નસગ સે ુ
1
નસગ સે ુ
ય
કૃ ત
ેમ ીઓ,
વસંતઋ ુ ું આગમન થાય તે પહેલાં શ શરમાં ખર ગયા હોય છે અને વંસંત આવતા
ૃ ો પરથી પાંદડાઓ
ૂ લ - છોડ મહેક ઊઠે છે .
ૃ ો ફર થી લીલાછમ પણ ધારણ કરે છે . સીમ - વગડાઓ રગબેરગી વ
ો ધારણ કયા હોય એવા દે યો ગામની બહાર નીકળતા જ જોવા
મળે છે .
ણે સીમે નવરગ
દૂં ડ ઓઢ હોય.
ૂ લ - પાનના અવનવા
રગો આંખોને માણવા મળે છે . આ ઋ ુમ ાં સીમની અલગ જ કર
કારની ઉતેજક અને ઉ સાહ
ુગંધ કઈક
ેરક હોય છે . સીમ ટહુ કો
ઊઠે છે . પ ુ - પ ીઓ અને મ ુ ય
ત માટે આ સમધાત
વાતાવરણ અને આંખને ભર દેતા રગબેરગી કુ દરતી
યો આનંદ આપે
છે . વસંતઋ ુ એટલે ઉ
ુ લો અને
ુ લોની
ુગંધનો દ રયો,
ૃ ો ફર થી કોળ
ા હોય. ખેતરમાં પાક લહેરાતા હોય યારે છોડ અને
નજર નાખવાની
કેળવવી પડે. વસંતમાં સૌ કોઈને ૂ લો જોઈ
ેમ ઉભરાઈ આવે છે , પર ુ તેની કમત કે કદર આપણી મનોમન પણ કર ુલમહોરના ડાળખી
ૃ ની સામે
શકાતી નથી. સરગવાના
ૂ લો, લીમડાના
ૂ લો કે કે ુડાના
ૃ
ત
ૂ લો, ગરમાળાના
ાર ૂ લો,
ૂ લોથી લથબાથ એક
ટું ને ઘરે લઈ આવશો તો ઘર મહેક ઉઠશે, ઘર ું વ
રગબેરગી થઈ જશે. સૌને વસંતના વધામણા.... સરમણ રાતીયા - નસગ સે ુ
2
નસગ સે ુ
અ ુ મ ણકા 1. આકષક ૂ લોવા ં ુ ઔષ ધય 2. પ ી પ રચય -
ૃ
- ગરમાળો
લ ુ લ ુ
3. નદણ - એક ૂ લી દુધેલી 4.
ુંદર પતં ગ ું -
મોલ સૅ મોન અરબ
5. અગ યનો ઔષ ધય અને મસાલા પાક 6. જૈન ધમ ના 7.
ુલાબમાં
ૂજનીય
ૃ ો અને તે ું વૈ ા નક મહ વ
ુ યવધન અને તેના ઉપયોગ
8. વ મયકાર વન પ ત જગતની રોચક
ણકાર
9. Flowers Of The Sunday
3
નસગ સે ુ
1. આકષક ૂ લોવા ં ુ ઔષ ધય ગરમાળો એક બહુ હે ુક
ૃ
- ગરમાળો
ુશોભન ું ઝડપથી
વકસ ું મ યમ કદ ું પાનખર તેના
ૃ
છે જે
ુંદર દેખાવવાળા
પીળા
લોરોસ ટ
ૂ લોના
કારણે
યાપકપણે
વ માં
ઉગાડવામાં આવે છે . તે ું
બોટ નકલ
કે સઆ
નામ ફ ટુલા
(Cassia fistula) છે , જે
સીઝા પ નયેસી
(Caesalpiniaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તેને અં ે
માં ગો ડન શાવર
(Golden shower tree), ઇ ડયન
લેબનમ (Indian Laburnum), પ ગગ ફ ટુલા (Purging Fistula), ુ ડગ-પાઇપઆવે
છે .
(Pudding-pipe tree), વગેરે નામોથી ઓળખવામાં તે ું
ળ ૂ
વતન
એ શયાના
ઉ ણક ટબંધ
વ તારોમાં
યાપકપણે પા ક તાન, ભારત, ઇ ડોચાઈના અને મલે શયા છે . તે થાઈલે ડ ું રા રા
શાહ ું
ય
ૂ લ અને કેરળ ું રા ય
ૂ લ છે . તેના પીળા
ૂ લને
તીક કહેવાય છે . 4
નસગ સે ુ
• વણન ગરમાળો એક મ યમ આકાર ું
ૃ
છે , જે 9-10 મીટર
ચાઇ
ુધી
પહ ચે છે અને તેની
કેનોપી
અ નય મત આકારની જોવ મળે
છે .
ૃ
ના ું હોય યારે છાલ
ુવાળ
અને
લીલાશ
પડતી રાખોડ
રગની પર ુ
રાખોડ રગમાં ફેરવાય સપાકાર તા
ર તે
ુ ત
ૃ માં બરડ અને પીળાશ પડતા
ય છે . પાંદડાઓ એકાતરે
ગોઠવાય છે . નવા
વણા હોય છે પર ુ તેઓ
પાંદડા ઘણી
કાડની આસપાસ વખત ચમકદાર
ુ ત થતાં ઘેરા લીલા રગમાં ફેરવાય
ય છે . પીછાકાર સ કું ત પણ અને 4-8 જોડ પણ કાઓ હોય છે . આ પણ કાઓ આકારમાં અંશતઃ લંબચોરસ અને અંડાકાર હોય છે અને તે સરળ કનાર ધરાવે છે .
ૂ લો ટ મનલ
ો પગ
લ ટસ ( ુ પ
વ યાસ) પર ગોઠવાય છે , જે ઘણી વખત 40 સ.મી. જેટલા લાં બા હોય છે . ૂ લો એ લના અંત
ુધીમાં ખીલવાના શ થતા હોય છે , જે
સામા ય ર તે મ ય મે મ હનાથી તેના અંત
ુધી વ ુ
ૂ લો જોવા મળે
છે અને જૂ નની શ આતમાં પણ ચા ુ જ રહે છે .
ૂ લોની મોસમની 5
નસગ સે ુ
શ આતમાં આ
ૃ
ઘણી વખત પાંદડાઓ વગર ું થય
ય છે . દરેક
ૂ લમાં લીલા રગની દાડ ઓ (પૅ ડકલ) હોય છે જેમ ાં લીલા વ પ અને સોનેર -પીળા દલપ ુંકેસર નીચે
હોય છે . જેમ ાં અસમાન લંબાઈના 10
માણેની ર તે ગોઠવાયેલા હોય છે :
ણ ટૂકા અને સીધા;
ચાર મ ય લંબાઈના વાં કાવળે લા; અને બાક ના આકારના હોય છે . ટૂકા અને મ ય લંબાઈના ુંકેસરની સામે હોય છે . આમાંથી, મા ફળ ુપ છે .
ણ લાં બા 'S'
ુંકેસર એકસાથે લાં બા
ચાર મ ય-લંબાઈ
ુંકેસર
ીકેસર લીલા રગ ું અને 'C' આકારમાં વળે ું હોય છે .
ુલમહોરની જેમ ફળ શગ
કાર ું છે , પર ુ તેનો આકાર નળાકાર
હોય છે . શગ 30-60 સે.મી. લાં બી અને તેમ ાં બીજ 40 થી 100ની વ ચે હોઇ શકે છે . કાચા ફળો લીલા હોય છે , પર ુ રૂ ા અને કા મય બને છે .
ુ યા કે ૂ
ુ ત થતાં તે
ા વગર જ તેઓ જમીન પર
ખર પડે છે .
• પ રચય અને ફેલાવાનો ઇ તહાસ ફથ (1847) ના અને ઇ ટ ઇ ડઝ ુ
ાર ભક વણન અ સ ુ ાર સી. ફ ટુલાને ઈ
ત
ળ ૂ વતની હોવા ું માનવામાં આવ ું હ ું, અને
ાચીન સમયમાં આરબ અને
ીક ચ ક સકો
ારા દવા તર કે તેનો
ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. બોશ (2007) જણાવે છે કે આ તઓ ભારત,
ીલંકા અને કદાચ
યાનમારથી ઉ ભવી શકે છે ,
પર ુ ચો સપણે તે ઉ ણક ટબંધીય એ શયાની આ
ળ ૂ વતની છે , અને
તઓ હવે પે ો પકલ અને દ ણ ૂવ એ શયા, પે સ ફક અને 6
નસગ સે ુ
ૂવ આ કા, અને ઘણા હદ મહાસાગરના ટા ુઓ પર
યાપક પણે
જોવા
મળે
આ
તઓનો
આંતરરા
ય
તરે
વેપાર
કરવામાં છે ,
તેમજ
છે .
આ યો ઉદાહરણ
તર કે,
રુ ોપ
સાથે,
ઔષધ
થા નક ર તે ટે નગ અને લાકડા માટે ઉપયોગ કરાતો હતો
( ુક, 1983; બોશ, 2007).
વે ટ ઇ ડઝમાં દાખલ કરવાની તાર ખ અ પ લોરો ઓફ
મ ા (મે ફેડ ન, 1837) માં આ
છે , પર ુ મેકફે ડએન તઓનો સમાવેશ
કરવામાં આ યો હતો, જેમ ાં તેને બન- વદેશી "ઇ ટ ઇ ડઝના વતની તર કે વણવવામાં આ યો હતો, યાંથી તેને અમે રકાના ગરમ ભાગોમાં દાખલ કરા ું હ ું, ુ
યાં હવે તે કુ દરતી છે ";
કર કે આ
ફથ દસ વષ પછ
તઓ વે ટ ઈ ડઝ અને દ ણ અમે રકા (
1847) માં હાજર અને
ાકૃ તક હતી. આ
ફથ,
તઓ 1851 માં
પનામાના ઇ તમસમાં હાજર હોવા ું જણાવા ું હ ું ( સમન, 1851). તે 1881
ુધીમાં
ટુ
રકોમાં હાજર હતો, કારણ કે
લોરો ઓફ
બે લોના આઈલે ડ (બે લો એ પનોસા, 1881) માં આ વન પ તનો 7
નસગ સે ુ
સમાવેશ
કરવામાં
આ યો હતો
એ ુ સડ એના એક
અને
ટુ
રકોના
કાશનમાં આ વન પ ત જગલી
ૃ
1898 પામતી
ના ત
તર કે ન ધવામાં આવી હતી ( હચકોક, 1898). એ ટલેઝ પરના અબન વ તારના એક વકના વો
મ ુ 4
જ ુ બ, એ લ 1911
જમૈકા,
સે ટ
ો સ,
હ પા નઓલા,
મા ટનીક,
સે ટ
વ સે ટ,
બે વઆ,
નદાદ
અને
માગા રટામાં
આ
તઓ મળ
સે ટ
બાથલેમ ી,
ુધીમાં
બ ુ ા,
વાડેલોપ,
જોવા
હતી (અબન,
1898-1928). કે, આ
જો
તઓ 1914 પછ ડચ
હોવા ું જણાય છે , કેમ કે તે આ
ારા વે ટ ઇ ડઝમાં દાખલ થઈ ે માં બો ડ ગ
ારા કરેલા કાયમાં
સામેલ નથી (બો ડ ગ, 1914).
આ
ૃ ને રામાયણ ( કશક ધા કાડ અને અર ય કાડા) માં પ પા
સરોવરની ન
ક અને માતંગ ઋ ષના આ મમાં ઉગેલાનો ઉ લે ખ થયો
છે . મહાભારતના અ શ ુ ાસન પવમાં કુ શકા દેશમાં પણ જોવા મળતા તેવો ઉ લે ખ કરવામાં આ યો છે .
ગરમાળો વરસાદ ું
વશ
ૂચક છે , તેમ ાં ચોમાસાની શ આતના 8
નસગ સે ુ
આશરે 45 દવસ પહેલાં
ુ કળ
ુવણ પીળા રગના
ૂ લોના જુ મખા
આવે છે .
કે સઆ નામ
ાચીન
ીક નામ કાસીયા અથવા કે સઆ પરથી આ યો
છે , જે એરોમે ટક અને આ
ુગં ધત છોડ માટે માટે વપરાય છે , કારણ કે
તઓના ઔષ ધય ઉપયોગનો એક લાં બો ઇ તહાસ છે ; તેની
લાં બી, લાકડા જેવી શગો અસરકારક ઔષધ તર કે વપરાય છે .
તેને પ
ુંદર પીળા ું હશે. તેના
ૂ લો પરથી સં કૃ ત નામ રાજ ૃ
અને
વણ
ૃ
ૃ ો ગ ર (પવત) ઉપર ઉગે છે અને તેના પીળા
ૂ લની માળાઓ ઝૂ કેલી હોય છે તે પર થી તે ું હ દ નામ ગ રમાલા પડે ું જણાય છે , ને તે પરથી
તેનો ઉપયોગ
ુજરાતી નામ ગરમાળો થ ું હશે.
ુશોભન અને છાયાવાળા
ૃ
તર કે, ર તાઓના કનારે
અને શેર ઓમાં, બાગ અને બગીચાઓમાં થાય છે , હવે આ કા અને અમે રકાના ઉ ણક ટબંધીય તે સમ
દેશોમાં દાખલ કરવામાં આ
ું છે . હાલમાં
વ માં લોક યતા હાસલ કર ર ું છે .
9
નસગ સે ુ
2. પ ી પ રચય -
લ ુ લ ુ
તમે ઉ ાનો અને બગીચાઓમાં ફર ુ મનોહર,
ાઉન રગની કલગીવા ં ુ પ ી
જો ું
હશે.
આ
રમ તયાળ અને
મોહક
પ ી
હ ડયો
લ ુ લ ુ
છે ,
ઘણી વાતાઓ ું તે
ુ સ
માનવામાં છે . તેને અં ે કહે છે ,
પ ી છે અને ઉદૂ ક વતામાં માં રેડ-વે ટેડ
ુલાબનો
ેમ ી
લ ુ લ ુ (Red-vented Bulbul)
યારે તે ું વૈ ા નક નામ પ નોનોટસ કાફેર (Pycnonotus
cafer) છે . તેના માથા પર કાળા રગની કલગી અને ધરાવ ું એક
ુંદર દેખા ું
ૂંછડ ના
ળ ૂ નીચે લાલ પેચ
રૂ ા રગ ું પ ી છે . નર અને માદા દેખાવમાં
એકસરખા હોય છે , પર ુ કશોર પ ીઓ
ુ ત વયના પ ીઓ કરતા
મેલા રગના હોય છે . તેની ઉડવાની ર ત લ ડખોદ જેવી જ હોય છે . તે સંગીતમય ર તે પી ...પી ...પી ...પીટ ટુ... એવો અવાજ કરે છે .
તે સામા ય ર તે
વાત, ફળો અને
ૂ લો ખાય છે ,
ારેક દાણા ખાય 10
નસગ સે ુ
છે અને ૂ લોનો રસ પણ પીવે છે .
લ ુ લ ુ આપ ં બહુ જ સામા ય પ ી છે . તે આખા ભારતમાં જોવા મળે છે .
ુજરાતમાં બાગબગીચાઓ ું સામા ય પ ી છે .
તેમના આકષક અને મૈ ી ૂણ ય કત વ ધરાવે છે , તે કુ શળ લડવૈય ો છે . તેથી
તેઓને
પાળવામાં આવે
છે
અને
લડતા
પાળ ુ
પ ી
તર કે રાખવામાં આવે છે .
લ ુ લ ુ તેના સાથી
તમે મોટે ભાગે એકબી
ની ન
પ ીઓ ટોળામાં રહે છે અને અથવા ટોળાંમ ાં ઉડવાની
ૃ
યે
ૂબ
ક બેઠેલા બે
ેમભ ુ વલણ રાખે છે . લ ુ લ ુ ને જોશો.
જનન ઋ ુ ન હોય
આ
યારે જોડ
ધરાવે છે .
લ ુ લ ુ ફે આ ુ ર થી મે મ હના દર મયાન માળાઓ બાંધે છે . માળાનો આકાર નાના કપ જેવો હોય છે , અને માળો વેલાઓ, બનાવે છે .
, કરો ળયાના તે માળો
ળ ૂ , ઝ ણી સળ ઓ,
ૃ
ળા, વાળ, ના ળયેરના રેસા વગેરે વાપર ને કે ઝાડ ઝાં ખરામાં બનાવે છે . ઘણી વખત 11
નસગ સે ુ
તે ઘરમાં ઝુ મર કે
બ ૂ લાઈટ વગેરે જેવી વ
બનાવે છે . તે 3 થી 4 રગના છાટણાવાળા
લ ુ લ ુ ને કેટલીકવાર અને
તેના
પરથી
ડા
ુઓ પર પણ માળો
ુલાબી-સફેદ અને તેના પર
ં ુ ડયા- રુ ા
કૂ ે છે .
લ ૂ થી નાઈટ ગલ તર કે ઓળખવામાં આવે છે , સરો જની
નાયડુને
ઓળખવામાં આવે છે , અને તેને ઉદૂમ ાં
ભારતની
નાઈટ ગલ
તર કે
લ ુ લ ુ - એ - હ દ કહેવામાં
આવે છે !
12
નસગ સે ુ
3. નદણ - એક ૂ લી દુધેલી નાની દુધલ ે ીને મળ ું આવ ું એક બીજુ નદણ પણ આપણા ખેતરોમાં થાય છે . તેને એક
ૂ લી દુધલ ે ી
કે દૂધી કહે છે . તે ું બોટ નકલ નામ
ફુ ો બયા
હેયનીઅના છે ,
(Euphorbia heyneana)
અ કુ લોકો તેને તેના સમાનાથ નામ
ફુ ો બયા
(Euphorbia થી
પણ
માઇ ોફાઈલા
microphylla) ઓળખે
છે .
તે
ફુ ો બયેસી (Euphorbiaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તે ભારત, પા ક તાન, અને
બાં લાદેશ,
બમા
વામાં જોવા મળે છે .
તે 10 - 20 જેટલો વધતો એકવષા ુ છોડ છે .
કાડ ઘણા,
આધારમાથી નીકળતા, જમીન પર પથરાયેલા, પીળાશ પડતાં લાલ કે લાલ રગના હોય છે . પણ સામસામે, ભગડા જેવા, આધાર પાસે થોડા
ાસા અને છે ડા પર ગોળ હોય છે . ૂ લ એકલા અથવા જોડ માં,
ધર માંથી નીકળતા,
ુ પદડ વગરના હોય છે . નર અને માદા અલગ
અલગ હોય છે , નર
ૂ લો 3 - 5. ફળ કેપ
લ ુ
કારના 3
ૂણાવાળા, 13
નસગ સે ુ
ગોળાકાર અને
ુંવાળા હોય છે . બીજ અંડાકાર,
પીળા રગના અને
ભારતમાં બે
ૂણાઓવાળા, આછા
ુંવાળા હોય છે .
ફુ ો બયા હેયનીઅનાની
ઉપ
તઓ
જોવા
મળે છે :ફુ ો બયા
1.
હેયનીઅના
ત હેયનીઅના સવાય
આ કા,
બાં લાદેશ,
ઉપ
તે ભારત પા ક તાન,
યાનમાર, ચીન અને
વામાં જોવા મળે છે . ભારતમાં તે જ ુ અને કા મીર, દેશ,
પં
બંગાળ, મય
બ,
બહાર,
ઓ ર સા, દેશ,
હમાચલ પ
મ
છ ીસગઢ,
ુજરાત, મહારા , ગોવા, આં
દેશ, કણાટક, લ
પ,
કેરળ અને ત મલનાડુમ ાં જોવા મળે છે .
ફુ ો બયા હેયનીઅના ઉપ
ત નીલ ગર કા - આ ઉપ
દુલભ છે અને ત મલનાડુ (નીલ ગર
હ સ) માં જોવા મળે છે .
2.
પણ અને શાખાઓની પે ટ કાળાં મર
ત
સાથે બનાવીને માથાના
દુઃ ખાવામાં રાહત આપે છે . આખા છોડને વાટ ને માના દૂધ સાથે 14
નસગ સે ુ
બાળકને
ૂક ઉધરસ અને ઈ ફ એ ુ ઝામાં રાહત આપે છે . આખા
છોડને વાટ ને પ ઓ ુ ને ચારા સાથે ખવડાવવાથી ડ લવર પછ થતો વધારાનો ર ત ાવ અટકાવવા માટે થાય છે .
નસ
ફુ ો બયા,
આ કાના એક હતો.
ફુ ોબસ નામ પરથી આપવામાં આ ાચીન દેશ મો રટા નયાનાના રા
ું હ ું, જે ઉ ર
જુ બાનો ચ ક સક
ત ું નામ હેયનીઅના, જમન વન પ તશા
હેયનાના માનમાં રાખવામાં આ
ું છે , જે ઈ ટ ઈ ડઝના
ી ડો. બી. વાસી અને
હબ રયમ મસ પે ટ સના સહ-લેખક હતા.
15
નસગ સે ુ
4.
ુંદર પતં ગ ું -
મોલ સૅ મોન અરબ
મોલ સૅ મોન અરબ (Small Salmon Arab) સૅ મોન- પ ક રગ ું ુંદર પતં ગ ું છે . તેના
વતરણ ું
ઇપી-સે ટર અરે બયા
હોવા ું
માનવામાં આવે છે અને ુ ક ઝોનના નીચા દેશોએ આ નાના પતં ગયા ું નામ અરબ રા
તેના
કારણે
મોલ સૅ મોન
ું છે . તે ું વૈ ા નક નામ કોલોટ સ અમાટા (Colotis
amata) છે , જે પીએર ડ (Pieridae) કુ ળ ું પતં ગ ું છે . તે સૅ મોન- પ ક રગ ું
ુંદર પતં ગ ું છે . ઉપરની બાજુ ની અ પાંખની
કનાર ઓ ઘેરા રગની બોડર
ધરાવે
પાંખોનો ભાગ
છે .
શખર થ ડાક
અને
અંતમાં ટપકાઓ હોય છે .
પ પાંખ
રગની અને બા
ઘેરા બોડર ટપકાવાળ હોય છે . અંદરની બાજુ લીલાશ
પડતા પીળા રગની હોય છે . નર અને માદા બંને સમાન ચ ો ધરાવે 16
નસગ સે ુ
છે , જોકે નર થોડો નાનો હોય છે અને તે કાળા રગના ઘેરા ભાગો ધરાવે
છે .
સા વાડોરા પ સકા
અને
અય સા વાડોરેસી કુ ળની વન પ ત પર તે
ડા
કૂ ે છે અને લાવા તેના પણનો ખોરાક તર કે
ઉપયોગ કરે છે .
તે
ુ ય વે કાટાળા પાનખર જગલોમાં જોવા મળે છે . તે નબ ુ
ઉ યનવાળા અને હમેશાં જમીનની ન ગાઢ જગલોના બદલે
ક ઉડે છે . તેને સામા ય ર તે
ુ લા વ તારો વ ુ પસંદ કરે છે . તે દવસના
ગરમ સમયમાં વ ુ ઉડા ઉડ કરે છે .
તે એક
યાપક ર તે જોવા મળ ું પતં ગ ું છે , જે આ કા અને
એ શયામાં ન ધાયેલ છે . દ ણ એ શયામાં, તે ભારત, પા ક તાન અને ીલંકામાં થાય છે . ભારતમાં, ઉ ર ૂવ ય વ તારમાં તેની
વ તારો
સવાય તમામ
તઓ જોવા મળે છે .
17
નસગ સે ુ
5. અગ યનો ઔષ ધય અને મસાલા પાક કાળા મર પછ
વ નો બીજો સૌથી લોક ય મસાલા પાક છે . તે
તી
ુગંધવાળો
મસાલા પાક છે અને તેનો ઉપયોગ ભારતીય વાનગીઓમાં માણમાં
મોટા થાય
છે .
રા ું વૈ ા નક નામ ુ મનમ
સાય મનમ
(Cuminum છે અને
cyminum) તે
એ પએસી
(Apiaceae) વન પ ત અં ે
માં
ુ મન (Cumin),
ીન
કહેવામાં આવે છે . ભારત વ માં ભારત
સવાય
તે
ઉ ર
ઉગાડવામાં આવે છે . તે ું
છે .
કુ ળની તેને
ુ મન (Green Cumin), વગેરે રા ું સૌથી વ ુ ઉ પાદન કરે છે .
આ કા, ળ ૂ વતન
ચીન
અને અમે રકામાં પણ
ૂવ
મ ૂ ય સ ુ થી દ ણ
એ શયા છે .
એકવષા ુ છોડ છે , જેમ ાં પાત ં ,ુ વાળ વગર ,ું ડાળ ઓવા ં ુ 18
નસગ સે ુ
કાડ હોય છે , જે 20-30 સેમ ી જેટ ું શાખાઓમાં
બે
થી
ું હોય છે . દરેક
ણ
ઉપશાખાઓ જોવા મળે છે . દરેક શાખાઓ એક સરખી ચાઈની હોય છે , જેના કારણે
છોડના
ઉપરના
ભાગમાં છ ી એક સરખી દેખાય
છે .
કાડનો
રાખોડ
અથવા ઘેરો લીલો
જોવા મળે છે . પણ
રગ
5 -
10 સેમ ી લાં બા, પ છાકાર કે
પ છાકાર, સાથે દોરા
જેવી પ ણકાઓ, વ રયાળ જેવા લાં બા, સાં કડા ભાગોમાં વહચાયે ું, પર ુ
ૂબ ના ું અને ઘેરા લીલા રગ ું હોય છે અને સામા ય ર તે તે
છે ડથ ે ી વળે ુ જોવા મળે છે . ઉપરના ભાગના પણ પણદડ વગરના, પર ુ નીચેના ભાગના પણ લાં બો પણદડ ધરાવે છે . અથવા છે . બીજ
ુલાબી રગના અને છ ક
કારના
ૂ લો નાના, સફેદ
ુ પ વ યાસમાં જોવા મળે
ગ ૃં અને ગત વાળા અને આછા પીળાશ પડતાં
રૂ ા રગના
હોય છે .
ાચીન કાળથી
ઉપયોગમાં લેવાય છે . બી
સહ
ા દ સમયના
બીજ સી રયન સાઇટ ટેલ એડ-ડેર પરના ખોદકામમાંથી મળ આ યા 19
નસગ સે ુ
હતા. તેના નવા રા ય
ુરાવાઓ
ાચીન ઇ જ તના
તરોમાં પણ ન ધાયા છે .
ુરાત વીય
થળોના કેટલાક
ાચીન ઇ જ ત સં કૃ તમાં, રાનો તર કે
ઉપયોગ
મસાલા
અને
મ મીના
ઝવ ટવ તર કે થતો હતો. એ ું માનવામાં આવે છે કે ઇ જ ત અને સી રયા, ુ ક તાન અને
ૂવ
મ ૂ ય
વતની
છે .
ઇરાન, ભારત, સી રયા,
ુક ,
દેશનો
ળ ૂ
મોરો ો,
ચીન,
ર શયા,
ઇ ડોને શયા
પાનમાં માણમાં ખેતી થાય છે . ઇરાન
ના મોટા
તેની
દ ણ અને મોટા
નકાસકાર અને દેશ
વદેશી વેપારમાં ભારતનો મોટો હર ફ છે .
ના (સૌથી બ
ુગં ધત બીજ વ ુ
ણ રગમાં જોવા મળે છે : પીળાશ પડતાં રગ ું
યાપકપણે
ઉપલ ધ),
સફેદ
અને
કાળો
(એ શયન
રોમાં બંને જોવા મળે છે ).
ના ફળો હોય છે .
વાદે તીખા,
ૂરા ને મ રુ તેમજ તાસીરે મ યમ ઉ ણ
ચવધક, દુગધહર,
દોષહર, અ દ પક, પાચનકતા 20
નસગ સે ુ
વગેરે
ુણધમ ધરાવે છે . આ ું
વઘાર કરવા વપરાય છે . પરોઠા,
ુર , થેપલા, ગાં ઠ યા વગેરેમ ાં આ ુ
વપરાય છે . ધાણા
સાથે
ભે ુ ( મ ) દળ ને
બનાવેલ પાઉડર (ધાણા મસાલા
તર કે
)
વપરાય
છે .
ને સહેજ સેક ને છાશમાં ઉમેર
પીવાથી
ઝાડા,
મરડો,
અપચો, અ ચ, મંદા , ઉલટ , આફરો,
ત ે દર,
અલપ
વગેરેમ ાં ફાયદો થાય જલ શરબત બનાવવામાં શેકે ું
ભારતમાં,
રા અને અ ય મસાલા વપરાય છે .
ની ખેતી લગભગ રાજ થાન અને
ુજરાતમાં થાય છે .
તેઓ દેશના કુ લ ઉ પાદનમાં 90 % થી વ ુ ઉ પાદન કરે છે . રાજ થાન
રાનો સૌથી મોટો ઉ પાદક છે , જે દેશના કુ લ ઉ પાદનમાં
આશરે 50 - 55 % ફાળો આપે છે . બી
મે છે .
યારે
રાના ઉ પાદનમાં
ુજરાત
ુજરાતમાં બનાસકાઠા, સાબરકાઠા, મહેસાણા, પાટણ,
ુરે નગર અને રાજકોટ યારે રાજ થાનમાં બાડમેર,
રા ું ઉ પાદન કરતા
ુ ય જ લાઓ છે ,
લોર, નાગૌર, પાલી અને જોધ ુર
ુ ય
ઉ પાદક જ લાઓ છે .
21
નસગ સે ુ
6. જૈન ધમના ૃ
ૂજનીય
ું આપણા દૈ નક ૂવજોએ
છે .
વનમાં મહ વ ૂણ
થાન છે , તેથી જ આપણા
ૃ ોને ધમ સાથે જો ા અને તેમને
થાન આ .ું આપણા
ૃ ો અને તે ું વૈ ા નક મહ વ
હ દુ ધમમાં,
વનમાં
ૃ ને
વનમાં વ ુ મહ વ ું
ૂજનીય માનવામાં આવે છે .
ૃ ો ું ધા મક, સાં કૃ તક અને આ યા મક મહ વ
ૃ ને ધમ સાથે જોડવાનો હે ુ ફ ત તેમ ું મહ વ વધારવાનો નથી,
પણ તેમનો બચાવ કરવાનો પણ છે .
જૈન ધમના 24 તીથકરોના નામ, તેમના સંકળાયેલ વશ
ૃ ો અને તેમના
તીકો નીચે આપેલા છે ....
1.ઋષભ દેવ - ફાયકસ બગાલે સીસ (મોરેસી) - વડ/વડલો - બળદ 2. અ
તનાથ - આલા ટોનીયા કોલાર સ (એપોસાયનેસી) - સ તપણ
- હાથી 3. સંભવનાથ - શો રયા રોબ ટા ( ડ ટોરોકાપસી) - સાલ - ઘોડો 4. અ ભનંદનાથ -
કુ ેને નયા લે ઝે ન (એનાકાડ એસી) - ચારોળ
-
વાં દરો 5.
ુમ ીતનાથ - કેલીકાપા મે ોફાયલા (વબ નેસી) - લતા યં ુ - સારસ
પ ી 6. પ 7.
ુ - ફાયકસ બગાલે સીસ (મોરેસી) - વડ/વડલો - કમળ ુપ નાથ - આ બે ઝયા લેબકે (માઈમોઝે સી) - શર ષ - વ તક 22
નસગ સે ુ
8. ચં
ુ - કેલોફાયલમ ઇનોફાયલમ - (
ુ સએસી) -
ુલતાન ચંપો
- ચં 9.
ુ વ ધનાથ - ફેરો નયા એ લફે ટમ ( ટેસી) - કોઠા - મગર
10. શીતલનાથ - ફાયકસ લેકર (મોરેસી) - પાકુ ર - ક પ ૃ 11.
ેય ાંસનાથ - સરકા અશોકા ( સઝાલ પ નએસી) - અશોક - ગડો
12. વા ુ ૂ ય - સ લોકાસ રેસમોઝા ( સ લોકેસી) - લોધ ૃ
-
ભસ 13. વીમલનાથ - સઝ જયમ
ુ મ ન (મીરટેસી) -
ં ુ -
ુ વર
14. અનંતનાથ - સરકા અશોકા ( સઝાલ પ નએસી) - અશોક - બાજ પ ી 15. ધમનાથ -
ુ ટયા મોનો પમા (ફેબસ ે ી) - ખાખરો/ કે ુડો - વ
16. શાં તનાથ - સી સ દેવદારા (પાઈનેસી) - દેવદાર - હરણ 17. કુ ુંનાથ - સ લોકાસ રેસમોઝા ( સ લોકેસી) - લોધ ૃ 18. અરનાથ - મે
- બકર
ફેરા ઈ ડકા (એનાકાડ એસી) - આંબો - માછલી
19. મ લીનાથ - સરકા અશોકા ( સઝાલ પ નએસી) - અશોક - કળશ 20.
ુ ન ુ ત - માઈકે લયા ચંપાકા (મે ો લએસી) - સોનચંપા -
કાચબો 21. ન મનાથ -
મ સ ુ ો સ ઈલે
(સેપોટેસી) - બોરસલી - નીલ
કમળ 22. ને મનાથ - સ લ સ કે યા (સેલીકેસી) - વતાસા અથવા
ડે
મ ક - શંખ 23. પા નાથ -
ુડફો ડયા ૂ ટકોઝા (લી ેસી) - ધાવડ - નાગ 23
નસગ સે ુ
24. મહાવીર વામી - શો રયા રોબ ટા ( ડ ટોરોકાપસી) - સાલ - સહ
જૈન ધમમાં 24 તીથકરો થયા છે , દરેક તીથકરને એક ચો સ હેઠળ
ાન
મહ વ ૂણ
ા ત થ ું હ ું, તેથી જ આ ચો સ થાન છે .
થઈ રહ છે , જો આવે તો
તીથકરો
ૃ વી પરથી હ રયાળ ઓછ
ૃ ો ું ધા મક મહ વનો
ૂજનીય
ચાર અને
સાર કરવામાં
ૃ ો મા
ધા મક મહ વ જ નથી રાખતા પર ુ
કારના રોગોની સારવારમાં પણ ઉપયોગી છે . જૈન ધમના ૃ ોની સાથે
તીથકરો ું એક વ શ વશ
યારે
ૃ ોને જૈન ધમમાં
ૃ ો ું આડેધડ કાપવા ું બંધ કર શકાય તેમ છે .
જૈન ધમના તે અનેક
હાલમાં,
ૃ
ાણી પ ીઓ પણ સંકળાયેલા છે , અને દરેક તીકો છે અને જૈન તીથકરોની
તમા પર આ
નશાન પણ જોવા મળે છે જેના આધારે જૈન તીથકરો
સરળતાથી ઓળખી શકાય છે .
ઉપરો ત
ૃ ો જૈન ધમ માટે આદરણીય છે તેમજ આ
ૃ ોનો
ઉપયોગ અનેક રોગોની સારવારમાં પણ થાય છે , જેના કારણે તેમ ું મહ વ વ ુ વ નીચે
ું છે . આ
ૃ ો ું મહ વ અને તેમની સંબં ધત મા હતી
જ ુ બ છે ...
1. ફાયકસ બગાલે સીસ (Ficus benghalensis) :- સામા ય ભાષામાં તેને વડ અથવા વડલો કહે છે . આ વશાળ કદના
ૃ ની
ચાઈ 24
નસગ સે ુ
લગભગ 30 મીટર અને શાખાઓ દૂર-દૂર
ુધી ફેલાયેલી હોય છે . આ
ૃ માંથી
ઘણા
હવાઈ
ળ ૂ
(વડવાઈ) નીકળે છે , જે પછ થી તંભીય શ
ળ ૂ તર કે કાય કરવા ું
કરે છે . વડ મોરેસી કુ ળ ું
છે , આ
ૃ
ૃ ની નીચે જૈન ધમના
થમ તીથકર ભગવાન ઋષભ દેવ અને છ ા તીથકર પ ા ત થ ું હ ું.
આ
ભાગ એક યા બી છે . આ
ન ુ ે
ાન
ૃ નો દરેક ર તે ઉપયોગી
ૃ ના પાંદડા અ સર, ચામડ ના રોગો, વચાની બળતરા અને
તેના ફળોનો ઉપયોગ
વ વધ
તીય રોગોમાં અને
ુ ા ઓની
સં યામાં વધારવા માટે થાય છે .
2. આલા ટોનીયા અથવા
કોલાર સ (Alstonia scholaris) :- સ તપણ
ડે વ સ
(એપોસાયનેસી કુ ળ) એ સદાહ રત રહે ું
ૃ
છે
જેની છાલ કડવી હોય છે . તેના પાંદડા સાદા ચ ય, ભાલાકાર અને ઉપલી સપાટ લીલાશ પડતાં સફેદ રગના હોય છે .
ચળકતી,
ૂ લો સફેદ અથવા
ૂ લો અને ફળો સ ટે બરથી 25
નસગ સે ુ
માચની મ યમાં આ અ જતનાથે
ાન
ૃ માં થાય છે . આ
મેળ
ું હ ું.
ૃ ની નીચે ભગવાન
તેની છાલનો ઉપયોગ
મલે રયા,
અ તસાર, અપચો, ચામડ ના રોગો, અ થમા અને પેટના કૃ મને ન કરવા માટે કરવામાં આવે છે , તેના સ વનો ઉપયોગ હો મયોપેથીની વ વધ દવાઓના નમાણમાં થાય છે .
3. શો રયા રોબ ટા (Shorea robusta) :- સાલ ( ડ ટોરોકાપસી કુ ળ) એક મોટા કદ ું પાનખર
કાર ું
ૃ
છે જેની
ચાઈ 18 થી 30 મીટર
જેટલી
છે .
તેના
સાદા લાં બા,
હોય પાંદડા
લંબગોળ, ુવાળા,
આકારના
દય
અથવા
ગોળાકાર અને
ૂ લો
પીળા રગના હોય છે . ૂ લો અને ફળો જૈન ધમના
ી
આ ુ ર થી જૂ નના મ યમાં આવે છે . આ
ૃ
નીચે
તીથકર ભગવાન સંભવનાથ અને જૈન ધમના અં તમ
તીથકર ભગવાન મહાવીર
વામીને
ાન
ા ત થ ું હ ું. આ
ૃ ની
છાલનો ઉપયોગ અ સર, ઘા, બે ટે ર યલ ઇ ફે શન, એ ન મયા વગેરેના ઉપચાર માટે થાય છે , અને ફળો અને પાંદડાઓ શ ત વધક તર કે ઉપયોગમાં લેવાય છે .
26
નસગ સે ુ
કુ ે ને નયા
4.
લે ઝે ન
(Buchanania
lanzen)
(એનાકાડ એસી કુ ળ) એક મ યમ કદ ું પાનખર છાલ
ઘેરા
કાર ું
:-
ચારોળ
ૃ
છે જેની
રૂ ા
અથવા કાળા રગની હોય છે . પાંદડા સાદા, બે
ભાગવાળા,
ન તેજ અને સમાંતર હોય છે અને લીલા,
સફેદ
હોય છે . છે .
આ
ૂ લો રગના
ૃ
આ ુ ર થી મે દર મયાન આ
ૃ માં
ૂ લો અને ફળો આવે
નીચે જૈન ધમના ચોથા તીથકર અ ભનંદન નાથે
ા ત ક ુ હ ું. તેના
ાન
ળ ૂ વચાના રોગો અને પેટ સંબં ધત રોગોમાં
વપરાય છે , અને બીજ વજન વધારવા માટે, સામા ય શાર રક નબળાઇ અને માન સક રોગોની સારવારમાં વપરાય છે , અને તેલનો ઉપયોગ શર રને મા લશ કરવા માટે કરવામાં આવે છે .
5.
કે લીકાપા
મે ોફાયલા
(Callicarpa macrophylla) :- લતા યં ુ (વબ નેસી કુ ળ) એક ઝાડ
ઝાં ખરા જે ું
ૃ
છે જેના પાંદડા સાદા, લંબગોળ, ભાલાકાર અને
ૂ લો
ુલાબી 27
નસગ સે ુ
રગના હોય છે . ૃ
નીચે
જૈન ધમના પાંચમા તીથકર ભગવાન
ાન મેળ
ું હ ું. આ
ૃ ના
ુમ ીતનાથે આ
ૂ લો અને ફળોનો ઉપયોગ
વચાના રોગો, ડાયા બટ ઝ, સામા ય નબળાઇ, અ સર વગેરેમ ાં થાય છે . તેનો ઉપયોગ ઝે ર
ાણીના કરડવા પર પણ થાય છે .
6. આ બે ઝયા લેબકે (Albizia lebbeck) :- શર ષ (માઈમોઝે સી) એક મોટા કદ ું
ૃ
છે જે સામા ય ર તે 20 ધરાવે
મીટરની છે .
ચાઈ થડ
શાખાઓ વગર ું અને તેના ઉપલા ભાગ પર શાખાઓ અને પાંદડાની અધચં ાકાર છ ી જોવા મળે છે . તેના પાંદડાઓ કારના હોય છે . આ
પ છાકાર સ કું ત
ૃ ની છાલનો ઉપયોગ કફ, દમ, આંખના રોગો,
પેઢાને મજ ત ૂ કરવા, સોજો વગેરે રોગોમાં થાય છે અને તેના બીજ વચાના રોગો, સોજો, જૈન તીથકર ભગવાન
કુ ોડમા વગેરેમ ાં વપરાય છે . આ ુપ નાથને
ાન
ૃ ની નીચે
ા ત થ ું હ ું.
28
નસગ સે ુ
7. કે લોફાયલમ ઇનોફાયલમ (Calophyllum inophyllum) : - તે ુ સએસી કુ ળ ું એક ના ું અને
ુંદર
ૃ
છે
જેને સામા ય ભાષામાં ુલતાન
ચંપો
અથવા
એલે ઝા
યલ
લોરેલ
કહે છે . આ જૈન એવા ભગવાન ચં
ન ુ ે
ાન
ધમના
ૃ
નીચે તીથકર
ા ત થ ું હ ું. તેના બીજ ું તેલ
સાં ધાના દુઃ ખાવામાં વપરાય છે .
8. ફે રો નયા એ લફે ટમ (Feronia elephantum) :- કોઠા અથવા કોઠુ ( ટેસી) તર કે ઓળખા ું તે એક શાખાવા ં ,ુ પાનખર છે .
તેના
ૂબ
કાર ું વશાળ
પાંદડા
સ કું ત
ૃ
કારના
અસમ માણતાવાળા હોય છે , જેમ ાં નાના નાના
ુગં ધત
ૂ લો
ુગં ધત ફળ આવે છે .
અને
ફળનો ઉપયોગ
પેટના રોગોમાં થાય છે . આ ભગવાન
ખા ા-મીઠા
ૃ
ુ વ ધનાથ ( ુ પદત) ને
નીચે ાન
ા ત થ ું હ ું.
29
નસગ સે ુ
9. ફાયકસ લેકર (Ficus lacor) :- પાકુ રની છાલ ું સ વ (મોરેસી કુ ળ) શર રમાં અ સર અને અ તશય લાળના ભગવાન શીતલનાથને આ
ૃ
નીચે
ાન
ાવ માટે વપરાય છે . ા ત થ ું હ ું.
10. સરકા અશોકા (Saraca asoca) :- અશોક ( સઝાલ પ નએસી), એક ના ું સદાહ રત ૃ
છે , તેના પાંદડા
સં ુ ત
પ છાકાર
કારના
અને
તેજ વી
ૂ લો
લાલ
કે
નારગી રગના જોવા મળે છે . આ છાલ
ૂકવીને દવા તર કે વાપરવામાં આવે છે .
ૃ ની
તે મા સક
દર મયાન અ તશય ર ત ાવને અટકાવે છે . અશોકના
ાવ
ૂ લો પાણીમાં
પીસીને લો હયાળ ઝાડામાં આપવામાં આવે છે . અશોકના
ૃ ના
બીજનો ઉપયોગ ડાયા બટ ઝમાં થાય છે . આ
ૃ ની નીચે જૈન ધમના
અ ગયારમા તીથકર ભગવાન
ાન
ેય ાંસનાથને
ભગવાન મ લીનાથ અને અનંતનાથે પણ આ
ૃ
ા ત થ ું હ ું. નીચે
ાન મેળ
ું
હ ું.
11.
સ લોકાસ રેસમોઝા (Symplocos racemosa)
( સ લોકેસી): - નાના થી મ યમ કદના આ
લોધ ૃ
ૃ ના, પાંદડા સાદા, 30
નસગ સે ુ
આંતરે આવેલા અને ભાલાકાર હોય છે ,
ૂ લો નાના અને સફેદ અથવા આછા
પીળા
રગના અને ફળો ં ુ ડયા અથવા કાળા રગના હોય છે .
ઔષ ધય
ુણધમ થી સ ૃ , આ
ૃ નો
ઉપયોગ અપચો, ને રોગ, ફોલાઓ, ઘા અને વચાના વ વધ રોગોમાં થાય છે . આ
ૃ ની છાલનો ઉપયોગ
ભગવાન વા ુ ૂ યને આ
12. સઝ જયમ કુ ળ)
ૃ ના
અને
કદના
આ
પાંદડા
ાન
ા ત થ ું હ ું.
ુ મ ન (Syzygium cumini) :-
સદાહ રત
વશાળ
ૃ ની નીચે
વ વધ રોગોમાં થાય છે .
ં ુ (મીરટેસી
લાં બા,
ુવાળા અને ચળકતા હોય છે ,
ૂ લો
નાના,
સફેદ અને મોટા મોટા ુ છામાં આવે છે અને ફળો ઘેરા
ં ુ ડયા અથવા કાળા રગના હોય છે . આ
ૃ
ભગવાન
વમલનાથ સાથે સંબં ધત છે . તેની છાલ, ફળ અને બીજ દવાઓ 31
નસગ સે ુ
તર કે ઉપયોગી છે . તેની છાલ ગળાના રોગો,
સન માગનો સોજો,
ઉધરસ, અ થમા, મરડા જેવા રોગોમાં વપરાય છે . આ
ૃ ના બીજ
ડાયા બટ ઝમાં ઉપયોગી છે .
13.
ુ ટયા મોનો પમા (Butea Monosperma) :- ખાખરો કે કે ુડો (ફેબસ ે ી કુ ળ) એ એક મ યમ કદ ું પાનખર
કાર ું
ૃ
છે
જેના
ૂ લો લાલ નારગી રગના
હોય
છે .
પાંદડાઓ
ણ
હોય
છે .
સપાટ
શ ગો
પ કાઓવાળા ખાખરાના જેવા
ફળો
હોય
ુણધમ વાળા કૃ મને ન
છે . બીજ
ઔષ ધય પેટના
કરવામાં ઉપયોગી છે .
તેના ૂ લ, બીજ અને છાલનો ઉપયોગ વચાના વ વધ રોગોમાં થાય છે . ભગવાન ધમનાથને આ
ૃ
નીચે
ાન
ા ત થ ું હ ું.
14. સી સ દે વદારા (Cedrus deodara) :- દેવદાર (પાઈનેસી કુ ળ) એ એક આકાર ું મીટર
વશાળ ૃ
અને
સદાહ રત
શંકુ
છે , જેની
ચાઈ 85
ુધીની હોય છે . આ
ૃ ના પાંદડા
સોજો વગેરેમ ાં વપરાય છે , તેલ વચાના 32
નસગ સે ુ
રોગો અને લોહ ને લગતા રોગોમાં વપરાય છે . ભગવાન શાં તનાથે આ ૃ ની નીચે
15. મે
ાન મેળ
ું હ ું.
ફે રા ઈ ડકા (Mangifera indica) :- આંબો કે કેર
(એનાકાડ એસી કુ ળ) એ સદાહ રત અને
ૂબ ડાળ ઓવા ં ુ વશાળ ૃ
છે , તેના પાંદડા
સાદા,
લાં બા
અને
ભાલાકાર હોય છે . આ
ૃ ના
ૂ લો
પીળાશ પડતાં લીલા અથવા સફેદ
રૂ ા
રગના હોય છે . તેના કાચા અને પાકેલા ફળ આખા ભારતમાં ખાવામાં આવે છે . અકનો ઉપયોગ હો મયોપેથીમાં થાય છે , પાંદડા અને વચાના રોગો અમરનાથને આ
16.
કેર ના
ૂ લોનો ઉપયોગ
અને લોહ ને લગતા રોગોમાં થાય છે . ભગવાન ૃ ની નીચે
માઈકે લયા
ચંપાકા
ાન
ા ત થ ું હ ું.
(Magnolia
champaca) :- સોનચંપા (મે ો લએસી કુ ળ) એક છે .
,ું વશાળ, સદાહ રત અને ચંપાની છાલ આછા
ુંદર
ૃ
રૂ ા રગની, પાંદડા
સાદા, આંતરે આવેલા, લંબગોળ, ભાલાકાર અને 33
નસગ સે ુ
ઉપલી સપાટ
ુવાળ
રગના હોય છે . આ
હોય છે . આ ૃ ના
ૃ ના
ૂ લો પીળાથી નારગી
ૂ લો અને ફળોનો ઉપયોગ ચામડ ના રોગો,
ઘાના ઉપચારમાં, મેલે રયા વગેરે માટે થાય છે . આ ધમના સોળમાં તીથકર,
17. મ સ ુ ો સ ઈલે
ુ ન ુ તને
ાન
ૃ ની નીચે જૈન
ા ત થ ું હ ું.
(Mimusops elengi) :- બકુ લ કે બોરસલી (સેપોટેસી કુ ળ) આ વશાળ સદાહ રત
ૃ
ૂબ
જ
ફેલાયે ું હોય છે . તેના પાંદડા સાદા,
આંતરે
લંબગોળ અને છે , તેની હોય છે .
તેના
ૂ લો સફેદ રગના અને
આવેલા, ુવાળા હોય
કનાર ઓ તરગીત
ુગં ધત હોય છે . આ
ૃ ની
પાતળ દાડ ઓનો ઉપયોગ દાત સાફ કરવા માટે કરવામાં આવે છે . આ
ૃ ના
ૂ લોનો ઉપયોગ ઘાને ભરવા માટે અને
ુકા
ૂ લોના પાવડર
મગજના રોગો મટાડવામાં ઉપયોગી માનવામાં આવે છે .
આ
ૃ ના
ૂ લોનો ઉપયોગ એરોમાથેરાપીમાં થાય છે , બીજનો ઉપયોગ બાળકોના પાચન તં ના ઇલાજ કરવા માટે થાય છે . આ
ૃ
ભગવાન ન મનાથ
સાથે સંબં ધત છે .
18. સ લ સ કે યા (Salix caprea) :- વતાસા અથવા (સેલીકેસી કુ લ).
તે એક પાનખર
કાર ું ઝાડ ઝાં ખરા જે ું
ડે મ ક ૃ
છે , 34
નસગ સે ુ
જેની
ચાઈ 6 થી 12 મીટર જેટલી હોય છે . આ
અને નરમ હોય છે . આ આવેલ સો
ૃ નો ઉપયોગ ચામડ ના રોગો,
, ઘા અને
19.
ુડફો ડયા
(લી ેસી કુ ળ)
ંથીઓમાં
ના ઓ ુ ને લગતા રોગો માટે થાય છે . આ
ઉપરાત બાળકોને આવતા તાવમાં પણ આ ભગવાન ને મનાથને આ
ૃ ના ૂ લો સરળ
ૃ
નીચે મો
ૃ ના પાંદડા વપરાય છે .
ા ત થયો હતો.
ૂ ટકોઝા (Woodfordia fruticosa) ૂબ ડાળ ઓવાળો, પાનખર
ધાવડ
:-
કાર ,ું ઝાડ ઝાં ખરા જે ું ૃ
છે , તેની છાલ લાલાશ
પડતાં
રૂ ા રગની હોય છે .
પાંદડાઓ સાદા, સામસામે આવેલા, ભાલાકાર
લંબગોળ, હોય
છે ,
તેની
આંત રક સપાટ પર નાની નાની કાળા રગની જોવા મળે છે . ૃ ના
ઘેરો લાલ રગના
ૂ લો
ંથીઓ
ું છામાં જોવા મળે છે . આ
ૂ લોનો ઉપયોગ પેટના ક ડા, ચામડ ના રોગો, ડાયા બટ ઝ,
જનન સબં ધત રોગો માટે થાય છે . આ
ૃ
પા નાથ સાથે
સંબં ધત છે .
જૈન ધમના આદરણીય
ૃ ો ું ફ ત ધા મક મહ વ જ નથી, પર ુ આ
ૃ ો ઘણા રોગોમાં પણ ઉપયોગી છે .
હાલના સમયમાં
યારે માણસ 35
નસગ સે ુ
પોતાના
વાથ માટે
ૃ ો કાપી ર ો છે
તેના ધા મક મહ વને ઉપયોગી થઈ શકે
હેર કર ું એ
યારે ૃ
ૃ ોને બચાવવા માટે બચાવવા માટે
ૂબ
તેમ છે . આ લેખનો આ દશામાં એક નાનકડો
યાસ છે .
36
નસગ સે ુ
7.
ુલાબમાં
ગલાબ
ુ યવધન અને તેના ઉપયોગ
કૃ તના સૌથી
ુંદર સજનોમાં ું એક છે કે જે તેનાં વ વધ આકાર
અને
તેની
લીધે
બધા
માણસનાં
મનને
ુગંધનાં જ
લોભવે
છે .
બધા
ૂ લોમાં આગ ું ધરાવે
છે
ુલાબ
લાં બી દાડ વાળા અને તેની
ુલાબને
ુઝ
આવે છે જેમ કે
ુણવ ા
ુલાબજળ,
ુક પાંખડ , ુલાબનો
ુ યવધનનો
કહેવાય
છે .
ુલાબને ુ લા
ુ યવ ધત બનાવટો બનાવવામાં
ુલાબતેલ,
ુલાબ શરબત,
ુલકદ,
ુલરોગન અને પૌટ - પૌર ( ુગંધીત પા )
ઉપયોગ
આ વ ુ દક
ુ ય હે ુ એ છે કે ુધરવા, બી
વગરના
ૂ લાવર તર કે ઓળખાય છે , અને તેને
મેદાનમાં ઉગાડવામાં આવે છે . તેમ ાંથી
વગેરે.
“ ૂ લોની
તો જેવી કે - હાઈ ડ ટ , ફલોર બ ડા વગેરેને
ૂ લો અથવા
ુલાબની
જ
ટ ફલાવર તર કે ઓળખવામાં આવે છે ,
પોલીહાઉસમાં ઉગાડવામાં આવે છે . જયારે દાડ છુ ટક
તેથી
ને
રાણી”
થાન
ના
વધારવી. અ યારના સમયમાં
ઉપચારમાં
પણ
ૂ લ અને તેને સંલ
થાય
છે .
ઉ પાદનની
માણમાં વ ુ નફો મેળવવો અને નકાસ ુલાબ ું તેલ અમે રકા,
સ,
ુક જેવા 37
નસગ સે ુ
દેશોમાં
નકાસ કરવામાં આવે છે . તેનાથી
ભારતમાં આવે છે . તેમ ાંથી
વદેશી હુ ડ યામણ પણ
ુલાબ ું ભારતમાં 35,000 હેકટર વ તારમાં અને
ુજરાતમાં 5,000 હેકટરમાં વાવેતર થાય છે .
ુલાબની ખેતી
ુ ય વે રાજ થાન, ઉ ર દેશ, કણાટક, ત મલનાડુ, મહારા ,
ુજરાત,
મ ય દેશ, વગેરે રા યોમાં કરવામાં આવે છે .
આજના સમયમાં
ુલાબની વ ુ માંગ
કારણ કે તે ઋ ુમ ાં લ વ વધ ઓછ
સંગ, વેલે ટાઈન ડે, દવાળ , નાતાલ જેવા
સંગો આવે છે . હોય
શયાળાની ઋ ુમ ાં હોય છે .
યારે જો તેના
યારે બ ૂ લોની
રમાં
ુલાબના
ૂ લોની માંગ
ૂ યવ ધત બનાવટો બનાવીને
વેચવામાં આવે તો વ ુ આવક મળે છે . આ માંગને પહ ચી વળવા માટે ખેડૂતો
ુલાબની ખેતી તરફ પણ વ
ુલાબમાંથી બનતી વ વધ
•
(1)
ુલાબજળ : સૌ થમ
ા છે .
ુ યવ ધત
ુલાબની પાંખડ ઓ લેવામાં આવે છે .
યારપછ તે પાંખડ ઓને પાણીની અંદર નાખીને ઉકાળવામાં આવે, તે પછ
બા પને એકઠ
કર ને યો ય પા માં ભરવામાં આવે છે . તેનો
ઉપયોગ ફારસી અને મ ય -
ૂવ દેશોમાં મઠાઈઓ અને શરબતમાં
38
નસગ સે ુ
કરવામાં આવે છે . અને તે સવાય લ માં, ધા મક પા
સંગોમાં
તર કે
ુગં ધત
અને આપણા
દેશમાં આંખો અને ચેહરાને સાફ કરવામાં
ે તર કે તેનો
ઉપયોગ
થાય
ુલાબજળમાં
છે .
શર ર
અને
આંખોને ઠડ રાખવાનો
ુણ
છે . તેથીજ આંખોનાં લોશન માટે પણ સીધો જ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે .
(2)
ુલાબતેલ : સૌ થમ
ુલાબની પાંખડ ઓ લેવામાં છે .
યારપછ
નીચોવીને પ ધત
ટમ
પાંખડ ઓને ડ ટલેશન
ારા કાઢવામાં આવે અને તેમ ાંથી જે તેલ નીકળે તેને
ુલાબતેલ કહે છે .
ુલાબની કેટલીક
તોમાં તેલ ું
માણ વ ુ હોય
છે જેમ કે - રોઝા દ મ કના 0.032 % થી 0.049 % (દેશી ત), રોઝા ગેલીકા, રોઝા સે ટફો લયા (ચાઈના બા બ નયા. ઉ.દા. રોઝા દ મ કે નામાંથી 4000 કલો 1
કલો
કાબ નક સં
ુલાબ ું તેલ મળ
આવે છે . તેમની
ેષણ આગમન સાથે,
ુલાબ
ુલાબ ) અને રોઝા ુલાબનાં ુ લમાંથી ચી
કમત અને
ુલાબ તેલ હજુ પણ પર
મ ુ ર માં 39
નસગ સે ુ
સૌથી વધારે વપરા ું આવ યક તેલ છે . આ તેલમાં ઔષધીય
ુણ
પણ રહેલા છે , તેથી જ તેનો ઉપયોગ આ વ ુ દકમાં થાય છે .
(3)
ુલાબ શરબત :
તાવ
કૃ તનાં લીધે
જેવા
રોગોમાં જ
ુલાબ ું શરબત એ તેની ઠડ
ુબ મહ વ
ધરાવે
છે .
ઉનાળાની ઋ ુમ ાં પેશાબમાં બળતરા થાય તે
વાભાવીક સમ યા છે પર ુ, દરરોજ
ુલાબ શરબત પીવાથી તે બળતરામાં રાહત પણ થાય છે . તેવી જ ર તે આંખોમાં બળતરા, આંખો લાલ થવી, પેટમાં બળતરા થતી હોય તો પણ તેના સેવનથી રાહત મળે છે . શરબત બનાવવા માટેની સામ ી નીચે
જ ુ બ છે ,
ુલાબની પાંખડ 1 કલો, પાણી 250 રસ 5 - 7
ામ,
ુલાબનો
ામ, ખાંડ 2 કલો, લી ન ુ ો
શેશ 4 - 5 ટ પા, લાલ કલર 2 - 3 ટ પા,
સો ડયમ બઝોએટ 1/4 ચમચી
કાય
ત
• સૌ થમ
ુલાબની પાંખડ ઓને ધોઈને એક કપ પાણીમાં પલાળવામાં
આવે છે . 40
નસગ સે ુ
• અડધો કલાક પલ
ા પછ તેને ઉકાળવામાં આવે પર ુ ઉકાળતી
વખતે તેના ઉપર ઢાકણ ઢાક ુ જ ર છે . • દસ મ નટ ઉકાળ ને તેને ઠડુ પા
ા પછ પાંખડ ઓને મસળ નાખવામાં આવે અને 250
ામ
પાણીમાં 2 કલો ખાંડને નાખી તેને ગરમ કરવામાં આવે અને તેની સાથે 5 - 7
ામ લ ન ુ ો રસ ભેળવવામાં આવે છે .
• પાણી અને ખાંડનાં મ ણને એક જ વખત ઉકાળવામાં આવે અને તે ઠડુ પડ • તેમ ાં
ુલાબ
ય પછ તેમ ાં પાંખડ ઓનો રસ ભેળવી દેવામાં આવે છે . શેશ, લાલ કલર અને સો ડયમ બઝોએટ આ
ણેયને
સાર ર તે ઘોળવામાં આવે છે . • આ ર તે શરબત તૈય ાર કરવામાં આવે છે . તૈય ાર થયેલ શરબતને આકષક બોટલમાં પેક ગ કરવામાં આવે છે .
(4)
ુલકદ :
ુલકદનો ઘરગ ુ ઉપયોગ એ સ ડટ માટે કરવમાં આવે
છે . તે માંસ - પેશીમાં દદ, ખણ, થાક અને ગરમી ચડ જવી જેવી તકલીફોને ના દુ કરવામાં ઉપયોગ થાય છે . ુ
કરવામાં,
અને યાદશ ત
બનાવવા માટેની સામ ી નીચે
સામ ી : (1) તા
ુલકદનો ઉપયોગ લોહ
ુધારવામાં થાય છે .
ુલકદ
જ ુ બ છે .
ુલાબની પાંખડ ઓ - 1 કલો, (2) ખાંડ - 2
કલો
કાયપ ત : 41
નસગ સે ુ
• સૌ થમ પાંખડ ઓને ધોવામાં આવે, તે પછ એક વાસણમાં એક ચ પાંખડ ઓ અને તેની ઉપર 1 કલો ખાંડ પછ પાછ પાંખડ ઓ આ ર તે અ ુ મે
ુરે ુ
તે વાસણ ભરવામાં આવે. પર ુ યાદ રાખો
સૌથી ઉપર ખાંડ આવવી જોઈએ. • પછ તે વાસણને ઢાક ને ગરમીમાં એક દવસ માટે
કુ રાખવામાં
આવે. • પછ
બચેલી એક કલો ખાંડ તેમ ાંથી અડધો કલો ખાંડ બી
દવસે નાખીને હલાવવામાં આવે છે . • પછ
ી
દવસે બધી જ ખાંડ એટલે કે બચેલી અડધો કલો
ખાંડ નાખી તેને સાર ર તે હલાવવામાં આવે છે . • પછ તે વાસણને ગરમીમાં એટલે કે તડકામાં 4 - 5 દવસ રાખી કુ વામાં આવે પર ુ દરરોજ હલાવામાં આવે છે . 10 - 12 દવસ પછ ુલકદ તૈય ાર થઈ જશે.
(5)
ુલાબની
અગરબ ી, ુણવંતાવાળ
ુક
પાંખડ
પ ુ અને સ દય ુલાબની
:
ુલાબની
ુક
પાંખડ ઓનો ઉપયોગ
સાધનમાં કરવામાં આવે છે . ઉ ચક ાની
ુક પાંખડ ઓ બનાવવાની
યા.
સામ ી : 1) મખમલ ું કાપડ – ઢાકવા માટે 2) છા ું અથવા સફેદ કાગળ – પાથરવા માટે
કાય
ત :
• સૌ થમ પાંખડ ઓને ધોવામાં આવે અને તેમ ાંથી પાણી નીકાળવામાં 42
નસગ સે ુ
આવે છે . તે પાંખડ ઓને છા ું અથવા સફેદ કાગળ ઉપર બીછાવવામાં આવે છે . • પાંખડ ઓને મખમલના કાપડ વડે ઢાકવામાં આવે છે . • પછ તેને છાયડાવાળ જ યા ઉપર 2 - 3 દવસ તેને હવા
ુકવામાં આવે,
ુક યા પછ
ુ ત ડ બામાં ભરવામાં આવે છે .
• હવે તેનો ઉપયોગ તા
ં
ુલાબની પાંખડ ઓની જ યાએ શરબત
બનાવવામાં કરવામાં આવે છે .
(6)
ુલરોગન :
ુલરોગન બનાવવા માટે
ુલાબની રોઝા દ મ કે ના
પાંખડ ઓને 1 લીટર તલના તેલમાં ડબોળ ને પંદર
દવસ માટે રાખવામાં આવે છે . પછ
તની 300
ામ
ૂય કાશની હાજર માં આ
મ ણને કાપડથી
નીચોવીને બોટલમાં ભરવામાં આવે છે . તેનો ઉપયોગ મગજના તાવમાં શ આતમાં ઈલાજ કરવા માટે થાય છે .
(7) પૌટ - પૌર ( ુગંધીત પા ) : પૌટપૌર
વાભ વક ર તે જુ દા - જુ દા છોડનાં મ ણથી બનાવવામાં
આવે છે . જે ઘર અથવા મોટા બંગલા હોય તેમ ાં એક કુ દરતી આપે છે . તેને એક સ
વટ
વાટકામાં રાખવામાં આવે છે અથવા
કાચનાં વાટકામાં રાખવામાં આવે છે , તે પા માં 6 ટ પા નાખવામાં આવે છે તેથી તે આખા કર
નાખે છે . અ ય
ુગંધ
ુ યવ ધત વ
ુલાબનાં અ રનાં 5 -
મ અથવા ઘરને
ુગંધીત
ુઓ જેવી કે - હબલ ટ , 43
નસગ સે ુ
અગરબ ી,
ુલાબ
મ, વગેરે બનાવવામાં આવે છે . આમ,
ુલાબ એ
વ વધ જ યાએ અને વ વધ ર તે ઉપયોગ થાય છે . તેની
ૂ યવ ધત
બનાવટોમાં બેરોજગાર રોજગાર પણ મળ
વ ુ ક,
રહે છે .
વ ુ તી
અને ગામડાની
મ હલાઓને
ુલાબની ખેતીથી અને તેના
ૂ લોની
ૂ યવ ધત બનાવટો બનાવીને વેચવામાં આવે તો વ ુ આવક મળે છે . તેથી જ
ુલાબની ખેતી એ એક સાચો અને સારો વક પ છે .
મા હતી કૃ ષ
ગરણ
દશન દર
અને ડૉ. કરણ કુ મ ાર
ફલોર ક ચર વભાગ, બાગાયત મહા વ ાલય, સ. દા. કૃ ષ
ુ નવ સટ , જ ુદણ.
44
નસગ સે ુ
8. વ મયકાર વન પ ત જગતની રોચક • એ ટાક ટક આઇલે સમાં નામ
છે
કોલોબે થસ
ૂ લોના છોડની મા વટે સસ
બે
ણકાર
તો જોવા મળે છે , જેના
(Caryophyllaceae)
અને ડે ચા સયા
એ ટાક ટકા (Poaceae). સાથે જ અંહ જોવા મળતી કોલોબે થસ એક મા દળ વન પ ત છે , તો ડે ચા સયાને આ ટા ુ પર એકમા
એકદળ વન પ ત
હોવા ું સ માન મળે લ છે .
ૃ વીના દ ણના સૌથી નીચલા ભાગ (the most southernly known
•
floweringplant) માંથી એક ત કરવામાં આવતી ૂ લોની
ત હોવાનો રેકોડ
ડે ચા સયા એ ટાક ટકા (Poaceae)ના નામે છે , જે 68° 21' દ ણ રેખાંશ પર રે
•
ુ
ટા ુ પરથી એક ત કરવામાં આવી છે .
દ ણ
આ કામાં
જોવા
મળતી
અન સ ો લે ડસ
કો પે સસ
(Ancistrocladaceae) નામની વન પ તમાં મચેલ અમાઈન-બી નામ ું ને થે લન આઇસો વનો લન આ કલોઇ સનો એકમા વી. વાયરસ સામે લડવામાં કેટલાક
ાકૃ તક
માણમાં સ ય હોવા ું સા બત થ ું છે .
• એગેવ અમે રકાના (Agacaceae), જેને "સે ગેરસમજ હતી કે આ લા ટ એક સદ પછ કે આ
તમાં 10 - 20 વષ પછ
ોત છે , જે એચ. આઇ.
રુ
લા ટ" કહેવા પાછળ એક
ૂ લો આવે છે . સંશોધન દશાવે છે
ૂ લો આવે છે .
45
નસગ સે ુ
• દ ણ વ ૂ એ શયામાં જોવા મળતી વાંસની
ત બા
ુસા અ ડ ને સયા
(Poaceae) એક દવસમાં 91 સેમી જેટલી વધે છે . વ ુવ ૃ
વનોમાં જોવા
મળતી વાંસની
રુ ાવાઓ છે .
તઓ એક દવસમાં 3 મીટર જેટલી વધવાના
• દ ણ એ શયામાં જોવા મળ ું ઓ કડ (Leguminosae) ખાખરો પસીઝ
(Leguminosae)
ુ ટયા મોનો પમા (Leguminosae), કે સયા અને
(Leguminosae) એ વ ના સૌથી
• ચીન અને એ એકમા
ુલમોહર
ર ઝયા
તઓમાં શામેલ છે .
ુસા વા
ુલે રસ (Poaceae)
ત છે જેની દાડ ચ ુ કોણીય હોય છે .
• મ ય અમે રકા, વેનઝ ે ુ એલા અને પે માં જોવા મળતી (Gesneriaceae),
ડેલો ન સ
-
દું ર ૂ લોની
પાનમાં જોવા મળતી ચ નોબા વાંસની
- એમહર ટયા નો બ લસ
મલે શયામાં
જોવા
મળતી
કોડોના થે કે સફો લયા પે ચસે
(Melastomataceae) અને બો નઓમાં જોવા મળતી પે ચસે તર કે ઓળખાતી વન પ તના બીજ
થા નક ક ડ ઓ
યા
લાઉકા
યા કૉ
ારા 'ક ડ
ટા
ઉ ાન' માં
વાવેતર કરે છે . આ છોડ મોટા થઈને ક ડ ઓને મધરસ અને ફળો આપે છે .
46
નસગ સે ુ
9. Flowers Of The Sunday ર ત લીલીના
ુંદર
ૂ લોના ફોટો માંગરોળ કોલેજ (જૂ નાગઢ)ના અસોસીએટ ોફેસર
ડૉ.
સરમણ સોલંક (તેમણે
2002
માં
ગીર
અભયાર યની વસાહતો
ઉપર
પી.
ુ નવ સટ માં સમાજશા
એચડ .
ક ુ
છે
અને
હાલ
તે
જૂ નાગઢ
વષયમાં પી. એચડ . ગાઈડ છે ) એ
મોક યા છે , તો ચાલો આજે ર ત લીલીનો પ રચય મેળવીએ.
કેટલાક છોડ
ૂબ જ ટૂકા ગાળા માટે
વે છે અને ખીલે છે પર ુ તે
આપણા પર લાં બી અસર છોડે છે અને આવો જ એક છોડ જેને આપણે
લડ લીલી (Blood Lily),
ુ ટબોલ લીલી (Football Lily) કે
પાઉડરપફ લીલી (Powderpuff Lily) તર કે ઓળખીયે છ એ. તે ું બોટ નકલ નામ
કે ડો સસ મ ટફલોરસ (Scadoxus multiflorus)
છે અને હેમથસ મ ટફલોરસ (Haemanthus multiflorus)
તર કે
પણ ઓળખાય છે . તે એમરેલીડેસી (Amaryllidaceae) કુ ળની વન પ ત છે .
47
નસગ સે ુ
તેને તેજ વી રગીન
ૂ લોના કારણે
ુશોભનના છોડ તર કે ઉગાડવામાં
આવે છે . તેના છોડ 15 સેમ ી થી 1 મીટર જેટલા
ચા થાય છે .
તેના કદમાથી 2 થી
પણ
8
નીકળે
છે .
તે
ઉનાળામાં વધતો
અને
શયાળામાં ુ ુ ત રહેતો અને બધીજ
ૂ લો આ યા પછ તેના પર પણ આવે છે . આ
યા વાતાવરણના ભેજ પર આધાર રાખે છે . દ ણ
આ કા અને દ ણ ઉ ણક ટબંધીય આ કામાં ડસે બર
ુધીમાં આવે છે ,
ૂ લો આવે છે . તેની
યારે બી
ુ પછ
ૂ લો ું ગોળાકાર
ૂ લો એ ું ુ પછ
ૂચવે
આવે છે .
5 થી 10 પાતળા, કાગળ જેવા, રગ વગરના ઉપ ુ પપ
ધરાવે છે , જે આછા
જ યાએ વરસાદ ઋ ુમ ાં
ત ું નામ મ ટફલોરસ ઘણા
છે , જેમ ાં 10 થી 200 જેટલા આ
ૂ લો ઓ ટોબર થી
ૂ લો ખીલે
યારે ખર
ય છે . તં ુઓ કરતાં દલપ ો
ુલાબી સાથે નારગી રગના હોય, જે ઘેરા
ટ જેવા લાલ
રગના હોય છે .
તેની
ણ પેટા
તઓ જોવા મળે છે :
(1)
કે ડો સસ મ ટફલોરસ પેટા
ત મ ટફલોરસ (Scadoxus
multiflorus subsp. multiflorus) 48
નસગ સે ુ
કે ડો સસ
(2)
મ ટફલોરસ
પેટા
ત
કથાર ની (Scadoxus
multiflorus subsp. katharinae)
(3)
કે ડો સસ મ ટફલોરસ પેટા
ત લો
બ ુ સ (Scadoxus
multiflorus subsp. longitubus)
એમરેલીડેસી કુ ળ લગભગ 59
તઓ અને 850 થી વ ુ
જોવા મળે છે ! તેની વૈ વ યતાના એ ડ સ,
ૂવ ય
ણ
આદ
ુ ય વ તારો પે વયન
ા ઝલ અને દ ણ આ કામાં આ કુ ળ કે
મેરોવના જણા યા અ સ ુ ાર, ડ એનએ
ત હેમથસમાં
ટેફેનસ, ગે થ લસ, ઍપોડો લર અન અને ન સાથે કર છે .
કે ડો સસને હમણા
ૂંચવણમાં
હેમથસને બે નવી
લવીયા,
કૅ ડો સસ રા
લોર". - જેનો અથ "ગૌરવ ૂણ
ું
ુ પછ "
કા, અથાત "અ પ , જે
કૂ ે છે . પર ુ તેને 1976 માં ત, હેમથસ અને
ટો,
ુધી હેમથસનો ભાગ ગણવામાં
થાય છે , જે ડો સસ એટલે "ભ ય, અને ુ ાને
કે ડો સસને બેર
કની સંબં ધત હેમથસ
આવતો હતો. 1836 માં રા ફને કે તે ું પહે ું નામ હ ું, તે ું વવેચન 'અ બ.
ત છે .
ેણીના આધારે આ કુ ળને 15
તઓમાં વહચી શકાય છે . આ વગ કરણમાં
કારના ફળોવાળ આ કન આ દ
તઓ
ઇઝ અને નોડલએ
કે ડો સસમાં વભા જત ક ,ુ
જે મોફ લો જકલ તફાવતો અને વતરણ પ તઓ પર આધા રત છે .
49
નસગ સે ુ
50