નસગ સે ુ
1
નસગ સે ુ
ય
કૃ ત
ેમ ીઓ,
આ ુ ર થી માચની વ ચેનો સમય સામા ય ર તે પતં ગયાઓ માટેનો ુ ક સમય હોય છે , કારણ કે વષના આ સમયગાળા દર યાન આબોહવા પણ
તેમની
સહાયતા
આ ુ ર માં
ઠડ
વાતાવરણ
જોવા
કરતી
નથી.
અને મળ
ુ ક
ર ું
છે ,
યારબાદ ફે આ ુ ર અને માચમાં ગરમ હવામાન
રહેશ.ે
ુજરાતના
કેટલાક
ભાગોમાં હજુ થોડો કમોસમી વરસાદ જોવા મળ
ર ો છે .
યારે બી
બાજુ
આ ુ ર
મ હનામાં
શયાળો ભર ુર ખી યો છે અને આ વષ ચોમા ુ પણ સવ ુજરાતમાં સા
ર ું હોવાથી જલ લા વત વ તારોમાં
ૂબ જ મોટ
મા ામાં યાયાવર પ ીઓ જોવા મળે છે . દર વષ એ શયન વેટલે ડ રુ ો
ાર જળચર પ ીના સંર ણ અને સંવધન માટે એ શયાભરના
જળાશયો પર
વચરતા જળચર પ ીઓની ગણતર
કરવામાં આવે છે . આ વષ પણ 4 થી 19 પ ીઓની ગણતર તમા
વૈ ા નક ઢબે
આ ુ ર
ુધી જળચર
ચાલશે. જળચર પ ીઓની ગણતર માં જોડાઈ
આગ ું યોગદાન આપી શકો છો.
વળ , બી
બાજુ
કૃ ત માનવ
મારવા ું ચા ુ જ રા
ત પર ઠ હોય તેમ પ
ા પર પાટુ
ું છે , એક બાજુ ખેડૂતો પર વાવાઝોડા અને 2
નસગ સે ુ
માવઠાની માર અને ઉપરથી બે વખત રણતીડનો યારે બી
બાજુ એમેઝોન બાદ હવે ઓ ે લયાના
વે સના જગલોમાં લાગેલી આગે દુ નયાના દરેક કૂ દ ધા છે . આ આગ હવે છે અને અ યાર
કૃ ત
ો.
ૂ સાઉથ ેમ ીને ચતામાં
ૂબ જ જોખમી તર પર પહ ચી ગઈ
ુધીમા લગભગ 50 કરોડ
ભોગ લીધો છે . આ બધી જ ઘટનાઓ હદથી વ ુ
ાસ જોવા મ
ાણીઓ અને પ ીઓનો
કૃ ત સાથેની છે ડખાની અને
કૃ તના દોહનના પ રણામો છે .
વળ , મ ો પતંગ અને દોરાનો તહેવાર ઉ રાયણ પણ આવી ર ો છે યારે અબોલ પ ુ પ ીઓ ું પતંગ ચગાવતી વખતે
યાન રાખી
કૃ તના સંર ણમાં આપ ં આગ ું યોગદાન આપીને
કૃ ત ું જતન
અને સંવધન કર એ..... સવ મ ોને આ આકાશી પવ મકરસં ા તની ુબ
ુબ
ભ ુ ે છાઓ.....
3
નસગ સે ુ
અ ુ મ ણકા 1. ઋ ષ
ૃ
- અગ ય / અગ થયો
2. પ ી પ રચય - ધોળ કાકણસાર 3. નદણ - સફેદ સાટોડો 4.
ુંદર પતં ગ ું - પી
ુ
5. ઔષધીય અને મસાલા પાક - કોથમીર 6. ચપળ,
ુ ધશાળ અને વ ા ુ
7. જમીનની સં
વની : નીમ કોટેડ
ાણી - ખસકોલી ુ રયા
8. વ મયકાર વન પ ત જગતની રોચક
ણકાર
9. Flowers Of The Sunday
4
નસગ સે ુ
1. ઋ ષ
ૃ
- અગ ય / અગ થયો
અગ થયાનો ઉપયોગ
વંત વાડ તર કે અથવા નાગર વેલ, વેનીલા
અને મર જેવા પાકો માટે
વંત આધાર તર કે
ૂબજ
ચ લત છે .
તેના અં ે
નામો
હમ ગબડ (Hummingbird tree), કૉક ૂડ (Corkwood tree), બલ (Flamingo bill),વગેરે છે . તેના દેખાય છે , એટલા માટે તેના આવા બોટ નકલ નામ સે બ નયા
લે મગો
ૂ લો ચાંચ અથવા પ ી જેવા વચ
નામો પ
ા છે . તે ું
ા ડ લોરા (Sesbania grandiflora)
અને સમાનાથ નામ Aeschynomene grandiflora છે . તે ફાબેસી (Fabaceae) કુ ળની વન પ ત છે .
તે ઝડપી વકસતી વન પ ત છે . આ વન પ ત વન ધરાવે છે . પણ
ૂબજ
નરમ અને ટૂકુ
પછાકાર સં ુ ત અને પણ કાઓ લંબગોળ
આકારની હોય છે . દરેક પણમા 10-20 જોડ પણ કાઓ હોય છે . તેના
ૂ લો અ ય વન પ તના
નાના
લ ટરમાં ખીલે છે અને તે પ ીની ચાંચ આકારના હોય છે . તે
સફેદ, આછા
ુલાબી કે
ૂ લો કરતાં સહેજ મોટા હોય છે .
ૂ લો
ુલાબી રગના હોઈ શકે છે . અ ય ફાબેસી 5
નસગ સે ુ
કુ ળની વન પ તના
ૂ લની જેમ જ આ
ૂ લમાં પણ ઉપર અને નીચે
હોઠો જેવા દલપ ો હોય છે . તેના ફળ નાજુ ક લાં બી શગો જેવા હોય છે .
આપણે યાં ઘણા લોકો તેના
ૂ લોનો ઉપયોગ શાકભા
છે . તેઓ અ ય સમાન પાંદડાવાળ શાકભા કરે છે .
સાથે
તર કે કરે
ૂ લને તેલમાં
ૂવ ય એ શયાના લોકો ૂ લોનો ઉપયોગ કર ને
ાય
ૂપ બનાવે છે .
તે ું ઉ ભ
થાન એ શયા
છે , ખાસ કર ને ભારત, મલે શયા
અને
ફ લપાઇ સ. વતનનો અને
તેના
ળ ૂ
વ તાર
બમા
ઓ ે લયા
ુધી
વ તરે છે . વ ડ એ ો ફોરે
આવેલી ન
ત(એસ. ફોમ સા)થી ન
સે ટર
અ સ ુ ાર,
ચો સ
ળ ૂ
વતન
અ ાત
છે ,
પર ુ
ઑ ે લયામાંથી
મળ
કનો સંબધ ં ધરાવે છે : આ
કના જોડાણની થયર થી વ ાસ મળે છે કે આ વન પ ત ું
ળ ૂ
વતન ઇ ડોને શયા છે . ભારતમાં આ વન પ તના સૌથી પહેલા ું એક 6
નસગ સે ુ
નામેર નામ અગ થીથી જોડાણ મળે છે . એ ું માનવામાં આવે છે કે તે ું નામ વે દક ઋ ષ, અગ ય પરથી રાખવામાં આ
ું છે . તેને ત મલ
સા હ યના પતા ગણવામાં આવે છે , અગ ય સંભવત 6 થી 7 મી સદ
ૂવ વ ચે થયા હતા, અને તે દવા, આ યા મકતા અને ભાષામાં
વશેષતા ધરાવતા હતા.
7
નસગ સે ુ
2. પ ી પ રચય - ધોળ કાકણસાર ધોળ કાકણસાર (Black-headed Ibis) એક સફેદ રગ ું પ ી છે જે સરળતાથી કફ ઝ ું
બગલા થઈ
ય
સાથે તે ું
પર ુ સદભા યે તેમ ું
છે ,
વશ
કા ં ુ મા ું અને ચાંચ તેમને ઓળખવા માટે સરળતા
ૂર
પાડે છે . આ પ ી ું વૈ ા નક નામ
ે ક ઓ નસ
મેલેનોસીફેલસ (Threskiornis
melanocephalus) તે
છે અને
ે ક ઓ ન થડે (Threskiornithidae) કુ ળ ું પ ી છે . આ પ ી
દ ણ એ શયા અને
ૂવ એ શયા (દ રયા કનારાના વ તારો અને
જલ લ વત વ તારોની આસપાસ)
ું
ળ ૂ વતની છે .
તે મોટા કદ ું પ ી (લગભગ 75 સેમ ી), મા ું, ગરદન, ચાંચ, અને પગ કાળા રગના આ સવાય ું મોટાભાગ ું શર ર સફેદ રગ ું હોય છે . આ પ ી ું મા ું ટાલવા ં ુ હોય છે . ચાંચ અને ગરદન દાતરડા જેવો આકાર બનાવે છે . નર અને માદા બ ે પ ીઓ સમાન હોય છે . તેમ છતાં કશોર પ ીઓની ગરદનની આસપાસ સફેદ પીછા હોય છે . તે જલ લ વત વ તારો ું પ ી છે , તેમ ાં ખાસ કર ને તે દ રયા કનારાના 8
નસગ સે ુ
વ તારોની આસપાસ વ ુ જોવા મળે છે . તેઓ હમેશાં કાદવની આસપાસ કે કાદવમાં ચાલતા જોવા
મળે
છે
અને
માછલીઓ,
દેડકા,
કૃ મ,
ગોકળગાય
અને
અય
પાણીના
વોનો
શકાર કરે
છે . તે લાં બી ચાંચનો ઉપયોગ કર ને સરળતાથી શકારને ખચી શકે છે . તે ટોળામાં રહેનાર પ ી છે અને શકાર દર મયાન અ ય કાદવ કચડના પ ીઓ સાથે જોવા મળ આવે છે .
તે સ હ ૂ માં રહેના
પ ી હોવાથી, તેમના માળા જૂ થમાં
તેઓ ખોરાકની વ ુલતાને આધારે સંવધન સીઝન
બનાવે છે .
થાનને બદલવા ું પસંદ કરે છે .
થાન પર આધાર રાખે છે , જે અલગ અલગ જ યાએ
બદલાઈ શકે છે . દ ણ એ શયામાં આ પ ી માટે સંવધન સીઝન ઓ ટોબરથી જૂ ન છે . તેઓ જલ લ વત ૃ ોમાં માળો બનાવે છે . માદા 2-4
" ે ક ઓ નસ" પવ
ડા
વ તારોની આસપાસના
કૂ ે છે .
ીક શ દ ' ેસકોસ' પરથી આ યો છે , જેનો અથ
એવો થાય છે અને 'ઓન સ' શ દનો અથ પ ી થાય છે .
"મેલેનોસીફેલસ" એ
ીક શ દ છે જે મેલેનોસીફેલા કે મેલેનોસીફેલમ
પરથી આ યો છે , જેનો અથ કા ં ુ મા ું એવો થાય છે . 9
નસગ સે ુ
3. નદણ - સફેદ સાટોડો સફેદ
સાટોડો
( ાયએ થેમ ા
પોટુલેકા મ
-
Trianthema
portulacastrum) એઝોએસી (Aizoaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તે
ખેતરોમાં
પડતર
અને
જમીનમાં
ઉગ ું એક નદણ છે . તેને સામા ય ર તે ડેઝટ હોસ પસલેન (Desert યટ
Horse Purslane),
પસલેન (Horse-Purslane),
પગવીડ (Giant pigweed), હોસ લેક
પગવીડ (Black pigweed),
વગેરે નામોથી ઓળખવામાં આવે છે .
તેના છોડ ચોમાસામાં ઘણાજ ઉગી નીકળે છે .
તે છાતળાની પેઠે
જમીન પર પથરાયેલ જોવા મળે છે . શાખાઓ ચોતરફ ફેલાયેલી લીસી, ચળકતી, બટકણી,
દળદાર, ફ
લીલી
અને તેના પર
ં ડુ
છાયા
પણ
હોય
છે .
સામસામે, લીસા,
ડા,
દળદાર, પહોળાં અને ગોળાઈલેતા હોય છે . ઉપપણનો અભાવ હોય છે . 10
નસગ સે ુ
ૂ લ એકલા, સફેદ કે
ુલાબી છાયાલેતા રગના, જે પ કોણમાથી નીકળે
છે . વ પ ોનો અભાવ હોય છે ,
યારે દલપ ો પાંચ જોવા મળે છે . ુંકેસર 10 થી 20 હોય છે . ફળ લાલાશ કે રગના
કાળાશ મથાળે
અને
પડતાં ડા પહોળા
ખાચાઓવાળા હોય છે . બીજ કાળા, પહોળા, ચપટા અને ગોળાઈલેતા હોય છે .
ાયએ થેમ ા ૂ લ;
ીક શ દ ' ાયસ' એટલે કે
ારેક પાંદડાના અ માથી
ણ
ણ અને ' થેમ ોન' એટલે
ૂ લો નીકળતા હોવાનો ઉ લે ખ
કરે છે . પોટુલેકા મ લે ટન શ દ પોટુલેકા પરથી આ યો છે જેનો અથ પસલેન થાય છે .
તે
ૂ લ, રેચક તથા શોથ અને પ
કવાથમાં વપરાય છે . તેના
ન છે . તેના
ળ ૂ રેચક અને
ળ ૂ કબ
યાતના
ૂ લ વશેષ છે જેથી
પેશાબ અને ઝાડા સાફ આવે છે અને પાચન શ ત વધારે છે . તેના પણની ભા
થાય છે .
વપરાય છે . તેની ભા
યારે આખો છોડ
ાણીઓના ચારા તર કે
વ ુ ખાવાથી ઝે ર અસર થાય છે .
11
નસગ સે ુ
4.
ુંદર પતં ગ ું - પી
પી
ુ (Pea Blue) લે પી સ બોઈટ કસ (Lampides boeticus)
વ ની સૌથી
યાપક
માંની એક છે , જે
ુ
વતરણ થયેલ લાઇ સની સ (Lycaenids) રુ ોપ, આ કા, એ શયા અને ઑ ે લયામાં
ફેલાયેલી છે .
નરમાં
ઉપરની
તરફ
ં ડુ
-
ુ રગની પાંખ, જેના
પર
રગની
પાતળ
બોડર
પર પર
ઘેરા
હોય
છે .
માદાની
પાંખો
ક થાઈ
રગની,
જેમ ાં
બહાર
નીકળતી
પાંખો
ુ રગની છાટ હોય છે . નર અને માદા બંનમ ે ાં પાછળની પાંખ ૂંછડ પાસે બે
ખ ુ કાળા નશાન હોય છે . નીચેની બાજુ પણ
એ નશાનો દેખાય છે , જેની ઉપરની કનાર નારગી રગની હોય છે . સાથે નીચેની તરફ પાછળની પાંખ પર એક સફેદ પ
ૂર પાંખ પર
હોય છે . 12
નસગ સે ુ
લે પી સ વંશમાં એક જ અમે રકા ઉપ
વ તારો
સવાય
ત બોઈટ કસ જોવા મળે છે , જે ૂરા
વ માં જોવા મળે છે . તેની કોઈ
ત જોવા મળતી નથી. ભારતીય વ તારોમાં આ પતં ગ ું
ીલંકા,
પા ક તાન, ભારત, નેપાળ, યાનમાર અને આંદામાન નકોબાર ટા ુઓમાં જોવા મળે છે . આંદામાનના ફોમને ઓ સોલીટા કહે છે . તેની સં યા ૂબ જ ઓછ છે . બોઈટ કસ એક સંર ત
ઉડવામાં
ત છે .
ૂબ જ તેજ હોય છે . એક જ યાએથી બી
વાસ કરતી રહે છે . ુ ય વે તે હો ટ લા ટ,
જ યાએ
ુ ત પતં ગયાં આ ું વષ જોવા મળે છે , ૂ લો અને ભીની જમીન પર
ૂડ લગ કર ું
તેના લાવાનો ખોરાક ફાબેસી કુ ળના છોડ છે , જેમ ાં
ુ ય કે ુડો,
જોવા મળે છે .
વટાણા, ચણા, વગેરે છે .
લે પી સ ચમક ું કે
ીક શ દ લ ોસ પરથી આ યો છે , જેનો અથ તેજ વી, યોત થાય છે , જે કદાચ પતં ગયાના ચમકતા
પરથી ઉતર આ યો છે .
ુ રગ
ત ું લે ટન નામ બોઈટ કસ, બોઈટ કાનો
ઉ લે ખ કરે છે , જે ઇબેર યન
પક પના રોમન સા ા યનો એક
વ તાર છે .
13
નસગ સે ુ
5. ઔષધીય અને મસાલા પાક - કોથમીર રસોળાના છોડ તર કે ઓળખાતો ધાણા કે કોથમીર એ એક અગ યનો એ પએસી (Apiaceae) કુ ળનો બીજ મસાલા અને શાકભા જે ું
પાક છે .
વૈ ા નક
કો રએ મ
નામ સે ટવમ
(Coriandrum sativum) અં ે
માં
છે .
તેને
કોર ઐ ડર
(Coriander) કહે છે . ધાણાના સલાડ,
ુપ અને અથાણામાં વપરાય છે . શાકભા
લીલા
પાન
ની તૈય ાર વાનગીઓ
ઉપર જમણ પહેલાં તેના ઉપર પાન મોટા ભાગે ભભરાવામાં આવે છે . ધાણાના પાંદડામાં વટામીન 'એ' અને વટામીન 'સી' વ ુ જોવા મળે છે . જેથી
યાપક
માણમાં પાવડર,
ુકા બીજ તેમજ તા
પાંદડાનો
ઉપયોગ ચટણી તેમજ વ વધ રસોઈ બનાવટમાં કરવામાં આવે છે .
ધાણા
સીધો
વધનારો,
એકવષા ,ુ
ુવાળો
અને
ઘણીબધી
શાખાઓવાળો છોડ છે . પણ આંતરે આવેલા, સાદા, બહુ વભા અને દેખાવ, આકાર અને સં યામાં ઘણી ુ પ વ યાસ સં ુ ત છ ક રગના
હોય
છે .
કારનો અને
મોટાભાગે
છ કની
વ વધતા ધરાવે છે .
ૂ લો સફેદ કે આછા કનાર
ત
પર
લગી
ુલાબી અને 14
નસગ સે ુ
મ યભાગમાં નર
ુ પો હોય છે . દરેક ૂ લમાં વ ચ
જેવા હોય છે ,
યારે નર
રગના,
ુ પોમાં દલપ
નાના 5 ખાંચાઓ
5 સફેદ કે આછા
ુલાબી
દય આકારના અને નાના હોય છે અને કનાર પર આવેલા
લગી
ુ પોમાં 3 દલપ ો મોટા કદના, 1 દલપ માં બે વકસેલા
ખંચાઓ અને 2 દલપ ો અડ ને આવેલા જેમ ાં એક ખાંચો વકસેલ જોવા મળે છે . ફળો અંડાકાર થી ગોળાકાર, થી
રૂ ા રગના અને 10
કઝોકાપ
કારના, પીળા
ગ ૃં અને ગત હોય છે . એક ફળમાં બે
બીજ હોય છે .
ભારતમાં
ધાણા ું
મહારા , આં
વધારે
દેશ,
જેવા
રાજયોમાં થાય
છે .
ુજરાત રાજયમાં
ુ ય વે ધાણા ું છે .
વડોદરા,
ુ ય વે
ુજરાત, ઓર સા, ઉ ર
રાજ થાન
મ ય દેશ,
દેશ અને ઉ રાચલ
દાણાવાળા વાવેતર
તેમજ મનગર,
ઉ પાદન
થાય
જુ નાગઢ, ખેડા,
ુરત, આણંદ,
ક છ, પોરબંદર, મહેસાણા અને બનાસકાઠા જ લાઓમાં મહદ અંશે (આશરે 7000 હે.) લીલા ધાણા (કોથમીર) તર કે વાવેતર કરવામાં આવે છે .
15
નસગ સે ુ
ધાણાની
તઓમાં
વન પ તશા
ૂબ જ
વ વધતા જોવા મળે
ના પેટા વગ કરણમાં અનેક પેટા
તઓ,
છે , અને તો અને
વ પોનો સમાવેશ કરવામાં આ યો છે . બીજના આકારના આધારે તેના ુ ય
ણ
ૂપ જોવા મળે છે : 1. કો રએ મ સે ટવમ વેરાયટ
વ ગે ર
- જેમ ાં મોટા ફળ જોવા મળે છે . 2. કો રએ મ સે ટવમ
વેરાયટ
માઇ ોકાપમ - જેમ ાં નાના ફળ જોવા મળે છે અને 3.
કો રએ મ સે ટવમ વેરાયટ ઈ ડકમ - જેમ ાં અંડાકાર ફળ જોવા મળે છે .
ધાણાના ફળો ાહ
વાદે
વગેરે જેવા
ૂરા અને મ રુ , શીતળ, ુણધમ
દોષહર,
પાચનકતા,
ધરાવે છે . મં દરોમાં વહચાતી પંજર ના
સાદમાં પણ ધાણા અને સાકરનો ઉપયોગ વશેષ કરવામાં આવે છે . પંજર નો
સાદ ઠડક
ુણ ધરાવતો હોવાથી મોટાભાગે ઉનાળાના
દવસોમાં જ વહચવામાં આવે છે . દરેક
ભ ુ
ધાળા વહચવાનો રવાજ પણ આરો યની દ
એ હ તદાયક છે . તેમ ાંય
ગોળધાણા અને ટોપરાનો
સંગમાં પણ ગોળ
સાદ તો આરો ય માટે આશ વાદ પ ગણાય
છે . ધાણાના બીજ (ધાણા દાળ) ઉલટ , અ ચ, ઝાડા, અ લ પ
ખ ુ વાસ તર કે ઉપયોગી છે . ધાણા
વગેરેમ ાં
ુણકાર છે .
સી. સે ટવમ એ લે ખત ઇ તહાસનો સૌથી જૂ નો મસાલા પાક છે . તે ઇ જ તવાસીઓ, જેમ ાં
ીક અને રોમનો
હ પો ે સને આભાર
ારા ઉગાડવામાં આ યો હતો,
તબીબી ઉપાયોનો સમાવેશ કરવામાં 16
નસગ સે ુ
આ યો હતો, અને બાઇબલની
કુ ઓફ એ સોડઝમાં મ ાના
માટે પણ તેનો ઉપયોગ કરવામાં આ યો હતો;
તેના સૌથી
ુરાત વીય અવશેષો ઇઝરાઇલમાં આશરે 6000 બીસી (ડાયડ રસેન અને
ગાયહ, 1999; લોટન, 2007;
યારથી આ પાક સમ
ાચીન
ુધીની છે
લો રડેટા, 2015).
વ માં ફેલાયો છે , અને
વક સત થયા છે . કોથમીર બે
વાદ
વ વધ
વ પો
દશાઓથી દ ણ- ૂવ એ શયામાં
પહ યા હતા: અંડાકાર ફળોવાળા વ પો ભારત તરફથી દાખલ કરાયા હતા,
યારે નાના, ગોળાકાર ફળોવાળા
પછ )
ચીનથી
આ યા હતા.
તાજેતરમાં જ
મ ૂ ય અથવા
મોટા,
વ પો પછ થી (400 એડ ગોળાકાર
ફળોવાળા
વ પ
રુ ો પયન દેશોમાંથી દાખલ કરવામાં
આ યા છે .
કો રએ મ
ીક શ દ ‘કોર આનોન’ પરથી ઉતર
આ યો છે , જે
‘કોર સ’ એટલે કે ‘બગ’ અથવા ‘બેડબગ’ પરથી આવે છે , જે પાંદડા અને કાચા ફળોમાંથી આવતી
ાસદાયક ગંધનો ઉ લે ખ કરે છે .
ત ું
નામ, ‘સે ટવમ’ ખેતી માટેનો લે ટન શ દ છે , કારણ કે આ
ત
ઇ જ તના સમયથી રસોઈ હે ુ માટે ઉગાડવામાં આવે છે .
17
નસગ સે ુ
6. ચપળ,
ુ ધશાળ અને વ ા ુ
પાંચ પ ાવાળ
ાણી - ખસકોલી
ખસકોલી આપ ં સૌથી સામા ય અને પ ર ચત વ ય વ છે . તે આપણા તમામ
દેશના ભાગમાં
વસવાટ કરે છે . આપણે
યાં
દેખાતી
આ
ખસકોલી પ ાવાળ
તાડની
ખસકોલી તર કે ઓળખાય છે અને અં ે
પાંચ માં
Five-striped palm squirrel કે Northern palm squirrel તર કે ઓળખાય છે . તે ું વૈ ા નક નામ Funambulus pennantii છે અને તે સ તન વગ, કતનશીલ ગો
તેના શર રનો રગ
અને
ૃ
શા યકા કુ ળ ું
રૂ ો અને શર ર ઉપર ઊભા
ાણી છે .
ણ પ ા હોય છે .
તેમજ બાજુ માં બે ઝ ણા પ ા જોવા મળે છે . પેટ ઉપરનો રગ સફેદ હોય છે . કાન ગોળ હોય છે . તેની ાણીની લંબાઈ પોણો
ૂંછડ ના વાળ કાળા હોય છે . આ
ૂ ટ જેટલી હોય છે , અને તેની
ૂંછડ ની લંબાઈ
શર રની લંબાઈ કરતાં અડધા ભાગની હોય છે .
તે ું શર ર ના ું અને પાત ં ુ અને
ુ છાદાર
ૂંછડ
હોય છે . તેની 18
નસગ સે ુ
આંખો મોટ અને શર ર ઉપરના વાળ નરમ અને રેશમ જેવા હોય છે . કેટલીક
તોમાં વાળ વધારે ગાઢ અને રગ પણ અલગ અલગ હોય
છે . તેના પાછળનાં શર રનાં અંગો આગળનાં શર રનાં અંગો કરતાં લાં બા અને એક પગમાં ચાર અથવા પાંચ આંગળ ઓ અને એક અં ૂઠો હોય છે . તેના પગનાં ત ળયાં માંસલ ગાદ જેવાં પોચાં હોય છે .
તેના દાત
ળ ૂ કુ તક બનાવટ
મોટા દાત હોય છે જે
માણે ના હોય છે . તેને કતરવા માટે
વન પયત વક સત થતા રહેતા હોય છે અને
પાછળના દાત ખોરાકને ઝ ણો કરવા માટે હોય છે .
આ
ાણી ું
ુ ય રહેઠાણ
ૃ
છે . અને ચકોર તેમજ રમ તયાળ આ
ાણી જમીન ઉપર ફર ું જોવા મળે છે , તેમજ ઘરની અંદર પણ આવે છે , અને ઘરમાં વેરાયેલા અનાજના દાણા તે ખાઈ ય
છે .
ાણી
ૃ
આ
ચકોર
ઉપર, છાપરા ઉપર,
ગ ૂ ભ જેવી બોડમાં અથવા એવી
કોઈ નભય જ યાએ પોતાનો માળો બાંધી રહે છે .
ખસકોલીની આ
ાણીની
તો ુજરાતમાં જુ દ જુ દ
તો જોવા છે . 1.
ણ પ ાવાળ 19
નસગ સે ુ
તાડની ખસકોલી - મોટાભાગે તે દ ણ મળે છે , 2. મોટ
ુજરાતના જગલોમાં જોવા
ખસકોલી - ડાગના જગલોમાં જોવા મળે છે , 3.
મોટ બદામી રગની ઉડતી ખસકોલી - તે
લ ૂ પણે ર અ યારણમાં
કાલવટ, વાવ, દુથર વ તારોમાં જોવા મળે છે .
ખોરાક ખસકોલી
ુ ય વે બદામના ઠળ યા, દાણા, શાકભા
છે . તે બદામ, પાંદડા,
ળ ૂ , બીજ,
અ ય છોડ પણ ખાય છે . તે જ ુઓને પણ ખાય
અને ફળ ખાય
લ ુ ાયમ છાલ, તા
કૂ પળો અને
ુ ય વે શાકાહાર છે પર ુ તે નાના
ય છે .
જનન ખસકોલી વષમાં એક અથવા બે વાર ગભ ધારણ કરે છે . તે 3 થી 6 અઠવા ડયા
પછ
2
થી 8 બ ચાંને જ મ આપે
છે . ત
જે
ઉપર
તેની નભર
હોય છે . બ ચાં જ મે યારે
સાવ
આંધળાં
અને દાત વગરનાં હોય છે . સામા ય ર તે માદા ખસકોલી બ ચાંનો ઉછે ર કરે છે . જમીન ઉપર રહેવાવાળ
ખસકોલી વધારે સામા જક
હોય છે . તે પ રવારમાં હળ મળ ને પણ રહે છે
યારે
ૃ ો ઉપર 20
નસગ સે ુ
રહેનાર
ખસકોલી મોટાભાગે એકાક હોય છે .
ખસકોલી દનચર હોય છે
ૃ ો ઉપર રહેનાર
યારે ઉડતી ખસકોલી રા ચર હોય છે .
વ ભરમાં લગભગ ખસકોલીની 265 થી વધારે
તઓ જોવા
મળે છે .
વણ ુક આ
ાણી
ૂતી વખતે ટૂ ટ ું વાળ ને
6 થી 8 માસ બાદ પ ી દુ મન છે . તે સૌ
ૂવાની ટેવવા ં ુ હોય છે . બ ચાં
ુ ત બને છે . આ
યારે ખસકોલીને કોઈ ભય હોય તે ું લાગે છે યારે
થમ હા યા ચા યા વગર
ઉપર હોય તો તે ન
થર થઈ
ય છે અને તે જમીન
કના ઝાડ ઉપર દોડ ને ચડ
ડાળ સાથે દબાઈને ચ ટ
ય છે . તે
શોધમાં આખી દવસ અહ - તહ દો બો યા કરે છે અને જુ દા જુ દા
ખસકોલી એ
ાણીના બલાડ અને શકાર
ૂબ જ વ ા ુ
ય છે . યારબાદ
બ ુ જ ચપળ અને ખોરાકની ા કરે છે . ઘણી વાર તે સતત
કારના અવાજો પણ કર શકે છે .
ાણી છે . તે ગમે તે જ યાએ ચાલી
શકે છે ચડ શકે છે . તે પોતાના કોઈપણ દુ મનને છે તરવામાં પાવરધી હોય છે . તે ર તે તે
ુ ધશાળ
અ યને ભય જેવી પ ર થ તની
ાણી છે . તે પોતાની ણ કર સ
ૂંછડ
ારા
ગ કરે છે . તે ખોરાક
ખાય છે યારે સીધી ટ ાર બેસીને પણ ખોરાક ખાઈ શકે છે .
21
નસગ સે ુ
7. જમીનની સં ભારતમાં
ૃ
“પ વ
વની : નીમ કોટેડ
ુ રયા
ૃ ” , “રામબાણ” , “ કૃ તની દવા દુકાન” , “ ા ય
દવા” અને “તમામ રોગો
માટે અ સીર ઇલાજ” જેવા ઉપનામોથી છે .
ઓળખાય
લીમડોએ
ાચીન
ૃ
વ વધ
ભારત ું
છે . લીમડો
(Azadirachta indica) એ મે લયેસી કુ ળ ું
ૃ
છે . લીમડાને હ દ , ઉદૂ અને “નીમ”
બંગાળ
ભાષામાં નામથી
ઓળખવામાં આવે છે . લીમડામાં ટપનોઇડ, લમોનોઇડ, ટેટાનોટનોઇડ વગેરે આ કલોઇ ઝ છે , જેઓ
વાદે કડવા છે . પ રણામે થડ, પાંદડા, ફળ,
ુબ કડવા હોઈ છે . જેનો ઉપયોગ
ૂ લ તમામ ભાગો
વ વધ તબીબી દવામાં પણ
કરવામાં આવે છે .
લીમડામાં ન બન, સલા નન, ગે નન, એઝા ડરાક નક, ટે નન વગેરે જેવાં બે ડઝન બી
ં રસાયણો છે . લગભગ બધાં ક ટકનાશક અને ૂ ગનાશક
છે . લીમડા આધા રત કૃ ષ ઉપયોગી બે મહ વની પેદાશો લબોળ ના તેલનો
"નીમકોટેડ
ુ રયા" ના ઉ પાદનમાં તથા લબોળ ના ખોળનો 22
નસગ સે ુ
સે
ય ખાતર તર કે ઉપયોગ થાય છે . આજે આપણે નીમ
રુ યા વષે
વશેષ મા હતીથી મા હતગાર થઈ .ું
નીમકોટેડ
રુ યા : સરકારે નીમકોટેડ
સમયમાં જ રયાત સમ
રુ યાની અગ યતા અને સાં ત
ઘરે ું ખાતર કપનીઓને તેમના
ારા થતા
રુ યાના
ઉ પાદનમાં
ઓછામાં ઓછા 75 % નીમકોટેડ
રુ યા ું
ઉ પાદન
ફર જયાત
કરવામાં
આ
ું
છે .
ુ રયા ઉપર લબોળ ના તેલ ું આવરણ ચડાવવામાં આવે છે . લીમડામાં નાઇ ફકેશનને રોકવાની પ રણામે આવરણ ચઢાવેલ
મતા સારા
માણમાં રહેલી છે . જેના
રુ યામાંથી જમીનમાં નાઈ ોજન ત વનો
યય ઓછો થાય છે . નાઈ ોજન ળ ૂ માં ઉપલ ધ રહે છે . તેમજ
ુબ લાં બા સમય
ુધી છોડના
ુ રયા ખાતરની કાય મતામાં વધારો
થાય છે .
નીમકોટેડ
ુ રયાના ફાયદા
• નીમ કોટેડ
રુ યા જમીનમાં રહેલા
નાઈ ોજન ું નાઈ ટે નાઈ ોજનમાં
ુ મ
પાંતર થવાની
વા ઓથી એમો નકલ યાને મંદ કરે છે .
જેના લીધે પાકને નાઈ ોજન ત વ ધીમે ધીમે અને લાં બા સમય ા ત થઇ શકે છે . જમીનમાં નાઈ ોજન ત વનો બનજ ર
ુધી
યય થતો 23
નસગ સે ુ
અટકાવે છે .
• લબોળ ું તેલમાં રહેલ એઝા ડરેકટ ન નામના રસાયણ જે કુ દરતી જ ુનાશક છે અને નીમ કોટેડ
ુ રયામાં રહેલ લબોળ ું તેલ પાકના
ળ ૂ યા ઉપર પણ જ ુનાશક ું કામ કરશે જેને લઈને પાકની પેદાશ અને
ુ રયાની કાય મતામાં
• જમીનની ફળ ુપતા
• નીમ કોટેડ
ુધારો થશે.
ળવી રાખવામાં અગ યનો ભાગ ભજવે છે .
રુ યાથી ખાતરના વપરાશમાં 10 થી 15 ટકા જેટલી
બચત થાય છે . ખાતર આપવાના ખચમાં પણ ઘટાડો થાય છે . ખેડૂતો ું ઉ પાદન 10 ટકા જેટ ું વધે છે . મજૂ ર ખચમાં ઘટાડો થાય છે અને ખેડૂતોની આવક વધે છે . જો જો ઘટાડો થાય તો જશે અને કરોડો
• નીમકોટેડ ખાતર ું
ુ રયાના વપરાશમાં 10 ટકા જેટલો પણ
રુ યાને આયાત કરવાની જ રયાત ઓછ થઈ
પયાનાં વદેશી હુ ડયામણની બચત થશે.
ુ રયામાં ભેજ ધારણ કરવાની
મતા ઓછ
મી જ ું, ગાં ગડા થઈ જવા વગેરે સમ યાઓ સ
• લબોળ એક
હોવાથી તી નથી.
કરવા, સં હ કરવા તથા તેની હેરફેર અને
તથા વતરણની કામગીર થી મોટા
માણમાં
ય
અને પરો
ોસેસ રોજ
રોજગાર ની બહોળ તકો ઉભી થવાની ધારણા છે . 24
નસગ સે ુ
નીમકોટેડ
ુ રયાનો ઉપયોગ કેવી ર તે કરશો ?
• નીમકોટેડ
ુ રયાનો ઉપયોગ સાં જના અથવા સવારના સમયે જયારે
જમીન ું તાપમાન ઓછુ
હોય
યારે કરવો જેથી બા પીભવનની
યાથી એમોનીયમનો બગાડ અટકે છે .
• ટપક સચાઈ મારફતે પાકના
ળ ૂ માં જ નીમ કોટેડ
રુ યા આપ ું વ ુ
ફાયદાકારક છે .
• જો ખેતી પાકમાં નાઈ ોજનની ઉણપ વતાય અથવા પાણીની ખચ વતાય યારે છોડ પર નીમકોટેડ
સચાઈના
ુ રયા ું 2 થી 3 %
ું
ાવણ બનાવી પણ પર છટકાવ કર શકાય.
• જમીનમાં ભેજની મા ા
માણસર હોય યારે જ નીમકોટેડ
રુ યાનો
ઉપયોગ કરવો. વ ુ ભેજવાળા પાક જેવા કે ડાગરમાં સાં જના સમયે ખેતરમાંથી પાણીનો નકાલ કર વાપર ું.
• પાકની જ ર યાત
જ ુ બ તથા જમીનમાં જ ર
ૃ થકરણ કરાવી ભલામણ
પોષક ત વો ું
જ ુ બ જ ઉપયોગ કરવો હતાવહ છે .
મા હતી કૃ ષ
ગરણ
25
નસગ સે ુ
8. વ મયકાર વન પ ત જગતની રોચક • વ ભરમાં ન દણ તર કે સૌથી ઉપ વી ? (શા
ન ુ ોની કૃ ષ સં થાના અ ભ ાય
ણકાર
ુરવાર થયેલી વન પ ત કઈ
જ ુ બ ભારતની
ીય નામ : Cyperans rotundus) જેટલો
ળ ૂ વતની મોથ ાસ બી
એકેય
વન પ તએ ફેલા યો નથી. દુ નયાના 92 દેશોમાં કુ લ બાવન
તના
પાકોનાં ખાતરપાણીમાં ભાગ પડાવતો મોથનો છોડ તેમની ઉપજ ઘટાડવા ઉપરાત
નદામણ માટે અબજો ડૉલરનો ખચ કરાવે છે .
નાગરમોથ કહેવાતી તેની બી
પ સસ જોકે આ વ ુ દક દવાઓમાં
વપરાય છે .
• કલક ાના બૉટ નકલ ગાડનનો વડ તેની 1,775 વડવાઈઓ માટે વ મસજક ગણા ું છે , તો દ ણ આ કાના આવેલા વડના ઝાડે તેનાં
ા સવાલ
ૂ ળયાં જમીનમાં 120 મીટર
ા તમાં ડે
ુધી
ઉતાર ને જુ દો રેકોડ દજ કરા યો છે .
• સૌથી ભારે લાકડુ આપ ું
ૃ
દ ણ આ કા ું
લેક આયન ૂડ છે .
યેક ઘન મીટરે 1,485 કલો ામ ું વજન ધરાવ ું આયન ૂડ પાણીમાં તરે ન હ, કેમ કે પાણીની ઘનતા 1 સામે આયન ૂડની 1.48 જેટલી છે . અસાધારણ
ઘનતા ું રહ ય
પરવારતા કોષો વ ચે લેશમા જલવા હની પણ ચપટ બની
એ
કે
આયન ૂડમાં
લ નના
મર
જ યા રહેતી નથી. દરેક પોલી ય છે , એટલે કોષોની ગીચ જમાવટ 26
નસગ સે ુ
આયન ૂડને સખત ભારે બનાવી દે છે . એક સરખામણી : મે ે શયમ ધા ુ ું વજન
યેક ઘન મીટરે 1,738 કલો ામ છે .
• સૌથી ઝડપભેર વંશ ૃ
કરનાર વન પ ત ું નામ એ જ કે જે સૌથી
નાના છોડ ું છે : વૉ ફઆ. સરેરાશ 30 કલાકે તે નવી પેઢ ને જ મ આપે, માટે એ દરે તેની
જો પ
ચા ુ રહે અને બધા છોડ
પણ રહે તો ચાર મ હના પછ (1 પાછળ વૉ ફઆનો બાયોમાસ વ પનો જ થો
વંત
ીસ મ ડા ચડાવો એટલા)
ૃ વી જેવડો બને.
• અ ધકતમ તીખો પદાથ વન પ તજ ય હોય એ સમ
શકાય એવી
વાત
capsuicin
છે ,
કેમ
કે
તીખાશ ું
ુ ય કારક
સંય ોજન
વન પ તમાં ( મરચાંમ ાં ) જોવા મળે છે . અમે રકાની GNS Spices નામની બાયોટેક કપનીએ તે સ વવાળાં ખાસ મરચાં વકસા યાં છે , જેમની 1
ામ જેટલી
ક ૂ 577 કલો ામ (પોણા છ લાખ
ામ)
ટૉમેટો સૉસમાં ભેળવીને તેમ ાં જ ર તીખાશ લાવી શકાય છે .
•
દ ણ અમે રકાના પે માં જોવા
લે ોપેટાલમ
ઈગે ટકમ
નામની
મળતી વન પ તના
રેનન
લ ુ ેસી
ૂ લોમાં
કુ ળની 10,000
ીકેસર હોય છે , જે વન પ ત જગતમાં કોઈ એક ૂ લમાં સમા ય ર તે જોવા મળતા
ીકેસર કરતા વ ુ છે .
27
નસગ સે ુ
9. Flowers Of The Sunday આ
ુંદર કલ
ના
ૂ લોના ફોટો Nitin kumar એ મોક યા છે , આ
છોડ તેમણે પોતાના નસગ ફામમાં ઉગાડયાં છે . તેનો વન પ ત ેમ કઈક અનેરો છે , તે પોતાના ફામમાં અવનવા છે . કદાચ આ મા
તો ફોટો અને માર
કલ રેનન
કે કાળ
ૃ ો ઉગાડતા જ રહે
નસગ સે ુ ફેસ કૂ પેજ બનાવવાની
ની તનભાઈની ફેસ કૂ પો ટ 'ભ ચ શહેરના
યેનો
ેરણા પણ
ૃ ો' વાં ચીને જ મળ છે ,
ેરણા બનવા માટે આભાર....
ર
(નાઈજેલા સટાઈવા - Nigella sativa) , જે
લ ુ ેસી (Ranunculaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તેનો હ વષ થી ખોરાકની
મસાલા
રો અને
ળવણી,
તેમજ અનેક રોગો માટે ર ણા મક
અને
ઉપચારા મક ઉપાય તર કે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે . તેને સામા ય ર તે
લેક
ુ મન (Black cumin), ફેનલ ે લાવર (Fennel Flower), નટમેગ લાવર (Nutmeg Flower), લેક સીડ (Black seed),
લેક કારવે (Black Caraway), રોમન
કોર યા ડર (Roman Coriander), દમા કે ના (Damascena), ડે વલ 28
નસગ સે ુ
ઈન ધ
શ ુ (Devil in-the-bush), વાઈ ડ ઓ નઅન સીડ (Wild
Onion Seed), વગેરે નામોથી ઓળખવામાં આવે છે ,
યારે સં કૃ તમાં
कृ णजीरा કહે છે .
તે દ ણ
રુ ોપ, ઉ ર આ કા અને દ ણ પ
વતની છે અને તેને મ ય મ ૂ ય
દેશ,
ળ ૂ
ૂવ ય
દ ણ
રુ ોપ,
ભારત, પા ક તાન, સી રયા, સાઉદ
મ એ શયા ું
ૂક ,
અરે બયા જેવા ઘણાં
દેશોમાં ઉગાડવામાં આવે છે .
તેના છોડ એકવષા ,ું 20 થી 90 સેમ ી તેના પણ
ચો હોય છે , ડા
વભા
યારે ત હોય છે .
આછા વાદળ અથવા આછા હોય છે . ફળો મોટા અને
ૂ લો સફેદ, પીળા,
ુલાબી,
ં ડુ રગના અને 5 થી 10 દલપ ો ૂ લેલ કે
લ ુ
કારના જે 3-7 સં ુ ત
ખાનાઓ ધરાવે છે , દરેક ખાનામાં અનેક બીજ હોય છે . બીજ નાનાં, કોણાકાર,
ૂણાઓવાળા, ગાં ઠોવાળા, બહારની બાજુ કાળા રગના
અને અંદરની બાજુ સફેદ, સહેજ
ુગં ધત અને
વાદમાં કડવા હોય
છે .
સં કૃ ત નામ દશાવે છે કે તેનો ઉપયોગ ભારતમાં હ
રો વષ થી થાય 29
નસગ સે ુ
છે . પરપરાગત ર તે, એક સામા ય ઇ લા મક મા યતા છે કે કલ બધી બમાર ઓ માટે ું એક સવસામા ય ઔષધ છે , પર ુ તે અથવા
ૃ નુ ે અટકાવી શક ું નથી.
બાઇબલમાં ઉપચારક કાળા
રા
ું છે . તે ું જૂ ું નામ રોમન કોર યા ડર
ાચીન રોમનોની રસોઈમાં કાળા તે ું બીજુ નામ નટમેગ
લીની
ું છે .
ુ મન) નામ તેના કાળા રગના બીજ અને
જેવા દેખાવના કારણે પ
મનપસંદ
) ને પ વ
ારા મેલન થઓન અને
ારા ગીથ તર કે તર કે વણવવામાં આ
ર ( લેક
વ
રા તર કે પણ ઓળખવામાં આવે છે
અને હ પો ે સ અને ડાયસ ોઇ સ
કાળ
લેકસીડ (કલ
ૃ
લાવર,
ની લોક યતાના કારણે પ
ું છે .
યફળ (નટમેગ) જેવી મજ ત ૂ ,
ુગંધ સાથે સમાનતાના કારણે પ
ું છે .
નાસ ું નામ નાઈજેલા લ ત ુ ાવાચક શ દ નાઈજર (કા ં )ુ પરથી આ યો છે જે બીજના કાળા રગ પરથી આ યો છે (લે ટન
ીવાચક
શ દ નાઈજેલસ પર આધા રત છે , જેનો અથ કાળાશ થાય). સટાઈવા લે ટન શ દ છે જેનો અથ વાવેતર કે ઉગાડેલા થાય છે .
30
નસગ સે ુ
31