નસગ સે ુ
1
નસગ સે ુ
વ ભરમાં જળવા ુ પ રવતનની ઘટનાઓ ઝડપથી વધી રહ છે , તેના લીધે માનવ સ હત અય વ જ ુઓ ું વન જ નહ પર ુ કૃ ષ અને વન પ ત જગત માટે ખતરો વ ુ ગંભીર બની ર ો છે . ઓઝોન તરમાં વધતા જતા છ ોને લીધે અ ાવાયોલેટ કરણોના કારણે થતાં ુકસાન ઉપરાત, વાતાવરણીય તાપમાનમાં બદલાવને કારણે આઇસબગને પીગળવાથી ચ વાત અને તોફાન જેવી આફતોમાં તાજેતરના વષ માં અ ૂત ૂવ વધારો થયો છે . જો ન ણાતોની વાત માનીએ, તો પ ર થ ત ભ વ યમાં વ ુ વકટ બની શકે છે , જો કે આવી માનવ ૃ ઓ તા કા લક અસરથી રોકવામાં ન આવી તો, સમ જૈવ વ વધતા પર સંકટના વાદળો ઘેરાય ર ા છે . આ વા ત વકતાને નકાર શકાય નહ કે આપણી ઇકોલો એક ર તે અથવા બી ર તે વશાળ વોથી લઈને ુ મ વા ઓ પર આધા રત છે . આ બ ું ય અથવા પરો ર તે એકબી સાથે સંબં ધત છે , કેમ કે કેટલાક સ વો ઓ સજન ઉ પ કર ર ા છે જેમાંથી મ ુ ય ાસ લે છે . બી બાજુ , આવા ઘણા ાણીઓ છે , જે મોટ તઓને ખોરાક ૂરો પાડે છે . આમ, તે કહે ું અ તશયો ત ુ ત નહ હોય કે ઇકોલો કલ સં લ ુ ન ળવવામાં દરેક વની મહ વ ૂણ ૂ મકા હોય છે . સ ક ું ત રા ના રપોટ 'State of Worlds Forest 2020' બતાવે છે કે વષ 1990 થી ખેતી અને અ ય કારણોસર જમીનનો ઉપયોગ કરવાને કારણે લગભગ 42 કરોડ હે ટર ૃ ો કાપી નાખવામાં આ યા છે . વ ભરમાં આશરે 80 મ લયન લોકોને જગલો હ રત રોજગાર ૂરો પાડે છે . અહેવાલમાં ગંભીર ચતા ય ત કરવામાં આવી છે કે જગલો કાપવાથી જૈવ વ વધતામાં ન ધપા ુકસાન થઈ ર ું છે . આશા કર એ છ એ કે લેખોની વ વધતા અને સંયોજનને વાચકો પસંદ કરશે અને આ ણકાર ઓ જળવા ુ પ રવતનની પડકારનો સામનો કરવામાં ઉપયોગી સા બત થશે. આભાર Sarman Ratiya - નસગ સે ુ
2
નસગ સે ુ
અ ુ મ ણકા 1. ઝે ર અને હા નકારક છોડ - વલાયતી ખરસાણી 2. પ ી પ રચય - નાનો લીલો પતરાગો 3. નદણ - જગલી મ ઢ આવળ 4.
દું ર પતં ગ ું -
5. વેલા ુ ત શાકભા 6.
મસન ટપ પાક - જુ મખડ
ુ ત થવાની કગાર પર ભારત ું એક મા
ૃ
:
દ રયાઈ ના ળયેર (ડબલ કોકોનટ) 7. પાર
તના ૂ લો ું
ૂ યવધન
8. ભારતમાં થશે હવે હ ગની ખેતી 9. Flowers Of The Sunday
3
નસગ સે ુ
1. ઝે ર અને હા નકારક છોડ - વલાયતી ખરસાણી વલાયતી ખરસાણી બાગ બગીચાઓની વાડમાં
શ ુ ોભનની
વન પ ત તર કે ઉછે રાય છે . તે ું વૈ ા નક
નામ
ટથીમેલોઈડ સ
પે ડલે થસ
(Pedilanthus છે
tithymaloides)
અને
તે
ફ ુ ોરબીએસી (Euphorbiaceae) કુ ળની અં ે
વન પ ત માં
ડે વ સ
છે .
તેને
બેક
બોન
(Devil's back bone) કહે છે . તે અમે રકા ું આ
ળ ૂ વતની છે અને
ત આ કા, એ શયા અને ઓશે નયામાં દાખલ
કરવામાં આવી છે . વલાયતી ખરસાણી સી ુ વધ ું બહુ વષા ુ માંસલ ઉપ ુપ છે , જે 1 મીટર જેટ ું અને દૂધ જેવી
ું વધે છે , શાખાઓ વાંક ક ૂ (ઝ ગઝે ગ)
ીર ધરાવે છે . પણ એકાતરે આવેલા, અંડાકાર
કે લંબગોળ, આકારમાં વ વધતા જોવા મળે છે અને પાનખર કારના હોય છે .
ુ પ વ યાસ સાયેથીમ
છે ડા પર આવે છે . નપ ો લાલ,
કારનો શાખાઓના
લ ુ ાબી કે કેસર રગના અને
લે સ જેવા આકારના હોય છે . ફળો
ુ ક
કારના અને 3 4
નસગ સે ુ
ખાંચાઓવાળા હોય છે .
ૂ લો અને ફળો
આ ુ ર
થી મે
મ હનામાં જોવા મળે છે . તે બાગ બગીચાઓની વાડમાં ઉછે રાય
છે .
શ ુ ોભનની વન પ ત તર કે
કેટલાક
વ તારોમાં, તે ઝે ર જમીનને ુધારવા માટે વાવવામાં આવે છે . ઉ પ
ીર
વચામાં
બળતરા
કરે છે . તેના પાંદડા
ઉકાળ
બનાવવામાં
આવતી
ચાનો
ઉપયોગ
અ થમા,
ખાંસી,
ગળાની
બળતરા,
મોઢાના ચાંદા અને વેને રયલ રોગની સારવાર માટે થાય છે . તે ું અં ે
નામ ડે વ સ બેક બોન વાંક ૂક
શાખાઓ જે કરોડર જુ જેવી દેખાય છે .
(ઝ ગઝે ગ)
ત ું નામ
ીક
શ દ પે ડલન પરથી આ ું છે , જેનો અથ સે ડલ થાય છે અને એ થોસનો અથ
ૂ લ થાય છે . આ ું નામ તેના
દેખાવ સે ડલ જેવો હોવાથી પ
ૂ લનો
ું છે .
5
નસગ સે ુ
2. પ ી પ રચય - નાનો લીલો પતરાગો નાનો લીલો પતરગો તેજ વી રગ ું, નાજુ ક અને પાત ુ પ ી છે . તેને અં ે
માં
બી
(Green
ઈટર
-
Bee - eater), ીન
બી
-
ીન મોલ ઈટર
(Small Green Bee eater), લટલ
ીન બી
- ઈટર (Little Green Bee - eater) કહે છે અને તે ું વૈ ા નક નામ મીરો સ ઓ રએનટે લસ
(Merops orientalis) છે . ીન બી - ઈટર
સવાય પતરાગાની
જ ુ રાતમાં કુ લ પાંચ
તઓ જોવા મળે છે : Blue-bearded Bee-eater, Blue-cheeked
Bee-eater,
Blue-tailed
Chestnut-headed Bee-eater
અને
Bee-eater,
European Bee
Eater.
6
નસગ સે ુ
તેનો શર રનો ઉપરનો ભાગ લીલા રગનો,
યારે મા ું અને
ચહેરો ચળકતા બદામી કે રતાશ પડતાં રગનો હોય છે . શર રના નીચેના ભાગો અને પાંખો પણ લીલા રગની હોય છે . તેની ચાંચ કાળા રગની અને થોડ વ
હોય છે .
ૂંછડ માં વ ચે તાર
જેવા લાંબા બે પ છા હોય છે . નર અને માદા પ ી દેખાવમાં સમાન હોય છે . આ પ ી રગની
એ
ૂબ જ
દું ર છે .
નાનકડ ઘંટડ ઓના મ ુર અવાજની જેમ ટ ટ - ટ ટ અથવા -
ું
જ ું ન કરતાં હોય છે .
તે મોટા ભાગે તાર અને ઝાડની ડાળ ઓ પર બેસી ચારે બાજુ
નર ણ કરતા
હોય છે . તે હવામાં ઉડ ને ઉડતા
વડા, પતં ગયાઓ,
માખી,
મધમાખી,
ગ ે ન
લાઇ વગેરેને આરોગે છે . તે હવાઈ દાવપેચમાં મા હર છે . ખોરાકને ખાતા પહેલાં કટકોની
પાંખો,
બા
આવરણ, ઝે ર ડખ વગેરેને દૂર કરવા માટે તાર કે ડાળ પર પોતાની ચાંચ વડે કટકને વારવાર પટકે છે . તે મોટા ભાગે 7
નસગ સે ુ
સવારે 7 થી 8 અને સાંજે 4 થી 5 વા યાની વ ચે ખોરાક શોધતાં જોવા મળે છે . આ પ ી સમ
ભારતમાં જોવા મળે છે . તે વ ુ સામા ય ર તે
ુ લા મેદાનો, ઝાડ ઝાંખરાવાળા વ તારોમાં, ખેતરોની ન
ક,
બાગ - બગીચાઅો વગેરેમાં જોવા મળે છે . તે પાણીની ન
ક
પણ જોવા મળે છે કારણ કે તે સરળતાથી
ગ ે ન
લાઇઝને
શોધી શકે. આ પ ી ઘણીવાર જોડ માં જોવા મળે છે પર ુ કેટલીકવાર નાની વસાહતો અથવા બી માળાઓ બનાવે છે . તે
ૂળ કે રેતીમાં
બી-ઇટસની ન
ક
નાન કરતાં જોવા મળે
છે . તેની માળાઓ બાંધવાની ઋ ુ ફે આ ુ ર થી મે
ુધીની છે . તેનો
માળો ભેખડ, માટ ના પળા કે ઢગલાં, રેતાળ સપાટ માં એક આડ ટનલ (નાળ) ખોદ ને તેના છે વાડે મોટ ગોળાકાર જ યા બનાવે છે અને તેમાં 4 થી 7, દૂ ધ -ું સફેદ રગના
ડા
ક ૂ ે છે .
નાર અને માદા બંને ઘરે ું ફરજો સમાન ભાગે વહચીને કરે છે .
8
નસગ સે ુ
3. નદણ - જગલી મ ઢ આવળ જગલી
મ ઢ આવળ
આ વ ુ દક
ઉપયોગી ક છમાં
ન દણ ુ કળ
છે ,
જે
માણમાં
ખેતરોની અંદર ન દણ તર કે ઉગી નીકળે છે . તે ું વૈ ા નક નામ
સે ા
હોલોસેરેસીયા
(Senna holosericea) અને
તે
છે
સઝાલ પ નએસી
(Caesalpiniaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તે ઇ જ તથી સોમા લયા અને ભારત ું
ળ ૂ
વતની છે . વ માં તે અરે બયા, ઉ ણક ટબંધીય આ કા, દ ણ પ એ શયામાં જોવા મળે છે , જ ુ રાતમાં તથા
યારે ભારતમાં તે આં
મ
દેશ અને
જ ુ રાતમાં તે ખાસ કર ને ક છ અને ઉ ર
જ ુ રાતમાં જ જોવા મળે છે . જગલી મ ઢ આવળ બહુ વષા ુ છોડ છે જે 20 સેમી જેટલો ચો વધે છે . શાખાઓ ચડતા પ વત
ુ મ પ છાકાર સ ક ું ત
મમાં ગોઠવાયેલા. પણ એક કારના, પ ણકાઓની 4 - 8 9
નસગ સે ુ
જોડ, લંબગોળ - અંડાકાર અને ઉપપણ જોવા મળે છે . ુ પ વ યાસ શાખાઓના અ ભાગે
અથવા
પણના
આધાર
પાસેથી
નીકળતો
કલગી તેમાં પીળા રગના
ૂ લો આવે છે . ફળો શ બી
કારનો અને કારના, ચપટા,
લંબગોળ, સહેજ વળે લા અને તેના પર ઉભી હાસોનો અભાવ હોય છે . બીજ 4 - 8, રગના હોય છે .
દયાકાર અને પીળાશ પડતાં
ૂ લો અને ફળો
ૂરા
સ ટે બર થી ઓ ટોબર
મ હનામાં જોવા મળે છે . તે
રેચક
હોવાથી
કબ જયાત
(બંધકોશ), હરસ, આમવાત, સં ધવા, શીળસ,
ચમ વકાર,
ખ ુ પાક,
અલપ ,
કૃ મ,
વગેરેમાં
આફરો
જુ લાબ તર કે વપરાય છે . મ ઢ આવળ મોટાભાગે એકલી લેવાતી નથી, કેમ કે તેનાથી પેટમાં વીટ ( ક ૂં )
આવે
છે ,
આવળની સાથે હરડે,
જેથી
મઢ
ુંઠ, વ રયાળ , અજમો, સધવ કે સાકર 10
નસગ સે ુ
ઉમેર લેવાય છે . આ વ ુ દક ઔષધો જેવા કે પંચસકાર વા દ
વરેચન
ૂણ, મળ
ુ ધકર
ૂણ,
દનદયાળ
ણ ૂ , ૂણ,
વગેરેની બનાવટમાં મ ઢ આવળ વપરાય છે . ત ું નામ હોલોસેરેસીયાનો અથ ઉન જેવી કે રેશમી થાય છે .
11
નસગ સે ુ
4.
દું ર પતં ગ ું -
મસન ટપ
આ
ુંદર સફેદ રગના પતં ગયાનો પાંખનો છે ડો
તેજ વી લાલ
રગનો
હોય
તેથી તેને ટપ
છે , મસન
(Crimson
Tip) કાલટ
અથવા ટપ
બટર લાય (Scarlet
Tip
butterfly) કહેવામાં આવે છે . તે ું વૈ ા નક નામ કોલો ટસ ડેની (Colotis danae)
છે અને તે પીએર ડ (Pieridae)
કુ ળ ું પતં ગ ું છે . પાંખની ઉપરની બાજુ સફેદ હોય છે , અંદરની
યારે અ પાંખમાં
બાજુ એ
પહોળ
કાળ
કનાર
અને
તેજ વી
લાલ
રગની
ટપ
હોય
છે .
પ પાંખના
છે ડા
પર
કાળા 12
નસગ સે ુ
પ ાઓ અથવા કાળા રગના ટપકાઓ હોય છે . નાર અને માદા લગભગ સમાન હોય છે , પર ુ માદામાં અ પાંખની ઉપર લાલ રગવાળો ભાગ ઓછો અને આછો હોય છે અને તેમાંથી કાળા રગના નાના ટપકાઓની લાઈન પસાર થાય છે . પ પાંખ પર નાના કાળા રગના ટપકાઓની લાઈન હોય છે . તે જમીનની ન
ક અને આંચકાઓ ખા ું ઉડે છે . તે જમીન પર બેઠે ું પણ જોવા મળે છે . નર કરતા માદા પતં ગ ું
ઓછુ
જોવા મળે છે . તે કાટાળા ઝાડ ઝાંખરાથી
દૂર
ુ લા મેદાનમાં વ ુ જોવા મળે છે . ભારતમાં
તે
મય
ભારત,
જ ુ રાત,
પક પ ભારતમાં જોવા મળે છે , પા ક તાન, ઈરાન, સધ,
ઉ ર-પ
મ
ભારત,
યારે વ માં તે આ કા,
ીલંકામાં જોવા મળે છે .
13
નસગ સે ુ
5. વેલા ુ ત શાકભા
પાક - જુ મખડ
ુફાની ખેતી કરાતી
તોના અપ રપ વ ફળોનો ઉપયોગ ભારતમાં સામા ય ર તે
ઉના ુ
શાકભા
તર કે
થાય
દેશના
છે .
વ વધ
દેશોમાં
ુફાની
વાવેતર
કરાતી તઓમાં પણ, ફળ અને બીજના આકાર અને દેખાવમાં વ વધતા જોવા મળે છે . વ માં મળે છે . ભારતમાં 7 શંકા પદ
તઓ
ુફાની 9
તઓ જોવા
તઓ જોવા મળે છે , જેમાંથી બે છે
: Luffa acutangula, Luffa
cylindrica, Luffa echinata, Luffa graveolens, Luffa hermaphrodita
અને
શંકા પદ
તઓ
: Luffa
tuberosa અને Luffa umbellata. આ 7 -
તઓમાં Luffa acutangula ( ુફા એ
ૂ રયા) અને Luffa cylindrica ( ુફા સી લ
આ બે
તઓ સૌથી વ ુ
ણીતી છે
ુટે
લ ુ ા
કા - ગલકા) યારે Luffa
hermaphrodita ( ુફા હમ ોડાઈટા - જુ મખડ ) એ સૌથી 14
નસગ સે ુ
ઓછ આં
ણીતી
ત છે . જે મા
ઉ ર
દેશ,
બહાર,
દેશ,
કણાટક, મ ય દેશ અને
જ ુ રાતના
કેટલા
વસતરોમાં
વાવવામાં આવે છે , જેમાં ખાસ કર ને પોરબંદર જ લો. આજે આપણે સૌથી ઓછા સત ુ તયા વશે
(Luffa
ણીતા શાકભા
ણી ું. તે ું વૈ ા નક નામ
hermaphrodita)
છે ,
જુ મખડ કે ુફા હમ ોડાઈટા
જે
કુ કરબીટેસી
(Cucurbitaceae) કુ ળની વન પ ત છે . વણન
:
જુ મખડ
એકવષા ,ુ
લ ગી
ૂ રો હ
વ પની
વેલ
કારની
વન પ ત છે . ખરબચડુ
અને
ૂણાઓવા ં ુ છે . પણ,
ૂ લો અને બીજ
કાડ 5 હોય
ુર યા અને ગલકા જેવા જ હોય 15
નસગ સે ુ
છે પણ કદમાં થોડા નાના હોય છે . એક જ છોડ પર નર ૂ લો અને
લ ગી
ૂ લો
જોવા
મળે છે . ફળો લાંબા, અંડાકાર કે
ગોળાકાર
અને એક જ શાખા પર 5 7 જોવા મળે છે અને
ફળની બહારની સપાટ
ુવાળ અથવા થોડ હાસો
હોય છે . ચોમાસામાં તે ું વાવેતર કરવામાં આવે છે ,
ારેક તે ું
ઉનાળામાં પણ વાવેતર કરવામાં આવે છે . ઉપયોગ : તેના કાચા ફળો ું વ વધ છે . સત ુ તયા ું મહ વ જોવા છે ,
કારે શાક કરવામાં આવે
ૂવ ઉ ર દેશ અને પડોશી બહારમાં ધા મક યાં મ હલાઓ
થા નક ઉ સવ ‘ જ તયા’
નો 24 કલાકનો ઉપવાસ સત ુ તયા ુ શાક ખાઈને ઉપવાસ તોડે છે .
16
નસગ સે ુ
6.
ુ ત થવાની કગાર પર ભારત ું એક મા
ૃ
:
દ રયાઈ ના ળયેર (ડબલ કોકોનટ) વન પ તશા
ીઓ દુલભ
ત ું 125 વષ જુ ું દેશ ું એકમા
'દ રયાઈ
ના ળયેર (ડબલ કોકોનટ)' ૃ ને
બચાવવા
સમયથી
ઘણા
ય નો
કર
ર ા
છે .
વન પ તશા માટે ઉ
ક ુ તા ું કારણ એ છે કે આ ના ળયેર ું
બંગાળની રાજધાની, કોલકાતા ન આચાય જગદ શચં છે . આ
ૃ
માં ૃ
પ
મ
ક હાવડાના 232 વષ જુ ના
બોઝ ભારતીય વન પ ત ઉ ાનમાં
અહ
લોકો
ટશ લોકો
ારા
થત
ટ શ ભારતના સમયે
1894 માં વાવવામાં આ ું હ .ું વૈ ા નકોને ડર છે કે ડબલ ના ળયેરની
ત ું આ માદા
ૃ
હવે મર જવાના આરે છે .
તેથી, તેની દેખભાળ પર ઘ ં યાન આપવામાં આવી ર ું છે . તાજેતરના દાયકાઓમાં, વૈ ા નકો
ારા આ ના ળયેરનાં
ફલન કાય કરવવા માટે ઘણાં ગંભીર છે . તેમાં ફલન તો શ
થ ,ું પર ુ હ
ૃ માં
ય નો કરવામાં આ યા ુધી તેમાંથી કોઈ
પ રપ વ ફળ મેળવી શકા ું નથી. 17
નસગ સે ુ
આચાય જગદ શચં ી
બોઝ, ભારતીય વન પ ત ઉ ાનના
ુરેટર
એસ.એસ.
હ મદના
કહેવા
માણે,
જો આ
ૃ ના મર પહેલાં ફળ
જતાં
પ રપ વ તૈયાર
થઈ
તો
તેની
ય, જ યાએ ૃ શકાય
બીજુ
તૈયાર
કર
તેમ
છે .
આ પ થ તમાં દેશને બીજુ એક ડબલ ના ળયેર ું
ૃ
જો ફળ પ રપ વ થતા પહેલા જ આ
ય, તો તેને
ૃ
બચાવવા માટે વૈ ા નકોએ વષ થી કરેલા અને ભારતમાં આ ું કોઈ આવા ના ળયેરનાં જોવા મળે છે . આ દેશોમાં વષ
ૃ
ૃ
ફળો (25
ય નો ન ફળ જશે
રહશે નહ .
ૃ
ફ ત સેશે સનાં બે ટા ુઓ પર જ ું ભારત,
ીલંકા અને થાઇલે ડ જેવા
ટશ લોકોએ વાવેતર ક ુ હ .ું ુધી
મર
મળશે.
આ
ૃ ો 1200
વી શકે છે અને વન પ ત વ માં સૌથી મોટા કલો ામ વજન
ધ ુ ી) અને પાંદડાઓનો વજન 18
નસગ સે ુ
સહન કર શકે છે . વૈ ા નકોના મતે ભારત ું આ ડબલ ના ળયેર ું ૂ દેશ અને આબોહવામાં થ તમાં તે પોતા ું
જુ દા
વકસી ર ું છે . તેથી આવી
વન સં ૂણ ર તે
છે લા એક વષથી આ
ૃ
વી શકશે નહ .
ૃ માં કોઈ ન ું પણ
નીક
ું નથી
અને તેના હાલના પાંદડા પણ ધીરે ધીરે પીળા થઈ ર ા છે . તે ચતાનો વષય છે . આચાય
જગદ શચં
બોઝ,
ભારતીય
ૂત ૂવ નદશક, એચ.એસ. દેનાથના કહેવા ઝાડ 94 વષ ું હ ,ું હતા. નર
ૃ
માં, નર
ૃ ની શોધ શ
ઉ ાનોના
માણે, ' યારે આ
યારે તેમાં પહેલી વખત
યારે અમને ખબર પડ
પરાગન માટે નર
વન પ ત
કે તે માદા
ૂ લો આ યા ૃ
છે , અમે
કર . એવામાં સૌથી ન
ીલંકાના રોયલ બોટ નક ગાડનમાં જોવા મ ૂ લના પરાગને આ
લાવવામાં આ ું હ ,ું પર ુ
ૃ
ું. 2006
માટે કૃ મ પરાગનયન માટે
યાસ ન ફળ ગયો.
તેમણે ક ું હ ું કે, 2013 માં, થાઇલે ડના બી
એક નર
ૃ ના પરાગથી પરાગનયન કરા ું હ .ું આ સમયે સફળ થયો અને
ક
ૃ ે ફળ આપવા ું શ
યાસ
ક .ુ તે પ રપ વ
થવામાં ઓછામાં ઓછુ હજુ એક વષ લાગશે,
યાર બાદ 19
નસગ સે ુ
વૈ ા નકો તેના બીજ કાઢ શકશે. બગીચાના વૈ ા નકો એ પણ ડબલ ના ળયેર ું આધા રત
ૃ
ુન
ત કર ર ા છે કે આ
કોઈ રોગથી પી ડત ન થાય.
લીમડા
ૂ ગનાશકનો ઉપયોગ રોગોથી બચાવવા માટે કરવામાં
આવી ર ો છે .
ૃ ને તેના ભારે ફળના વજનથી બચાવવા
માટે દોરડાઓનો ઉપયોગ કર ને ટેકાઓ આપવામાં આવી ર ા છે . દુભા યવશ, જણા યા
બોટ નકલ
સવ
ઓફ
જ ુ બ, આ ડબલ ના ળયેરનાં
વષ પહેલાં
ૂ ગનો સામનો કરવો પ
ઈ ડયાના
વૈ ા નકોના
ૃ ની ટોચ બે -
ણ
ો હતો. આનાથી તેના
વા ય ઉપર વપ રત અસર પડ . તેનો વકાસ લગભગ બંધ થઈ ગયો છે . આ
ૃ ને
આવી
થ તમાં, ફળ પ રપ વ થાય યાં
વંત રાખવા માટે તમામ
ુધી
ય નો કરવામાં આવી
ર ા છે . ુ ત થવાની ધાર પર ડબલ ના ળયેર ું ઝાડ ડબલ
ના ળયેર
સે શલે રકમ) એક ચા વધતા
(લોદોઈ સયા
માલ દ વકા
અથવા
એલ.
ૂબ જ રસ દ પામ છે . આ 30 મીટર
ૃ માં પ છાકાર પણ હોય છે અને તે 1200 20
નસગ સે ુ
વષ
ધ ુ ી
વે છે . તેમના
ાકૃ તક
વ પમાં આ
સેય ચ લીઝ
( હદ
ન ે ાઈટની
ૃ ો
મહાસાગરમાં
ટેકર ઓ
પર
થત
ટા ુઓ) માં જોવા મળે છે . આ ૃ ો
લગભગ
ુત
તઓની
કેટગ ે ર માં છે . તેથી, તેઓ કાયદા ારા
ુર ત છે . નર અને માદા
ૃ ો જુ દા જુ દા હોય છે . માદા ૃ ોના ફળ લીલા રગના અને મોટા દય આકારના હોય છે . તેમ ું વજન 15-20 કલો અને તે પ રપ વ થવામાં 5-8 વષ લે છે . વચાની નીચે તં ઓ ુ નો એક તર હોય છે , જે
ૂરા રગના હાડકા જેવી દેખાય છે . આ
કવચની અંદર બે ખંડોવા ં ુ બીજ હોય છે , જે વન પ ત વ
ું સૌથી મોટુ (50 સે.મી.) અને સૌથી વજનદાર બીજ છે .
ક ુ ાયેલા ફળો ઘણીવાર ભારતના દ રયા કાઠે તરતા જોવા મળે છે .
લોકો તેમને આ રુ તાથી એક ત કરે છે . આ કવચનો
ઉપયોગ ભારતના
ભારતમાં
સા ુઓ
તેમના
ણીતા વન પ તશા
ી
કમંડલ
માટે
કરે
ોફેસર એચ. વાય.
છે . મોહન
રામે ડબલ ના ળયેર વશે અનેક વૈ ા નકો લેખો લ યા છે . તેમના કહેવા
માણે, ડબલ ના ળયેર ું
નૌકાદળના કે ટન લઝારે પકૌ ટ
ૃ
સૌ
થમ
ેચ
ારા શોધા ું હ .ું
21
નસગ સે ુ
7. પાર
તના ૂ લો ું
ઓ લએસી (નાઈટ
ૂ યવધન મન) કુ ળ સાથે સંકળાયેલ, હર સગાર, પાર
ત, જયપવતી
જેવા
વ વધ
નામોથી
ઓળખાય
છે .
પાર
ત ું
વૈ ા નક
નામ
ન ટે થસ આબ ર તે ભારત ું
ટસ
છે .
ળ ૂ વતની છે અને ઉપ હમાલય અને દ ણમાં
ગોદાવર ના વ તારોમાં યાપકપણે વત રત છે . તેને પ વ ધા મક માનવામાં આવે છે . તેના
ૂ લો અને પાંદડા
અને ઔષધીય હે ઓ ુ માટે વપરાય છે . તેના સ હત ઇ ડોને શયા અને મલે શયા વગેરેમાં
અને ુશોભન
ૂ લો ભારત
ણીતા છે અને
ુશોભન હે ઓ ુ માટે બગીચામાં ઉગાડવામાં આવે છે . પાર
તના
ૂ લોમાં આહલાદક
ગ ુ ધ ં હોય છે . આ
પાંચથી આઠ સફેદ પાંદડ ઓ અને નારગી-લાલ આ
ૂ લોમાં
બ ુ હોય છે .
ૂ લો સાંજના સમયે ખીલે છે અને વહેલી સવારે ખર પડે
છે , તે એક સાથે બેથી સાતના જૂ થોમાં ખીલે છે .
તેમાં
લેવોનોઈ સ, એ થોસાય નન અને ચમેલી જે ું તેલ હોય છે . 22
નસગ સે ુ
ૂ લોની નારગી ઉપરાત,
લ ુ ર કોરોલામાં કેરો ટનોઇ સ હોય છે . આ
તે
કેસર જ
ુ
જે ું કુ દરતી
કલર એજ ટ છે
અને
તેમાંથી કેસર આછો પીળો કે નારગી રગ મળે
છે .
શ ુ ોભન માટે વ વધ ડેજટ અને ખા
પદાથ માં કલર એજ ટ
તર કે તેનો ઉપયોગ થાય છે . કેટલાક આવ યક તેલ, રગીન પદાથ ( ન ટે થન), મૈ નટોલ, ટેનીન અને તેજ વી નારગી રગની કોરોલા
ુકોઝ પણ
બ ુ માંથી મેળવવામાં આવે છે .
સામા ય ર તે અક ઉકળ અથવા પાણીમાં તા
અને
ૂ લો પલાળ ને મેળવી શકાય છે . કેસર રગની કોરોલા ઠડ અને
ક ુ ા બ ુ ને
ૂક જ યાએ હવા ુ ત ક ટેનર અથવા સીલ બંધ
લા ટકની બેગમાં ૂ લોના અ યંત જેવા
ૂ લોની
ુંદર
ક ૂ વી અને સં હત કર ને રાખી શકાય છે . ૂ યવધન ઉ પાદનોમાં, માળાઓ,
લ ુ દ તા
ુશોભન ઉ પાદનો બનાવવામાં આવે છે . આ સાથે, તેનો
ઉપયોગ હે થ
ક, હબલ લાવર ટ , પર
ુમ, આવ યક તેલ, 23
નસગ સે ુ
ક ટ નવારક, સ દય
સાધનો વગેરે જેવા ઉ પાદનો બનાવવા માટે પણ થાય છે . ક ુ વીને
વ વધ
ૂ લોને કારના
ઉ પાદનો ઉ પ
કરવામાં
આવે છે . આ ઉપરાત, તેમાં
ઘણા
રજન યો
જેમ
કે
ઝે થો ફ સ
કેરો ટનોઇ સ,
ુ ટન,
એ થોસાય નન,
વગેરે,
જેવા પોષક ત વો હોય છે ,
ફામા
ુ ટકલ
સંયોજનો પણ આ ૂ લોમાંથી તૈયાર કરવામાં આવે છે .
થા નક
તરે
પાર
તના
ૂ લો ું
ૂ યવતન
અને ખેડુતો,
ખાસ
કર ને
મ હલાઓને રોજગાર પેદા કરવામાં મદદ કરશે. તબીબી મહ વ ઉપરાત, તેનો ઉપયોગ
ૂખ, યકૃ ત અને પ રસ વષયક વકાર,
જૂ નો તાવ, મેલે રયલ, સાય ટકા પીડા અને સં ધવા માટે પણ થાય છે . • સં હ આ
ૂ લો સ ટે બરથી ઓ ટોબર મ હના દર મયાન એક ત
કરવામાં આવે છે . હાથથી ક ૂ ા
વ પે કર
ટું લ ે ા ૂ લોનો ઉપયોગ તા
શકાય છે .
ૂ લોને છાયામાં 2-3
અથવા દવસ 24
નસગ સે ુ
ૂકવવામાં આવે છે અને સમાન કદનો સરસ પાવડર તૈયાર કરવામાં આવે છે . •
ૂ લની ામ
ક બનાવવાની ર ત: 10
ક ુ કેસર
ૂ યવધક
ૂ લો અથવા 2
બ ુ ને અ ુ મે એક લટર પાણીમાં ઉકાળ ને
સરળતાથી ૂ લની •
ામ તા
ક તૈયાર કરવામાં આવે છે .
ોડ સ : ખોરાકમાં
ૂરક તર કે પાર
ૂ લોની લોક યતા તેના વાદને કારણે છે .
તેનો ઉપયોગ ખીર,
જલેબી, લાડુ, બફ જેવી ઘણી ભારતીય મીઠાઈઓમાં અને રગ તર કે થાય છે .
પ
વાદ
મના ઘણા દેશોમાં, કેક અને
ુ ડગ, કૂ ક નો લોટ તૈયાર કરવા માટે પાર ાકૃ તક ખા
તના
તના
ૂ લોનો
પદાથ તર કે તેના રગનો ઉપયોગ થાય છે .
તેમાંથી તૈયાર કરાયેલા વ વધ ઉ પાદનો જેમ કે: રેડ ટુ સવ પીણાં, વા દ કુ ફ ,
આઇસ મ, લોકોમાં વ ુ લોક ય થઈ શકે છે .
વીટ ટોફ , લોલી કે ડ , જેલેટો, આઈ
ઉપર, તૈયાર
મ અને ડોનટ
વાદવાળો છટકાવ પાવડર ( લેવર
ંકલ
પાઉડર) વગેરે બનાવવા પર કામ ચાલી ર ું છે . • ભ વ યમાં તેના ઉપયોગ : મ હલાઓ માટે ુ ક -
ી ટગ કા સ,
ૂ લની ગોઠવણ, તા
ક ુ મા સ, વોલ હ ગગ, પેપરવેટ, ૂ લ આધા રત નવીન વ
ુઓ 25
નસગ સે ુ
અને પોટ-પૌર ના
વ પમાં મ હલાઓ ઘરની આવકને
ૂર ક
બનાવવા માટે મદદ પ છે . તેની સાથે મ હલા સશ તકરણને પણ
ો સાહન મળશે.
26
નસગ સે ુ
8. ભારતમાં થશે હવે હ ગની ખેતી દેશમાં
થમ વખત હ ગની
યાવસા યક ખેતીની તૈયાર ચાલી રહ
છે .
હમાચલ
દેશ
અને ઉ રાખંડના પવતો પર તેની ખેતી
માટે
વૈ ા નકો
લાંબા
સમયથી
ય નો
કર ર ા છે . દેશના કૃ ષ વૈ ા નકોની પહેલથી હમાચલ અને ઉ રાખંડના ઠડા રણમાં હવે હ ગની ખેતી શ સીએસઆઇઆર - હમાલય જૈવ સંપદા પલામ ુર, હમાચલ તેને લાહૌલ અને
દેશ
થઈ છે .
ૌ ો ગક સં થાન,
દેશએ ઇરાનથી હ ગના છોડ મંગાવી અને પીતીમાં તેના રબ લગ સે ટરમાં એક
યોગ
તર કે ઉગાડવા ું શ ક ુ છે . હ ગનો ભારતમાં સૌથી વ ુ ઉપયોગ થાય છે . વ ના 40 ટકા હ ગનો ઉપયોગ એકલા ભારતમાં જ થાય છે . મસાલાથી માંડ ને દવા
ધ ુ ીની દરેક વ
તેનો ઉપયોગ
ુમાં થાય છે , પર ુ
આ યની વાત એ છે કે ભારતમાં હ ગ ું ઉ પાદન થ ું નથી. હ ગ અ યંત ઠડા તાપમાનમાં ઉગે છે . એવા
ે માં
યાં 27
નસગ સે ુ
લ ુ મ તાપમાન
ૂ યથી નીચે હોય અને મહ મ તાપમાન 25°
સે સયસથી વ ુ ન હોય. આ સંદભમાં, દેશના પવતીય રા યોના ઘણા વ તારો હ ગના વાવેતર માટે યો ય છે . રા યોના ખેડુતો હ
પરપરાગત ખેતી કર ર ા છે . જગલી
ાણીઓ અને રખડતા
ાણીઓ આ પાકને ભારે
પહ ચાડ ર ા છે . જો હ ગને જગલી ાણીઓ
ુકસાન
ાણીઓ અને રખડતા
ુકસાન ન પહ ચાડે તો ખેડુતોને તેમની મહેનત ું
ૂ ય મળશે. વ માં તેની ખેતી ઇરાક,
આ
ુ
ુ ય વે અફઘા ન તાન, ઈરાન,
ક ુ મે ન તાન અને પા ક તાનના
ુ ચ તાન
ાંતમાં થાય
છે . દર વષ કરોડો
પયાની વદેશી
ખચ કરવામાં આવે છે . આવી
ુ ા હ ગની આયાત પાછળ થ તમાં દેશમાં હ ગના
વાવેતરની રજૂ આત એ આ પ ર થ તને પહ ચી વળવા અને ભારતના ખેડુતોને નવી આવકનો વક પ
ૂરો પાડવા માટે સાર
પહેલ છે . હાલમાં દેશમાં
ુ
આશરે 35 હ કરવા ું શ
ર ભાવ
ત
કલો ામ
પયા છે . જો ભારતના ખેડુતો તેની ખેતી
કરે તો તેઓને નવ
હ ગની માંગ ઉપયોગ
ર
હ ગાનો બ
વન મળ શકે છે . દેશમાં
ૂબ વધારે છે અને ઉ પાદન ન હવત્ છે . હ ગનો
દેશમાં
આ વ ુ દ
અને
અય
ભારતીય
ચ ક સા 28
નસગ સે ુ
પ તની દવાઓ બનાવવા માટે મોટા
માણમાં થાય છે .
ભારત સરકારના વા ણ ય અને ઉ ોગ મં ાલય હેઠળ આવતી ભારતીય મસાલા બોડના મતે, હ ગ બે હોય કા લ ુ ી
છે ,
એક
સફેદ
કારની હગ (દૂ ધયા
સફેદ હ ગ) અને બી હ ગ લાલ (લાલ રગ). તે
વાદમાં તીખી હોય છે અને તેમાં
સ ફરની હાજર ને લીધે, એક અ ય તી ણ ગંધ ધરાવે છે . ઘરના દરેક રસોડામાં હ ગનો ઉપયોગ મસાલા તર કે થાય છે . દેશમાં તેની સૌથી મોટ
મંડ
ઉ ર
દેશના હાથરસમાં છે .
હ ગ દેશના જુ દા જુ દા ભાગોમાં જુ દા જુ દા નામોથી ઓળખાય છે . તેને ત મલમાં પે ગાયમ, તે ુ મ ુ ાં મલયાલમમાં
કાયમ,
સં કૃ તમાં 'હ 'ુ ,
જ ુ રાતીમાં
હ ગ,
વ ુ ા, મરાઠ માં હ ગ, કા મીરમાં
યાંગ,
હ દ માં હ ગ, બંગાળ માં હ ગ, ક ડમાં
હ ગર, ઉ ડયામાં હ ,ુ ઉદૂમાં હ ગ કહેવામાં આવે છે . • એ ટ ઓ કસડ ટ છે હ ગ હ ગનો ઉપયોગ આ વ ુ દક દવાઓમાં પણ થાય છે .
તેમાં 29
નસગ સે ુ
ઘણા
કારના એ ટ ઓ કસડ ટો હાજર હોય છે , જે ચેપ અને
પીડાની સમ યાને દૂર કરે છે . હ ગ પાચક શ તને મજ ત ૂ બનાવવા ું કામ કરે છે . હ ગને પાણી સાથે ભેળવીને પેટ પર લગાડવાથી પેટના દુઃખાવા અથવા પેટ સંબં ધત અ ય રોગોમાં રાહત મળે છે . તેની નાની ગાંઠને પાણીની સાથે ખવડાવવાથી પણ દદ ને ફાયદો થાય છે . તેના ઔષધીય
ણ ુ ધમ આરો યની
ઘણી સમ યાઓથી છુ ટકારો મેળવવામાં મદદ કરે છે .
કાચી
હ ગનો વાદ લસણ જેવો જ હોય છે , પર ુ
યારે તે ખોરાક
સાથે પકાવવામાં આવે છે યારે તે ખોરાકના
વાદને વધાર દે
છે . વન પ ત દૂધ ( ીર) છે હ ગ હગ એક બહુ વષા ુ વન પ ત છે , ( ચાઈ 1 થી 1.5 મીટર). તે ું નામ
વૈ ા નક ફે લા
અસા ફટ ડા છે . તે
ૂ મગત કાડો
(રાઇઝો સ) અને ઉપલા
ળ ૂ માંથી નીકળ ું
એ વ રયાળ ની
ુ ક વાન પ તક દૂધ છે . હ ગ
તોનો એક ઈરાની
ળ ૂ નો છોડ છે . તે
વ રયાળ ના મોટા છોડ જે ું લાગે છે . તેમાં શાખાઓના અંતમાં 30
નસગ સે ુ
જુ મખા
વ પે પીળા રગના
ળ ૂ માંથી હ ગ
ા ત થાય છે .
રસ બહાર આવે છે અને તે
ૂ લો આવે છે . આ છોડના ળ ૂ માં એક ચીરો બનાવવાથી દું રની જેમ
ુકાઈ
ય છે , આ
હ ગ છે . તેમાંથી તેજ ગંધ આવે છે અને તે અસહનીય હોય છે . એક છોડમાંથી લગભગ 100
ામ થી 300
ામ હ ગ
મેળવી શકાય છે .
31
નસગ સે ુ
9. Flowers Of The Sunday આજની પો ટ માટે કમળ અને પોયણાના
ૂ લોનાં
ુંદર
ફોટો ાફ વજયભાઈ પરમારે મોક યા છે , જે કરછના પોતાની અને
ુ ામાં
ે આટ નામની શોપ ચલાવે છે . તે સારા ફોટો ાફર કૃ ત
ેમી છે . તો ચાલો આજે કમળના
ૂલ
વશે
વગતવાર મા હતી મેળવીએ... કમળ
ભારત ું
રા
(Nelumbonaceae)
ય
ૂલ
છે .
કમળ
કુ ળનો છોડ છે .
નલંબોનેસી
વ માં તેની બે તઓ નીલંબો ુ સફેરા
(Nelumbo nucifera) અને
નીલંબો
ુ ટઆ
(Nelumbo lutea) એ શયાની
ળ ૂ
જોવા
વતની
મળે ત
છે . છે
ઉ ણક ટબંધીય અને ઉપઉ ણક ટબંધીય કો રયા
ુધી, દ ણમાં ઓ ે લયા અને
ધ ુ ી જોવા મળે છે . બી
નીલંબો
અને
ુ સફેરા
તે
એ શયામાં
ૂ દેશમાં,
પાન અને
ૂવમાં કે પયન સ ુ
ત નીલંબો
ુ ટયા (પી ુ 32
નસગ સે ુ
કમળ
અમે રકન
/
ઇ ુ સયાનાથી લઈને આ ઉપરાત, પણ
ભાગોમાં
ન ુ ાઇટેડ
ૂવ વ કો સન
મળે
છે .
કમળ
આપણા
ુધી જોવા મળે છે .
ટે સમાં
ુધીની
ૂવ એ શયામાં કમળના ઘણા
જોવા
ક યાકુ માર
કમળ)
જોવા મળે છે . થા નક
દેશમાં
કમળને દેશના જુ દા જુ દા માં
જ ુ રાતીમાં કમળ, આસામીમાં આ પોદમ,
બાં લા અને સં કૃ તમાં પ , હ દ માં કવલ, કમલ અને કા મીર અને પં
વ પો
કા મીરથી
વ વધ નામથી બોલાવવામાં આવે છે . અં ે
લોટસ (Lotus),
ૂવ
ુરૈન,
બીમાં પૈ ૂસ, ક ડમાં તવા ર ગઙા, ખાસીમાં
સોહલા ુદાગ, મલયાલમમાં તમારા અથવા ચેનતભારા, મરાઠ માં કમલ, ત મલમાં તમાર
અને તે ુ મ ુ ાં ક ુંગ અથવા ઇરા -
તમારા કહે છે . ઘણા
લોકો
પોયણાને
પણ
કમળ કહે છે પર ુ પોયણા અને કમળમાં ઘણો તફાવત છે .
પોયણા
ની ફ એસી
(Nymphaeaceae) વન પ ત
છે
યારે
કુ ળની કમળ
નલંબોનેસી
(Nelumbonaceae) કુ ળની વન પ ત છે . પોયણા ું નામ ની ફ યા
(Nymphaea)
છે
યારે કમળની
ત ું ત ું 33
નસગ સે ુ
નામ નીલંબો (Nelumbo)
છે . પોયણાને અં ે લીલી
કહે
માં વોટર છે ,
યાર
કમળને લોટસ કહે
છે .
પોયણાના પણફલકમાં વી આકારનો ખાંચો હોય છે , યારે કમળ ું પણ ગોળ હોય છે એટલે કે તેમાં ખાંચો
હોતો
પોયણા ું સ ક ું ત હોય છે અને ફળ બદર
નથી. બ
શય
કાર ું હોય છે તથા તેના
ફળને ઘી તેલ કહે છે . કમળ ું બ
શય
ુ ત હોય છે અને
ફળ ચમ ફળનો સ હ ૂ હોય છે તથા તેના દરેક ફળને કમળકાકડ કહે છે . જ ુ રાતમાં
nouchali -
પોયણાની
ની ફ યા
બે
તઓ (1.
નૌકેલી
અને
Nymphaea
2. Nymphaea
pubescens - ની ફ યા પબેસે સે) અને કમળની એક (Nelumbo nucifera - નીલંબો
ત
ુ સફેરા) જોવા મળે છે .
કમળ એ બહુ વષા ુ જલજ છોડ છે જે રાઇઝો સ અને ઉપ થા નક
ળ ૂ ની મદદથી જમીનમાં પાણીની નીચે દબાયેલા
રહે છે . તેના પાંદડાઓ
વતં
ર તે પાણીની સપાટ થી 30 34
નસગ સે ુ
100 સેમી મોટા
ચાઈ પર લહેરાતા રહે છે . તરતા પાંદડા
ૂબ
(લગભગ
20 - 80 સેમી), પહોળા,
સપાટ
અને
લાંબા
પણ ૃતવાળા હોય છે .
પણ ૃતમાં
વા ન ુ ા લકાઓ જોવા
મળે
છે
અને તેની સપાટ ૂ મ
વાંટ હોય
છે . હવામાં લહેરાતા પાંદડાઓનાં પણ ૃત પણ તરતા પાંદડા જેવા હોય છે . રચના કરે છે . તેની સપાટ
પર ુ આ પાંદડા વ ચે કપ જેવા આકારની બધા પાંદડા લીલા અને ચળકતા હોય છે અને
પર મીણના
તરની હાજર ને કારણે
ૂબ જ
ુંવાળા હોય છે . 18 - 22 શરાઓ પાંદડાના મ યથી ધાર તરફ ય છે . દરેક શરાઓ આગળ જઈને બે ભાગમાં વભા થઈ
ત
ય છે . ન ું પાંદડુ નીકળતા પહેલા તી ણ હોય છે . તે
એટ ું તી ણ હોય છે કે તે
ુ ત વયના અ ય પાંદડાઓને
વ ધીને ઉપર આવે છે . કમળ ું
ૂ લ એકાક , સફેદ/ લ ુ ાબી 8 - 32 સેમી યાસ ું હોય 35
નસગ સે ુ
છે . બા
દલ લીલા રગના અને સં યામાં ચારથી પાંચ હોય છે . પાંખડ ઓના ઉપલા
ભાગ
લ ુ ાબી અથવા સફેદ
રગના
અને
નીચલા
છે ડો
મ રગના
હોય
છે .
એક
લીલી વેરાયટ માં દલની સં યા 16 થી 24 હોય છે તથા બહુ દલીય એક વેરાયટ માં 100 - 135 પાંદડ ઓ હોય છે . કાપલર ર સે ટકલની આસપાસ અસં ય છે . બી
ુંકેસર જોવા મળે
ંડ આછા પીળા રગના અને ર સે ટકલની
પ
પેશીઓના પોલાણમાં જોવા મળે છે . કમળના
ૂ લો ું માચના અં તમ અઠવા ડયાથી ખીલવા ું શ
થાય છે . એ લ અને મે મ હનામાં વ ુ પડતા તળાવ
ૂ લોથી ભરાઈ
ખીલે ું રહે છે . થઈ
ય છે . કમળ ું
ૂલ
ૂ લોના કારણે
ણ દવસ
થમ દવસે ખીલે છે અને બપોર
ુધી
ુધીમાં બંધ
ય છે . બીજો દવસ વહેલી સવારે ફર થી ખીલે છે
અને સાંજ
ુધીમાં બંધ થઈ
ય છે .
સાથે, બા
ચ ના દલપ ો ખરવા માંડે છે અને આંત રક
ચ ના દલપ ો તેમના કે માંથી વળ
ી
દવસે ખીલવાની
ય છે . પ રણામે,
ૂ લો 36
નસગ સે ુ
ી
દવસે યો ય ર તે બંધ થઈ શકતા નથી. ચોથા દવસે,
ૂ લના
અય
ખર ુકા
ભાગો
ય છે
પર ુ
ુંકેસર
પીળા
રગના
કાપલેર
ર સે ટકલની આસપાસ ચ ટેલા રહે છે .
કાપલેર
ર સે ટકલનો
રગ
પીળાથી
લીલો
લીલાથી
થી
ુરા
બને
છે .
રગનો બી
ંડ ય
અને
પોલાણ
ફેલાયને મોટુ બને છે . આ પોલાણમાં 18 થી 28 જેટલા બીજ જોવા મળે છે . ટોરસ ું મ ધીરે ધીરે પાણી તરફ વળે છે . પાણીની લહેરો તથા હવાના ઝોકાઓને કારણે બીજ પાણીમાં
સારણ માટે ખર
પડે છે . સ ટે બર - ઓ ટોબર મ હનો આવતા આવતા
ૂ લો
ઓછા થવા માંડે છે . નવે બર મ હનાથી પાંદડા સડવા ું શ થાય છે . લગભગ અડધા નવે બર પછ , પાંદડા સં ૂણપણે અ ય થઈ
ય છે . અડધા નવે બરથી અડધા
ુધીમાં (લગભગ બે મ હના) છોડ
ન
આ ુ ર
ય બને છે અને 37
નસગ સે ુ
ુ ુ તાવ થામાં ચા યો કમળ ુ
સરણ
ય છે .
ુ ય વે રાઈઝોમ
ારા જ થાય છે . બે થી
ણ ખાંચાઓવાળા રાઇઝો સ ું વાવેતર કરવાથી એક નવો છોડ તૈયાર કર જોવા મળતા
શકાય છે . કમળના બીજ ું અંકુરણ તેમાં બ ુ રે ન
તરને ન
કયા
વના શ
કમળના બીજને બંને બાજુ થી ઘસીને અથવા સાં
નથી. સ
ુ રક
એ સડમાં 5 કલાક માટે પલાળ ને અને તેને સાર ર તે ધોઈને અંકુ રત કર શકાય છે . ચીન અને
પાનમાં કમળની ખેતી
ધા યની ખેતીની જેમ જ થાય છે . ભારતમાં, પં
બના કેટલાક
ભાગોમાં કેટલીક જમીન (લગભગ 60 હેકટર) પર કમળની ખેતી કરવામાં આવે છે . એક હે ટર જમીનમાં 10 થી 12 કલો બીજની જ ર પડે છે . બીજને અંકુ રત કર અને એક અથવા બે પાંદડાની
મરે જમીનમાં રોપવામાં આવે છે .
ઓ ટોબર મ હનામાં રાઇઝો સ ખોદવા માટે તૈયાર થાય છે . એક હે ટર જમીનમાંથી 3,600 - 4,600 કલો ામ રાઇઝોમ મળ આવે છે . આવે છે .
શ ુ ોભન માટે કમળના છોડ પણ ઉગાડવામાં
સમે ટ અથવા માટ ના પોટના ( ચાઈ, પહોળાઈ
અને લંબાઈ - 100 સેમી) ત ળયે 10 સેમી જેટ ું સાર ર તે સડેલા છાણી ું ખાતર પાથરવામાં આવે છે . તેની ઉપર 30 સેમી જેટલી તળાવની ચીકણી માટ પાથર ને 15 સેમી જેટ ું પાણી ભર
દેવામાં આવે છે . માટ
અને ખાતરનીની કુ લ 38
નસગ સે ુ
ડાઈ 40 સેમી કરતાં વધારે ન હોવી જોઈએ. બે- ણ ખાંચાઓવાળા
રાઇઝોમ
લગભગ 10 સેમી નીચે જમીનમાં દબાવી દેવામાં આવે
છે .
વાવેતર
કરતી
વખતે
પાણી ું
તાપમાન
25°
સે.
છોડના
છે લા
(માચના
અઠવા ડયા) ની નીચે ન હો ું જોઈએ, નહ રાઇઝો સ
સડ
કમળની
નલ બો
જશે. કેટલીક
ુશોભન જ ુ બ છે : રો ઝયા
તો
તો
નીચે
લેના ( લ ુ ાબી, ઘણી પાંખડ ઓવાળ ),
ુ સફેરા 'અ બા' (સફેદ, એકાક ), શરોમ ણ ( લ ુ ાબી,
એકાક ), નલ બો
ુ સફેરા
બા ુ ( લ ુ ાબી, એકાક ), અને નલ બો
યેટમ (સફેદ, એકાક ), ચવન નીલંબો
ુ ટયા (પીળો, એકાક )
ુ સફેરા 'કે સકમ' ( લ ુ ાબી, એકાક ) વગેરે.
કમળના રાઈઝોમને ભારતમાં 'કમળ કાકડ ' 'નાદ ' અથવા 'ભૈ' તર કે ઓળખવામાં આવે છે . તે ભારતીય, ચાઇનીઝ અને પાની
ભોજનનો
એક
અભ
ભાગ
છે .
તેઓ 39
નસગ સે ુ
કાચી/અથા /ં શાક
બનાવીને
રાઇઝોમમાં 83.80 % પાણી,
ખાવામાં
આવે
છે .
તા
ોટ ન 2.70 %, ચરબી 0.11 %,
ખાંડ 0.41 %, ફાઇબર 0.80 %, રાખ 1.10 % અને કે શયમ 0.06 % હોય છે . તેમાં મ લ ામ / 100 માણ નીચે
ામ
વટા મન પણ જોવા મળે છે . માણે તા
રાઈઝોમમાં વટા મન ું
જ ુ બ છે : થાયમીન 0.22 %,
રબો લે વન
0.06 %, નયાસીન 2.1 %, એ કો બક એ સડ 15% અને એ પા જન 2 % જોવા મળે છે . કમળના બીજના બીજપ
પણ ખાવામાં આવે છે . તે ું
કડ ું હોવાને કારણે અખા ખાંડ ું
છે . કમળના બીજ કાચા અથવા
તર ચડાવીને ખાવામાં આવે છે .
બીજપ માં 10.0 % પાણી, 17.6 % 3.8 % રાખ, 136 મ લ ામ/100
કમળ
ક ૂ ા
ોટ ન, 2.6 % ફાઇબર,
મ લ ામ/100
ામ ફો ફરસ, 2.3
આયન અને 4.1 %
ુ લ ુ
ામ કે શયમ, 294 મ લ ામ/100
ામ
ુગર મળ આવે છે .
ધા મક અને સાં કૃ તક મહ વ કમળનો છોડ એક અ ભ
ાચીન કાળથી વૈ દક, બૌ ભાગ ર ો છે . હ દુઓ, બૌ
કમળના
ૂ લને અ યંત પ વ
કમળના
ૂ લને જે
અને જૈન સં કૃ તનો અને જૈન ધમમાં
માનવામાં આવે છે . હ દુ ધમમાં,
થાન મળે લ છે તે બી
કોઈ
ૂ લને મળ ું 40
નસગ સે ુ
નથી. કમળના આસન પર ઘણા ભગવાન અને દેવીઓને દશાવવામાં આ યા છે . જેમાંથી સજક અને
વ ાની
સર વતી ૂ
ના
ા દેવી
ખ ુ
છે .
ગાળામાં
દેવતાઓને કમળ ું ચડાવવાની
ૂલ
થા વૈ દક કાળથી આજ
ુધી ચાલે છે . ઘણી
કલાકૃ તઓમાં કમળનાં ૂ લોને સાર ર તે દશાવવામાં આ યા છે . કમળ ું ઐ તહા સક મહ વ પણ છે . 1857 ની કમળ અને રોટલીનો ઉપયોગ પણ દૂરના
ા ત દર મયાન, વ તારોમાં
ાત
સંદેશ પહ ચાડવા માટે કરવામાં આવતો હતો. ભારત ઉપરાત ચીન અને
પાનમાં પણ
યાંની સં કૃ તમાં
કમળ સં ૂણ ર તે વસે ું છે . કમળ ું ૂ લ યાં ઉનાળાની ઋ ન ુ ા આગમન ું
તીક
માનવામાં
કલાકૃ તઓમાં પણ કમળ ું
આવે
વશાળ
બૌ ો ું માન ું છે કે ભગવાન અવતરણ
થ ું
હ .ું
યાંની
ઘણી
ચ ણ જોવા મળે છે . ુ
ું કમળના
બૌ
મારકો,
ૂ લ ઉપર ૂ
હો,
કલાકૃ તઓ પર કમળ ું ચ
જોવા મળે છે . કમળના
ૂ લની
રચના પર આધા રત નવી
દ હ માં લોટસ ટે પલ, સમ
વ માં એક વશેષ
તમામ
છે .
થાન ધરાવે છે . 41
નસગ સે ુ
ઔષધીય
ણ ુ ધમ
કમળ ધા મક અને સાં કૃ તક મહ વની સાથે આ થક અને ઔષધીય મહ વને કારણે અ ય જલજ છોડમાં વશેષ ધરાવે છે . તેના ઔષધીય
ણ ુ ધમ ની સારણી
છે . તેના વ વધ ભાગોનો ઉપયોગ
સનતં ,
સ
સ ટમના
ુલેશન
સ ટમ
અને
નવસ
અસરકારક છે . અહ તેના તમામ ઔષધીય કર ું શ
થાન
ૂબ જ લાંબી જનન તં , હાટ રોગોમાં
ૂબ
ણ ુ ધમ ું વણન
નથી. અહ તેના કેટલાક ઔષધીય ઉપયોગો નીચે
જ ુ બ છે : • તેનો રાઈઝોમ પાવડર પાઈ સમાં
ૂબ ફાયદાકારક છે .
• તેના પાંદડાનો રસ ગરમીની અસરને દૂર કરે છે . • તેના
ૂ લો યકૃ તના રોગો અને તાવમાં અસરકારક સા બત
થયા છે . • તેના બીજ પીસીને બનાવેલી પે ટ
વચાના રોગોથી રાહત
આપે છે . • તેના
ુંકેસર અને દલપ નો ઉપયોગ સ દયવધક છે . 42
નસગ સે ુ
વધતી
વ તી,
ઔ ો ગકરણ,
ઝડપી
વનના દૂ ના
પયાવરણને દવસે દવસે અસર થઈ રહ છે . લીલા વ તારો ન રહ
હમાલયના
થઈ ર ા છે . તળાવોની સં યા સતત ઘટ
છે . વષ થી વૈ ા નકો આંતરરા
ઇકો સ ટ સના
કારણે
સંર ણની
ય મંચ પર જળચર
જ રયાતને
ઉઠાવી
ર ા
છે .
ભારતમાં પણ, સમય સમય પર આવા અવાજો ઉઠતા રહે છે . એક અ યયન આવેલા
જ ુ બ
હમાલયના
જગલો
કપાવાને
લીધે
ૂરને કારણે બહારના ઘણા વ તારોમાં ઘણા જળચર
છોડ (કમળ અને મખાણા જેવા મહ વ ૂણ છોડ સ હત) નાશ પા યા છે . કા મીરના દાલ તળાવમાં વ ુલ મળતા મખાણા ( રુ ેલ ફેરો ) ના છોડ હવે
માણમાં જોવા ુ ત થઈ ગયા છે .
એ જ ર તે મ ય દેશના મોટાભાગના તળાવોમાં
સગોડાની
યાપાર ખેતી અને મ યઉ ોગને કારણે કમળને
ૂબ અસર
કર છે . અનેક તળાવ અને સરોવરો કે જે કમળના
ૂ લોથી
ભરેલા રહેતા હતા, આજે તેમાં કમળ ું નામો નશાન નથી. આ બધા કારણોને લીધે કમળનો વનાશ ઝડપી ગ તએ થઈ ર ો છે . કમળની ઘણી દુલભ
તો સમા ત થઈ ગઈ છે અથવા
ુ ત થવાની આરે છે . તેથી, કમળના છોડને બચાવવાની જ રયાતને યાનમાં રાખીને છોડ ું સંર ણ કર ું જ ર છે .
43
નસગ સે ુ
44