નિસર્ગ સેતુ અંક - 13

Page 1

નસગ સે ુ

1


નસગ સે ુ

કૃ ત

ેમ ીઓ,

વસંતઋ ુ ું આગમન થાય તે પહેલાં શ શરમાં ખર ગયા હોય છે અને વંસંત આવતા

ૃ ો પરથી પાંદડાઓ

ૂ લ - છોડ મહેક ઊઠે છે .

ૃ ો ફર થી લીલાછમ પણ ધારણ કરે છે . સીમ - વગડાઓ રગબેરગી વ

ો ધારણ કયા હોય એવા દે યો ગામની બહાર નીકળતા જ જોવા

મળે છે .

ણે સીમે નવરગ

દૂં ડ ઓઢ હોય.

ૂ લ - પાનના અવનવા

રગો આંખોને માણવા મળે છે . આ ઋ ુમ ાં સીમની અલગ જ કર

કારની ઉતેજક અને ઉ સાહ

ુગંધ કઈક

ેરક હોય છે . સીમ ટહુ કો

ઊઠે છે . પ ુ - પ ીઓ અને મ ુ ય

ત માટે આ સમધાત

વાતાવરણ અને આંખને ભર દેતા રગબેરગી કુ દરતી

યો આનંદ આપે

છે . વસંતઋ ુ એટલે ઉ

ુ લો અને

ુ લોની

ુગંધનો દ રયો,

ૃ ો ફર થી કોળ

ા હોય. ખેતરમાં પાક લહેરાતા હોય યારે છોડ અને

નજર નાખવાની

કેળવવી પડે. વસંતમાં સૌ કોઈને ૂ લો જોઈ

ેમ ઉભરાઈ આવે છે , પર ુ તેની કમત કે કદર આપણી મનોમન પણ કર ુલમહોરના ડાળખી

ૃ ની સામે

શકાતી નથી. સરગવાના

ૂ લો, લીમડાના

ૂ લો કે કે ુડાના

ૂ લો, ગરમાળાના

ાર ૂ લો,

ૂ લોથી લથબાથ એક

ટું ને ઘરે લઈ આવશો તો ઘર મહેક ઉઠશે, ઘર ું વ

રગબેરગી થઈ જશે. સૌને વસંતના વધામણા.... સરમણ રાતીયા - નસગ સે ુ

2


નસગ સે ુ

અ ુ મ ણકા 1. આકષક ૂ લોવા ં ુ ઔષ ધય 2. પ ી પ રચય -

- ગરમાળો

લ ુ લ ુ

3. નદણ - એક ૂ લી દુધેલી 4.

ુંદર પતં ગ ું -

મોલ સૅ મોન અરબ

5. અગ યનો ઔષ ધય અને મસાલા પાક 6. જૈન ધમ ના 7.

ુલાબમાં

ૂજનીય

ૃ ો અને તે ું વૈ ા નક મહ વ

ુ યવધન અને તેના ઉપયોગ

8. વ મયકાર વન પ ત જગતની રોચક

ણકાર

9. Flowers Of The Sunday

3


નસગ સે ુ

1. આકષક ૂ લોવા ં ુ ઔષ ધય ગરમાળો એક બહુ હે ુક

- ગરમાળો

ુશોભન ું ઝડપથી

વકસ ું મ યમ કદ ું પાનખર તેના

છે જે

ુંદર દેખાવવાળા

પીળા

લોરોસ ટ

ૂ લોના

કારણે

યાપકપણે

વ માં

ઉગાડવામાં આવે છે . તે ું

બોટ નકલ

કે સઆ

નામ ફ ટુલા

(Cassia fistula) છે , જે

સીઝા પ નયેસી

(Caesalpiniaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તેને અં ે

માં ગો ડન શાવર

(Golden shower tree), ઇ ડયન

લેબનમ (Indian Laburnum), પ ગગ ફ ટુલા (Purging Fistula), ુ ડગ-પાઇપઆવે

છે .

(Pudding-pipe tree), વગેરે નામોથી ઓળખવામાં તે ું

ળ ૂ

વતન

એ શયાના

ઉ ણક ટબંધ

વ તારોમાં

યાપકપણે પા ક તાન, ભારત, ઇ ડોચાઈના અને મલે શયા છે . તે થાઈલે ડ ું રા રા

શાહ ું

ૂ લ અને કેરળ ું રા ય

ૂ લ છે . તેના પીળા

ૂ લને

તીક કહેવાય છે . 4


નસગ સે ુ

• વણન ગરમાળો એક મ યમ આકાર ું

છે , જે 9-10 મીટર

ચાઇ

ુધી

પહ ચે છે અને તેની

કેનોપી

અ નય મત આકારની જોવ મળે

છે .

ના ું હોય યારે છાલ

ુવાળ

અને

લીલાશ

પડતી રાખોડ

રગની પર ુ

રાખોડ રગમાં ફેરવાય સપાકાર તા

ર તે

ુ ત

ૃ માં બરડ અને પીળાશ પડતા

ય છે . પાંદડાઓ એકાતરે

ગોઠવાય છે . નવા

વણા હોય છે પર ુ તેઓ

પાંદડા ઘણી

કાડની આસપાસ વખત ચમકદાર

ુ ત થતાં ઘેરા લીલા રગમાં ફેરવાય

ય છે . પીછાકાર સ કું ત પણ અને 4-8 જોડ પણ કાઓ હોય છે . આ પણ કાઓ આકારમાં અંશતઃ લંબચોરસ અને અંડાકાર હોય છે અને તે સરળ કનાર ધરાવે છે .

ૂ લો ટ મનલ

ો પગ

લ ટસ ( ુ પ

વ યાસ) પર ગોઠવાય છે , જે ઘણી વખત 40 સ.મી. જેટલા લાં બા હોય છે . ૂ લો એ લના અંત

ુધીમાં ખીલવાના શ થતા હોય છે , જે

સામા ય ર તે મ ય મે મ હનાથી તેના અંત

ુધી વ ુ

ૂ લો જોવા મળે

છે અને જૂ નની શ આતમાં પણ ચા ુ જ રહે છે .

ૂ લોની મોસમની 5


નસગ સે ુ

શ આતમાં આ

ઘણી વખત પાંદડાઓ વગર ું થય

ય છે . દરેક

ૂ લમાં લીલા રગની દાડ ઓ (પૅ ડકલ) હોય છે જેમ ાં લીલા વ પ અને સોનેર -પીળા દલપ ુંકેસર નીચે

હોય છે . જેમ ાં અસમાન લંબાઈના 10

માણેની ર તે ગોઠવાયેલા હોય છે :

ણ ટૂકા અને સીધા;

ચાર મ ય લંબાઈના વાં કાવળે લા; અને બાક ના આકારના હોય છે . ટૂકા અને મ ય લંબાઈના ુંકેસરની સામે હોય છે . આમાંથી, મા ફળ ુપ છે .

ણ લાં બા 'S'

ુંકેસર એકસાથે લાં બા

ચાર મ ય-લંબાઈ

ુંકેસર

ીકેસર લીલા રગ ું અને 'C' આકારમાં વળે ું હોય છે .

ુલમહોરની જેમ ફળ શગ

કાર ું છે , પર ુ તેનો આકાર નળાકાર

હોય છે . શગ 30-60 સે.મી. લાં બી અને તેમ ાં બીજ 40 થી 100ની વ ચે હોઇ શકે છે . કાચા ફળો લીલા હોય છે , પર ુ રૂ ા અને કા મય બને છે .

ુ યા કે ૂ

ુ ત થતાં તે

ા વગર જ તેઓ જમીન પર

ખર પડે છે .

• પ રચય અને ફેલાવાનો ઇ તહાસ ફથ (1847) ના અને ઇ ટ ઇ ડઝ ુ

ાર ભક વણન અ સ ુ ાર સી. ફ ટુલાને ઈ

ળ ૂ વતની હોવા ું માનવામાં આવ ું હ ું, અને

ાચીન સમયમાં આરબ અને

ીક ચ ક સકો

ારા દવા તર કે તેનો

ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. બોશ (2007) જણાવે છે કે આ તઓ ભારત,

ીલંકા અને કદાચ

યાનમારથી ઉ ભવી શકે છે ,

પર ુ ચો સપણે તે ઉ ણક ટબંધીય એ શયાની આ

ળ ૂ વતની છે , અને

તઓ હવે પે ો પકલ અને દ ણ ૂવ એ શયા, પે સ ફક અને 6


નસગ સે ુ

ૂવ આ કા, અને ઘણા હદ મહાસાગરના ટા ુઓ પર

યાપક પણે

જોવા

મળે

તઓનો

આંતરરા

તરે

વેપાર

કરવામાં છે ,

તેમજ

છે .

આ યો ઉદાહરણ

તર કે,

રુ ોપ

સાથે,

ઔષધ

થા નક ર તે ટે નગ અને લાકડા માટે ઉપયોગ કરાતો હતો

( ુક, 1983; બોશ, 2007).

વે ટ ઇ ડઝમાં દાખલ કરવાની તાર ખ અ પ લોરો ઓફ

મ ા (મે ફેડ ન, 1837) માં આ

છે , પર ુ મેકફે ડએન તઓનો સમાવેશ

કરવામાં આ યો હતો, જેમ ાં તેને બન- વદેશી "ઇ ટ ઇ ડઝના વતની તર કે વણવવામાં આ યો હતો, યાંથી તેને અમે રકાના ગરમ ભાગોમાં દાખલ કરા ું હ ું, ુ

યાં હવે તે કુ દરતી છે ";

કર કે આ

ફથ દસ વષ પછ

તઓ વે ટ ઈ ડઝ અને દ ણ અમે રકા (

1847) માં હાજર અને

ાકૃ તક હતી. આ

ફથ,

તઓ 1851 માં

પનામાના ઇ તમસમાં હાજર હોવા ું જણાવા ું હ ું ( સમન, 1851). તે 1881

ુધીમાં

ટુ

રકોમાં હાજર હતો, કારણ કે

લોરો ઓફ

બે લોના આઈલે ડ (બે લો એ પનોસા, 1881) માં આ વન પ તનો 7


નસગ સે ુ

સમાવેશ

કરવામાં

આ યો હતો

એ ુ સડ એના એક

અને

ટુ

રકોના

કાશનમાં આ વન પ ત જગલી

1898 પામતી

ના ત

તર કે ન ધવામાં આવી હતી ( હચકોક, 1898). એ ટલેઝ પરના અબન વ તારના એક વકના વો

મ ુ 4

જ ુ બ, એ લ 1911

જમૈકા,

સે ટ

ો સ,

હ પા નઓલા,

મા ટનીક,

સે ટ

વ સે ટ,

બે વઆ,

નદાદ

અને

માગા રટામાં

તઓ મળ

સે ટ

બાથલેમ ી,

ુધીમાં

બ ુ ા,

વાડેલોપ,

જોવા

હતી (અબન,

1898-1928). કે, આ

જો

તઓ 1914 પછ ડચ

હોવા ું જણાય છે , કેમ કે તે આ

ારા વે ટ ઇ ડઝમાં દાખલ થઈ ે માં બો ડ ગ

ારા કરેલા કાયમાં

સામેલ નથી (બો ડ ગ, 1914).

ૃ ને રામાયણ ( કશક ધા કાડ અને અર ય કાડા) માં પ પા

સરોવરની ન

ક અને માતંગ ઋ ષના આ મમાં ઉગેલાનો ઉ લે ખ થયો

છે . મહાભારતના અ શ ુ ાસન પવમાં કુ શકા દેશમાં પણ જોવા મળતા તેવો ઉ લે ખ કરવામાં આ યો છે .

ગરમાળો વરસાદ ું

વશ

ૂચક છે , તેમ ાં ચોમાસાની શ આતના 8


નસગ સે ુ

આશરે 45 દવસ પહેલાં

ુ કળ

ુવણ પીળા રગના

ૂ લોના જુ મખા

આવે છે .

કે સઆ નામ

ાચીન

ીક નામ કાસીયા અથવા કે સઆ પરથી આ યો

છે , જે એરોમે ટક અને આ

ુગં ધત છોડ માટે માટે વપરાય છે , કારણ કે

તઓના ઔષ ધય ઉપયોગનો એક લાં બો ઇ તહાસ છે ; તેની

લાં બી, લાકડા જેવી શગો અસરકારક ઔષધ તર કે વપરાય છે .

તેને પ

ુંદર પીળા ું હશે. તેના

ૂ લો પરથી સં કૃ ત નામ રાજ ૃ

અને

વણ

ૃ ો ગ ર (પવત) ઉપર ઉગે છે અને તેના પીળા

ૂ લની માળાઓ ઝૂ કેલી હોય છે તે પર થી તે ું હ દ નામ ગ રમાલા પડે ું જણાય છે , ને તે પરથી

તેનો ઉપયોગ

ુજરાતી નામ ગરમાળો થ ું હશે.

ુશોભન અને છાયાવાળા

તર કે, ર તાઓના કનારે

અને શેર ઓમાં, બાગ અને બગીચાઓમાં થાય છે , હવે આ કા અને અમે રકાના ઉ ણક ટબંધીય તે સમ

દેશોમાં દાખલ કરવામાં આ

ું છે . હાલમાં

વ માં લોક યતા હાસલ કર ર ું છે .

9


નસગ સે ુ

2. પ ી પ રચય -

લ ુ લ ુ

તમે ઉ ાનો અને બગીચાઓમાં ફર ુ મનોહર,

ાઉન રગની કલગીવા ં ુ પ ી

જો ું

હશે.

રમ તયાળ અને

મોહક

પ ી

હ ડયો

લ ુ લ ુ

છે ,

ઘણી વાતાઓ ું તે

ુ સ

માનવામાં છે . તેને અં ે કહે છે ,

પ ી છે અને ઉદૂ ક વતામાં માં રેડ-વે ટેડ

ુલાબનો

ેમ ી

લ ુ લ ુ (Red-vented Bulbul)

યારે તે ું વૈ ા નક નામ પ નોનોટસ કાફેર (Pycnonotus

cafer) છે . તેના માથા પર કાળા રગની કલગી અને ધરાવ ું એક

ુંદર દેખા ું

ૂંછડ ના

ળ ૂ નીચે લાલ પેચ

રૂ ા રગ ું પ ી છે . નર અને માદા દેખાવમાં

એકસરખા હોય છે , પર ુ કશોર પ ીઓ

ુ ત વયના પ ીઓ કરતા

મેલા રગના હોય છે . તેની ઉડવાની ર ત લ ડખોદ જેવી જ હોય છે . તે સંગીતમય ર તે પી ...પી ...પી ...પીટ ટુ... એવો અવાજ કરે છે .

તે સામા ય ર તે

વાત, ફળો અને

ૂ લો ખાય છે ,

ારેક દાણા ખાય 10


નસગ સે ુ

છે અને ૂ લોનો રસ પણ પીવે છે .

લ ુ લ ુ આપ ં બહુ જ સામા ય પ ી છે . તે આખા ભારતમાં જોવા મળે છે .

ુજરાતમાં બાગબગીચાઓ ું સામા ય પ ી છે .

તેમના આકષક અને મૈ ી ૂણ ય કત વ ધરાવે છે , તે કુ શળ લડવૈય ો છે . તેથી

તેઓને

પાળવામાં આવે

છે

અને

લડતા

પાળ ુ

પ ી

તર કે રાખવામાં આવે છે .

લ ુ લ ુ તેના સાથી

તમે મોટે ભાગે એકબી

ની ન

પ ીઓ ટોળામાં રહે છે અને અથવા ટોળાંમ ાં ઉડવાની

યે

ૂબ

ક બેઠેલા બે

ેમભ ુ વલણ રાખે છે . લ ુ લ ુ ને જોશો.

જનન ઋ ુ ન હોય

યારે જોડ

ધરાવે છે .

લ ુ લ ુ ફે આ ુ ર થી મે મ હના દર મયાન માળાઓ બાંધે છે . માળાનો આકાર નાના કપ જેવો હોય છે , અને માળો વેલાઓ, બનાવે છે .

, કરો ળયાના તે માળો

ળ ૂ , ઝ ણી સળ ઓ,

ળા, વાળ, ના ળયેરના રેસા વગેરે વાપર ને કે ઝાડ ઝાં ખરામાં બનાવે છે . ઘણી વખત 11


નસગ સે ુ

તે ઘરમાં ઝુ મર કે

બ ૂ લાઈટ વગેરે જેવી વ

બનાવે છે . તે 3 થી 4 રગના છાટણાવાળા

લ ુ લ ુ ને કેટલીકવાર અને

તેના

પરથી

ડા

ુઓ પર પણ માળો

ુલાબી-સફેદ અને તેના પર

ં ુ ડયા- રુ ા

કૂ ે છે .

લ ૂ થી નાઈટ ગલ તર કે ઓળખવામાં આવે છે , સરો જની

નાયડુને

ઓળખવામાં આવે છે , અને તેને ઉદૂમ ાં

ભારતની

નાઈટ ગલ

તર કે

લ ુ લ ુ - એ - હ દ કહેવામાં

આવે છે !

12


નસગ સે ુ

3. નદણ - એક ૂ લી દુધેલી નાની દુધલ ે ીને મળ ું આવ ું એક બીજુ નદણ પણ આપણા ખેતરોમાં થાય છે . તેને એક

ૂ લી દુધલ ે ી

કે દૂધી કહે છે . તે ું બોટ નકલ નામ

ફુ ો બયા

હેયનીઅના છે ,

(Euphorbia heyneana)

અ કુ લોકો તેને તેના સમાનાથ નામ

ફુ ો બયા

(Euphorbia થી

પણ

માઇ ોફાઈલા

microphylla) ઓળખે

છે .

તે

ફુ ો બયેસી (Euphorbiaceae) કુ ળની વન પ ત છે . તે ભારત, પા ક તાન, અને

બાં લાદેશ,

બમા

વામાં જોવા મળે છે .

તે 10 - 20 જેટલો વધતો એકવષા ુ છોડ છે .

કાડ ઘણા,

આધારમાથી નીકળતા, જમીન પર પથરાયેલા, પીળાશ પડતાં લાલ કે લાલ રગના હોય છે . પણ સામસામે, ભગડા જેવા, આધાર પાસે થોડા

ાસા અને છે ડા પર ગોળ હોય છે . ૂ લ એકલા અથવા જોડ માં,

ધર માંથી નીકળતા,

ુ પદડ વગરના હોય છે . નર અને માદા અલગ

અલગ હોય છે , નર

ૂ લો 3 - 5. ફળ કેપ

લ ુ

કારના 3

ૂણાવાળા, 13


નસગ સે ુ

ગોળાકાર અને

ુંવાળા હોય છે . બીજ અંડાકાર,

પીળા રગના અને

ભારતમાં બે

ૂણાઓવાળા, આછા

ુંવાળા હોય છે .

ફુ ો બયા હેયનીઅનાની

ઉપ

તઓ

જોવા

મળે છે :ફુ ો બયા

1.

હેયનીઅના

ત હેયનીઅના સવાય

આ કા,

બાં લાદેશ,

ઉપ

તે ભારત પા ક તાન,

યાનમાર, ચીન અને

વામાં જોવા મળે છે . ભારતમાં તે જ ુ અને કા મીર, દેશ,

પં

બંગાળ, મય

બ,

બહાર,

ઓ ર સા, દેશ,

હમાચલ પ

છ ીસગઢ,

ુજરાત, મહારા , ગોવા, આં

દેશ, કણાટક, લ

પ,

કેરળ અને ત મલનાડુમ ાં જોવા મળે છે .

ફુ ો બયા હેયનીઅના ઉપ

ત નીલ ગર કા - આ ઉપ

દુલભ છે અને ત મલનાડુ (નીલ ગર

હ સ) માં જોવા મળે છે .

2.

પણ અને શાખાઓની પે ટ કાળાં મર

સાથે બનાવીને માથાના

દુઃ ખાવામાં રાહત આપે છે . આખા છોડને વાટ ને માના દૂધ સાથે 14


નસગ સે ુ

બાળકને

ૂક ઉધરસ અને ઈ ફ એ ુ ઝામાં રાહત આપે છે . આખા

છોડને વાટ ને પ ઓ ુ ને ચારા સાથે ખવડાવવાથી ડ લવર પછ થતો વધારાનો ર ત ાવ અટકાવવા માટે થાય છે .

નસ

ફુ ો બયા,

આ કાના એક હતો.

ફુ ોબસ નામ પરથી આપવામાં આ ાચીન દેશ મો રટા નયાનાના રા

ું હ ું, જે ઉ ર

જુ બાનો ચ ક સક

ત ું નામ હેયનીઅના, જમન વન પ તશા

હેયનાના માનમાં રાખવામાં આ

ું છે , જે ઈ ટ ઈ ડઝના

ી ડો. બી. વાસી અને

હબ રયમ મસ પે ટ સના સહ-લેખક હતા.

15


નસગ સે ુ

4.

ુંદર પતં ગ ું -

મોલ સૅ મોન અરબ

મોલ સૅ મોન અરબ (Small Salmon Arab) સૅ મોન- પ ક રગ ું ુંદર પતં ગ ું છે . તેના

વતરણ ું

ઇપી-સે ટર અરે બયા

હોવા ું

માનવામાં આવે છે અને ુ ક ઝોનના નીચા દેશોએ આ નાના પતં ગયા ું નામ અરબ રા

તેના

કારણે

મોલ સૅ મોન

ું છે . તે ું વૈ ા નક નામ કોલોટ સ અમાટા (Colotis

amata) છે , જે પીએર ડ (Pieridae) કુ ળ ું પતં ગ ું છે . તે સૅ મોન- પ ક રગ ું

ુંદર પતં ગ ું છે . ઉપરની બાજુ ની અ પાંખની

કનાર ઓ ઘેરા રગની બોડર

ધરાવે

પાંખોનો ભાગ

છે .

શખર થ ડાક

અને

અંતમાં ટપકાઓ હોય છે .

પ પાંખ

રગની અને બા

ઘેરા બોડર ટપકાવાળ હોય છે . અંદરની બાજુ લીલાશ

પડતા પીળા રગની હોય છે . નર અને માદા બંને સમાન ચ ો ધરાવે 16


નસગ સે ુ

છે , જોકે નર થોડો નાનો હોય છે અને તે કાળા રગના ઘેરા ભાગો ધરાવે

છે .

સા વાડોરા પ સકા

અને

અય સા વાડોરેસી કુ ળની વન પ ત પર તે

ડા

કૂ ે છે અને લાવા તેના પણનો ખોરાક તર કે

ઉપયોગ કરે છે .

તે

ુ ય વે કાટાળા પાનખર જગલોમાં જોવા મળે છે . તે નબ ુ

ઉ યનવાળા અને હમેશાં જમીનની ન ગાઢ જગલોના બદલે

ક ઉડે છે . તેને સામા ય ર તે

ુ લા વ તારો વ ુ પસંદ કરે છે . તે દવસના

ગરમ સમયમાં વ ુ ઉડા ઉડ કરે છે .

તે એક

યાપક ર તે જોવા મળ ું પતં ગ ું છે , જે આ કા અને

એ શયામાં ન ધાયેલ છે . દ ણ એ શયામાં, તે ભારત, પા ક તાન અને ીલંકામાં થાય છે . ભારતમાં, ઉ ર ૂવ ય વ તારમાં તેની

વ તારો

સવાય તમામ

તઓ જોવા મળે છે .

17


નસગ સે ુ

5. અગ યનો ઔષ ધય અને મસાલા પાક કાળા મર પછ

વ નો બીજો સૌથી લોક ય મસાલા પાક છે . તે

તી

ુગંધવાળો

મસાલા પાક છે અને તેનો ઉપયોગ ભારતીય વાનગીઓમાં માણમાં

મોટા થાય

છે .

રા ું વૈ ા નક નામ ુ મનમ

સાય મનમ

(Cuminum છે અને

cyminum) તે

એ પએસી

(Apiaceae) વન પ ત અં ે

માં

ુ મન (Cumin),

ીન

કહેવામાં આવે છે . ભારત વ માં ભારત

સવાય

તે

ઉ ર

ઉગાડવામાં આવે છે . તે ું

છે .

કુ ળની તેને

ુ મન (Green Cumin), વગેરે રા ું સૌથી વ ુ ઉ પાદન કરે છે .

આ કા, ળ ૂ વતન

ચીન

અને અમે રકામાં પણ

ૂવ

મ ૂ ય સ ુ થી દ ણ

એ શયા છે .

એકવષા ુ છોડ છે , જેમ ાં પાત ં ,ુ વાળ વગર ,ું ડાળ ઓવા ં ુ 18


નસગ સે ુ

કાડ હોય છે , જે 20-30 સેમ ી જેટ ું શાખાઓમાં

બે

થી

ું હોય છે . દરેક

ઉપશાખાઓ જોવા મળે છે . દરેક શાખાઓ એક સરખી ચાઈની હોય છે , જેના કારણે

છોડના

ઉપરના

ભાગમાં છ ી એક સરખી દેખાય

છે .

કાડનો

રાખોડ

અથવા ઘેરો લીલો

જોવા મળે છે . પણ

રગ

5 -

10 સેમ ી લાં બા, પ છાકાર કે

પ છાકાર, સાથે દોરા

જેવી પ ણકાઓ, વ રયાળ જેવા લાં બા, સાં કડા ભાગોમાં વહચાયે ું, પર ુ

ૂબ ના ું અને ઘેરા લીલા રગ ું હોય છે અને સામા ય ર તે તે

છે ડથ ે ી વળે ુ જોવા મળે છે . ઉપરના ભાગના પણ પણદડ વગરના, પર ુ નીચેના ભાગના પણ લાં બો પણદડ ધરાવે છે . અથવા છે . બીજ

ુલાબી રગના અને છ ક

કારના

ૂ લો નાના, સફેદ

ુ પ વ યાસમાં જોવા મળે

ગ ૃં અને ગત વાળા અને આછા પીળાશ પડતાં

રૂ ા રગના

હોય છે .

ાચીન કાળથી

ઉપયોગમાં લેવાય છે . બી

સહ

ા દ સમયના

બીજ સી રયન સાઇટ ટેલ એડ-ડેર પરના ખોદકામમાંથી મળ આ યા 19


નસગ સે ુ

હતા. તેના નવા રા ય

ુરાવાઓ

ાચીન ઇ જ તના

તરોમાં પણ ન ધાયા છે .

ુરાત વીય

થળોના કેટલાક

ાચીન ઇ જ ત સં કૃ તમાં, રાનો તર કે

ઉપયોગ

મસાલા

અને

મ મીના

ઝવ ટવ તર કે થતો હતો. એ ું માનવામાં આવે છે કે ઇ જ ત અને સી રયા, ુ ક તાન અને

ૂવ

મ ૂ ય

વતની

છે .

ઇરાન, ભારત, સી રયા,

ુક ,

દેશનો

ળ ૂ

મોરો ો,

ચીન,

ર શયા,

ઇ ડોને શયા

પાનમાં માણમાં ખેતી થાય છે . ઇરાન

ના મોટા

તેની

દ ણ અને મોટા

નકાસકાર અને દેશ

વદેશી વેપારમાં ભારતનો મોટો હર ફ છે .

ના (સૌથી બ

ુગં ધત બીજ વ ુ

ણ રગમાં જોવા મળે છે : પીળાશ પડતાં રગ ું

યાપકપણે

ઉપલ ધ),

સફેદ

અને

કાળો

(એ શયન

રોમાં બંને જોવા મળે છે ).

ના ફળો હોય છે .

વાદે તીખા,

ૂરા ને મ રુ તેમજ તાસીરે મ યમ ઉ ણ

ચવધક, દુગધહર,

દોષહર, અ દ પક, પાચનકતા 20


નસગ સે ુ

વગેરે

ુણધમ ધરાવે છે . આ ું

વઘાર કરવા વપરાય છે . પરોઠા,

ુર , થેપલા, ગાં ઠ યા વગેરેમ ાં આ ુ

વપરાય છે . ધાણા

સાથે

ભે ુ ( મ ) દળ ને

બનાવેલ પાઉડર (ધાણા મસાલા

તર કે

)

વપરાય

છે .

ને સહેજ સેક ને છાશમાં ઉમેર

પીવાથી

ઝાડા,

મરડો,

અપચો, અ ચ, મંદા , ઉલટ , આફરો,

ત ે દર,

અલપ

વગેરેમ ાં ફાયદો થાય જલ શરબત બનાવવામાં શેકે ું

ભારતમાં,

રા અને અ ય મસાલા વપરાય છે .

ની ખેતી લગભગ રાજ થાન અને

ુજરાતમાં થાય છે .

તેઓ દેશના કુ લ ઉ પાદનમાં 90 % થી વ ુ ઉ પાદન કરે છે . રાજ થાન

રાનો સૌથી મોટો ઉ પાદક છે , જે દેશના કુ લ ઉ પાદનમાં

આશરે 50 - 55 % ફાળો આપે છે . બી

મે છે .

યારે

રાના ઉ પાદનમાં

ુજરાત

ુજરાતમાં બનાસકાઠા, સાબરકાઠા, મહેસાણા, પાટણ,

ુરે નગર અને રાજકોટ યારે રાજ થાનમાં બાડમેર,

રા ું ઉ પાદન કરતા

ુ ય જ લાઓ છે ,

લોર, નાગૌર, પાલી અને જોધ ુર

ુ ય

ઉ પાદક જ લાઓ છે .

21


નસગ સે ુ

6. જૈન ધમના ૃ

ૂજનીય

ું આપણા દૈ નક ૂવજોએ

છે .

વનમાં મહ વ ૂણ

થાન છે , તેથી જ આપણા

ૃ ોને ધમ સાથે જો ા અને તેમને

થાન આ .ું આપણા

ૃ ો અને તે ું વૈ ા નક મહ વ

હ દુ ધમમાં,

વનમાં

ૃ ને

વનમાં વ ુ મહ વ ું

ૂજનીય માનવામાં આવે છે .

ૃ ો ું ધા મક, સાં કૃ તક અને આ યા મક મહ વ

ૃ ને ધમ સાથે જોડવાનો હે ુ ફ ત તેમ ું મહ વ વધારવાનો નથી,

પણ તેમનો બચાવ કરવાનો પણ છે .

જૈન ધમના 24 તીથકરોના નામ, તેમના સંકળાયેલ વશ

ૃ ો અને તેમના

તીકો નીચે આપેલા છે ....

1.ઋષભ દેવ - ફાયકસ બગાલે સીસ (મોરેસી) - વડ/વડલો - બળદ 2. અ

તનાથ - આલા ટોનીયા કોલાર સ (એપોસાયનેસી) - સ તપણ

- હાથી 3. સંભવનાથ - શો રયા રોબ ટા ( ડ ટોરોકાપસી) - સાલ - ઘોડો 4. અ ભનંદનાથ -

કુ ેને નયા લે ઝે ન (એનાકાડ એસી) - ચારોળ

-

વાં દરો 5.

ુમ ીતનાથ - કેલીકાપા મે ોફાયલા (વબ નેસી) - લતા યં ુ - સારસ

પ ી 6. પ 7.

ુ - ફાયકસ બગાલે સીસ (મોરેસી) - વડ/વડલો - કમળ ુપ નાથ - આ બે ઝયા લેબકે (માઈમોઝે સી) - શર ષ - વ તક 22


નસગ સે ુ

8. ચં

ુ - કેલોફાયલમ ઇનોફાયલમ - (

ુ સએસી) -

ુલતાન ચંપો

- ચં 9.

ુ વ ધનાથ - ફેરો નયા એ લફે ટમ ( ટેસી) - કોઠા - મગર

10. શીતલનાથ - ફાયકસ લેકર (મોરેસી) - પાકુ ર - ક પ ૃ 11.

ેય ાંસનાથ - સરકા અશોકા ( સઝાલ પ નએસી) - અશોક - ગડો

12. વા ુ ૂ ય - સ લોકાસ રેસમોઝા ( સ લોકેસી) - લોધ ૃ

-

ભસ 13. વીમલનાથ - સઝ જયમ

ુ મ ન (મીરટેસી) -

ં ુ -

ુ વર

14. અનંતનાથ - સરકા અશોકા ( સઝાલ પ નએસી) - અશોક - બાજ પ ી 15. ધમનાથ -

ુ ટયા મોનો પમા (ફેબસ ે ી) - ખાખરો/ કે ુડો - વ

16. શાં તનાથ - સી સ દેવદારા (પાઈનેસી) - દેવદાર - હરણ 17. કુ ુંનાથ - સ લોકાસ રેસમોઝા ( સ લોકેસી) - લોધ ૃ 18. અરનાથ - મે

- બકર

ફેરા ઈ ડકા (એનાકાડ એસી) - આંબો - માછલી

19. મ લીનાથ - સરકા અશોકા ( સઝાલ પ નએસી) - અશોક - કળશ 20.

ુ ન ુ ત - માઈકે લયા ચંપાકા (મે ો લએસી) - સોનચંપા -

કાચબો 21. ન મનાથ -

મ સ ુ ો સ ઈલે

(સેપોટેસી) - બોરસલી - નીલ

કમળ 22. ને મનાથ - સ લ સ કે યા (સેલીકેસી) - વતાસા અથવા

ડે

મ ક - શંખ 23. પા નાથ -

ુડફો ડયા ૂ ટકોઝા (લી ેસી) - ધાવડ - નાગ 23


નસગ સે ુ

24. મહાવીર વામી - શો રયા રોબ ટા ( ડ ટોરોકાપસી) - સાલ - સહ

જૈન ધમમાં 24 તીથકરો થયા છે , દરેક તીથકરને એક ચો સ હેઠળ

ાન

મહ વ ૂણ

ા ત થ ું હ ું, તેથી જ આ ચો સ થાન છે .

થઈ રહ છે , જો આવે તો

તીથકરો

ૃ વી પરથી હ રયાળ ઓછ

ૃ ો ું ધા મક મહ વનો

ૂજનીય

ચાર અને

સાર કરવામાં

ૃ ો મા

ધા મક મહ વ જ નથી રાખતા પર ુ

કારના રોગોની સારવારમાં પણ ઉપયોગી છે . જૈન ધમના ૃ ોની સાથે

તીથકરો ું એક વ શ વશ

યારે

ૃ ોને જૈન ધમમાં

ૃ ો ું આડેધડ કાપવા ું બંધ કર શકાય તેમ છે .

જૈન ધમના તે અનેક

હાલમાં,

ાણી પ ીઓ પણ સંકળાયેલા છે , અને દરેક તીકો છે અને જૈન તીથકરોની

તમા પર આ

નશાન પણ જોવા મળે છે જેના આધારે જૈન તીથકરો

સરળતાથી ઓળખી શકાય છે .

ઉપરો ત

ૃ ો જૈન ધમ માટે આદરણીય છે તેમજ આ

ૃ ોનો

ઉપયોગ અનેક રોગોની સારવારમાં પણ થાય છે , જેના કારણે તેમ ું મહ વ વ ુ વ નીચે

ું છે . આ

ૃ ો ું મહ વ અને તેમની સંબં ધત મા હતી

જ ુ બ છે ...

1. ફાયકસ બગાલે સીસ (Ficus benghalensis) :- સામા ય ભાષામાં તેને વડ અથવા વડલો કહે છે . આ વશાળ કદના

ૃ ની

ચાઈ 24


નસગ સે ુ

લગભગ 30 મીટર અને શાખાઓ દૂર-દૂર

ુધી ફેલાયેલી હોય છે . આ

ૃ માંથી

ઘણા

હવાઈ

ળ ૂ

(વડવાઈ) નીકળે છે , જે પછ થી તંભીય શ

ળ ૂ તર કે કાય કરવા ું

કરે છે . વડ મોરેસી કુ ળ ું

છે , આ

ૃ ની નીચે જૈન ધમના

થમ તીથકર ભગવાન ઋષભ દેવ અને છ ા તીથકર પ ા ત થ ું હ ું.

ભાગ એક યા બી છે . આ

ન ુ ે

ાન

ૃ નો દરેક ર તે ઉપયોગી

ૃ ના પાંદડા અ સર, ચામડ ના રોગો, વચાની બળતરા અને

તેના ફળોનો ઉપયોગ

વ વધ

તીય રોગોમાં અને

ુ ા ઓની

સં યામાં વધારવા માટે થાય છે .

2. આલા ટોનીયા અથવા

કોલાર સ (Alstonia scholaris) :- સ તપણ

ડે વ સ

(એપોસાયનેસી કુ ળ) એ સદાહ રત રહે ું

છે

જેની છાલ કડવી હોય છે . તેના પાંદડા સાદા ચ ય, ભાલાકાર અને ઉપલી સપાટ લીલાશ પડતાં સફેદ રગના હોય છે .

ચળકતી,

ૂ લો સફેદ અથવા

ૂ લો અને ફળો સ ટે બરથી 25


નસગ સે ુ

માચની મ યમાં આ અ જતનાથે

ાન

ૃ માં થાય છે . આ

મેળ

ું હ ું.

ૃ ની નીચે ભગવાન

તેની છાલનો ઉપયોગ

મલે રયા,

અ તસાર, અપચો, ચામડ ના રોગો, અ થમા અને પેટના કૃ મને ન કરવા માટે કરવામાં આવે છે , તેના સ વનો ઉપયોગ હો મયોપેથીની વ વધ દવાઓના નમાણમાં થાય છે .

3. શો રયા રોબ ટા (Shorea robusta) :- સાલ ( ડ ટોરોકાપસી કુ ળ) એક મોટા કદ ું પાનખર

કાર ું

છે જેની

ચાઈ 18 થી 30 મીટર

જેટલી

છે .

તેના

સાદા લાં બા,

હોય પાંદડા

લંબગોળ, ુવાળા,

આકારના

દય

અથવા

ગોળાકાર અને

ૂ લો

પીળા રગના હોય છે . ૂ લો અને ફળો જૈન ધમના

આ ુ ર થી જૂ નના મ યમાં આવે છે . આ

નીચે

તીથકર ભગવાન સંભવનાથ અને જૈન ધમના અં તમ

તીથકર ભગવાન મહાવીર

વામીને

ાન

ા ત થ ું હ ું. આ

ૃ ની

છાલનો ઉપયોગ અ સર, ઘા, બે ટે ર યલ ઇ ફે શન, એ ન મયા વગેરેના ઉપચાર માટે થાય છે , અને ફળો અને પાંદડાઓ શ ત વધક તર કે ઉપયોગમાં લેવાય છે .

26


નસગ સે ુ

કુ ે ને નયા

4.

લે ઝે ન

(Buchanania

lanzen)

(એનાકાડ એસી કુ ળ) એક મ યમ કદ ું પાનખર છાલ

ઘેરા

કાર ું

:-

ચારોળ

છે જેની

રૂ ા

અથવા કાળા રગની હોય છે . પાંદડા સાદા, બે

ભાગવાળા,

ન તેજ અને સમાંતર હોય છે અને લીલા,

સફેદ

હોય છે . છે .

ૂ લો રગના

આ ુ ર થી મે દર મયાન આ

ૃ માં

ૂ લો અને ફળો આવે

નીચે જૈન ધમના ચોથા તીથકર અ ભનંદન નાથે

ા ત ક ુ હ ું. તેના

ાન

ળ ૂ વચાના રોગો અને પેટ સંબં ધત રોગોમાં

વપરાય છે , અને બીજ વજન વધારવા માટે, સામા ય શાર રક નબળાઇ અને માન સક રોગોની સારવારમાં વપરાય છે , અને તેલનો ઉપયોગ શર રને મા લશ કરવા માટે કરવામાં આવે છે .

5.

કે લીકાપા

મે ોફાયલા

(Callicarpa macrophylla) :- લતા યં ુ (વબ નેસી કુ ળ) એક ઝાડ

ઝાં ખરા જે ું

છે જેના પાંદડા સાદા, લંબગોળ, ભાલાકાર અને

ૂ લો

ુલાબી 27


નસગ સે ુ

રગના હોય છે . ૃ

નીચે

જૈન ધમના પાંચમા તીથકર ભગવાન

ાન મેળ

ું હ ું. આ

ૃ ના

ુમ ીતનાથે આ

ૂ લો અને ફળોનો ઉપયોગ

વચાના રોગો, ડાયા બટ ઝ, સામા ય નબળાઇ, અ સર વગેરેમ ાં થાય છે . તેનો ઉપયોગ ઝે ર

ાણીના કરડવા પર પણ થાય છે .

6. આ બે ઝયા લેબકે (Albizia lebbeck) :- શર ષ (માઈમોઝે સી) એક મોટા કદ ું

છે જે સામા ય ર તે 20 ધરાવે

મીટરની છે .

ચાઈ થડ

શાખાઓ વગર ું અને તેના ઉપલા ભાગ પર શાખાઓ અને પાંદડાની અધચં ાકાર છ ી જોવા મળે છે . તેના પાંદડાઓ કારના હોય છે . આ

પ છાકાર સ કું ત

ૃ ની છાલનો ઉપયોગ કફ, દમ, આંખના રોગો,

પેઢાને મજ ત ૂ કરવા, સોજો વગેરે રોગોમાં થાય છે અને તેના બીજ વચાના રોગો, સોજો, જૈન તીથકર ભગવાન

કુ ોડમા વગેરેમ ાં વપરાય છે . આ ુપ નાથને

ાન

ૃ ની નીચે

ા ત થ ું હ ું.

28


નસગ સે ુ

7. કે લોફાયલમ ઇનોફાયલમ (Calophyllum inophyllum) : - તે ુ સએસી કુ ળ ું એક ના ું અને

ુંદર

છે

જેને સામા ય ભાષામાં ુલતાન

ચંપો

અથવા

એલે ઝા

યલ

લોરેલ

કહે છે . આ જૈન એવા ભગવાન ચં

ન ુ ે

ાન

ધમના

નીચે તીથકર

ા ત થ ું હ ું. તેના બીજ ું તેલ

સાં ધાના દુઃ ખાવામાં વપરાય છે .

8. ફે રો નયા એ લફે ટમ (Feronia elephantum) :- કોઠા અથવા કોઠુ ( ટેસી) તર કે ઓળખા ું તે એક શાખાવા ં ,ુ પાનખર છે .

તેના

ૂબ

કાર ું વશાળ

પાંદડા

સ કું ત

કારના

અસમ માણતાવાળા હોય છે , જેમ ાં નાના નાના

ુગં ધત

ૂ લો

ુગં ધત ફળ આવે છે .

અને

ફળનો ઉપયોગ

પેટના રોગોમાં થાય છે . આ ભગવાન

ખા ા-મીઠા

ુ વ ધનાથ ( ુ પદત) ને

નીચે ાન

ા ત થ ું હ ું.

29


નસગ સે ુ

9. ફાયકસ લેકર (Ficus lacor) :- પાકુ રની છાલ ું સ વ (મોરેસી કુ ળ) શર રમાં અ સર અને અ તશય લાળના ભગવાન શીતલનાથને આ

નીચે

ાન

ાવ માટે વપરાય છે . ા ત થ ું હ ું.

10. સરકા અશોકા (Saraca asoca) :- અશોક ( સઝાલ પ નએસી), એક ના ું સદાહ રત ૃ

છે , તેના પાંદડા

સં ુ ત

પ છાકાર

કારના

અને

તેજ વી

ૂ લો

લાલ

કે

નારગી રગના જોવા મળે છે . આ છાલ

ૂકવીને દવા તર કે વાપરવામાં આવે છે .

ૃ ની

તે મા સક

દર મયાન અ તશય ર ત ાવને અટકાવે છે . અશોકના

ાવ

ૂ લો પાણીમાં

પીસીને લો હયાળ ઝાડામાં આપવામાં આવે છે . અશોકના

ૃ ના

બીજનો ઉપયોગ ડાયા બટ ઝમાં થાય છે . આ

ૃ ની નીચે જૈન ધમના

અ ગયારમા તીથકર ભગવાન

ાન

ેય ાંસનાથને

ભગવાન મ લીનાથ અને અનંતનાથે પણ આ

ા ત થ ું હ ું. નીચે

ાન મેળ

ું

હ ું.

11.

સ લોકાસ રેસમોઝા (Symplocos racemosa)

( સ લોકેસી): - નાના થી મ યમ કદના આ

લોધ ૃ

ૃ ના, પાંદડા સાદા, 30


નસગ સે ુ

આંતરે આવેલા અને ભાલાકાર હોય છે ,

ૂ લો નાના અને સફેદ અથવા આછા

પીળા

રગના અને ફળો ં ુ ડયા અથવા કાળા રગના હોય છે .

ઔષ ધય

ુણધમ થી સ ૃ , આ

ૃ નો

ઉપયોગ અપચો, ને રોગ, ફોલાઓ, ઘા અને વચાના વ વધ રોગોમાં થાય છે . આ

ૃ ની છાલનો ઉપયોગ

ભગવાન વા ુ ૂ યને આ

12. સઝ જયમ કુ ળ)

ૃ ના

અને

કદના

પાંદડા

ાન

ા ત થ ું હ ું.

ુ મ ન (Syzygium cumini) :-

સદાહ રત

વશાળ

ૃ ની નીચે

વ વધ રોગોમાં થાય છે .

ં ુ (મીરટેસી

લાં બા,

ુવાળા અને ચળકતા હોય છે ,

ૂ લો

નાના,

સફેદ અને મોટા મોટા ુ છામાં આવે છે અને ફળો ઘેરા

ં ુ ડયા અથવા કાળા રગના હોય છે . આ

ભગવાન

વમલનાથ સાથે સંબં ધત છે . તેની છાલ, ફળ અને બીજ દવાઓ 31


નસગ સે ુ

તર કે ઉપયોગી છે . તેની છાલ ગળાના રોગો,

સન માગનો સોજો,

ઉધરસ, અ થમા, મરડા જેવા રોગોમાં વપરાય છે . આ

ૃ ના બીજ

ડાયા બટ ઝમાં ઉપયોગી છે .

13.

ુ ટયા મોનો પમા (Butea Monosperma) :- ખાખરો કે કે ુડો (ફેબસ ે ી કુ ળ) એ એક મ યમ કદ ું પાનખર

કાર ું

છે

જેના

ૂ લો લાલ નારગી રગના

હોય

છે .

પાંદડાઓ

હોય

છે .

સપાટ

શ ગો

પ કાઓવાળા ખાખરાના જેવા

ફળો

હોય

ુણધમ વાળા કૃ મને ન

છે . બીજ

ઔષ ધય પેટના

કરવામાં ઉપયોગી છે .

તેના ૂ લ, બીજ અને છાલનો ઉપયોગ વચાના વ વધ રોગોમાં થાય છે . ભગવાન ધમનાથને આ

નીચે

ાન

ા ત થ ું હ ું.

14. સી સ દે વદારા (Cedrus deodara) :- દેવદાર (પાઈનેસી કુ ળ) એ એક આકાર ું મીટર

વશાળ ૃ

અને

સદાહ રત

શંકુ

છે , જેની

ચાઈ 85

ુધીની હોય છે . આ

ૃ ના પાંદડા

સોજો વગેરેમ ાં વપરાય છે , તેલ વચાના 32


નસગ સે ુ

રોગો અને લોહ ને લગતા રોગોમાં વપરાય છે . ભગવાન શાં તનાથે આ ૃ ની નીચે

15. મે

ાન મેળ

ું હ ું.

ફે રા ઈ ડકા (Mangifera indica) :- આંબો કે કેર

(એનાકાડ એસી કુ ળ) એ સદાહ રત અને

ૂબ ડાળ ઓવા ં ુ વશાળ ૃ

છે , તેના પાંદડા

સાદા,

લાં બા

અને

ભાલાકાર હોય છે . આ

ૃ ના

ૂ લો

પીળાશ પડતાં લીલા અથવા સફેદ

રૂ ા

રગના હોય છે . તેના કાચા અને પાકેલા ફળ આખા ભારતમાં ખાવામાં આવે છે . અકનો ઉપયોગ હો મયોપેથીમાં થાય છે , પાંદડા અને વચાના રોગો અમરનાથને આ

16.

કેર ના

ૂ લોનો ઉપયોગ

અને લોહ ને લગતા રોગોમાં થાય છે . ભગવાન ૃ ની નીચે

માઈકે લયા

ચંપાકા

ાન

ા ત થ ું હ ું.

(Magnolia

champaca) :- સોનચંપા (મે ો લએસી કુ ળ) એક છે .

,ું વશાળ, સદાહ રત અને ચંપાની છાલ આછા

ુંદર

રૂ ા રગની, પાંદડા

સાદા, આંતરે આવેલા, લંબગોળ, ભાલાકાર અને 33


નસગ સે ુ

ઉપલી સપાટ

ુવાળ

રગના હોય છે . આ

હોય છે . આ ૃ ના

ૃ ના

ૂ લો પીળાથી નારગી

ૂ લો અને ફળોનો ઉપયોગ ચામડ ના રોગો,

ઘાના ઉપચારમાં, મેલે રયા વગેરે માટે થાય છે . આ ધમના સોળમાં તીથકર,

17. મ સ ુ ો સ ઈલે

ુ ન ુ તને

ાન

ૃ ની નીચે જૈન

ા ત થ ું હ ું.

(Mimusops elengi) :- બકુ લ કે બોરસલી (સેપોટેસી કુ ળ) આ વશાળ સદાહ રત

ૂબ

ફેલાયે ું હોય છે . તેના પાંદડા સાદા,

આંતરે

લંબગોળ અને છે , તેની હોય છે .

તેના

ૂ લો સફેદ રગના અને

આવેલા, ુવાળા હોય

કનાર ઓ તરગીત

ુગં ધત હોય છે . આ

ૃ ની

પાતળ દાડ ઓનો ઉપયોગ દાત સાફ કરવા માટે કરવામાં આવે છે . આ

ૃ ના

ૂ લોનો ઉપયોગ ઘાને ભરવા માટે અને

ુકા

ૂ લોના પાવડર

મગજના રોગો મટાડવામાં ઉપયોગી માનવામાં આવે છે .

ૃ ના

ૂ લોનો ઉપયોગ એરોમાથેરાપીમાં થાય છે , બીજનો ઉપયોગ બાળકોના પાચન તં ના ઇલાજ કરવા માટે થાય છે . આ

ભગવાન ન મનાથ

સાથે સંબં ધત છે .

18. સ લ સ કે યા (Salix caprea) :- વતાસા અથવા (સેલીકેસી કુ લ).

તે એક પાનખર

કાર ું ઝાડ ઝાં ખરા જે ું

ડે મ ક ૃ

છે , 34


નસગ સે ુ

જેની

ચાઈ 6 થી 12 મીટર જેટલી હોય છે . આ

અને નરમ હોય છે . આ આવેલ સો

ૃ નો ઉપયોગ ચામડ ના રોગો,

, ઘા અને

19.

ુડફો ડયા

(લી ેસી કુ ળ)

ંથીઓમાં

ના ઓ ુ ને લગતા રોગો માટે થાય છે . આ

ઉપરાત બાળકોને આવતા તાવમાં પણ આ ભગવાન ને મનાથને આ

ૃ ના ૂ લો સરળ

નીચે મો

ૃ ના પાંદડા વપરાય છે .

ા ત થયો હતો.

ૂ ટકોઝા (Woodfordia fruticosa) ૂબ ડાળ ઓવાળો, પાનખર

ધાવડ

:-

કાર ,ું ઝાડ ઝાં ખરા જે ું ૃ

છે , તેની છાલ લાલાશ

પડતાં

રૂ ા રગની હોય છે .

પાંદડાઓ સાદા, સામસામે આવેલા, ભાલાકાર

લંબગોળ, હોય

છે ,

તેની

આંત રક સપાટ પર નાની નાની કાળા રગની જોવા મળે છે . ૃ ના

ઘેરો લાલ રગના

ૂ લો

ંથીઓ

ું છામાં જોવા મળે છે . આ

ૂ લોનો ઉપયોગ પેટના ક ડા, ચામડ ના રોગો, ડાયા બટ ઝ,

જનન સબં ધત રોગો માટે થાય છે . આ

પા નાથ સાથે

સંબં ધત છે .

જૈન ધમના આદરણીય

ૃ ો ું ફ ત ધા મક મહ વ જ નથી, પર ુ આ

ૃ ો ઘણા રોગોમાં પણ ઉપયોગી છે .

હાલના સમયમાં

યારે માણસ 35


નસગ સે ુ

પોતાના

વાથ માટે

ૃ ો કાપી ર ો છે

તેના ધા મક મહ વને ઉપયોગી થઈ શકે

હેર કર ું એ

યારે ૃ

ૃ ોને બચાવવા માટે બચાવવા માટે

ૂબ

તેમ છે . આ લેખનો આ દશામાં એક નાનકડો

યાસ છે .

36


નસગ સે ુ

7.

ુલાબમાં

ગલાબ

ુ યવધન અને તેના ઉપયોગ

કૃ તના સૌથી

ુંદર સજનોમાં ું એક છે કે જે તેનાં વ વધ આકાર

અને

તેની

લીધે

બધા

માણસનાં

મનને

ુગંધનાં જ

લોભવે

છે .

બધા

ૂ લોમાં આગ ું ધરાવે

છે

ુલાબ

લાં બી દાડ વાળા અને તેની

ુલાબને

ુઝ

આવે છે જેમ કે

ુણવ ા

ુલાબજળ,

ુક પાંખડ , ુલાબનો

ુ યવધનનો

કહેવાય

છે .

ુલાબને ુ લા

ુ યવ ધત બનાવટો બનાવવામાં

ુલાબતેલ,

ુલાબ શરબત,

ુલકદ,

ુલરોગન અને પૌટ - પૌર ( ુગંધીત પા )

ઉપયોગ

આ વ ુ દક

ુ ય હે ુ એ છે કે ુધરવા, બી

વગરના

ૂ લાવર તર કે ઓળખાય છે , અને તેને

મેદાનમાં ઉગાડવામાં આવે છે . તેમ ાંથી

વગેરે.

“ ૂ લોની

તો જેવી કે - હાઈ ડ ટ , ફલોર બ ડા વગેરેને

ૂ લો અથવા

ુલાબની

ટ ફલાવર તર કે ઓળખવામાં આવે છે ,

પોલીહાઉસમાં ઉગાડવામાં આવે છે . જયારે દાડ છુ ટક

તેથી

ને

રાણી”

થાન

ના

વધારવી. અ યારના સમયમાં

ઉપચારમાં

પણ

ૂ લ અને તેને સંલ

થાય

છે .

ઉ પાદનની

માણમાં વ ુ નફો મેળવવો અને નકાસ ુલાબ ું તેલ અમે રકા,

સ,

ુક જેવા 37


નસગ સે ુ

દેશોમાં

નકાસ કરવામાં આવે છે . તેનાથી

ભારતમાં આવે છે . તેમ ાંથી

વદેશી હુ ડ યામણ પણ

ુલાબ ું ભારતમાં 35,000 હેકટર વ તારમાં અને

ુજરાતમાં 5,000 હેકટરમાં વાવેતર થાય છે .

ુલાબની ખેતી

ુ ય વે રાજ થાન, ઉ ર દેશ, કણાટક, ત મલનાડુ, મહારા ,

ુજરાત,

મ ય દેશ, વગેરે રા યોમાં કરવામાં આવે છે .

આજના સમયમાં

ુલાબની વ ુ માંગ

કારણ કે તે ઋ ુમ ાં લ વ વધ ઓછ

સંગ, વેલે ટાઈન ડે, દવાળ , નાતાલ જેવા

સંગો આવે છે . હોય

શયાળાની ઋ ુમ ાં હોય છે .

યારે જો તેના

યારે બ ૂ લોની

રમાં

ુલાબના

ૂ લોની માંગ

ૂ યવ ધત બનાવટો બનાવીને

વેચવામાં આવે તો વ ુ આવક મળે છે . આ માંગને પહ ચી વળવા માટે ખેડૂતો

ુલાબની ખેતી તરફ પણ વ

ુલાબમાંથી બનતી વ વધ

(1)

ુલાબજળ : સૌ થમ

ા છે .

ુ યવ ધત

ુલાબની પાંખડ ઓ લેવામાં આવે છે .

યારપછ તે પાંખડ ઓને પાણીની અંદર નાખીને ઉકાળવામાં આવે, તે પછ

બા પને એકઠ

કર ને યો ય પા માં ભરવામાં આવે છે . તેનો

ઉપયોગ ફારસી અને મ ય -

ૂવ દેશોમાં મઠાઈઓ અને શરબતમાં

38


નસગ સે ુ

કરવામાં આવે છે . અને તે સવાય લ માં, ધા મક પા

સંગોમાં

તર કે

ુગં ધત

અને આપણા

દેશમાં આંખો અને ચેહરાને સાફ કરવામાં

ે તર કે તેનો

ઉપયોગ

થાય

ુલાબજળમાં

છે .

શર ર

અને

આંખોને ઠડ રાખવાનો

ુણ

છે . તેથીજ આંખોનાં લોશન માટે પણ સીધો જ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે .

(2)

ુલાબતેલ : સૌ થમ

ુલાબની પાંખડ ઓ લેવામાં છે .

યારપછ

નીચોવીને પ ધત

ટમ

પાંખડ ઓને ડ ટલેશન

ારા કાઢવામાં આવે અને તેમ ાંથી જે તેલ નીકળે તેને

ુલાબતેલ કહે છે .

ુલાબની કેટલીક

તોમાં તેલ ું

માણ વ ુ હોય

છે જેમ કે - રોઝા દ મ કના 0.032 % થી 0.049 % (દેશી ત), રોઝા ગેલીકા, રોઝા સે ટફો લયા (ચાઈના બા બ નયા. ઉ.દા. રોઝા દ મ કે નામાંથી 4000 કલો 1

કલો

કાબ નક સં

ુલાબ ું તેલ મળ

આવે છે . તેમની

ેષણ આગમન સાથે,

ુલાબ

ુલાબ ) અને રોઝા ુલાબનાં ુ લમાંથી ચી

કમત અને

ુલાબ તેલ હજુ પણ પર

મ ુ ર માં 39


નસગ સે ુ

સૌથી વધારે વપરા ું આવ યક તેલ છે . આ તેલમાં ઔષધીય

ુણ

પણ રહેલા છે , તેથી જ તેનો ઉપયોગ આ વ ુ દકમાં થાય છે .

(3)

ુલાબ શરબત :

તાવ

કૃ તનાં લીધે

જેવા

રોગોમાં જ

ુલાબ ું શરબત એ તેની ઠડ

ુબ મહ વ

ધરાવે

છે .

ઉનાળાની ઋ ુમ ાં પેશાબમાં બળતરા થાય તે

વાભાવીક સમ યા છે પર ુ, દરરોજ

ુલાબ શરબત પીવાથી તે બળતરામાં રાહત પણ થાય છે . તેવી જ ર તે આંખોમાં બળતરા, આંખો લાલ થવી, પેટમાં બળતરા થતી હોય તો પણ તેના સેવનથી રાહત મળે છે . શરબત બનાવવા માટેની સામ ી નીચે

જ ુ બ છે ,

ુલાબની પાંખડ 1 કલો, પાણી 250 રસ 5 - 7

ામ,

ુલાબનો

ામ, ખાંડ 2 કલો, લી ન ુ ો

શેશ 4 - 5 ટ પા, લાલ કલર 2 - 3 ટ પા,

સો ડયમ બઝોએટ 1/4 ચમચી

કાય

• સૌ થમ

ુલાબની પાંખડ ઓને ધોઈને એક કપ પાણીમાં પલાળવામાં

આવે છે . 40


નસગ સે ુ

• અડધો કલાક પલ

ા પછ તેને ઉકાળવામાં આવે પર ુ ઉકાળતી

વખતે તેના ઉપર ઢાકણ ઢાક ુ જ ર છે . • દસ મ નટ ઉકાળ ને તેને ઠડુ પા

ા પછ પાંખડ ઓને મસળ નાખવામાં આવે અને 250

ામ

પાણીમાં 2 કલો ખાંડને નાખી તેને ગરમ કરવામાં આવે અને તેની સાથે 5 - 7

ામ લ ન ુ ો રસ ભેળવવામાં આવે છે .

• પાણી અને ખાંડનાં મ ણને એક જ વખત ઉકાળવામાં આવે અને તે ઠડુ પડ • તેમ ાં

ુલાબ

ય પછ તેમ ાં પાંખડ ઓનો રસ ભેળવી દેવામાં આવે છે . શેશ, લાલ કલર અને સો ડયમ બઝોએટ આ

ણેયને

સાર ર તે ઘોળવામાં આવે છે . • આ ર તે શરબત તૈય ાર કરવામાં આવે છે . તૈય ાર થયેલ શરબતને આકષક બોટલમાં પેક ગ કરવામાં આવે છે .

(4)

ુલકદ :

ુલકદનો ઘરગ ુ ઉપયોગ એ સ ડટ માટે કરવમાં આવે

છે . તે માંસ - પેશીમાં દદ, ખણ, થાક અને ગરમી ચડ જવી જેવી તકલીફોને ના દુ કરવામાં ઉપયોગ થાય છે . ુ

કરવામાં,

અને યાદશ ત

બનાવવા માટેની સામ ી નીચે

સામ ી : (1) તા

ુલકદનો ઉપયોગ લોહ

ુધારવામાં થાય છે .

ુલકદ

જ ુ બ છે .

ુલાબની પાંખડ ઓ - 1 કલો, (2) ખાંડ - 2

કલો

કાયપ ત : 41


નસગ સે ુ

• સૌ થમ પાંખડ ઓને ધોવામાં આવે, તે પછ એક વાસણમાં એક ચ પાંખડ ઓ અને તેની ઉપર 1 કલો ખાંડ પછ પાછ પાંખડ ઓ આ ર તે અ ુ મે

ુરે ુ

તે વાસણ ભરવામાં આવે. પર ુ યાદ રાખો

સૌથી ઉપર ખાંડ આવવી જોઈએ. • પછ તે વાસણને ઢાક ને ગરમીમાં એક દવસ માટે

કુ રાખવામાં

આવે. • પછ

બચેલી એક કલો ખાંડ તેમ ાંથી અડધો કલો ખાંડ બી

દવસે નાખીને હલાવવામાં આવે છે . • પછ

દવસે બધી જ ખાંડ એટલે કે બચેલી અડધો કલો

ખાંડ નાખી તેને સાર ર તે હલાવવામાં આવે છે . • પછ તે વાસણને ગરમીમાં એટલે કે તડકામાં 4 - 5 દવસ રાખી કુ વામાં આવે પર ુ દરરોજ હલાવામાં આવે છે . 10 - 12 દવસ પછ ુલકદ તૈય ાર થઈ જશે.

(5)

ુલાબની

અગરબ ી, ુણવંતાવાળ

ુક

પાંખડ

પ ુ અને સ દય ુલાબની

:

ુલાબની

ુક

પાંખડ ઓનો ઉપયોગ

સાધનમાં કરવામાં આવે છે . ઉ ચક ાની

ુક પાંખડ ઓ બનાવવાની

યા.

સામ ી : 1) મખમલ ું કાપડ – ઢાકવા માટે 2) છા ું અથવા સફેદ કાગળ – પાથરવા માટે

કાય

ત :

• સૌ થમ પાંખડ ઓને ધોવામાં આવે અને તેમ ાંથી પાણી નીકાળવામાં 42


નસગ સે ુ

આવે છે . તે પાંખડ ઓને છા ું અથવા સફેદ કાગળ ઉપર બીછાવવામાં આવે છે . • પાંખડ ઓને મખમલના કાપડ વડે ઢાકવામાં આવે છે . • પછ તેને છાયડાવાળ જ યા ઉપર 2 - 3 દવસ તેને હવા

ુકવામાં આવે,

ુક યા પછ

ુ ત ડ બામાં ભરવામાં આવે છે .

• હવે તેનો ઉપયોગ તા

ુલાબની પાંખડ ઓની જ યાએ શરબત

બનાવવામાં કરવામાં આવે છે .

(6)

ુલરોગન :

ુલરોગન બનાવવા માટે

ુલાબની રોઝા દ મ કે ના

પાંખડ ઓને 1 લીટર તલના તેલમાં ડબોળ ને પંદર

દવસ માટે રાખવામાં આવે છે . પછ

તની 300

ામ

ૂય કાશની હાજર માં આ

મ ણને કાપડથી

નીચોવીને બોટલમાં ભરવામાં આવે છે . તેનો ઉપયોગ મગજના તાવમાં શ આતમાં ઈલાજ કરવા માટે થાય છે .

(7) પૌટ - પૌર ( ુગંધીત પા ) : પૌટપૌર

વાભ વક ર તે જુ દા - જુ દા છોડનાં મ ણથી બનાવવામાં

આવે છે . જે ઘર અથવા મોટા બંગલા હોય તેમ ાં એક કુ દરતી આપે છે . તેને એક સ

વટ

વાટકામાં રાખવામાં આવે છે અથવા

કાચનાં વાટકામાં રાખવામાં આવે છે , તે પા માં 6 ટ પા નાખવામાં આવે છે તેથી તે આખા કર

નાખે છે . અ ય

ુગંધ

ુ યવ ધત વ

ુલાબનાં અ રનાં 5 -

મ અથવા ઘરને

ુગંધીત

ુઓ જેવી કે - હબલ ટ , 43


નસગ સે ુ

અગરબ ી,

ુલાબ

મ, વગેરે બનાવવામાં આવે છે . આમ,

ુલાબ એ

વ વધ જ યાએ અને વ વધ ર તે ઉપયોગ થાય છે . તેની

ૂ યવ ધત

બનાવટોમાં બેરોજગાર રોજગાર પણ મળ

વ ુ ક,

રહે છે .

વ ુ તી

અને ગામડાની

મ હલાઓને

ુલાબની ખેતીથી અને તેના

ૂ લોની

ૂ યવ ધત બનાવટો બનાવીને વેચવામાં આવે તો વ ુ આવક મળે છે . તેથી જ

ુલાબની ખેતી એ એક સાચો અને સારો વક પ છે .

મા હતી કૃ ષ

ગરણ

દશન દર

અને ડૉ. કરણ કુ મ ાર

ફલોર ક ચર વભાગ, બાગાયત મહા વ ાલય, સ. દા. કૃ ષ

ુ નવ સટ , જ ુદણ.

44


નસગ સે ુ

8. વ મયકાર વન પ ત જગતની રોચક • એ ટાક ટક આઇલે સમાં નામ

છે

કોલોબે થસ

ૂ લોના છોડની મા વટે સસ

બે

ણકાર

તો જોવા મળે છે , જેના

(Caryophyllaceae)

અને ડે ચા સયા

એ ટાક ટકા (Poaceae). સાથે જ અંહ જોવા મળતી કોલોબે થસ એક મા દળ વન પ ત છે , તો ડે ચા સયાને આ ટા ુ પર એકમા

એકદળ વન પ ત

હોવા ું સ માન મળે લ છે .

ૃ વીના દ ણના સૌથી નીચલા ભાગ (the most southernly known

floweringplant) માંથી એક ત કરવામાં આવતી ૂ લોની

ત હોવાનો રેકોડ

ડે ચા સયા એ ટાક ટકા (Poaceae)ના નામે છે , જે 68° 21' દ ણ રેખાંશ પર રે

ટા ુ પરથી એક ત કરવામાં આવી છે .

દ ણ

આ કામાં

જોવા

મળતી

અન સ ો લે ડસ

કો પે સસ

(Ancistrocladaceae) નામની વન પ તમાં મચેલ અમાઈન-બી નામ ું ને થે લન આઇસો વનો લન આ કલોઇ સનો એકમા વી. વાયરસ સામે લડવામાં કેટલાક

ાકૃ તક

માણમાં સ ય હોવા ું સા બત થ ું છે .

• એગેવ અમે રકાના (Agacaceae), જેને "સે ગેરસમજ હતી કે આ લા ટ એક સદ પછ કે આ

તમાં 10 - 20 વષ પછ

ોત છે , જે એચ. આઇ.

રુ

લા ટ" કહેવા પાછળ એક

ૂ લો આવે છે . સંશોધન દશાવે છે

ૂ લો આવે છે .

45


નસગ સે ુ

• દ ણ વ ૂ એ શયામાં જોવા મળતી વાંસની

ત બા

ુસા અ ડ ને સયા

(Poaceae) એક દવસમાં 91 સેમી જેટલી વધે છે . વ ુવ ૃ

વનોમાં જોવા

મળતી વાંસની

રુ ાવાઓ છે .

તઓ એક દવસમાં 3 મીટર જેટલી વધવાના

• દ ણ એ શયામાં જોવા મળ ું ઓ કડ (Leguminosae) ખાખરો પસીઝ

(Leguminosae)

ુ ટયા મોનો પમા (Leguminosae), કે સયા અને

(Leguminosae) એ વ ના સૌથી

• ચીન અને એ એકમા

ુલમોહર

ર ઝયા

તઓમાં શામેલ છે .

ુસા વા

ુલે રસ (Poaceae)

ત છે જેની દાડ ચ ુ કોણીય હોય છે .

• મ ય અમે રકા, વેનઝ ે ુ એલા અને પે માં જોવા મળતી (Gesneriaceae),

ડેલો ન સ

-

દું ર ૂ લોની

પાનમાં જોવા મળતી ચ નોબા વાંસની

- એમહર ટયા નો બ લસ

મલે શયામાં

જોવા

મળતી

કોડોના થે કે સફો લયા પે ચસે

(Melastomataceae) અને બો નઓમાં જોવા મળતી પે ચસે તર કે ઓળખાતી વન પ તના બીજ

થા નક ક ડ ઓ

યા

લાઉકા

યા કૉ

ારા 'ક ડ

ટા

ઉ ાન' માં

વાવેતર કરે છે . આ છોડ મોટા થઈને ક ડ ઓને મધરસ અને ફળો આપે છે .

46


નસગ સે ુ

9. Flowers Of The Sunday ર ત લીલીના

ુંદર

ૂ લોના ફોટો માંગરોળ કોલેજ (જૂ નાગઢ)ના અસોસીએટ ોફેસર

ડૉ.

સરમણ સોલંક (તેમણે

2002

માં

ગીર

અભયાર યની વસાહતો

ઉપર

પી.

ુ નવ સટ માં સમાજશા

એચડ .

ક ુ

છે

અને

હાલ

તે

જૂ નાગઢ

વષયમાં પી. એચડ . ગાઈડ છે ) એ

મોક યા છે , તો ચાલો આજે ર ત લીલીનો પ રચય મેળવીએ.

કેટલાક છોડ

ૂબ જ ટૂકા ગાળા માટે

વે છે અને ખીલે છે પર ુ તે

આપણા પર લાં બી અસર છોડે છે અને આવો જ એક છોડ જેને આપણે

લડ લીલી (Blood Lily),

ુ ટબોલ લીલી (Football Lily) કે

પાઉડરપફ લીલી (Powderpuff Lily) તર કે ઓળખીયે છ એ. તે ું બોટ નકલ નામ

કે ડો સસ મ ટફલોરસ (Scadoxus multiflorus)

છે અને હેમથસ મ ટફલોરસ (Haemanthus multiflorus)

તર કે

પણ ઓળખાય છે . તે એમરેલીડેસી (Amaryllidaceae) કુ ળની વન પ ત છે .

47


નસગ સે ુ

તેને તેજ વી રગીન

ૂ લોના કારણે

ુશોભનના છોડ તર કે ઉગાડવામાં

આવે છે . તેના છોડ 15 સેમ ી થી 1 મીટર જેટલા

ચા થાય છે .

તેના કદમાથી 2 થી

પણ

8

નીકળે

છે .

તે

ઉનાળામાં વધતો

અને

શયાળામાં ુ ુ ત રહેતો અને બધીજ

ૂ લો આ યા પછ તેના પર પણ આવે છે . આ

યા વાતાવરણના ભેજ પર આધાર રાખે છે . દ ણ

આ કા અને દ ણ ઉ ણક ટબંધીય આ કામાં ડસે બર

ુધીમાં આવે છે ,

ૂ લો આવે છે . તેની

યારે બી

ુ પછ

ૂ લો ું ગોળાકાર

ૂ લો એ ું ુ પછ

ૂચવે

આવે છે .

5 થી 10 પાતળા, કાગળ જેવા, રગ વગરના ઉપ ુ પપ

ધરાવે છે , જે આછા

જ યાએ વરસાદ ઋ ુમ ાં

ત ું નામ મ ટફલોરસ ઘણા

છે , જેમ ાં 10 થી 200 જેટલા આ

ૂ લો ઓ ટોબર થી

ૂ લો ખીલે

યારે ખર

ય છે . તં ુઓ કરતાં દલપ ો

ુલાબી સાથે નારગી રગના હોય, જે ઘેરા

ટ જેવા લાલ

રગના હોય છે .

તેની

ણ પેટા

તઓ જોવા મળે છે :

(1)

કે ડો સસ મ ટફલોરસ પેટા

ત મ ટફલોરસ (Scadoxus

multiflorus subsp. multiflorus) 48


નસગ સે ુ

કે ડો સસ

(2)

મ ટફલોરસ

પેટા

કથાર ની (Scadoxus

multiflorus subsp. katharinae)

(3)

કે ડો સસ મ ટફલોરસ પેટા

ત લો

બ ુ સ (Scadoxus

multiflorus subsp. longitubus)

એમરેલીડેસી કુ ળ લગભગ 59

તઓ અને 850 થી વ ુ

જોવા મળે છે ! તેની વૈ વ યતાના એ ડ સ,

ૂવ ય

આદ

ુ ય વ તારો પે વયન

ા ઝલ અને દ ણ આ કામાં આ કુ ળ કે

મેરોવના જણા યા અ સ ુ ાર, ડ એનએ

ત હેમથસમાં

ટેફેનસ, ગે થ લસ, ઍપોડો લર અન અને ન સાથે કર છે .

કે ડો સસને હમણા

ૂંચવણમાં

હેમથસને બે નવી

લવીયા,

કૅ ડો સસ રા

લોર". - જેનો અથ "ગૌરવ ૂણ

ું

ુ પછ "

કા, અથાત "અ પ , જે

કૂ ે છે . પર ુ તેને 1976 માં ત, હેમથસ અને

ટો,

ુધી હેમથસનો ભાગ ગણવામાં

થાય છે , જે ડો સસ એટલે "ભ ય, અને ુ ાને

કે ડો સસને બેર

કની સંબં ધત હેમથસ

આવતો હતો. 1836 માં રા ફને કે તે ું પહે ું નામ હ ું, તે ું વવેચન 'અ બ.

ત છે .

ેણીના આધારે આ કુ ળને 15

તઓમાં વહચી શકાય છે . આ વગ કરણમાં

કારના ફળોવાળ આ કન આ દ

તઓ

ઇઝ અને નોડલએ

કે ડો સસમાં વભા જત ક ,ુ

જે મોફ લો જકલ તફાવતો અને વતરણ પ તઓ પર આધા રત છે .

49


નસગ સે ુ

50


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.