અ ુ મ ણકા 1. શરબત માટે વપરાતી
દું ર ૂ લોની વેલ - પાંડુ વેલ
2. પ ી પ રચય - કસારો 3. નદણ - પીળ તલવણી 4.
દું ર પતં ગ ું - કોમન જેઝેબલ ે /ઇઝે બલ ે
5. એક કઠોળ પાક - મગ 6.
લ ુ ા ું જઈ રહે ું પાક વૈ વ ય અને
7.
જ ુ રાતના
8.
ુ તક સમી ા - કોમન ઇ ડયન વાઈ ડ લાવસ
થમ વન પ તશા
9. Flowers Of The Sunday
ુ ત થતા દેશી બયારણ
ી - જયકૃ ણ ઈ
Sunday Event દર ર વવારે નસગ સે ન ુ ા મે બસ ારા મોકલેલ વન પ તનાં ફોટોઝની મા હતી નસગ સે ન ુ ા પેઈજ પર ફોટો કોપીરાઇટ જે તે મે બસનાજ રહશે અને તેન ા નામનો ઉલેખ કરવામાં આવશે.
ુકવામાં આવશે.
ફોટો મોકલવાના નયમો નયમો :1. ફોટો મોકલનારે પોતેજ ફોટો પાડેલા હોવા જોઈએ. 2. ફોટો સાર કવો લટ ના હોવા જોઈએ. 3. ફોટોમાં ૂ લ, ફળ, પાન વગેરે ને સમાવીને પાડેલા હોવા જોઈએ અને ફોટો એક કરતા વધારે ૂકવા. 4. એકવાર પો ટ થઈ ગયેલ ફોટો વીકારવામાં ન હ આવે. 5. ફોટો વો સએપ નંબર 99258 26884 પર પોતાના રૂ ા નામ સાથે અને ફોટો ાં પા ો તે થળ સાથે મોકલવા. 6.શ હોય તો વન પ ત ું થા નક ને બોટ નકલ નામ પણ ૂક ,ું જ ન ઓળખતા હોયે તો પણ ચાલશે.
પેઈજ ું અઠવા ડયા ું કેલે ડર સોમવાર - કુ દરતી કે શ ુ ોભનની વન પ તની મા હતી મંગળવાર - પ ીઓ વશે મા હતી ધ ુ વાર - નદણ વશે મા હતી ુ વાર - પતં ગયા વશે મા હતી ુ વાર - ખેતરમાં ઉગાડાતી વન પ તની મા હતી શ નવાર - ખેતી વશે મા હતી ર વવાર - લોકો ાર ુકેલ વન પ તની મા હતી
1. શરબત માટે વપરાતી
દું ર ૂ લોની વેલ - પાંડુ વેલ
શરબત માટે હાલ જ ુ રાતમાં ુબ ફેમસ થયેલા આ ફળને પેસન ૂ ટ કહેવામાં આવે છે કારણ કે તે પેસન લાવરની ઘણી તઓમાં ું એક છે . તે ું બોટ નકલ નામ પે સ લોરા એ ુ લસ (Passiflora edulis) છે , જે પે સ લોરેસ ી (Passifloraceae) કુ ળની વન પ ત છે . તે પેસન ૂ ટ (Passion fruit), એ ડબલ પેસન લાવર (Edible Passion Flower), પેસન લાવર (Passion flower), પપલ ન ે ા ડલા (Purple granadilla), વગેરે જેવા સામા ય નામોથી ઓળખાય છે . તે દ ણ અમે રકા, ા ઝલથી પેરા વે અને ઉ ર ય અજ ટ ના ું ૂળ વતની છે . તેન ા બહુ વષા ુ હબ સયસ વેલા જોવા મળે છે . કાડ પાતળા, કોણીય, સીધા, ચળકતા અથવા વાળની ં વાટ ધરાવે છે . પણ આંતરે, ઘોડાની નાળ આકારના કે V આકારના સાથે ણ ુ ય શરાઓ હોય છે . પણના આધારમાંથ ી ફલામે ટ જેવા સાદા ટે સ (તં ઓ ુ ) નીકળે છે . ૂ લો જોડ માં પણના આધારમાંથ ી નીકળે છે . વ પ ો લંબગોળ, લીલા રગના યારે દલપ ો સફેદ રગના, લંબગોળ, કોરોના તં ઓ ુ જેવી અને બે હરોળમાં હોય છે , જે સફેદ અને વ ચે ં ડુ યા રગની, અને વ પ કરતા લાંબી હોય છે . કુ ેશર 5 હોય છે . ફળ દળદાર, બેર કારના અને અંડાકાર કે ગોળાકાર હોય છે , જે કાચા હોય યારે લીલા રગના અને પાકે યારે આછા ં ડુ કે પીળા રગના થાય છે . ફળમાં રહેલો ગર કેસર રગનો ગ ુ ં ધત અને અસં ય બીજવાળો હોય છે . પે સ લોરા એ ુ લસના બે વ પો જોવા મળે છે :(1) પે સ લોરા એ ુ લસ વર. એ ુ લસ (Passiflora edulis var. edulis) :- જેમાં ઘે રા ં ડુ યા રગના ફળ જોવા મળે છે . (2) પે સ લોરા એ ુ લસ વર. લે વકાપા (Passiflora edulis var. flavicarpa) :- જેમાં કેનરે -પીળા રગના ફળો જોવા મળે છે . સ ુ નામ લે ટન શ દો 'પેસ ીયો' (passio) એટલે આવેગ અને ' લોસ' (flos) એટલે ૂ લ એવો થાય છે . યારે ત 'એ ુ લસ' (edulis) એટલે ખા પદાથ એવો થાય છે . લે વકાપા (flavicarpa) લે ટન શ દ લેવસ (flavus) એટલે સોનેર -પીળો, સોનેર કે પીળો રગ થાય છે અને ીક શ દ કાપ (carpo) નો અથ ફળ થાય છે . એ ું લાગે છે કે 1800 ના દાયકાની શ આતમાં પી. એ ુ લસને ઓ ે લયા અને હવાઈમાં દાખલ કરવામાં આ ું હ .ું આ કારનો ન ૂન ો ં બલી ફળોવાળો હતો, જે 1818 માં બેસવોટર, લંડન, ુકેમાં ઉગાડવામાં આવેલા વદેશી છોડ ું કો ટેસ ડે વૅ સના સં હમાં વણન આ ું હ ,ું અને પોટુગલ તેન ા બીજ ું સોસ ર ું હશે અથવા સંભવતઃ ા ઝલ સીધા જ બીજ મેળવવાનો ોત હશે - અને તેમાં ન ું છે કે બીજ અને છોડના ક ટગમાથી ઉગાડવામાં આ ું હ .ું ઉ ણકટ બંધીય અને ઉપ-ઉ ણક ટબંધીય એ શયા, આ કા, પે સ ફકમાં તે ખેતીમાંથ ી છટક ને યાપકપણે કુ દરતી ર તે ફેલા ું છે . એ ું લાગે છે કે દ ણ અમે રકાની બહારના મોટા ભાગના વ તારોમાં 1800 ના દાયકાના અંતમાં અથવા પછ ના સમયમાં
દાખલ થ ું હ .ું ઑ ે લયામાં, 1900 પહેલા વી સલે ડના દ રયાઇ વ તારોમાં સ ૃ અને આં શક ર તે ફેલા ું હ .ું પી. એ ુ લસ ું યાવસા યક ર તે વાવેતર કે માં વ તરણ થ ું હ ,ું યારે આ પાકને ુગા ડામાં યાવસા યક ઉ પાદન માટે આ કામાં, 1947 ધ ુ ીમાં પી. એ ુ લસ ું ઉ પાદન ઘરે ુ વપરાશ માટે 2000 ટન
અને 1930 ના દાયકામાં ુઝ લડમાં તે યામાં 1933 માં થપા ું હ ું અને 1960 પણ દાખલ કરવામાં આ ું હ .ું દ ણ હતી.
ુ ગર રા ય ઉ ાન (દ ણ આ કા) માં, આ આ મક ઉપ વી તઓ તર કે ૂ ચબ કરવામાં આવી હતી. ા ઝલથી પી. એ ુ લસને 1913 માં જમૈકામાં, 1925 માં ટુ દાખલ કરાઈ હતી.
છે , તે સૌ થમ 1988 માં એક ત રકો અને 1954 માં વેનઝ ે ુ એલામાં
ફળો ખાવામાં અને સ ુ બનાવમાં વપરાય છે , ગ ુ ધ ં વધારવા માટે આ ફળનો રસ ઘણીવાર અ ય ફળોના રસમાં ઉમેરવામાં આવે છે . તે ું શરબત ૂબજ વા દ બને છે . સામા ય ર તે એ ું માનવામાં આવે છે કે પીળ ત (વ ુ એ સ ડક) સ ુ માટે વ ુ અ કુ ૂ ળ છે અને ં બલી ત ફળ (હળવા અને ૂ લોની ગ ુ ધ ં ) તર કે સાર છે . ફળોનો રસ એક ુ નક અને તી વાદ અને ઉ ચ એ સ ડટ ધરાવે છે જે તેન ે કુ દરતી ર તે કે ત થયો છે . તેન ા આકષક ૂ લો સાથે, તે યો ય આબોહવા સાથે વ ભરના ઘરો માટે શ ુ ોભન અથવા બગીચાના છોડ છે .
2. પ ી પ રચય - કસારો કસારો કે ટુકટુ કયો એક ના ,ું ડુ અને ભરાવદાર પ ી છે . તે પાંદડા જે ું લીલા રગ ું શર ર ધરાવે છે જે તેન ે ૃ ોમાં સાર ર તે છૂ પાવામાં મદદ કરે છે . તેન ે લીશમાં કૉપર મથ બાબટ (Coppersmith Barbet) અથવા મસન- ે ટે ડ બાબટ (Crimson-breasted Barbet) કહે છે . યારે તે ું વૈ ા નક નામ મે લાઇમા હેમાસીફેલા (Megalaima haemacephala) અને સમાનાથ નામ સાયલોપોગન હેમાસીફેલસ (Psilopogon haemacephalus) છે . તે ભારત, પા ક તાન, નેપાળ, બાં લાદેશ અને ીલંકા થી દ ણપ મ ચીન, મલે શયા, મ ુ ા ા અને ફ લપાઇ સમાં જોવા મળે છે . કસારો એક ગોળમટોળ પ ી છે . તેન ે મોટુ મા ,ું અને ટૂકુ ગ ુ અને છ ૂં ડ હોય છે . ુ ત પ ીના શર રનો ઉપરનો ભાગ લીલા રગનો હોય છે . શર રનો નીચલો ભાગ ુ ય વે સફેદ અને તેમાં લીલા રગની ૂબજ રેખાઓ હોય છે . ઉડતી વખતે છ ૂં ડ ટુક અને કોણાકાર દેખાય છે . મોટુ મા ું ૂબ જ રગીન, કપાળ લાલ અને, માથાનો ઉપરનો ભાગ અને ગરદન લીલા રગના હોય છે . તેન ી આંખની ઉપર અને નીચે પીળા પેચો જોવા મળે છે . હડપચી ગ ુ પીળા રગ ું હોય છે . આપણે ગળા અને છાતી વ ચે લાલ અડધો કોલર અને બીજો નીચે પીળા-લીલા કોલર જોઈ શક એ છ એ. માથા પર મ ીત કાળો રગ, લીલા રગને બી રગોથી અલગ કરે છે . ભારે કાળા રગની ચાંચ, જેન ા આધાર પાસે વ શ ટૂકા સખત વાળ હોય છે . આંખો રૂ ા રગની સાથે આંખની ફરતે લાલ રગની ર ગ હોય છે . પગ લ ુ ાબી-લાલ રગના હોય છે . નર અને માદા સમાન હોય છે , પર ુ માદાને છાતી અને માથા પર આછો લાલ રગ હોય છે . તે ટુક...ટુક...ટુક...ટુક... એવો આવાજ કરે છે અને સાથે સાથે ડોકુ આમતેમ ફેરવીને અવાજ કરતો હોવાથી જુ દ જુ દ દશાઓમાંથ ી અવાજ આવતો સંભળાય છે . તે લાકડામાં હોલ કર માળો બનાવે છે જેમાં માદા 2 થી 4 સફેદ ડા ૂકે છે . તે ખાસ કર ને જોડ માં ફળવાળા ૃ ની ઘટામાં કે કુ ાયેલ ૃ ની ડાળ માંથ ી છાલ ઉખાડ ને વજ ઓ ુ શોધતો જોવા મળ આવે છે . આ પ ી સવ યાપક છે . બાગબગીચા, ખેતરો અને જગલોમાં નજરે પડે છે . આ દું ર પ ીઓ ુ ય વે ફળો જ ખાય છે અને જેથ ી તે ુ કળ ફળોવાળા ૃ ો જેવા કે પીપળ, વડ અને અ ય જગલી ફળોની તના વફાદાર ુલાકાતીઓ છે . તેઓ તેમના બીજ ફેલાવીને આવા ૃ ોને મદદ કરે છે . સાયલોપોગન ીક શ દ સાયલોસ એટલે નવ યારે પોગન એટલે દાઢ થાય છે . હેમાસીફેલસ ીક શ દ હેમા એટલે લોહ અને કેફેલસ એટલે મા .ું તેન ા ગળામાંથ ી નીકળતો ટુક-ટુક અવાજ એ તાંબા- પ ળના વાસણ બનાવતા કાર ગર(કસારા) ારા સતત હથોડ ટ પવાથી થતા અવાજ જેવો જ હોય છે , જેથ ી તેન ે કસારો અને ટુકટુ કયો નામ મ ું છે .
3. નદણ - પીળ તલવણી પીળ તલવણી સામા ય ર તે ખેતરો, પડતર
દેશો, ભીની અને ઘાસવાળ જ યાઓમાં જોવા મળ ું નાના પીળા ૂ લોવા ુ નદણ છે . તે ું બોટ નકલ નામ લઓમ વ કોસા (Cleome viscosa) છે , જે લઓમેસ ી (Cleomaceae) કુ ળની વન પ ત છે . અગાઉ આ નસને ક પેરેસ ી (Capparaceae) કુ ળમાં ૂકવામાં આ ું હ .ું તે એ શયન પાઈડર લાવર (Asian spider flower), યેલો પાઈડર લાવર (Yellow spider flower), લઓમ (Cleome), ટક વડ (Tickweed), વગેરે જેવા સામા ય નામોથી ઓળખાય છે . તે સંભવતઃ એ શયા ું ૂળ વતની છે .
તે એકવષા ું છોડ છે , જે લગભગ 160 સે.મી. જેટલો લાંબો વધે છે . કાડ સાદુ અથવા શાખાઓવા ં ુ અને થ ં ીમય ચીકણાં વાળ હોય છે . પણ કાઓ 3 અથવા 5 અને અંડાકાર હોય છે . ુ પ વ યાસમાં 3-6- ૂ લોવાળો હોય છે . વ પ ો લીલા રગના અને દલપ ો તેજ વી પીળા રગના આધાર પાસે ારેક ં બલી રગના અને અધચં કાર ગોઠવાયેલા હોય છે . આશરે 20 કું ેસર અને 1 ીકેસર હોય છે . ફળો કે લ ુ કારના, જેમાં મજ ત ૂ ઉભી ધારો હોય છે . દરેક શગમાં 25-40 (100 ધ ુ ી), આછા રૂ ા રગના સંકોચાયેલ ગોળાકાર બીજ હોય છે . તેન ા ફેલાવાનો ઇ તહાસ વશે ૂબ જ ઓછ મા હતી ઉપલ ધ છે , પર ુ તે અ યંત સંભવનીય છે કે આ તઓ આક મક ર તે દૂ ષત અથવા નસર માં નદણ (હો મ એટ અલ., 1979) તર કે દાખલ થઈ હશે. ુએસએમાં, તે 1800 ના દાયકાના પાછલા ભાગમાં ન ધા ું હ .ું વે ટ ઇ ડઝમાં, હબ રયમ સં હ બતાવે છે કે આ તઓ થમ વખત મા ટ નકમાં 1878 માં એક ત કરવામાં આવી હતી; 1882 ુ.એસ. ના વ જન ટા ઓ ુ (સે ટ થોમસ) અને 1892 માં વાડેલોપ ( ુએસ હબ રયમ કલે શન) માં દાખલ થઈ હશે. 20 મી સદ ની શ આતમાં (બગ એટ અલ., 2012) વ ડવડ કેરે બયન ટા ઓ ુ પર પહેલથ ે ી જ થપાયેલી હતી . લઓમ એક ાચીન નામ રાઈ જેવા માટે રોમન ચ ક સક ઓ ટા વયસ હોરા ટનસ ારા આપવામાં આવેલ હ .ું વ કોસા લે ટન શ દ ' વ કોસસ' પરથી આ યો છે , જેન ો અથ ચીક ં થાય છે . ઉ ણક ટબંધીય આ કામાં સંગોપાત તેન ા પણનો શાકભા તર કે ઉપયોગ થાય છે . કડવા પાંદડા તા , કૂ ા અથવા રાધેલા ખાવામાં આવે છે . ભારતમાં તેન ા બીજ જે એક ખ ુ દ વાદ ધરાવે છે , તે રાઈના બીજ અને ની અવે માં અથાણાંન ા મસાલા, સોસેજ, શાકભા , કર અને કઠોળની તૈયાર માં એક મસાલાના વક પ તર કે ઉપયોગ થાય છે . મ ુ ા ામાં કૂ ા અને પાવડર કરેલા પાંદડા અને બીજ તમાકુ માં ઉમેરવામાં આવે છે જેથ ી તેન ી માદક યોમાં ( વદા , 2001) વધારો કરે છે . એ શયા (દ ણ ચીન, આ ુ મ, ભારત) માં, પાંદડા અને બીજનો ઉપયોગ ચેપ, તાવ, સં ધવા અને માથાના દુખાવાની ( ોટા, 2015) ની સારવાર માટે તબીબી ર તે થાય છે .
4.
દું ર પતં ગ ું - કોમન જેઝેબેલ/ઇઝે બેલ
કોમન જેઝેબલ ે /ઇઝે બલ ે (Common Jezebel) એ એક ૂબજ દું ર પતં ગ ું છે , જે સામા ય ર તે બગીચાઓ અને જગલોની ધારની આસપાસ જોવા મળે છે . તે ું વૈ ા નક નામ ડે લઆસ ૂકે રસ (Delias eucharis) છે અને તે પીએર ડ (Pieridae) કુ ળ ું પતં ગ ું છે . પાછલી પાંખોમાં નીચેન ી બાજુ ની કનાર પર બોડર પર ુખ લાલ નશાન અને તેન ા પછ કાળ મોટ રેખા તથા પીળ ૃ ૂ મ પર શરાઓ હોય છે . ઉપરની બાજુ એ આગળની પાછળની બંન ે પાંખો સફેદ રગની તથા તેન ા પર શરાઓ હોય છે .
કાળ એક કાળ અને કાળ
તે લે ટના કમારા, એનાકા ડટન ઓ સીડેટલ ે ,ે ાયડૅ સ ો ુ બ સ, કેર નો ુ પ વ યાસ અને જગલી ૂ લોની ુલાકાત લેવા ું ૂબ જ શોખીન છે . માદાઓ તેમના ડા ૂકવા માટે અને લાવા માટે ખા વન પ તઓની શોધમાં નર કરતા વધારે ચે ઉડવા માટે ણીતી છે . નર વારવાર ૂ લો પર અથવા ારેક ભીની જમીન પર ખનીજ સ ૂ તા જોવા મળે છે . ડે લઆસની વ માં લગભગ 160 તઓ છે . ભારતમાં 13 તઓનો રેકોડ થયો છે . લઈ ને છે ક ઉ રમાં નેપાળ, કુ માઉ તથા પા ક તાન (પં બ) ધ ુ ી, તથા વ ૂ માં સ મ, ઉ ર યાનમાર ધ ુ ી જોવા મળે છે . તેન ી કોઈ પેટા ત ણવા મળ નથી. જેઝેબલ ે /ઇઝે બલ ે નો અથ બેશરમ ઓરત થાય છે , જે ઈઝરાઇલના રા છોકર ' હતી.
ૂકે રસ ીલંકા, દ ણ ભારતથી ટૂ ાન, બાં લાદેશથી લઇ ને છે ક
આહાબની પ ની અને બાઇબલની ખરેખર 'ખરાબ
ડે લઆસ (Delias) જે લે ટન શ દ ડે લયસ (Delius) (ડેલૉસના ટા મ ુ ાંથ ી) પરથી ઉતર આ યો છે . ીકની પૌરા ણક દેવી આટ મસ માટે આ નામનો ઉપયોગ કરવામાં આ યો હતો, જેન ો જ મ ડેલૉસના ટા ુ પર થયો હતો. ૂકે રસ (eucharis) શ દનો ાથ મક અથ ીક ખા ર મા (kharisma) પરથી આ યો છે , જેન ો અથ આકષક લાવ ય અથવા વશીકરણ છે . જે તીય તરફેણ આપવાના અથમાં પણ હોઈ શકે છે .
5. એક કઠોળ પાક - મગ મગ કે ૂંગ એક કઠોળ કારની વન પ ત છે . તેન ો ઉપયોગ તીખી અને મીઠ એમ બંન ે કારની વાનગીઓ બનાવવા માટે થાય છે અને સામા ય ર તે તે ભારતીય અને ચાઇનીઝ ભોજનમાં વપરાય છે . તે ું બોટ નકલ નામ વ ા રે ડઆટા (Vigna radiata ) છે અને તે ફાબેસ ી (Fabaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તેન ે ગો ડન ામ (Golden gram), ીન ામ (Green gram), મેશ બીન (Mash bean), ૂંગ બીન (Mung bean), વાઈ ડ ૂંગ (Wild mung), વગેરે જેવા સામા ય નામોથી ઓળખવામાં આવે છે . તે ું ૂળ વતન ભારતીય ઉપખંડ છે . આ ઉપરાત પાન, ીલંકા, બમા, પા ક તાન, ઈરાન, ઈરાક, ઈ ડોને શયા, વએતનામ અને દ ણ એ શયાના બી ભાગો અને ુરોપના કૂ ા ે ો તેમજ ુન ાઇટેડ ટે સમાં ઉગાડવામાં આવે છે . તેન ા છોડ એકવષા ુ અને સીધા જોવા મળે છે જે લગભગ 0.15 થી 1.25 મીટર જેટલા ચા વધે છે . કાડ ઘણી શાખાઓવા ં ુ અને શાખાઓના છે ડા વેલાઓ જેવા હોય છે . પણ એકાતરે, ખ ે ડાઓ જેવા અને પણ કાઓ અધ ૃ ાકાર કે અંડાકાર હોય છે . ૂ લો 4 થી 30 પતં ગયા જેવા આછા પીળા કે લીલાશ પડતાં રગના આવે છે . શગો લાંબી, નળાકાર અને વાંટ વાળ હોય છે . શગોમાં 7 થી 20 નાના બીજ હોય છે , જે મોટા ભાગે લીલા રગના પર ુ કાળા, પીળા, ઓ લવ, ાઉન અથવા પપલીશ ાઉન રગના ધા બાવાળા કે ખાંચાઓવાળા એમ ઘણી તના થાય છે . બીજનો રગો અને રફ તરની હાજર અથવા ગેરહાજર ના આધારે વ વધ કારનાં મગનો તફાવત જોવા મળે છે . ઉગાળવામાં આવતા મગ મોટા ભાગે લીલા કે સોનેર હોય છે . ભારતમાં આ સવાયની બી બે કારના મગ જોવા મળે છે એક કાળા બીજવાળા અને બી ાઉન રગના બીજવાળા, જે અડદને મળતાં આવે છે . અડદ ( વ ા ુ ગો/Vigna mungo) અને મગના છોડ ૂબજ સમાન હોય છે પર ુ તેમાં ુ ય બે તફાવત જોવા મળે છે : અડદના ૂ લો ચમકતા પીળા રગના હોય યારે મગના ૂ લો આછા પીળા રગના હોય છે . મગની શગો લટકતી હોય યારે અડદની શગો સીધી હોય છે . મગના છોડ અડદ કરતાં ઓછ વાંટ વાળા હોય છે . વ ા રે ડઆટાના ણ પેટા પ ુ જોવા મળે છે , જેમાંથ ી એકની ખેતી ( વ ા રે ડઆટા subsp. રે ડઆટા) થાય છે બાક ની બે ( વ ા રે ડયેટ subsp. સબલોબાટા અને વ ા રે ડયેટ subsp. લે ા) જગલી તઓ છે . મગ ભારતમાં બધીજ જ યાએ થાય છે . સામા ય ર તે મગ દરેક મ યમ, કાળ અને સારા નતારવાળ જમીન વ ુ માફક આવે છે .
તની જમીનમાં થાય છે , છતાં તેન ે હલક , ગોરાડુ કે
જ ુ રાતી નામ મગ કે ૂંગ સં કૃ ત નામ मु પરથી આ ું છે . વ ા (Vigna) શ દ 17 મી સદ ના ઈટા લયન વન પ તશા ી ોફેસર ડો મ નકો વ ા પરથી આ નામ આપવામાં આ ું છે . રે ડઆટા (radiata) શ દનો અથ ફેલાયેલ કરણો એવો થાય છે , જે કદાચ શગોના દેખાવ પરથી આ યો હશે. મગની ખેતી સવ થમ પ શયા (ઈરાન)માં કરવામાં આવી હતી યાં આ મગની જગલી વ ૂ જો ( વ ા રે ડયેટ subsp. સબલોબાટા) ઊગે છે . ભારતમાં પણ રુ ાતા વીક થળ હ પન સં કૃ ત ે નો વ ૂ ભાગ જે પં બ અને હ રયાણામાં આવેલ છે તે ભાગમાંથ ી મગના કાબ નાઇ ડ દાણાઓ મ ા છે . આ ે માં મળે લા દાણા 4500 વષ જુ ના હોવા ું જણા ું છે . દ ણ ભારતના કણાટક રા યમાં 4000 વષ જુ ના મગના દાણાં મ ા છે . આને કારણે અ ુક વ ાનો મગની ખેતીના બે ઈ તહાસ માને છે . દ ણ ભારતમાં
3000 થી 3500 વષ જુ ના મોટા કદના મગના દાણા મ ા છે . 3500 વષ પહેલાં સમ ભારતમાં મગની ખેતી મોટા પાયે થતી હતી. ખેતી કરાયેલ મગ અહ થી ચીન અને દ ણ એ શયાન અ ય ભાગોમાં ફેલાયા. થાઈલડમાં ખાઓ સામ કાઇઓ નામના થળે મળે લ ખોદકામમાં 2200 વષ જુ ના મળ આ યા છે . પે બા ટા ુ પરની શોધમાં જણા ું છે કે 9 મી અને 10મી સદ ના વાહ લી વેપાર કાળમાં મગ ું વાવેતર આ કામાં થ ું. મગમાં ોટ ન (20-30%), ટાચ (45% થી વ ુ) ફાઇબર અને લ પડ (2% કરતાં ઓછા DM) થી સ ૃ હોય છે . મગની દાળમાં ચોખા ભેળવી ખીચડ બનાવાય છે . જે જ ુ રાતમાં રા ીના ભોજનમાં મોટા ભાગના ઘરોમાં નય મત ખવાય છે . ભારતમાં મગ ું શાક, દાળ, કા કે ઓસામણ કે પ ૂ , વડા, ડૂ લા, પ ગલ અને પાયસમ વગેરે બનાવવામાં આવે છે . જ ુ રાતીમાં મગ વશે આ જોડક ં સધ છે મગ કહે હુ ઝ ણો દાણો, મારે માથે ચાંદ,ુ બે ચાર મ હના મને ખાય તો માણસ ઉઠાડુ માંદ.ુ મગને લાગતી કહેવત "મગ જે પાણીએ ચડતા હોય તે પાણીએ જ ચડાવાય" ઢ યોગ"મગ ું નામ મર ન પાડ "ું , "મગ ચલાવે પગ" પણ
સ
છે .
6 .
લ ુ ા ું
યાદ હોય.
જઈ
રહે ું
પાક
વૈ વ ય અને
ુત
થતા
દેશી
બયારણ
એક સમયે આપણા ખેડૂતો પોતાને અને પોતાના પ ુઓને આ ું વષ ઉપરાત જે ધા ય જોઈએ તે ખેતરમાં ઉગાડ લેતા હતા. બધાજ ખેડૂતો પ રવારના પોષણમાં વાય હતા. ખેડૂતને અને ઘરની ણ ૃ ીને પોતાના વડ લો પાસેથ ી મળે ું ન ર ાન હ ું કે ાં ધા યમાં કેવા ત વો છે ? તેન ી વષમાં કેટલી જ ર પડશે ? વગેરે. ધીમે ધીમે એ ડહાપણ ઘસા ું ચા .ું રોક ડયા પાક ઉતારવાની અને ધનવાન બનવાની હ રફાઈ જોર પકડવા લાગી. ઓછા પાણી અને ઓછા ખાતરે વ ુ ઉપજ આપતા હાઈ ીડ બયારણ શોધાયા પછ તેમાં રહેલા પોષત વોને બદલે કેટલો ઉતારો આવે છે તેન ીજ ચચા ચાલી. આજે એવી થતી આવી છે કે ભા યે જ કોઈ ખેડૂતને બધાજ ધા ય પાકોના નામ
એક સમય હતો કે ગામેગામ ખેડૂતો પોતાના નાનાં - નાનાં ખેતરમાં પણ અનેક તના ધા યો પકવતા હતા. મગફળ , બાજર , ઘ , ડાગર જેવા ુ ય પાકો સાથે એકજ ખેતરમાં જ રયાત માણે જવ, રાયડો, રાજમા, મગ, મઠ, કગ પણ પકવતા હતા. તેલ મસાલા માટે કળથી, અળસી, સરસવ, લસણ, ધાણા, પકવતા અને શાકભા માટે ચીભડા, ગલકા, રુ યા, મરચા, ર ગણ જેવા શાકભા પણ ઉગાડતા હતા. ડાગરમાં વૈ વ ય :થોડા સમય પહેલા માણસા તા કુ ાના અમરા રુ ની ામભારતીએ ધા યની પરપરાગત તોની રા યમાં દેશી - મોજણી અને ન ધણીનો 'કૃ ષ વ વધતા સંશોધન ોજે ટ' હાથ ધય હતો. તેમની મોજણી માણે મા ડાગરમાં દાહોદ જ લામાં વર , કાળાબાદલ, નવારા, ધણા, કાજલ, બ , કોલંબો, હદડ , જેડ રા, પંખી, ઢ મણી, કોલમ, મ રુ , જ ુ રાત, શીતી, વગેરે જેવી તો છે . ડાગ જ લામાં જયા, કુ ટયા, ર ના, ળ ુ શીયા, કાકુ ડ , સરબતી, વગેરે તો છે . પંચમહાલ જ લામાં કાજોળ, જેડ, ઓરણ, હાઇટ , ખ ુ વેલ, ઢે બર , ગોળાહાર, ડાભળાહાર, ત ુ રહાર, ાવ ણયા, હાઠ , ઠુ મડ , કાળ આશીયાળ , ટુકડ , શવ રુ , રાહાર, સાઠ , કાળ , પાથા ર ું, ભાઢો ળયા, ધાણાહાર વગેરે તો છે . ખેડા જ લામાં ઢે બર , કકુ હ ાર, સાંઠ , રાહાર અને વલસાડ જ લામાં ટાયકુ ન, બ બેક, રચણ, કુ ડા, કૂ ટ,ે ખ ુ વેલ તેમજ સાબરકાઠા જ લામાં રાતી, ત ૂ ર, ઓકલો તો છે . નવસાર ના વાંસદામાં ર ું, રુ તના યારામાં ગ ુ ધ ં ીદાર વા દ કરલે અને ધોળકામાં બાસમતીનો પાક લેવાય છે . ચોખાની દરેક તની એક આગવી ખા સયત છે . ઓકલો તની ડાગર સાવ ઓછા પાણીએ પાકે છે , તો ડ તની ડાગર પકવવા ુ કળ પાણી જોઈએ. કોઈ ડાગર એકરે 100 મણ થાય તો ક રલે જેવી ત 14 મણ જ થાય. પંચમહાલના શહેરા વ તારમાં થતાં હાઠ (સાઠ ) ચોખા 60 દવસમાં પાકે તો કોઈ નવારા 90 દવસે પાકે. કડાણા વ તારમાં થતી ત નવારાનો દાણો કાળો અને લાલ છ ૂં ડ વાળો કલર ુ લ હોય તો ફતે રુ ા વ તારમાં થતાં પંખીમાં બંન ે બાજુ પાંખો હોય છે . આ તો હયાત તો છે , કેટલીય તો નામશેષ થઈ ગઈ છે . અઢળક કારનાં અનાજ બંટ , નાગલી, હોમલી, કાગ, કુ ર , કોદરા, બાવટો, રાજગરો, સામો, મગ, અડદ જેવા ધા યની અનેક તો થતી. ઉપવાસમાં ખવા ું બટેટા જે ું કાદાગો ં ુ, શાક બનાવીને ખવાતી કાનખડ , વાના રોગી માટે અ ત ઉપયોગી એવી વાલાકડ , વર , ખરસાણી, શાક બનાવીને ખવાતા દોડકા, રાજમા, કુ ડ દ, મઠ, કળથી, કળોત, અળવી, અસાર યા, શ રયા, પાંદડાની ભા બનાવવામાં વપરા ું આ ુ, કાળ ર , બાફ ને ખવાતા રવા, ગોપચા, હવરો, બીજનો લાડવામાં અને પાંદડાનો ભા માં ઉપયોગ થાય તેવી માટાની ભા , વરઈ, ખીચડ બનાવવા વપરાતો રાડો, રોટલા બનાવવા વપરાતા જવ, દવા માટે ઉપયોગી એવી ગીલોળ ... આ અને આના સવાયના કેટલાય પાક જેમાંથ ી ઘણાના તો નામની પણ આજે આપણને ખબર નથી. પૌ
કતાથી ભર રૂ
યાં ઠડ , ગરમી અને વરસાદ ું કઈ જ ન ન હોય એવા વ તારોમાં અનેક પાક એકસાથે વાવવામાં આવતા. પ રણામે હવામાન અણધા ુ બદલાય તો પણ કોઈને કોઈ ધા યનો પાક સફળતાથી પાર પડે. જેમ કે હમાલયની 'બારાના ' પ ત. આ પ તમાં ખેતરમાં એકસાથે જુ દા જુ દા કારનાં 12 ધા ય વાવવામાં આવે છે . જેમાં ુ ય બરછટ ધા યો હોય છે . એવી જ ર તે, રાજ થાનમાં 'સાત ધાન'ની પ ત ણીતી છે . જેમાં જુ દા જુ દા કારનાં ધા ય ું વાવેતર કરાય છે . દ ણ ભારતમાં 'પ દુ પંટા 'ુ તર કે ઓળખાતી પ તમાં ધા યને કઠોળ અને તેલી બયાં સાથે ભેળવીને વાવેતર કરાય છે . આ બધા વપર ત હવામાનમાં સં ણ ૂ કૃ ષ પ તના આદશ ઉદાહરણો છે . આ ધા યોમાં પોષક ત વોનો ભંડાર છે તેથ ી કુ પોષણમાંથ ી ુ ત અપાવવા સ મ છે . જૈ વક સં લ ુ ન પણ ળવે છે . તાપમાનમાં બે ડ ી જેટલા વધારાથી ઘ નો આખો પાક બળ જઈ શકે, પણ બંટ , નાગલી, હોમલી, કાગ, કુ ર , કોદરા, બાવટો, રાજગરો, સામો, મગ, અડદ જેવા બરછટ અનાજ કે ણ ૃ ધા યને આ વપર ત વાતાવરણની અસર થતી નથી. આ ધા યો ું વાવેતર દરેક ઋ મ ુ ાં કર શકાય છે અને ઓછા પાણીએ પાકે છે . વ વધ અનાજ, વ વધ હવામાન બરછટ ધા યો ખરાબ જમીનમાં પણ પાકે છે . કેટલાક તો એ સ ડક જમીનમાં કે ખાર જમીનમાં પણ પાકે છે . જેમ કે નાગલીનો પાક ખારાશવાળ જમીનમાં સારો લઈ શકાય છે . સામાનો પાક પણ ઓછ ફળ ુપ જમીનમાં સા ઉ પાદન આપે છે . મોટા ભાગના બરછટ ધા યનાં ખેતરોમાં ૂ યવાન એવી જૈ વક વ વધતા જોવા મળે છે . તેમાં ઘ -ચોખા કરતાં વ ુ ખનીજ ત વો છે , વ ુ રેસ ા છે , કેટલાકમાં તો ચોખા કરતાં 50 ગણા વ ુ રેસ ા છે . નાગલીમાં ચોખા કરતાં 30 ગ ં વધારે કે શયમ છે . કાગ અને કુ ર માં લોહત વ ચોખા કરતાં ઘ ં વધારે છે . બીટા કેરો ટન ચોખામાં નથી, પણ આ ધા યોમાં ભર રૂ છે . હ રયાળ ા ત આપણને ચોખા અને ઘ ના ઉ પાદન વધારવામાં જ દેખાઈ. ચોખા ું ઉ પાદન 125 ટકા વ ું, ઘ ું ઉ પાદન 285 ટકા વ ું અને આ ધા યો ું ઉ પાદન 1966માં થ ું હ ું તેન ા કરતાં પણ ઘ ું છે . 1956માં આપણા ખોરાકમાં 40 ટકા હ સો આ ધા યોનો હતો જે 2006માં ઘટ ને 21 ટકા થઈ ગયો છે . આજે રોક ડયો પાક આ ધા યોની જ યા પચાવી ર ા છે . 2014 ું વષ કૃ ષ વકાસ વષ તર કે હેર ક ુ, પણ ધા યોની દેશી તોને ન ુ ઃ થા પત કરવા માટે કોઈ કામગીર નથી કર . સં થા ું આગ ું યોગદાન અમદાવાદની 'સોસાયટ ફોર રસચ એ ડ ઇ ન શયેટ સ ફોર સ ટે નબ ે લ ટેકનોલો સ એ ડ ઇ ટ ૂ સ' ( ૃ ) સં થાએ પંચમહાલનાં ગામડાઓમાં ુ ત થઈ ગયેલી અને ુ ત થવા જઈ રહેલી ધા યની તો પર સંશોધન ક ુ છે . ૃ ના સે ેટર રમેશ પટેલ કહે છે કે, 'હાઈ ડ બયારણ આવવાથી આપણી ઘણી ુળ તો નામશેષ થઈ રહ છે . મકાઈની તો ઓ ર જનલ ત જ નથી રહ . આપણે આપણા ુળ ધા યોની તોને પાછ લાવવા અંગે વચાર ું પડશે.' આ સં થા ઉ ર દેશના ફૈઝાબાદનાં કેટલાંક ગામડાઓમાં ુ ત થયેલી ધા યની તો ઉપર છે લાં ઘણાં વષ થી સંશોધન કર રહ છે . જેમાં ધા યની ડઝનબંધ તો આજે નામશેષ થઈ ગઈ હોવા ું બહાર આ ંુ છે . સં થાના સંશોધન ુજબ ડાગ વ તારમાં ધા યની ત નાગલીને અ ના દેવતા ગણવામાં આવે છે . જે ું 48 હ ર હે ટરમાં વાવેતર થાય છે . કોદરા ું વાવેતર 62 હ ર હે ટરમાં થાય છે . બંટ , કાગ, વાર , કોદરા અને છ ણા માટે 53 હ ર હે ટર વાવેતર વ તાર બ યો છે . સાવ ઓછ ફળ ુપતા ધરાવતા આ દવાસી વ તારના આ ધા ય પાકો છે . ૃ સં થાના થાપક ુખ આઈઆઈએમ અમદાવાદના ોફેસર અ નલ ુ તા કહે છે કે, 'આ વૈ વ યસભર ધા ય આપણા શર રની સાથે આપણા અંતરમનને પણ પોષણ ૂ પાડે છે . એ મ ુ ાવીને આપણે ઘ ં મ ુ ાવી ર ા છ એ. આપણે ધા ય સ ૃ મ ુ ાવી ર ા છ એ.'
પલ મલેટ રસચ ટે શન ભલે શહેરોમાં બહુ ન ખવાતો હોય તો પણ બાજરા ું વાવેતર આ દેશમાં ઘ પછ બી મે અને ઉ પાદન ઘ અને ચોખા પછ ી મે છે . ઉ ર જ ુ રાત, ક છ અને સૌરા જેવા ઓછા પાણીવાળા વ તારોમાં બાજરો ુ ય ખોરાક છે . ભારતના અ ય ભાગોથી વપર ત જ ુ રાતમાં બાજરો ગર બ વગનો જ નહ , પણ ધ નક વગનો પણ એક ુ ય ખોરાક છે . જ ુ રાતમાં ખર ફ અને ઉના ુ પાક તર કે રા યમાં 8.66 લાખ હે ટરમાં ઉગાડવામાં બાજર ઉગાડવામાં આવે છે . બાજર માં સંશોધન માટે મનગર ું પલ મલેટ રસચ ટે શન દેશ ું એક અ ણી સંશોધન કે છે . બાજર માં 1961ના વષમાં રા યમાં બાજર ની ઉ પાદકતા ત હે ટર મા 376 કલો ામ હ ું જે 2002ના વષમાં 1614 કલો ામથી વધીને 2011માં 2531 કલો ામે પહ ચી ગઈ, પણ ઉ પાદનથી ત ન વપર ત બાજર ની દેશી તોનો સોથ વળ ગયો સાથે જ તેન ો ઉ પાદન વ તાર 40 ટકા જેટલો ઘટ ગયો છે . બરછટ અનાજની પરપરાની વશેષતા હોવા છતાં આ અનાજો ું ઉ પાદન કરતા વ તારો હ રયાળ ા તના સમયથી ઘટતા ર ા છે અને હાલના સમયમાં ઝડપથી ઘટ ર ા છે . 1966થી 2006 દર મયાનના વષમાં આ ધા યો ું ઉ પાદન કરતા વ તારો પૈક નો 44 ટકા વ તાર કપાસ જેવા અ ય રોક ડયા પાકો માટે વપરાતો થઈ ગયો છે . પયાવરણીય વકાસ કે ામીણ વ તારોમાં ખાસ કર ને બાજરા ઉપર કામ કરે છે . આ સં થાના ડાયરે ટર ષ ુ ાર પંચોલીએ ઓગ ટ 2014માં ુ યમં ી આનંદ બહેનને એક પ લ યો હતો. જેમાં તેમણે બાજરાના વાવેતરને ો સાહન આપવાની કોઈ ની તના અભાવની અને ખેડૂતો રોક ડયા પાક માટે બાજરાના વાવેતરને ય ર ા હોવાની ફ રયાદ કર છે . ષ ુ ારભાઈ કહે છે કે, 'અમે પ લક ડ શ ુ ન સ ટમ(પીડ એસ)માં બાજર ને દાખલ કરવાની ને શાળાના મ યા ભોજન કાય મમાં બાજરાને અઠવા ડયામાં બે વાર સમાવવાની, બાજર આધા રત મનરેગા લા ુ પાડવાની રા ય સરકારને ભલામણ કર છે .' ષ ુ ારભાઈ કહે છે કે, 'બરછટ અનાજને જ દ થી હેર વતરણ યવ થામાં સમાવવાની જરૃર છે . ની ત વષયક ફેરફારો અને આ થક સહયોગ રૂ ો પાડ ને આ યા રોકવામાં નહ આવે તો આગામી 50 વષમાં આપણા ખેતરોમાંથ ી બરછટ ધા યો અ ય થઈ ય તેવી શ તા છે .' ખેડૂતોની પહેલ સરકારને રાસાય ણક ખાતર ારા શરૃઆતમાં ૂબ સારો ઉતાર આ યા પછ ધરતી સાવ રસકસ વનાની બની ય એ હક કત સમ ઈ. સરકાર રાસાય ણક ખાતરની સબ સડ ને હવે ઓગ નક ખેતી તરફ વાળવાની ની તઓ ઘડ રહ છે . વદેશી ગરણ મંચના વ. રા વ દ તે ક ું હ ું કે, 'ધા યની બચેલી તો ું સંવધન કરવાની, ુ ત થયેલી દેશી તોને પાછ લાવવાની અને તેમાંથ ી નવીન તો શોધવાની આપણી જૂ ની પરપરાને આપણે ફર શરૃ કરવી પડશે.' કેટલાક ખેડૂતોએ આ દશામાં પહેલ કર છે . ોત :અ ભયાન સ ૃ ખેતી
7.
જ ુ રાતના
થમ વન પ તશા
ી - જયકૃ ણ ઈ
થા નક વન પ તઓ કઈ ર તે સામા ય લોકોને ઉપયોગી થઇ શકે તેમ છે , તે વશે પોતાના થ ં માં તેમણે ૂબજ સરળ ભાષામાં મા હતી આપી છે . સં ણ ૂ વૈ ા નક મા હતી આપીને તેમણે અનેક સમ યાઓના ઉકેલ ચ ૂ યા છે . રેતી મ ત ૂ કાતા પવનને ધીમો પાડવાના, દ રયા કાઠાની રેતીને ઊડતી અટકાવવાના, મીઠુ પાણી વ ુ મેળવવાના, વ ુ વરસાદ વરસાવવાના, પાણી ું બા પીભવન અટકાવવાના ઉપાયો ચ ૂ યા છે . અનેક રોગો પર વનઔષ ધઓના યોગો ચ ૂ યા છે . તેમણે તારવેલા સ ાતો વશે વ ુ સંશોધન કર ને, તે લોકભો ય બનાવવાની જ ર છે . ક છના સરહદ વ તારમાં આવેલ લખપતમાં જ મેલો, બહુ ઓછુ ભણેલો, નધન પ રવારનો દ કરો જ ુ રાતનો થમ વન પ તશા ી બનશે તે ું ારેય કોઈએ વચા ુ નહ હોય. તેમના જ મને આજે દોઢસોથી વ ુ વરસ થઈ ગયા છે , પર ુ તેમ ું કાય, તેમણે મેળવેલ સ ઓ વસરાઈ ગઈ છે . વજયાદશમી દશેરાના દવસે (ઇ.સ. ૧૮૪૯) લખપતમાં ગ રનારાયણ ા ણ ઈ ઠાકરના ઘરે જ મેલા જયકૃ ણએ ધોરણ 4 ધ ુ ીનો અ યાસ કય હતો, પર ુ આગળ અ યાસ કર શકાયા ન હતા. જયકૃ ણને ચાર ભાઇ હતા. મોટાભાઇ ું નામ રામકૃ ણ હ ,ું તેઓ સારા રુ ાણી હતા. એમને આ ુ ભાગવત મોઢે હ .ું બી નંબરના ભાઇ ું નામ પરમાનંદ હ ,ું તેઓ એક સારા યો તષ હતા. તેમને વ ાન ું ાન સા હ .ું ી નંબરના ભાઇ ું નામ ભાણ ભાઇ હ .ું તેઓ સં કૃ ત ભાષા અને યાકરણ સા ણતા હતા. ચોથા નંબરના ભાઇ તે આપણા વન પ ત શા ી ી જયકૃ ણ ઇ . પાંચમા નંબરના ભાઇ ું નામ વાલ ભાઇ હ ું તેઓ સારા ભજ નક હતા. આમ પાંચય ે ભાઇઓ જુ દ જુ દ શાખાઓ ું ાન ધરાવતા હતા. તેઓ મોટા ભાઈ રામકૃ ણ સાથે માંડવીમાં ર ા હતા. યાં થ ી તેમણે સધમાં પણ બે વષ ધ ુ ી વસવાટ કય હતો. યાર પછ ુંબઈ પહ યા હતા અને તે દર મયાન તેઓએ શા ીય સંગીતની તાલીમ મેળવી હતી. ફારસી ભાષા ું ાન પણ ા ત ક ુ હ .ું યાર બાદ બી ભાઈ સાથે મ રુ ા ગયા, યાં ુ તકોની દુકાન શ કર હતી. તે વખતે તેઓ રુ ાત વવે ા અને આ ુવદના ણકાર પં ડત ભગવાનલાલ ઇ ના સંપકમાં આ યા હતા. મ રુ ામાં તેમની ત બયત બગડતાં ભગવાનલાલ એ તેમની દવા કર હતી. તેઓ પં ડત ના વન પ ત અંગન ે ા ાનથી આકષાયા હતા અને તેમના કાય માં રસ લઈને કામ કરવા લા યા હતા. પં ડત એ તેમને તેમના વનની દશામાં અં લ ુ ી નદશ કય હતો. યાર પછ તો તેઓ અનેક વન પ તશા ીઓ અને સંશોધકો પીટરસન, જેશ, ડૉ. કે પબેલ, મેકનોટન, ડૉ. તમ ખોર , ડૉ. સદા શવના સંપકમાં આ યા હતા. તેન ા કારણે વન પ તઓ અંગે તેમ ું ાન ૂબજ વશાળ અને ગહન બ ું હ .ું તેઓ વન પ તઓ લાવતા અને તે ું વગ કરણ કરતા, તેન ા ઉપયોગો ણવા ય ન કરતા. ધીરે ધીરે તેઓ આ કાયમાં એટલા મા હર બની ગયા કે બી વ ાનો પણ તેમની સલાહ માગતા થઈ ગયા હતા. કોઈ પણ કૂ વન પ ત જોઈને પણ તેઓ ઓળખી જતા હતા, તેન ે વ વધ ભાષાના નામ, શા ીય (લે ટન) નામ, તે ું કુ ળ, વ વધ રોગો પર તે વન પ તના ઉપયોગો વગેરે જણાવી શકતા હતા. તેમણે 1886 થી 1904 ધ ુ ી પોરબંદર રાજના બગીચા અને જગલના ક ુરેટર તર કેન ી ફરજ બ વી હતી. આ કામગીર દર મયાન તેમણે બરડા ડુગર, તેન ી વન પ તઓ ું ગહન અ યયન ક ુ હ .ું વ વધ જ યાઓએ નવી વન પ તઓ ું વાવેતર કર તેન ો ઉછે ર કરવાની યવ થા કરાવી હતી. ન ૃ પછ તેમણે વન પ તશા નામનો થ ં લ યો. ૧૯૦૭માં જયકૃ ણભાઈએ પોતાનો મહા થ ં 'વન પ તશા ' લખવાનો શ કય જે ૭૭૫ પાના ધરાવતો અને બરડાની ૬૧૧ વન પ તઓ વષે સ ચ ણકાર આપતો હતો. ચ ોથી ભરેલા આ ુ તકને છપાવવાનો ખચ બહુ મોટો હતો માટે અનેક અં જ ે ચાહકો અને અફસરો તેમની હારે આ યા. ટનથી અં જ ે ો ુ તકનો ખચ પો સર કર શકે તેમ હતા પણ તેમની ફ ત
એટલી શરત હતી કે ુ તક અં ે માં છપાવ ું જોઈએ. જયકૃ ણભાઈએ ુમાર સાથે અ વીકાર કરતા ક ,ું "તમે ુરો પય સ આ દેશની દરેક વન પ ત વષે ણો જ છો પણ મારા જ ુ રાતી બં ુઓ જ પોતાના પયાવરણ વષે ાન નથી ધરાવતા. આ ુ તક તો મા ભ ૃ ાષામાં જ છપાશે". જયકૃ ણની પ નીએ પોતાના ઘરેણા વેચી આ ુ તક છપા ું જે વન પ તશા દુભા યે આ ુ તકની પહેલી ૧૦૦૦ તો આવનાર ૧૭ વષ ધ ુ ી ન વહેચાઈ અને ુ તકોને ઉધઈ લાગી ગયી. આ ુ તકથી જો ૂડ પાછ નીકળત તો જયકૃ ણભાઈને માથેરાન, ગીરનાર, શત ૃંગ પવત પર થતી વન પ તપર ુ તક લખવા હતા. દુભા યે તેમનો ઉ સાહ ભાંગી પ ો.
પર છપાના
પહે ું
જ ુ રાતી
ુ તક હ .ું
ણ વષ ધ ુ ી તેમણે આ ુ તક લ ું અને ૂ ક ુ. ઇ.સ. ૧૯૧૦ માં એ ુ તક કા શત થ ું. યાર પછ ફર પોરબંદર રાજની નોકર માં ર ા હતા. તે દર મયાન જ પોરબંદર આવેલા ક છના મહારાવ ખગાર ી સાથે તેમની ુલાકાત થઈ. તેમના આમં ણને વીકાર ને તેઓ ક છ આ યા અને 1913 થી પોતાના વતન ક છને કાય મ ૂ ી બના .ું તેમને ુ યા ડુગર, જ ુ આસપાસની વાડ ઓ, શરદબાગ, નદ કાઠાઓ, ડુગરની ધારો, ચાડવા ડુગર, માંડવી, ુ ા, વગેરે ક છના દુર દુ રુ ના વ તારની વન પ તઓ એકઠ કર ને તેન ો તલ પશ અ યાસ કય હતો. 1919માં તેમણે ક છ વ થાનની વન પ ત નામનો થ ં લખવાની શ આત કર . 1921માં ુ તક ણ ૂ ક ુ. આ ુ તકની અ ુક નકલો જ ા ઓ ુ ને, શાળાઓ, ુ તકાલયોને ભેટ આપી, વેચાણ તો મા 125 નકલો ું જ થ ું હ ,ું બાક ની પડતર રહેલી નકલો વજય વલાસ પેલસ ે માં પડ રહ અને સમયાંતરે નાશ પામી હતી. જોકે ફર વખત કા શત થયે ું આ ુ તક જ ા ઓ ુ માટે લ ુ ભ બ ું છે . મહા મા ગાંધી પોરબંદરના હોવાને કારણે જયકૃ ણના સારા મ હતા અને તેમણે આ ુ તક ખર દ આ કા સફર વખતે ઘણા દદ ઓનો ઉપચાર ુ તકમાં બતા યા માણે કય હતો. પોરબંદરમાં પણ જયારે લેગ ફાટ નક ો યારે પણ ડો ટરોએ આ ુ તકમાં બતા યા માણે જ અ ગંધાના ુ ળયા વડે લોકોનો ઈલાજ કય . કાલ લનેયસની વગ કરણની પ ત ઉપર રચાયેલી લનેયન સોસાયટ ના સ યો પણ લંડનથી જયકૃ ણભાઈનો એ સપટ ઓ પ નયન લેવા માટે તેમને લા ટ પે સમેન મોકલતા. અમદાવાદમાં યો યેલી ભારતની પહેલી આ ુવદ કો ફર સમાં ૧૦૪ ડ ી તાવ હોવા છતાં જયકૃ ણએ હાજર આપી દેશભરથી આવેલા વૈદ મ ો ું સંબોધન કર સભા ું સફળ ત ન ધ વ ક ુ. જ ુ રાત વ ાપીઠ અમદાવાદના વ ાથ ઓ અને શ કો માટે તેમણે ખાસ લે ચસ પણ યો યા અને ગાંધી સાથે સાબરમતી આ મ આવી વડ ું રોપણ ક ુ. મહા મા ગાંધીના સે ેટર મહાદેવભાઈ દેસ ાઈના મતે જયકૃ ણભાઈ એક ફરતા અવ ૂત હતા જે માણતા હતા.
ૃ ોને જ પોતાનો ઈ ર
પોતાની દકર દું રબેન બીમાર ને કારણે અવસાન પામી યારે એ આઘાત ૮૦ વષના જયકૃ ણ ન રવી શ ા અને ૩ ડસે બર ૧૯૨૯ના રોજ તેમણે છે લો ાસ લીધો. બી દવસે છાપામાં સરદાર પટેલે તેમની ૃ ુન ધ લખી. નવ વન સમાચારપ માં ગાંધી એ ' જ ુ રાતના પનોતા ુ ની ચર વદાય' શષક હેઠળ લ ું કે ' જ ુ રાતની ૂ મ જયકૃ ણભાઈનો ઋણ ારેય ન હ ક ૂ વી શકે. જ ુ માં ગાઈડ નામની સં થામાં તેમ ું અધ ત ૂ ં ુ છે , માંડવીમાં તેમના નામનો એક બગીચો છે અને આયના મહેલ ુ ઝયમમાં તેમણે બનાવેલા વન પ તઓના હબ રયમ દ શત કરાયા છે . બસ, ક છમાં તેમની આટલી જ ૃત ળવી શકાય છે , તે ખેદની વાત છે .
8.
ુ તક સમી ા
કોમન ઇ ડયન વાઈ ડ
લાવસ (Common Indian Wild Flowers) - આઇઝે ક
કે હમકર બીએનએચએસ 'સામ યક હોન બલના વાચકો, આઇઝે ક કે હમકરની ઇ ડયન વાઇ ડ લાવસ પરના નય મત લેખોથી પ ર ચત હશે. દું ર અને જગલી અસં ય રગોના ૂ લો, ર તાઓ, બેકયા સ, જગલો અને દેશભરના ર તાઓ પર મળ આવે છે . સામા ય ર તે ન ધેલ, વખાણાયેલી અને પછ લ ૂ ી ગયેલ, આ જગલી ૂ લોને વ ૃત ર તે દ તાવે કૃ ત અથવા સ ચ કરવામાં આ યા નથી. લેખક કોમન ઇ ડયન વાઇ ડ લાવસમાં આ તફાવત ભરવાનો યાસ કરે છે - એક બન- ન ણાત માગદ શકા જે ખાસ કર ને કલા મ ે ી ૂ લ- નર કને સહાય કરશે.
થાય છે જે પણ
ુ તકમાં શામેલ છે .
આ ે માગદ શકામાં ભારતીય પક પની 240 સામા ય અને રસ દ જગલી ૂ લોને વણવેલ છે , જેમાં દરેક જગલી ૂ લો ુ સં ત વણન કરેલ છે . આ ુ તક ૂ લોના છોડ, ભારતીય ઉપખંડની આબોહવાના ભાવો, થા નક ગ ૂ ોળ, વન પ તઓ અને બાયો જઓ ા ફક ે ોના પ રચયથી શ થાય છે . જગલી ૂ લો જોવા, તેમને ફોટો ાફ કરવા અને બાગકામ માટેન ી ટ સ દાન કરવામાં આવી છે . છોડો, પ ુ ો, વેલાઓ અને કેટલાક નાના ૃ ો પણ આવર લેવામાં આ યા છે . અં ે અને થા નક ભાષાઓમાં સામા ય નામો દાન કરવામાં આ યા છે . જગલી ૂ લો વશે લેખક જણાવે છે , કે મોટેભાગે તે ભારતીય ઉપખંડની ૂળ વતની છે , તેમ છતાં કેટલીક વદેશી છે જે સફળતા વ ૂ ક આપણા પયાવરણમાં
હમાલયના જગલી ૂ લોને આ ુ તકમાં હે ુ વ ૂ ક અવગણવામાં આ ું છે , કારણ કે તેન ા પર સં યાબંધ ુ તકો પહેલથ ે ી ઉપલ ધ છે . આમાંન ા કેટલાક જગલી ૂ લોની દુલભતા અને તેન ે બચાવવા અને રુ ત કરવાની જ રયાત પણ હાઈલાઇટ કરવામાં આવી છે . "બોટ નકલ વાસો પર, વ ાથ ઓ ખોટા ઉ સાહથી લા ટના ન ૂન ા એક ત કર ને બેગોને ૂ લ કર લે છે . લા ટકના બેગમાં એક ત કરવામાં આવેલી મોટાભાગની સામ ી, ઓળખ માટે અયો ય ર તે ખરાબ કરે છે . આ કારની નકામી ૃ ને નયં ત કરવા અથવા નયં ત કરવાની જ ર છે . ઘણીવાર, વ ાથ ઓની બૅચીસ પછ બૅચીસ અ ુક લા ટ જૂ થને જ એક ત કરે છે જે સામા ય નથી." આ ુ તક તેમના કુ દરતી વાતાવરણમાં જગલી ૂ લોની સં યાબંધ આકષક રગીન ફોટો ા સ ારા રજૂ કરવામાં આવી છે . ુ તકના અંત ભાગમાં સંદભ ની ૂ ચ પણ રૂ પાડવામાં આવી છે . આઇઝે ક કે હમકર
ારા
કા શત: બીએનએચએસ અને ઓ સફડ
ુ નવ સટ
સ ે .
9. Flowers Of The Sunday આજે આપણે જે
દું ર
ૂ લનો પ રચય મેળવવા જઈ ર ા છે તે ૂ લના ફોટો અમારા માનીતા મેડમ Rupalben Mankad એ મોક યા છે તે કૃ ત યે ગાઢ મ ે ધરાવે છે . હાલ અમે જે પણ છ એ તે પલબેનના આશીવાદ ુ પ રણામ છે . ો યોલમ મેજસ (Tropaeolum majus) એ ો યોલેસ ી (Tropaeolaceae) કુ ળની એકવષા ુ વન પ ત છે અને આ કુ ળનીની એકમા નસ છે . તે Nasturtium, Garden nasturtium, Indian cress, lark's heel, monk's cress તર કે પણ ઓળખાય છે . તે ું ઉ પ થાન દ ણ અમે રકાનો એ ડ સ દેશ છે . તે યાપક ર તે શ ુ ોભન અને ઔષધીય વન પ ત બંન ે તર કે ઉગાડવામાં આવે છે . આ એકવષા ુ છોડ બગીચાઓમાં ુશ ુશાલ રગોના રેઈ બોનો ઉમેરો કરે છે .
આકારને દશાવે છે . દલપ
તેન ા છોડ હ બ સયસ, એકવષા ુ, ચમકદાર અને કડક હોય છે . કાડ નળાકાર અને શાખાઓ ફેલાયેલ હોય છે . લાંબા પણદડ પર એકાતરે પાંદડાઓ આવે છે , જે ગોળાકાર ઢાલ જેવા હોય છે . પાંદડાઓની ઉપલી બાજુ લીલા રગની અને નીચેન ી બાજુ આછા લીલા રગના હોય છે . ૂ લો એકલા, જે પણના અ પરથી નીકળે છે . વ પ 5 કોણાકાર અને પીળા રગના વ ચ થી બનેલા છે , જે વ તરેલ પાછળના શંકુ લાલ, નારગી અથવા પીળા રગના હોય છે .
તે ું સામા ય નામ એ હક કતનો ઉ લેખ કરે છે કે તેમાંથ ી ઉ પ થ ું એક તેલ જે રાઈના તેલ જેવીજ છે . પે નના વન પ તશા ી નકોલસ મોનાડસ ારા થમ આ તને પે નમાં આયાત કરવામાં આવી હતી. તેણે 1569 માં ુઝ આઉટ ઓફ ધી ૂ ફાઉ વે વ ડમાં એક લેખ કા શત કય હતો જેમાં તેમણે અ ય વ ુઓ પૈક , દ ણ અમે રકામાં આવેલા છોડ અને ાણીઓની શોધ કર હતી. લીશના વન પ તશા ી જો ગેરાડ ુરોપમાંથ ી 1597 માં આ લા ટના બીજ ા ત કયા હતા, જે ુ તક હબલમાં અથવા લા ટે ઝની જનરલ હ ટોર ારા અહેવાલ આ યો છે . તે ું બોટ નકલ નામ વી ડશ વન પ ત કાલ લનીયસ ારા આપવામાં આ ું હ ,ું તેમણે આ નસ ું આ ું નામ પસંદ ક ુ કારણ કે આ વન પ ત તેન ે એક ાચીન રવાજની યાદ અપાવી હતી: ુ માં વજય થાય પછ , રોમનમાં એક ોફ પોલ બાંધતા (અથવા ોપીયમ, ીક ોપીયાન પરથી આ ,ું જે ું અં ે " ોફ " થાય) જેન ા પર શ ઓ ુ ના શ ો લટકાવવામાં આવતા હતા. છોડના ગોળાકાર પાંદડાઓ લનીયસને ઢાલની અને તેન ા ૂ લો લોહ થી રગાયેલા હે મેટની યાદ અપાવતા હતા.