegt ze, ‘maar ik moet je beldat er maar één enkel bewustzijn bestaat, dat len, ook al is het zondag, want je deadline van de waarnemer, en dat de hele oersoep met is verstreken.’ Dat klinkt onheilspellend, alles erop en eraan slechts bestaat in de geest ze houden dus je deadline bij. Ik zie dat van die waarnemer, dan vat je die uitspraak al Poesjkin, mijn lievelingskat, ondertussen veel beter. van de verwarring gebruik maakt om de antimasturbatieschoolbank slagroom van tussen mijn chocoladebol te likken.

Beste lezer, genoeg gemasturbeerd, het laatste waar ik het in deze column wou over hebben is seks. Geef me dan liever ‘Mocht je geen inspiratie hebben: het wordt een ‘sexy’ numAnne Provoost, die de vrijzinnige, dus überhaupt progressiemer, met artikels over ‘waarom mannen verkrachten’, ‘de ve kaart trekt: ‘Duizenden jaren lang was het devies dat er paradox van seks’ en ‘de nieuwe preutsheid’. Aan jou om geen zaad verloren mocht gaan: de groep moest immers zo hier al dan niet iets mee te doen!’ Ik sta verstomd, is dit talrijk mogelijk worden, want door ziekte en oorlog zouden de nieuwe core business van De Geus? Bestaat er zoiets als we voortdurend zonen en dochters verliezen. Dat verklaart humanistisch vrijzinnige seks? Er wordt opgehangen – ook het taboe op bijvoorbeeld sodomie, homoseksualiteit en weer zo’n term die nergens meer op slaat – en ik besluit masturbatie. Sinds een paar tientallen jaren is die strategimeteen het begeerde thema volledig te negeren. In mijn sche basis radicaal veranderd. Van belang voor de groep is column: geen woord over seks! nu om de bevolkingsgroei in toom te houden. Seks zonder Ik ben opgegroeid bij de jezuïeten en bracht een flink voortplanting geldt vandaag als een belangrijke strategie stuk van mijn prille jeugd nog door op een antimasturvoor de overleving van de soort (…). Hoe meer zaad er wordt batieschoolbank. Aangespoord door de hitsige taal van de verspild, hoe beter het is voor de overleving van de menseindredactrice heb ik zelfs de handleiding opgezocht (en heid als geheel (…). Ook andere vormen van seks die niet teruggevonden): ‘Wanneer de voeten op het pedaal geplaatst op voortplanting gericht is zouden de taboesfeer kunnen worden, kunnen de leerlingen hun benen niet kruisen of verlaten: masturbatie, pornografie, prostitutie, … De nieuwe bijeendrukken. Men belet hierdoor het wrijven en verhitten seksuele moraal zou zich dan niet langer in dienst stellen van de geslachtsdelen en zo voorkomt men een der oorzaken van fictief nageslacht, maar van wie al werkelijk bestaat.’ der masturbatie. Men verbant uit de school een der ziekten (Relatie tussen seksualiteit en voortplanting in: De Wereld die de wreedste verwoestingen aanricht.’

Morgen, 2013).

Dit belette mij geenszins om ’s nachts de schade in te halen.

Al bij al trof ik de meest progressieve, humanistisch vrijzinOnder de broeierige dekens woedde menige onanistische nige gedachte rond dit hete thema aan bij iemand van wie veldslag. Daarover werd dan uitgebreid gerapporteerd in de je het niet zou verwachten. Thomas van Aquino zei al ruim biechtstoel, waar ik gretig gehoor vond. De seksuele revo750 jaar geleden dat prostitutie een noodzakelijke conditie lutie lag nog in een ver verschiet, voor zover ze ooit heeft van de sociale moraal is, juist zoals een beerput nodig is bij plaats gevonden. Kijk eens wat over masturbatie gezegd werd een paleis, om te vermijden dat het hele paleis stinkt. (Bron: door pioniers als Jaap Kruithof en Jos Van Ussel in Jeugd Sex in history, G. Rattray Taylor, 1965, al tien maal uitgelevoor de muur, 1962: ‘Elk orgaan wil in werking treden zodra zen). het daartoe in staat is, dat is nu eenmaal de wet van het Maar nu moet ik me concentreren op die verdomde coleven. Elk orgaan wordt beter door gebruikt te worden, dus lumn, want ik heb nog geen zinnig woord uitgebracht. Ik ga ook het seksueel orgaan.’ Dat is bij mij niet in dovemansmijn zaad niet verder verspillen, de deadline is verstreken, oren gevallen, ondanks de verschrikkelijke waarheid dat het schavot wacht, de bijl valt. masturbatie onder andere tot doofheid leidt. In dit verband: het zal wel geen toeval zijn dat veel van mijn generatiegenoWillem de Zwijger ten vandaag met hardnekkige hardhorigheid kampen. En

DEGEUS

november 2018 > 43

ABECEDARIUM

De F van Frigiliana Jean Paul Van Bendegem

Als de retoriek nog enige waarde heeft dan vermoed ik dat de lezer toch even is blijven haperen bij de titel, wat uiteraard mijn bedoeling was. Frigiliana is een wit stadje, in de buurt van Malaga in Zuid-Spanje. Daarmee is nog niet zo veel gezegd, dat besef ik wel. Voeg ik er nu aan toe dat ik daar begin september een week heb doorgebracht dan begint deze rubriek verdacht veel op een vakantieverslag te lijken, misschien wel een indicatie van een gebrek aan verbeelding van de auteur die zich ferm heeft mispakt aan het schrijven van dit abecedarium. Maar even retorisch – heb ik een keuze? – moet ik nu schrijven dat dat niet zo is.

Het was namelijk niet alleen maar vakantie. Op uitnodiging van Alain Vande Putte en Tracy Atkins mocht ik er een week lang een filosofiecursus doceren met als onderwerp waarheid in wetenschap, filosofie en kunst.

Rond een bakstenen tafel zaten vijf voormiddagen lang negentien mensen met zeer gemengde achtergronden maar met een gedeelde passie voor filosofie. Het zijn die mensen die we graag omschrijven als ‘leken’, als ‘amateurs’ of als ‘gepassioneerden’, de doorgedreven vorm van liefhebber. Voor een keer geen universitaire club van beroepsfilosofen dus de standaard academische praktijken werden best achterwege gelaten. Voor mij als filosoof kan ik maar een ding zeggen: puur genot. Ik weersta de verleiding om de rest van deze pagina te vullen met lyrische beschrijvingen maar bekijk even hun website, http:// lacasadelvalle.net/. Die zegt genoeg.

Hier wil ik even dieper ingaan op de verhouding tussen het bedrijven van filosofie in de academische wereld, de beruchte ivoren toren, en in de ‘buitenwereld’ waar de ruime meerderheid van de bevolking zich bevindt.

Af en toe verschijnt er wel eens iets

44 > november 2018

in de kranten en weekbladen over de universitaire wereld. Doorgaans begrijpt de ‘buitenmens’ (als ik die uitdrukking mag gebruiken) daar weinig of niets van. De meest gehoorde vraag is dan ook wat die mensen daar in hemelsnaam doen. En dan nog wel met ons belastinggeld. Laat ik een moedige poging wagen om een ultrakorte samenvatting te presenteren. In de ivoren toren schrijven filosofen voor filosofen, dat is evident. Het is academisch werk dus het kan er behoorlijk gedetailleerd aan toe gaan. Wat heeft Kant precies bedoeld wanneer hij in de tweede editie – niet de eerste! – van de Kritik der reinen Vernunft dit of dat schreef? Of: is zeggen dat iets noodzakelijk is hetzelfde als zeggen dat het noodzakelijk is dat het noodzakelijk is? Dat soort dingen. Hieruit volgt dat filosofen filosofen lezen. Er komt bij dat ook deze groep academici in het keurslijf wordt geduwd van het publiceren, liefst in belangrijke tijdschriften en bij even belangrijke uitgeverijen. Daardoor ontstaat er een ‘stroomlijnen’: academische teksten hebben vaak dezelfde vorm en manier van presenteren. Geen misverstand: ik wil dit niet veroordelen maar er zijn twee gevolgen die beginnen door te wegen. Ten eerste, krijgt de academische filosofie een zeer specifieke werkwijze, eigenlijk te specifiek en, ten tweede, wordt het moeilijker om uitgelegd te krijgen aan de buitenwereld wat we met al dat prachtige werk kunnen aanvangen. Als je de zaak negatief bekijkt dan is er het risico dat de poorten van de ivoren toren zich opnieuw sluiten maar, positief gezien, betekent het dat de ‘buitenwereld’ het terrein vrij heeft. En dus zie je overal initiatieven opduiken om manieren van filosofie bedrijven te ontwikkelen die wel steunen op wat de ivoren toren oplevert maar meer gericht zijn op de maatschappij en haar leden. De waaier omvat zowel de individuele

zelfstandige filosoof – ik denk bijvoorbeeld aan Tinneke Beeckman, Alicja Gescinska, Maarten Boudry en alle andere opiniemakers – tot de georganiseerde filosofische ontmoetingsplaats – naast het hier vermelde initiatief zijn er bijvoorbeeld ‘Filo Rando’ in de Provence, ‘Het Zoekend Hert’ in Antwerpen, het Centre Erasme in Frankrijk en Nederland en de Internationale School voor Wijsbegeerte in Nederland en de lijst is zeer onvolledig. In deze duistere tijden is het licht van de filosoof hard nodig en, net zoals het fysische licht, komt het in veel kleuren en schakeringen, een rijkdom die we moeten koesteren.

Een afrondende gedachte. De Duitse fotograaf August Sander heeft een groots project willen realiseren waarbij mensen en hun beroepen systematisch in kaart zouden worden gebracht. Een van de merkwaardigheden van zijn collectie is dat er twee foto’s zijn van de filosoof: de academische filosoof, netjes in kostuum, ernstigvermoeide blik, en de twee dorpsfilosofen, in de deuropening, een pijpje aan het roken, verbaasd dat iemand het de moeite vindt hen op foto vast te leggen. Sander had al begrepen dat het ene zich niet laat herleiden tot het andere. Een wijs inzicht.

P.S. De zeer aandachtige lezer wiens geheugen nog redelijk functioneert, zal mij ongetwijfeld laten weten dat de vorige bijdrage tot dit abecedarium, ‘De E van’, een leugen bevat. Daar stond te lezen dat de F de F van Flater zou zijn. Maar laat het duidelijk zijn, dat was geen leugen, het is precies de flater die ik moest begaan. Daardoor is deze column dus ook de F van Flater. Een beetje zoals de uitspraak ‘Deze sin bevat drie fauten’. Waar of vals?

DEGEUS

MAGAZINE VRIJZINNIGE ACTUALITEIT OOST-VLAANDEREN

De nieuwsbrief verschijnt tweemaandelijks. In deze nieuwskatern vindt u de activiteiten terug van november t.e.m. december 2018.

Vanaf nu verschijnt enkel nog de basisinfo van elk evenement in de gedrukte versie van De Geus. Alle bijkomende informatie is te vinden op www.geuzenhuis.be/agenda. De volgende nieuwsbrief verschijnt op 1 januari 2019. Evenementen kunnen aangemaakt worden op onze website tot uiterlijk 1 december.

NIEUWSBRIEF

GENOOTSCHAP Van Crombrugghe’s Genootschap - Huidevetterskaai 39

za 10/11 19:00 Nacht van de Vrijdenker Steven Pinker,

Philipp Blom en 30 andere filosofen, wetenschappers en opiniemakers VCG, HV, UPV, 'T ZAL, DMM & DEMENS.NU Bijloke & KASK Godshuizenlaan 2 - 09 220 80 20

zo 11/11 14:00 Festival voor Vrede FESTIVAL VOOR VREDE,

COLLEGIUM VOCALE ISM. KIG EN GGG Zuilenzaal - Kantienberg 9 - 09 220 80 20

ma 19/11 14:00 Filmcyclus 'Zingeving en verbondenheid' HVDM, SMBG, FENIKS & GGG Geuzenhuis - Kantienberg 9

DENDERLEEUW

- 09 233 52 26

do 29/11 14:00 Bijna doodervaringen toegelicht Wietse Wiels HV DENDERLEEUW ‘t Kasteeltje - Stationsstraat 7 - 053 66 99 66

di 20/11 19:30 Waarom discrimineren mensen elkaar? HV ZAHIR Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 0472 02 66 39

vr 7/12 20:00 De weg naar de kampen Sis Van Eeckhout HV DENDERMONDE Bert Heuvinckzaal CC BELGICA - Kerkstraat 24 - 0495 70 37 44

vr 7/12 20:00 Tentoonstelling Stephan Vaerewyck KIG Zolderzaal - Kantienberg 9

DRONGEN

vr 16/11 20:00 De koloniekinderen van de Westhoek Anne Provoost VF DE BRUG Open Huis aan de Leie Domien Ingelstraat 15

vr 7/12 21:00 Suura at VCG VAN CROMBRUGGHE’S GENOOTSCHAP Van Crombrugghe’s Genootschap - Huidevetterskaai 39 wo 12/12 20:00 Burn-out Eva De Groote HV GENT Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 220 80 20 do 13/12 14:00 Midwinteractiviteit GGG Geuzenhuis -

vr 30/11 20:00 Deel mij, een hartverwarmende tragikomedie Veerle Malschaert VF DE BRUG Open Huis aan de Leie - Domien Ingelstraat 15

EEKLO

za 17/11 17:00 Verbeelding op scherp Koen Dewulf,

Tarik Fraihi, Bernadette Vandercammen, Soraya Libert en Steven Vromman VF EEKLO/NIEUWBAKKERS JC De Kubiek - Kerkstraat

Kantienberg 9 - 09 220 80 20

do 13/12 19:00 Talking Dinner - Senegal Kalifa VF WAARSCHOOT I.S.M. VF GENT Vredeshuis - Sint-Magrietstraat 9 vr 14/12 21:00 Festival van de Gelijkheid Kunstenperformance Ben Benaouisse VF I.S.M. HET GEUZENHUIS Vooruit - Sint-Pietersnieuwstraat 23 - 09 223 02 88 di 18/12 19:30 Gaat de mens vooruit? HV ZAHIR Geuzenhuis -

121

Kantienberg 9 - 0472 02 66 39

zo 2/12 8:30 Zondagochtendwandeling (met ontbijt) Carlos VF WAARSCHOOT Het Leen - Gentsesteenweg 80

do 20/12 14:00 Filmcyclus 'Zingeving en verbondenheid' HVDM, FENIKS & GGG Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09

wo 12/12 20:00 Filosofiecafé: ‘Is dit nu de islam?’ met imam Khalid Benhaddou HVDM EEKLO, stad Eeklo, Bib Eeklo,

Muziekcentrum N9 N9 fabriek - Molenstraat 31 - 09 218 73 50

GENT

di 6/11 20:00 De (ir)rationele mens: over wetenschap, pseudowetenschap en de menselijke geest Stefaan Blancke (laureaat Prijs Lucien De Coninck) FLDC Geuzenhuis - Kantienberg 9

do 8/11 14:00 Maria Joanna Schellinck auteur Katrien Van Hecke GGG Geuzenhuis - Kantienberg 9 - 09 221 24 57 vr 9/11 20:00 Tentoonstelling Elly Bogaert, Motte Claus en Geertrui Daem KIG Zolderzaal Geuzenhuis - Kantienberg 9 vr 9/11 21:00 Sultry at VCG VAN CROMBRUGGHE’S

DEGEUS

233 52 26

GERAARDSBERGEN

do 8/11 20:00 Voordracht 'Humanisme en de zoektocht naar het zelf' Prof. dr. Emiliano Acosta UPV, KERN

GERAARDSBERGEN Liberaal Gebouw - zaal 1ste verdiep - Markt 47 - 054 58 76 84

do 13/12 20:00 Voordracht: 'Rousseau en de vrijheid' Dr. Maarten Colette UPV, KERN GERAARDSBERGEN Liberaal Gebouw - zaal 1ste verdiep - Markt 47 - 054 58 76 84

LOCHRISTI

do 1/11 15:00 Vrijzinnig-Humanistische Herdenkingsplechtigheid HVDM & FENIKS Afscheidscentrum Westlede - Smalle Heerweg 60 - 09 233 52 26

wo 21/11 20:00 Filmvoorstelling ‘Unrest’ HV DE GEUZEN

november 2018 > 45

AGENDA

LOCHRISTI Polyvalente zaal van de gemeentelijke bibliotheek Lochristi - Koning Boudewijnlaan 6 - 0495 41 23 81

MOERBEKE - WAAS

zo 11/11 13:00 Viering 110 jaar WF (11-11-1908) in Moerbeke-Waas WF MOERBEKE-WAAS Brasserie Feestzaal Triphon in Moerbeke - Eksaardsedam 15 - 0476 48 42 05

RONSE

di 13/11 20:00 Domheid als methode Matthijs Van Boxsel VRIJZINNIG RONSE Brasserie Harmonie - Grote Markt - 055 21 49 69

ZOTTEGEM huisvandeMens Zottegem - Hoogstraat 42 - 09 326 85 70

di 20/11 14:00 Cinema Kreim Freis: Hope Springs GG ZOTTEGEM Lokaal dienstencentrum Zottegem (zaal Sotto) - 09 326 85 70 do 22/11 19:30 Boekvoorstelling: Kunstschilder Adriaen Brouwer een geniale anarchist Guido-Jules Kindt HVDM EN GG ZOTTEGEM huisvandeMens Zottegem - Hoogstraat 42 - 09 326 85 70 za 8/12 18:00 (Bord)spellenavond HV ZOTTEGEM-ZWALMHERZELE HuisvandeMens Zottegem - Hoogstraat 42 - 09 326 85 70

VASTE ACTIVITEITEN

zo 18/11 9:00 Workshop Betergem 2038 TRANSITIE RONSE CC

De Ververij - Wolvestraat 37 - 055 21 49 69

za 24/11 9:00 Uitstap ‘Grafiek & Keramiek - bezoek La Louvière’ VRIJZINNIG RONSE VC Ronse - Zuidstraat 13 - 055 21 49 69 ma 10/12 20:00 Wat met de vrije wil? Jan Verplaetse VRIJZINNIG RONSE Brasserie Harmonie - Grote Markt - 055 21 49 69

SINT-NIKLAAS

VC LIEDTS - PARKSTRAAT 2-4, OUDENAARDE

MA 20:00 Workshop hatha yoga WF OUDENAARDE MA 14:00 & WOE 19:30 Bridgewedstrijd VC LIEDTS BRIDGE CLUB DI 19:30 Lessen ‘tai chi’ VC LIEDTS DI 20:00 Bijeenkomst SOS Nuchterheid VC DE BRANDERIJ - ZUIDSTRAAT 13, RONSE

do 1/11 15:00 Vliegen op de wind Herdenkingsmoment HVDM SINT-NIKLAAS EN FENIKS Afscheidscentrum Heimolen - Waasmunstersesteenweg 13 - 03 777 20 87

1ste & 3de woe/mnd 19:30 > 21:00 Bijeenkomst van SOS

do 8/11 19:30 Oorlog is hun wieg... of Romea & Julia hadden veel kinderen Gerlinda Swillen HVDM SINT-NIKLAAS

woe & vrij 20:00 Bijeenkomst van SOS Nuchterheid, zelfzorg bij verslavingen

ISM MASEREELFONDS HuisvandeMens Sint-Niklaas - Stationsplein 22 - 03 777 20 87

za 10/11 9:30 Creatieve rouwgroep voor kinderen van 6 tot 12 jaar MISSING YOU HuisvandeMens Sint-Niklaas - Stationsplein 22 za 17/11 10:00 Mindfulness Luc Cornelis HuisvandeMens SintNiklaas - Stationsplein 22 - 03 777 20 87 wo 28/11 19:00 Een afscheid op maat, het belang van rituelen Doreen Coeckelbergh & Katja Veraert VRIJZINNIG

Nuchterheid, zelfzorg bij verslavingen

VC GEUZENHUIS - KANTIENBERG 9, GENT

VC ZOMERLICHT - WELDADIGHEIDSTRAAT 30, ZOMERGEM

3de zo/mnd 11:00 Vrijzinnig aperitief Uw persoonsgegevens worden enkel gebruikt voor het verzenden van ons tijdschrift ‘De Geus’. Deze worden bijgehouden zolang u geabonneerd bent. U kan steeds uw gegevens opvragen of deze laten verwijderen uit ons bestand.

HUMANISTISCH CONSULENTEN, VORMINGPLUS WAAS EN DENDER ISM HVDM SINTNIKLAAS HuisvandeMens Sint-Niklaas - Stationsplein 22 - 03 775 44 84

WAARSCHOOT

vr 7/12 20:00 De regenboog van Vlaamse dialecten professor Magda Devos VF WAARSCHOOT Sociaal Huis - Kerkstraat 7

De verantwoordelijkheid voor de gepubliceerde artikels berust uitsluitend bij de auteurs. De redactie behoudt zich het recht artikels in te korten. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag gereproduceerd of overgenomen worden zonder de schriftelijke toestemming van de redactie. Bij toestemming is bronvermelding – De Geus, jaargang, nummer en maand – steeds noodzakelijk.

Het magazine van De Geus verschijnt tweemaandelijks (5 nummers).

ZELZATE

za 10/11 20:00 Jack’s choice JAZZCAFÉ Rony Verbiest & friends VF ZELZATE Noorderlicht - Marktstraat 2 - 0477 93 56 13

ZOMERGEM

Met de steun van

vr 23/11 19:30 Illusies voor gevorderden Maarten Boudry VC ZOMERLICHT & HVDM EEKLO VC Zomerlicht Weldadigheidsstraat 30 - 09 218 73 50

ZOTTEGEM

di 6/11 15:15 Bowlingnamiddag GG ZOTTEGEM Bowling Stone Gobelinstraat 1 Oudenaarde - 0473 92 55 25 do 8/11 19:30 Voordracht: Medische mythes, waarden en achtergronden Dr. Dirk Devroey HVDM

46 > november 2018

DEGEUS

COLOFON Hoofdredactie

Eindredactie

Fotografie & lay-out

LIDVERENIGINGEN VC-G Fred Braeckman

Griet Engelrelst

Thomas Lemmens

Philipp Kocks

Gerbrich Reynaert

Kurt Beckers

Brecht Decoene

Frederik Dezutter

Willem Elias

Wouter Vandamme

Jean-Pierre Vanhee

Linde Waeyaert

Karim Zahidi

Redactie

Druk: New Goff Verantwoordelijke uitgever: Wim Taels p/a Kantienberg 9, 9000 Gent Werkten aan dit nummer mee: Julian Baggini, Herman Boel, Johan Braeckman, Mark Coeckelbergh, Henk Dheedene, Adil Fraihi, Katleen Gabriels, Pierre Martin Neirinckx, Steven Pinker, Renaat Ramon, Jean Paul Van Bendegem, Gie van den Berghe, Bram Vanderborght.

Coverfoto: Gerbrich Reynaert.

De Geus is het tijdschrift van het Vrijzinnig Centrum-Geuzenhuis vzw en de lidvereni­g ingen en wordt met de steun van de PIMD verspreid over Oost-Vlaanderen.

Geuzenhuis Kantienberg 9, 9000 Gent 09 220 80 20 admin@geuzenhuis.be www.geuzenhuis.be U kan de redactie bereiken via Thomas Lemmens, thomas@geuzenhuis.be en Griet Engelrelst, griet@geuzenhuis.be of 09 220 80 20.

ABONNEMENTEN De Geus zonder lidmaatschap: €16 op rekening IBAN BE54 0011 1893 3897 van het VC-Geuzenhuis met vermelding ‘abonnement Geus’. Prijs per los nummer: €4.

Het Vrije Woord gratis bij lidmaatschap HVV en GGG. Combinaties van lidmaatschappen met of zonder abonnementen zijn mogelijk.

DEGEUS

LIDMAATSCHAPPEN Kunst in het Geuzenhuis €12 op rekening IBAN BE38 0013 0679 1272 van Kunst in het Geuzenhuis vzw met vermelding ‘lid KIG’.

Grijze Geuzen €12 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HVV Ledenrekening, Pottenbrug 4, 2000 Antwerpen met vermelding ‘lid GG + naam afdeling (bv. lid Gentse Grijze Geuzen)’.

Humanistisch-Vrijzinnige Vereniging €12 op rekening IBAN BE72 0011 7775 6216 van HVV Ledenrekening, Pottenbrug 4, 2000 Antwerpen met vermelding ‘lid HVV + naam afdeling (bv. lid HV Gent)’.

Vermeylenfonds €15 (-26 jarigen gratis) op rekening IBAN BE50 0011 2745 2218 van Vermeylenfonds vzw, Tolhuislaan 88, 9000 Gent met vermelding ‘lidgeld naam, voornaam, geboortedatum, M of V’.

Willemsfonds €15 op rekening IBAN BE39 0010 2817 2819 van WF Ledenrekening, Vrijdagmarkt 24-25, 9000 Gent met vermelding ‘lid WF’.

Van Crombrugghe’s Genootschap € 15 (€ 25 duo lidmaatschap met partner / € 6 studenten) op rekening IBAN BE87 0013 9865 2494 van de K.M. Van Crombrugghe’s Genootschap met vermelding soort lidmaatschap + naam partner.

De Cocon vzw, Jeugdhulp aan huis info: 09 222 30 73 info@decocon.be - www.decocon.be De Maakbare Mens info: 03 205 73 10 info@demaakbaremens.org www.demaakbaremens.org Feest Vrijzinnige Jeugd vzw info: Philipp Kocks - 09 220 80 20 philipp@geuzenhuis.be Feniks vzw info: www.plechtigheden.be huisvandeMens - 09 233 52 26 gent@deMens.nu Fonds Lucien De Coninck vzw info: www.fondsluciendeconinck.be fondsluciendeconinck@gmail.com Humanistisch Verbond Gent info: Brigitte Walraeve - 09 220 80 20 hvv.gent@geuzenhuis.be Humanistisch Verbond Oost-Vlaanderen info: Tine Dekempe - 09 222 29 48 hvv.ovl@geuzenhuis.be Gentse Grijze Geuzen info: info.gentsegrijzegeuzen@gmail.com Kunst in het Geuzenhuis vzw info: Kaat Ceusters - 09 220 80 20 kaat@geuzenhuis.be SOS Nuchterheid vzw In Gent, woensdag en vrijdag (alcohol en andere verslavingen). info: 09 330 35 25(24u op 24u) info@sosnuchterheid.org www.sosnuchterheid.org UPV Gent Info: Geert Boxstael geert.boxstael2@telenet.be Van Crombrugghe’s Genootschap info: 09 233 90 08 info@vcg.be www.vcg.be Vermeylenfonds Oost-Vlaanderen info: 09 223 02 88 info@vermeylenfonds.be www.vermeylenfonds.be Willemsfonds Oost-Vlaanderen info: 09 224 10 75 info@willemsfonds.be www.willemsfonds.be Werkgemeenschap Leraren Ethiek vzw info: info@digimores.org www.digimores.org

PARTNER De Geus van Gent open van ma t.e.m. vr vanaf 16:00 zaterdag vanaf 19:00 info: www.geuzenhuis.be 09 220 78 25 - geusvangent@gmail.com huisvandeMens Gent Het centrum biedt hulp aan mensen met morele problemen.

U kan er terecht van ma t.e.m. vr van 9:00 tot 16:30 De hulpverlening is gratis! info: Kantienberg 9D, 9000 Gent 09 233 52 26 - gent@deMens.nu

november 2018 > 47

10/11 2018 19:00

SPECIAL GUEST

FILOSOFIEFESTIVAL w w w. n a c h t v a n d e v r i j d e n k e r. b e

BIJLOKE & KASK GENT

NACHT VAN DE VRIJ DENKER

STEVEN PINKER

S A M E N M E T R AY M O N D TA L L I S – S U S A N B L A C K M O R E – J U L I A N B A G G I N I – P H I L I P P B L O M I G N A A S D E V I S C H – A L I C J A G E S C I N S K A – J O H A N B R A E C K M A N – R E N É T E N B O S – P E T E R - PA U L V E R B E E K – M O N TA S S E R A L D E ’ E M E H – C A R O L I N E PA U W E L S – J E A N PA U L VA N B E N D E G E M K AT L E E N G A B R I E L S – F L O R I S VA N D E N B E R G – T O M A S S E R R I E N – J A M I L A C H A N N O U F M A R K C O E C K E L B E R G H – H A N S S C H N I T Z L E R – A L E X A N D E R R O O S E – L U C S T E E L S – K AT R I E N D E V O L D E R – M A A R T E N B O U D RY – M I R I A M VA N R E I J E N – D I R K V E R H O F S TA D T – J A N D U M O LY N PA U L C L I T E U R – B R A M VA N D E R B O R G H T – K R I S T I E N H E N S – G E R T M AT T H I J S – L E E N D E V R E E S E MOHAMED EL KHALFIOUI EN VERDER KUNG FU MET CONFUCIUS, FILOCAFÉ, O P D E F I L O S O FA , A F T E R PA R T Y, F O O D & D R I N K S , B O E K E N M A R K T, S I G N E E R S E S S I E S …

E e n o r g a n i s a t i e va n

mediapartner

T i c ke t s b e s c h i k b a a r o p d e we b s i t e Vo l g o n s o p f a c e b o o k vo o r u p d a t e s

@ nachtvrijdenker facebook.com/nachtvandevrijdenker

m e t d e s t e u n va n

Gent

kaban