23 minute read
Maciej Kokociński Plany życiowe młodzieży
Maciej Kokociński
Plany życiowe młodzieży
Wprowadzenie
Plany życiowe to kategoria analizy życia społecznego posiadająca dużą dozę nieprzewidywalności, kierunków interpretacji oraz co najważniejsze, trudno weryfikowalną wartość eksplanacyjną, związaną z odpowiedzią napytanie,jakiebędziespołeczeństwowprzyszłości. Po co zatem prowadzi się socjologiczne badania nad tym zagadnieniem w ogóle, a zwłaszcza w przypadku młodzieży? Generalniebadaniategotypusąnastawionenazrozumienie, jacy jesteśmy my sami oraz społeczeństwojakotakie,tuiteraz.Dlaprzeprowadzeniaanalizywartozdefiniowaćpodstawowe pojęcia,którewbezpośrednilubpośrednisposób pozwolą dokonać interpretacji planów życiowych młodzieży.
Plany życiowe jako perspektywa analizy
a) Plany życiowe, wartości i aspiracje
PlanymłodzieżymożnadefiniowaćzaRyszardem Borowiczem jako pewnego rodzaju zbiór informacji dotyczących zarówno zasad funkcjonowania społeczeństwa, jak i praw przyrody, które są przypisane do określonych etapów i obszarów życia jednostki, a definiowane w pewnej perspektywie czasowej. Innymi słowy jest to zbiór celów, których osiągnięcie jest możliwe dzięki podjęciu danych działań i przyjęciu określonych postaw1 . Owe postawy rozumiane jako względnie trwała dyspozycjadoocenianiaprzedmiotu,połączona z wiedzą i gotowością do zachowania się w dany sposób, są inicjowane poprzez wartości2 .Towłaśniewartościwyznaczajązarówno postawy,jakiplanyżyciowe.Wartośćtoprzedmiotrealnybądźidealnylubwyimaginowany, co do którego jednostka lub grupa przyjmuje postawę szacunku, uważa go za ważny w jej życiu, a dążenie do jego uzyskania postrzega jakoprzymus3 .Zatemplanyżyciowemłodzieży wynikają z wartości i postaw. Dodatkowo wartości mogą przybierać postać instrumentalnych (interesy) i autotelicznych (wartości samewsobie)4 .Naprzykładwykształceniedla niektórych osób jest wartością samą w sobie, poszerzaniem wiedzy, samodoskonaleniem, a dla innych środkiem dla uzyskania w przyszłości innych wartości, takich jak przynależność do kategorii zawodowej, możliwość awansu. Podobna relacja występuje w przypadku pieniądza czy samochodu. Jest on dla jednych celem samym w sobie, a dla innych jedynie środkiem wykorzystanym dla zdobycia innych przedmiotów uznanych za wartość autoteliczną. To, czy dany przedmiot jawi się w świadomości młodzieży jako wartość autoteliczna czy instrumentalna, nie powinno być kryterium oceny wartości jako takiej. Proces internalizacjiwartościzależybowiemodwielu czynników i czasem jest tak, że w przypadku danejosobyczygrupydanyprzedmiotrazjest uznawany za wartość autoteliczną, w innym momencie za instrumentalną. Ocenie mogą być poddane warunki, w których znaczenie owego przedmiotu powstaje oraz ewoluuje.
Kolejnympojęciemistotnymzpunktuwidzenia analizy planów życiowych młodzieżyjestzagadnienieaspiracji.Poziomaspiracji wyznaczapowiązanazsobąsiećdążeń,deter-
1 R.Borowicz, Plany kształceniowe i zawodowe młodzieży oraz ich realizacja,Warszawa1980,s.15. 2 Teorie postaw, pod red. S. Nowaka, Warszawa 1973, s. 17. 3 S. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, wyd. 2, Warszawa 1970, s. 97. 4 M. Ziółkowski, Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego. Teorie, tendencje, interpretacje, Poznań 2000, s. 71-73.
minowanychpoprzezuporządkowanewedług ważności cele, wpływające na plany życiowe. Można je również definiować nieco ogólniej, jako umotywowane chęcią realizacji najważniejszepotrzeby,dążeniaczyzainteresowania osóbbądźgrup5 .Cele,októrychmowa,sądługofalowe,rzadkosprawdzanezrzeczywistym stopniemichosiągnięcia6 .Wsocjologiiopisuje sięwysokiebądźniskieaspiracje,porównując je z przeciętnymi dla konkretnego typu środowiska społecznego czy kategorii społecznejlubaspiracjamipowszechnieuznanymiza przeważające7 .Aspiracjebędąwięcraczejtożsame z nadziejami niż ambicjami. Nie zawierają strategii ich realizacji. Nieco inaczej jest wprzypadkuplanówedukacyjnychizawodowych. Tutaj można empirycznie potwierdzić skuteczność ich realizacji. Dodatkowym pojęciem wchodzącym w zakres podejmowanej problematykisąmarzeniaanalizowanewkontekście wykształcenia i zawodu, jaki pragną rodzicedlaswoichdzieci8 .Marzeniarodziców wobec przyszłości zawodowej czy edukacyjnej ich dzieci są terminem zakresowo szerszym niż plany edukacyjne bądź zawodowe, ale trudniejszym do interpretacji, ponieważ nieuwzględniajądrogiosiąganiatakzdefiniowanych celów.
Zatemczymsąplanyżyciowemłodzieży? Zpewnościąsąpołączeniemaspiracji,marzeń orazplanówedukacyjnychizawodowych.Pokazują wartości, jakimi kieruje się młodzież w procesie wyznaczania swojego przyszłego miejsca w strukturze społecznej. Są zarazemichwłasnymoczekiwaniemcodozakresu i typu pełnionych w przyszłości ról społecznych, jak i konsekwencją oczekiwań kierowanychzestronynajbliższegootoczeniaspołecznego.Niemożnaichnatomiasttraktowaćjako planu samego w sobie i oceniać w perspektywie dostosowania środków do celów. Plany życiowe wynikają z potencjalnych zasobów lub/i realnych możliwości, które w określonychwarunkachmogąbyćuaktywnione.Aco najważniejsze – są wskaźnikiem, papierkiem lakmusowym wartości, strategii działania i sposobów realizacji ról społecznych występujących w społeczeństwie jako takim.
Oprócz pojęć, których zakres pozwoli interpretować plany życiowe młodzieży, ważne są również procesy społeczne towarzyszące tworzeniu się perspektyw o wymiarze temporalnym.
Dotychprocesówmożnazaliczyćsocjalizację,którą„należypostrzegaćjakoprocescałościowego wprowadzania jednostki w obiektywny świat społeczny lub jakiś jego sektor. Kluczowedlaowejkoncepcjijestzagadnienie obiektywizmu świata społecznego. Obiektywizm w powyższym ujęciu jest więc pochodną uprawomocnionego działania przechodzącego w nawyk. Nawyki, czyli powtarzające się działania, podlegają z czasem ocenie społecznej. Legitymizacja działań oznacza, że jednostka w czasie swojego rozwoju styka się z istniejącym porządkiem społeczno-kulturowymdziękikontaktomzosobamiznaczącymi. Osoby znaczące (znaczący inni) to jednostki, które pośredniczą w przekazywaniu świata, podczas tej mediacji zmieniają go. Wybierają pewne jego aspekty stosowane do własnego umiejscowienia w strukturze społecznej, atakżezewzględunawłasnąjednostkowąniepowtarzalność wynikającą z ich biografii. Do jednostki dociera świat społeczny »przefiltrowany« przez ten podwójny wybór. Socjalizacja jest więc swoistym zespołem czynności mniejlubbardziejintencjonalnych,pochodzących zarówno z bezpośredniego środowiska uspołecznianej jednostki, jak i układu standaryzującego. Układ standaryzujący tworzy zespół przekonań o naturze i funkcjonalności nabywanychkompetencji(wychowanie).Kompetencje w toku zinstytucjonalizowanej kontroli społecznej podlegają modyfikacji zgodnie z wcześniej przyjętym modelem sekwencyjnych etapów socjalizacyjnych. Na straży efektywności procesu stoją wyspecjalizowane instytucje, zajmujące się oceną poziomu dopasowania jednostki do panującego wzorca
5
6
7 M. Łoś, Aspiracje a środowisko, Warszawa 1972, s. 12. Ibidem, s. 10. Ibidem, s. 36. R. Borowicz, op. cit., s. 10.
(przedszkola, szkoły, opieka medyczna, itp.). Socjalizacja jest więc pojęciem określającym wszelkie kompetencje niezbędne dla pełnienia rozmaitych ról społecznych. Wychowanie obejmuje kształtowanie i segregację wybranych kompetencji, które przyczyniają się do prawidłowego funkcjonowania w rolach, których zakres i sposób odgrywania jest legitymizowany przez układ standaryzujący”9 . WświetlekoncepcjiKlausaHurrelmannaowe etapysocjalizacjiprzebiegająodpoziomurozwoju indywidualnego (osobowości społecznej), na który wpływ mają czynniki związane z bezpośrednim kontaktem ze środowiskiem społecznym i przyrodniczym, poprzez instytucje socjalizacji pierwotnej takie jak rodzina, żłobki, przedszkola czy szkoły, grupy rówieśnicze, aż do struktur makrospołecznych obejmujących system kulturowy, ekonomiczny, technologiczny oraz polityczny istniejący w ramach danego społeczeństwa10 . Obraz procesu socjalizacji jawi się jako wypadkowa interakcji jednostki z najważniejszymi instytucjamifunkcjonującymiwhistorycznieokreślonym społeczeństwie. Zatem plany życiowe młodzieży będą zależały od: (1) subiektywno-świadomościowej sfery życia rodzinnego (wizja idealnej rodziny) kształconej przez rodziców,opiekunów,rodzeństwoczyteżkrewnych, (2) wpływu instytucji zajmujących się edukacją,ażpo(3)sytuacjęspołeczno-gospodarczą, determinującą możliwości uzyskania dóbruznanychzaprestiżowe.Wprocesietworzeniaplanówdużąrolęodgrywarównieżgrupa rówieśnicza, będąca dla nastolatków grupą odniesienia porównawczego i normatywnego,zwłaszczawprzypadkutworzeniaplanów edukacyjnych. Współuczestniczy też w tworzeniu modelu funkcjonowania rodzin, które potencjalnie założą w przyszłości11 . b) Moratorium na dorosłość i gniazdowanie
Moratorium na dorosłość oznacza okres czasu, jaki społeczeństwo przeznacza na nabycieprzezmłodzieżkompetencjiumożliwiających podjęcie przez nią ról przeznaczonych dorosłym członkom społeczeństwa. Zdaniem Erika H. Eriksona można wyróżnić kilka rodzajów moratorium12 . Moratorium technologiczne to zgoda na wydłużenie okresu kształcenia, powodowana chęcią uzyskania kompetencjizawodowychzwiązanychzposiadaniem specjalistycznej wiedzy (np. lekarze, inżynierowie). Moratorium humanistyczne polega na wydłużeniu okresu młodości w celu poszerzenia własnej wiedzy o świecie, spotkania ciekawych ludzi, odwiedzenia interesujących miejsc.Następnytyptomoratoriumzwiązane zprzyjęciemroliucznia.Osobytakiepozostają pod wpływem swojego mentora i w zasadzie nie odpowiadają samodzielnie za swoje wybory, tylko powielają opinie, sądy i sposoby zachowaniainnych, od których bezpośrednio zależą (np. relacja mistrz – uczeń). Wówczas odpowiedzialność za błędy ponosi mentor. Kolejny rodzaj opóźniania dorosłości to moratorium oparte na tożsamości negatywnej i dotyczy osób wchodzących w konflikt z prawem, stających się przestępcami. Ostatni typ wskazany przez Eriksona to moratorium domyślne. Oznacza ono pewien uśredniony zakresczasu,wktórymmłodzieżpowinnawejść wrolęosóbdorosłych,niezależnieodtego,jakie mamotywacjezwiązanezwydłużeniemokresu dorastania. Wydłużenie okresu dorastania w sprzyjających warunkach może dla części młodych ludzi przerodzić się w gniazdowanie13 . Gniazdowanie wiąże się z opóźnieniem momentu wyprowadzenia się z domu rodzinnego młodych ludzi, pozostawanie na utrzy-
9 M. Kokociński, Rola grupy rówieśniczej w procesie socjalizacji młodzieży, Poznań 2011, s. 56, online: https://www.wskiz.edu/files/uczelnia/ebook_rola_grupy.pdf [dostęp: 27.09.2020]. 10 K.Hurrelmann, Struktura społeczna a rozwój osobowości,tłum.M.Roguszka,Poznań1994,s.91. 11 M. Kokociński, Rola grupy…, op. cit., s. 145. 12 E. Czerka, Rodzinne uwarunkowania odraczania dorosłości u młodych mężczyzn, Kraków 2007, s. 58-63. 13 Szczegółowa analizę zjawiska moratorium i gniazdowania można odnaleźć w publikacji internetowej: M. Kokociński, „Kiedy wyprowadzę się z domu?”. Postawy młodzieży wobec momentu usamodzielnienia się, „Societas/Communitas” 2017, nr 2 (24), s. 189-207, http://societas-communitas.isns. uw.edu.pl/numery/24/spis-tresci.html [dostęp: 27.09.2020].
maniubądźwzależnościfinansowejodrodziców, powiązane z niechęcią do założenia własnego gospodarstwa domowego. Jest również pośrednim wskaźnikiem zaradności14 . W Polsce średni wiek wyprowadzania się z domu rodzinnego wynosi ok. 28 lat, a odsetek osób, które nie podejmują kształcenia i nie pracują, będąc w wieku 20-34 lata, to ok. 18%. Moratorium na dorosłość oraz średni wiek opuszczaniadomurodzinnegosąważnymiperspektywamianalizyplanówżyciowychmłodzieży.
c) Czas społeczny
Bardzo istotnym punktem odniesienia w analizie planów życiowych młodzieży jest socjologiczna koncepcja czasu15 . W większościprzypadkówpostrzeganieczasumapostać linearną, obiektywną, w gruncie rzeczy niezależną od człowieka – sekundy, minuty, godziny, dni, miesiące i w końcu lata. Jednak ta powszechnie obowiązująca koncepcja czasu ma nie więcej niż dwa stulecia i jest związana z powstaniem społeczeństwa nowoczesnego oraz rozwojem gospodarki opartej na pieniądzu16 . Odmienna od tej wizji czasu jest propozycja czasu biograficznego. Jest to przypisane danej jednostce myślenie o cyklu życia z wykorzystaniem tzw. zwrotów biograficznych, czyli wydarzeń odgrywających dla niej istotną rolę. Najczęściej są nimi: ukończenie poszczególnychetapówkształcenia,ślub,urodzenie się dziecka itd. Tworzą one ramy indywidualnej pamięci społecznej. Wydarzenia mogąbyćwpodobnysposóbobecnewbiografiach osób wywodzących się z danej kohorty wieku, ale mogą być odmiennie wartościowane. Czas biograficzny nie ma ujęcia linearnego, ponieważ pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami mogą pojawiać się okresy puste, wktórychważnewydarzenianiepojawiałysię. O wiele dłuższa tradycja myślenia o czasie – w porównaniu do czasu linearnego – zawarta jest w tzw. cyklicznej koncepcji czasu. U jej podstaw leży przekonanie, że czas ma formułę roczną,odnawiasięznadejściemnowegoroku, który tradycyjnie w niemal wszystkich kulturachbyłliczonyodwiosny.TakiczasjestobecnywKościelekatolickim,gdzierokliturgiczny jest liczony właśnie od wiosny, czy jeszcze do niedawna w gospodarstwach chłopskich, którychdziałalnośćznaturyrzeczybyłabardzosilniepowiązanazporamiroku.Wprowadzeniena szeroką skalę gospodarki pieniężnej doprowadziło do sytuacji, w której czas można stracić, ponieważ pozostaje on w relacji do pieniądza. W kulturach tradycyjnych, pierwotnych, aktywnośćbyłamiarączasu.Przyzanikuaktywności czas nie płynął. Czyli nie można go było stracić. Nie było więc istotne to, ile w zasadzie ma się lat (czyli w języku staropolskim wiosen). Dzisiaj wiek i czas mają o wiele większe znaczenie,zwłaszczawsytuacjachkluczowych z punktu widzenia zaspokajania potrzeb egzystencjalnych,np.koniecznościzaciągnięciakredytu mieszkaniowego. Wówczas w harmonogramie spłat dostajemy rozpisane miesiące naszego życia w sposób, który dla młodych osób jesttrudnydopojęcia.Naprzykładostatniarata spłatydlaosobymającejobecnie24latawypadałabywroku2054.Datatajestnatyleabstrakcyjna,żenawetscenariuszefilmówfuturystycznychrzadkowybiegająwtakdalekąprzyszłość. Wzwiązkuztymwanalizieplanówżyciowych młodzieży warto wziąć pod uwagę to, że czas linearnyniejestnajlepszympunktemwykorzystanym dla ich zrozumienia. O wiele ciekawszą propozycją jest pomysł, by wybory młodzieży interpretować z punktu widzenia czasu cyklicznego. Dla części czas może być liczony momentem od wakacji do wakacji lub od festiwalu do festiwalu. Z tego punktu widzenia możnałatwiejzrozumiećopisywanewcześniej zjawisko gniazdowania. Osoba, która ma 30 lat i wciąż jest na utrzymaniu rodziców, różni się od osoby samodzielnej mającej np. 25 lat nie o 5 lat, tylko pięć razy po roku. Matema-
14 Idem, Społeczne uwarunkowania poczucia zaradności/bezradności wśród nastolatków [w]: Między jednostką a systemem. Zaradność społeczna w nowych ujęciach, red. A. Kotlarska-Michalska, P. Nosal, Poznań 2019, s. 152-166. 15 P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, przekł. J. Konieczny, Kraków 2005; E. Tarkowska, Czas w społeczeństwie. Problemy, tradycje, kierunki badań, Wrocław 1987; eadem, Czas w życiu Polaków. Wyniki badań, hipotezy, impresje, Warszawa 1992. 16 G. Simmel, Filozofia pieniądza, przeł. A. Przyłębski, Poznań 1997.
tycznie różnica jest oczywiście jednakowa, ale w sensie psychologicznym już nie. Z drugiej strony czas cykliczny ma wbrew pozorom coraz większą siłę oddziaływania. Można to zaobserwować na polu kultury popularnej, gdzie odcinki programów i filmów zastąpiły sezony, w telewizjach śniadaniowych mamy co roku te same tematy w zależności od corocznych, cyklicznych wydarzeń. W zasadzie w ten sposóbmożemyzapełnićcałykalendarz.Wakacje, początek szkoły, Święto Zmarłych, święto 11 Listopada (Narodowe Święto Niepodległości i/lubŚwiętegoMarcina),JarmarkŚwiętojański, mikołajki,świętaBożegoNarodzeniaiWielkanoc, majówka itd.)17 .
Jeszcze do niedawna to poziom edukacji był wskaźnikiem wieku młodzieży. Obecnie ktoś, kto kończy studia, może mieć lat 22 (licencjat), 24 (studia magisterskie) lub 28 (studiadoktoranckie).Możedodatkoworozpocząć drugi kierunek na podobnym lub innym poziomie, więc powiedzenie, że się jest po studiach, oznacza dosyć rozległą perspektywę wieku.Jednakabybadaćplanyżyciowe,należyzdefiniowaćpunktorientacyjny.Wkoncepcjibadań,którychwynikizostanązaprezentowane poniżej, przyjęto wiek 30 lat. To wiek, w którym jest się 11 lat po ukończeniu szkoły średniej, cztery lub sześć po ukończeniu studiów. Pozostaje pytanie, na ile ta granica wiekujestdlamłodzieżypunktemodniesienia wkonstruowaniuplanówżyciowych,zwłaszcza wkontekścieopisanegopowyżejzjawiskamoratorium na dorosłość. W przypadku analizowanych danych empirycznych wydaje się, że jest to optymalny punkt pozwalający uzyskać interesujące poznawczo wyniki.
Metodologia badań
Dlaustaleniaodpowiedzinapytaniedotyczące planów życiowych wielkopolskiej młodzieży posłuży badanie sondażowe pt. „Sytuacja społeczna młodzieży”. Jest ono realizowane na Wydziale Socjologii UAM od 1989 roku z inicjatywy prof. Jana Włodarka. Badaniaobejmująpięcioletnie okresypomiarów. Każdorazowo biorą w nich udział uczniowie szóstych, ósmych klas szkoły podstawowej (lub drugich klas gimnazjum) i drugich (lub pierwszych) klas szkół średnich. Próba jest w każdym z pomiarów zróżnicowana ze względu na wielkość miejsca zamieszkania. Obejmuje uczniów z dużego miasta (Poznań), średniego miasta (np. Piła, Leszno, Kalisz), mniejszego miasta oraz wsi.
Dla ustalenia planów życiowych posłużono się pytaniem otwartym o charakterze projekcyjnym. Przybrało ono następującą formę: „Wyobraź sobie, że masz 30 lat. Jak będzie wyglądało Twoje życie?”. Taki sposób zadania pytania umożliwia analizę zarówno planów życiowych, planów edukacyjnych, marzeń oraz wartości. Dla porównania uzyskanych wyników wybrano odpowiedzi z trzech ostatnich pomiarów z roku 2010 (N=1212), 2015 (N=1245) i czerwca 2020 (N=500). W ostatnim pomiarze zrezygnowano z wcześniej wykorzystywanej techniki ankiety audytoryjnej. Z powodu pandemii18 skorzystano ztechnikiankietyinternetowejCAWI.Dopoczątku lipca zebrano 500 wypełnionych kwestionariuszy,costanowiniemalpołowęplanowanej wielkości doboru próby.
Sposóbanalizyzebranegomateriałuzostał zaprezentowany w dwóch jej odmianach – ilościowej i jakościowej. Pierwsza z nich dotyczy analizyewentualnychzmianplanówżyciowych w czasie. Dla jej wykonania zrekodowano wypowiedzi uczniów zgodnie z kluczem kategoryzacyjnym stworzonym dla potrzeb badania z 2010 roku. Następnie zliczono częstość pojawiania się danej kategorii, przy czym w jednejwypowiedziuczniamogłosięznaleźćkilka z nich. Taki zabieg miał na celu umożliwienie porównania wyników uzyskanych w poszczególnych latach. Wadą tego sposobu prezentacji danychjestto,żekategorieniepokazującałego kontekstu wypowiedzi. Druga polega na ana-
17 Generalnie patrząc z perspektywy kolejek ustawiających się przed cukierniami czy kwiaciarniami, mamy przekonanie, że kalendarz jest zapełniony wydarzeniami przez prawie cały rok. 18 W wyniku panującej od początku roku 2020 pandemii koronawirusa i choroby COVID-19 wiele państw, w tym również Polska, zdecydowało się na lockdown, czyli zamknięcie różnego typu instytucji o charakterze publicznym i prywatnym oraz przejście na pracę zdalną, w celu minimalizowania ryzyka rozprzestrzeniania się epidemii.
lizie pełnych wypowiedzi uczniów ze szczególnym uwzględnieniem wyników ostatniego pomiaru.
W 2010 roku sytuacja gospodarcza jest w miarę stabilna. Załamanie światowego rynku finansowego z 2008 roku nie wpłynęło na wyhamowaniewzrostugospodarczegowWielkopolsce. Spada bezrobocie, wzrastają płace oraz konsumpcja. Coraz więcej Wielkopolan wyjeżdża na letnie i zimowe wakacje. Jednak wzrost płac nie jest równomierny. Rosną nierówności dochodowe oraz czas poświęcony pracy zawodowej. Rozpoczyna się lawinowy wzrost cen mieszkań, szczególnie w dużych miastach.Biorącpoduwagęteczynniki,spójrzmy na wypowiedzi nastolatków z roku 2010, czyli osób, które obecnie mają od 22 do 27 lat.
Tabela 1. Plany życiowe wielkopolskiej młodzieży 2010 (N=1212)19
Wyobraź sobie, że masz 30 lat. Jak będzie wyglądało Twoje życie?
Plany życiowe (2010 r.) młodzieży orientacja na rodzinę i dzieci praca własne mieszkanie małżeństwo szczęście, zadowolenie z życia stabilna, dobra sytuacja finansowa sukces, kariera spełniam się w tym, co robię wykształcenie nie mogę sobie jeszcze tego wyobrazić używanie życia, beztroska spokojne, ustabilizowane życie wyjazd za granicę samochód satysfakcja będzie beznadziejnie, ciężko sława związek partnerski, bez małżeństwa częste przebywanie z rodziną grono zaufanych ludzi, znajomych hobby wycieczki kontynuacja nauki brak żony/dzieci uczestnictwo w życiu kulturalnym mogę już nie dożyć niezależność zdrowie tak, jak sobie zaplanowałem wzajemne wspieranie się spełniają się wszystkie moje marzenia ciepło rodzinne
Liczebność
188 185 77 54 45 39 20 15 15 13 13 13 11 10 10 7 7 6 6 6 6 5 4 4 4 4 4 3 3 3 3 3
Procent obserwacji
58,9% 58,0% 24,1% 16,9% 14,1% 12,2% 6,3% 4,7% 4,7% 4,1% 4,1% 4,1% 3,4% 3,1% 3,1% 2,2% 2,2% 1,9% 1,9% 1,9% 1,9% 1,6% 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% 1,3% 0,9% 0,9% 0,9% 0,9% 0,9%
19 Procenty w tabelach nie sumują się do 100%, ponieważ w wypowiedziach uczniów pojawiała się więcej niż jedna wypowiedź. N to ogólna liczba uczniów wypełniających ankiety w danym pomiarze (wielkość próby). Liczebność to liczba osób wybierających daną kategorię.
Wśród najczęściej pojawiających się wypowiedzi są dwie kategorie, czyli rodzina i praca. Na trzecim miejscu jest chęć posiadania własnego mieszkania i małżeństwo, rozumiane jako wartość sama w sobie. Następnie szczęście,stabilnasytuacjafinansowa.Pojawia sięrównieżorientacjanasukcesisamorealizację czy chęć posiadania samochodu, rozumianegojakooznakaprestiżu.Relatywnierzadko zdarzają się wypowiedzi o braku refleksji na tematprzyszłościiniechęciwobecposiadania w przyszłości rodziny.
Wyniki badań z 2015 roku nie odbiegają zasadniczo od opinii wyrażanych przez nastolatków będących w wieku 12-17 lat w 2010 roku.
Tabela 2. Plany życiowe wielkopolskiej młodzieży 2015 (N=1245)
Wyobraź sobie, że masz 30 lat. Jak będzie wyglądało Twoje życie?
Plany życiowe młodzieży (2015 r.) praca orientacja na rodzinę i dzieci małżeństwo własne mieszkanie stabilna, dobra sytuacja finansowa nie mogę sobie jeszcze tego wyobrazić szczęście, zadowolenie z życia wykształcenie związek partnerski, bez małżeństwa samochód pies używanie życia, beztroska wyjazd za granicę wycieczki sukces, kariera niezależność spełniam się w tym, co robię spokój brak żony/dzieci częste przebywanie z rodziną sława pomoc innym zdrowie kontynuacja nauki grono zaufanych ludzi, znajomych tak, jak sobie zaplanowałem hobby wysoka pozycja społeczna uczestnictwo w życiu kulturalnym satysfakcja
Liczebność
224 216 125 121 63 31 31 31 23 20 19 17 16 16 14 13 11 11 10 9 9 8 6 5 5 3 3 1 1 1
Procent obserwacji
58,5% 56,4% 32,6% 31,6% 16,4% 8,1% 8,1% 8,1% 6,0% 5,2% 5,0% 4,4% 4,2% 4,2% 3,7% 3,4% 2,9% 2,9% 2,6% 2,3% 2,3% 2,1% 1,6% 1,3% 1,3% 0,8% 0,8% 0,3% 0,3% 0,3%
Nieznacznie wzrasta znaczenie pracy rozumianej jako wartość sama w sobie. Większą aprobatą cieszą się związki partnerskie rozumiane jako alternatywna forma życia rodzinnego oraz niechęć do posiadania dzieci w przyszłości. Pojawia się chęć posiadania zwierzęcia domowego traktowana jako egzemplifikacja stabilizacji, powtarzalności codziennych rytuałów, atmosfery domu rodzinnego.
Tabela 3. Plany życiowe wielkopolskiej młodzieży 2020 (N=500)
Wyobraź sobie, że masz 30 lat. Jak będzie wyglądało Twoje życie? Liczebność Procent obserwacji
orientacja na rodzinę i dzieci 179 65,6% praca 155 56,8% własny dom 103 37,7% spokojne, ustabilizowane życie 52 19,0% niemogę obrazić sobiejeszczetegowy30 11,0% sukces, kariera 25 9,2% posiadam psa 7 2,6% związek żeństwa partnerski, bez mał7 2,6% Plany życiowe (2020 r.) samochód 5 1,8% ekstremalne życie 3 1,1% sława 3 1,1% wyjazd za granicę 3 1,1% zdrowie 2 0,7% spełniają marzenia się wszystkie moje 1 0,4% brak żony/dzieci 1 0,4% kontynuacja nauki 1 0,4% szczęście, zadowolenie z życia 1 0,4%
W ostatnim pomiarze zrealizowanym w czerwcu 2020 roku znów na plan pierwszy wysuwa się posiadanie rodziny oraz praca.
Aby dokonać analizy uzyskanych wyników, warto jeszcze raz przyjrzeć się pojawiającymsiękategoriomwrazzichodniesieniem kontekstualnym.
Pojawiającesięwwypowiedziachuczniów kategorie można uszeregować w następujący sposób:
a) orientacja na rodzinę i dzieci
Posiadanie dzieci i rodziny jest dla wielkopolskich nastolatków najwyższą wartością. Jednak w większości przypadków posiadanie rodziny nie jest bezwarunkowe. Najpierw muszą być zagwarantowane potrzeby związane ze stabilizacją zawodową, finansową i mieszkaniową. Co więcej, w pomiarach z2010iczęściowo2015rokupojawiasięwskazanie o chęci posiadania dzieci. W ostatnim pomiarze to już nie „dzieci”, tylko dwójka lub jedno dziecko. Ta zmiana nie wynika z formy stylistycznej, ale świadczy o zmianie subiektywno-świadomościowego modelu rodziny, który został już zsocjalizowany i tkwi w świadomości nastolatków. Świadczą o tym następujące wypowiedzi.
(…)będępracować,miećmęża,1dziecko,pieska, duży dom (…); (…) Dobrze płatna praca, dom, mąż, dziecko (…)
Wypowiedzi nastolatków w tym wymiarzenależyinterpretować wwiększym stopniu wkategoriimarzeńniżplanów.Jeśliwiększość z nich marzy o rodzinie z dwójką dzieci, to prawdopodobnie w zetknięciu z ich wyraźnie wyartykułowaną potrzebą stabilizacji w wieku trzydziestu lat będą posiadali jedno dziecko w wieku około 2 lat. Rozpatrując te wyniki z perspektywy demograficznej, nie napawa to optymizmem. Co ważne, wizja własnej rodziny nie powstaje w wieku dwudziestu lat i więcej. Jest ona tworzona o wiele wcześniej i kształtowana nie tylko przez rodziców, ale także grupę rówieśniczą, kulturę popularną i inne agendy socjalizacji.
b) praca
Aktywność zawodowa jest bardzo ważnym elementem w tworzeniu planów życiowych nastolatków, tylko jest ona specyficznie rozumiana. We wcześniejszych badaniach z 2010 i 2015 roku pojawiły się takie oto wypowiedzi:
(…)BędęgeologiemnaUSGSnaFlorydzielub odnoszącym sukcesy trenerem personalnym (…) 2015; (…) Będę kobietą sukcesu albo politykiem, albo historykiem (…) 2010
Jest to taki poziom abstrakcji, który jest specyficzny dla wieku dorastania, w którym marzenia przeplatają się z planami. W pomiarze z 2020 roku tego rodzaju wypowiedzi jest znacznie mniej. A pojawiły się takie:
(…) Będę kończyć moją specjalizację i jeszcze 3 lata i będę żyć jak młody Bóg (…) 2020
Jakajestpomiędzynimiróżnica?Wostatnim przypadku jest to wyraźnie zarysowany plandotyczącyprawdopodobniekarierywzawodzie lekarza. Dodatkowo występuje tutaj wyraźne odniesienie do realizowania ścieżki życiowej zgodnie z koncepcją moratorium technologicznego. W przypadku wcześniejszych wypowiedzi w nieco większym stopniu pojawiają się przejawy obecności w myśleniu nastolatkówmoratoriumhumanistycznegoczy domyślnego.
Co ważniejsze, praca przestaje być celem samym w sobie. Jest dla większości nastolatkówtylkośrodkiem.Ideałemniejestsamoposiadaniepracy.Wmniejszymstopniupracadla nastolatków łączy się z samorealizacją. Nie wspominają o awansie zawodowym, pokonywaniu nowych wyzwań. Wydaje się, że praca powinna być zgodna z ich kwalifikacjami, wykształceniem,aleniemożeabsorbowaćtyle czasu, ile poświęcają jej obecnie ich rodzice. Chodzi o to, żeby starczyło czasu na realizacjędziałańnainnychpolach.Prawdopodobnie chcielibyzarabiaćtylesamo(lubwięcej)coich rodzice, poświęcając pracy o wiele mniej czasu. Dlaczego tak się dzieje? Współcześni nastolatkowie są socjalizowani w ten sposób, że zauważają potencjalną lub realną różnicę pomiędzy poziomem własnych kompetencji (np. cyfrowychczyjęzykowych)aosóbdorosłych. Dlatego, skoro kształcą się po to, by uzyskać wyższe kompetencje – kursy, szkolenia, wyjazdy edukacyjne – zakładają, że przyniosą im one w przyszłości określoną, wyższą gratyfikację niżwgrupiewiekowejich rodziców. Dodatkowo dostrzegają, że młodość jako taka jestpewnegorodzaju superaditum.Istniejąbowiem zawody, w których bycie młodym jest swoistą wartością dodaną.
W tym kontekście należy interpretować wysokie wskazaniepracy jakowartości w pomiarze z 2015 roku. Wówczas okazało się, że najważniejszym celem dla nastolatków było właśnie znalezienie pracy zgodnej z ich oczekiwaniami i że jest to możliwe. W 2020 roku oczekiwania co do możliwości znalezienia takiej pracy nieznacznie się obniżyły w porównaniu do chęci posiadania rodziny jako gwaranta stabilizacji. Oznacza to, że jeśli dzisiejsi nastolatkowie nie znajdą w przyszłości idealnej pracy, to i tak praca, którą wykonują, będzie wysoko wartościowana z punktu widzenia możliwości realizacji potrzeb rodzinnych.
c) posiadanie mieszkania/domu
Bardzo ważną różnicą, która wystąpiła wbadanymokresie,jestoczekiwanienastolatków, że w wieku 30 lat będą posiadaczami już nie mieszkania, ale domu.
(…) Będę mieszkać w domku za miastem irealizowaćsiężyciowo,będącbardzoszanowaną osobą (…)
Jeśli pojawia się możliwość posiadania mieszkania, to jest nim mieszkanie w dużym mieście, w apartamencie.
d) sukces
Sukcesjestczęstodefiniowanyjakoposiadanie pracy powiązanej z wysoką gratyfikacją finansową lub umiejętnością przełożenia posiadanegohobbynadziałalnośćzawodową.
(…) Apartament w Sydney, kariera zawodowa, uroczy mąż z wyrzeźbioną klatką piersiową i wyrzeźbionym brzuchem, 1 dziecko (…); Zależy, ale mam magisterkę z pedagogiki, ale tańczę w Mazowszu – to jest wersja utopijnaiwymarzona(…);(…)Mamnadzieję, że nie skończę w korporacji, będę mieć satysfakcjonującą pracę oraz czas na podróże oraz
środki na to (…); Chciałabym mieć już swoją wspaniałąrodzinę,męża (najlepiej żebybyłto mój obecny chłopak), dzieci (najlepiej dwójkę), skończone studia i zawód, który będzie moją pasją. No i na swoim koncie chciałabym bardzo mieć już jakąś misję np. w Afryce lub w Ziemi Świętej (…); (…) kończę karierę piłkarską i przejmuję jedną z funkcji w klubie (…) dyrektor ds. sportu w wysoko postawionym klubie piłkarskim (…)
Łączeniezainteresowańzpracązawodową wtakścisłyiwymiernysposóbwydajesiębyć zjawiskiem nowym, zwłaszcza w odniesieniu do sportu czy e-sportu. Jednak należy podkreślić, że sukces w opiniach nastolatków oznacza powiązanie wielu wymiarów i dla większości sukcesem jest posiadanie szczęśliwej rodziny.
W przypadku pozostałych kategorii występują one w stopniu zbliżonym we wszystkich pomiarach. Wyjątkiem jest tutaj wskazanie na brak planów życiowych. W ostatnim badaniu pojawiły się nawet stwierdzenia traktująceotym,żeniemożnaoddwunastolatków wymagać tego, żeby myśleli o tym, co będzie za 18 lat. Są to pierwsze takie wypowiedzi w badaniach prowadzonych w tych samych grupach wiekowych od 1989 roku. Oznacza to, że w tej grupie nastolatków znajdują się osoby wychowywane w przeświadczeniu, że są jeszcze dziećmi. Innymisłowy do zjawiska rozciągniętego w czasie młodzieńczego okresu dorastania dochodzi jeszcze rozciągnięty wczasieokresdzieciństwa.Matoswojeistotne znaczenie dla przyszłości młodzieży i dalszego wzmacniania zjawiska moratorium na dorosłość. Jest też pośrednim wskaźnikiem sposobu myślenia o wychowaniu dzieci przez statystycznie coraz starszych rodziców.
Nazakończenieprezentowanychwyników badań pojawia sięistotnepytanie związane ze specyfiką planów wielkopolskiej młodzieży. Trudno odpowiedzieć na to pytanie bez odniesieniasiędoporównywalnychwynikówbadań jakościowych przeprowadzonych na próbie ogólnopolskiej. Jednak można sądzić, że młodzieżzWielkopolskiwwiększymstopniu przywiązuje wagę do uzyskania stabilizacji życiowej (bytowej) jako koniecznego warunku w realizacji dalszych planów, co ma swoje i pozytywne, i negatywne konsekwencje.
Paradoksy w myśleniu o młodzieży
Zamiast klasycznego podsumowania chciałbym przedstawić te obszary myślenia i działania nastolatków, których jako osoby dorosłe nie potrafimy lub nie chcemy zrozumieć. Podstawą do tych rozważań jest zaprezentowany materiał empiryczny, którego niewielka część została przedstawiona powyżej. W pewnym sensie chodzi nie o oczekiwania nastolatków,aleooczekiwanianassamychwobec tego, jacy oni powinni być. Zaprezentuję je w formie paradoksów – błędów w zdroworozsądkowym myśleniu o młodzieży.
Pierwszym z nich jest wypowiedź przypisywana Arystotelesowi: „Ach, ta dzisiejsza młodzież!”. Jest to dość powszechnie występująca koncepcja opisująca przemiany współczesnej młodzieży stwierdzeniem, iż „za czasów mojej młodości było inaczej”, w domyśle lepiej. Sięgając do badań socjologicznych z zakresu wartości młodzieży, okazuje się, że zmiany są od dziesięcioleci prawie niezauważalne. Sądzimy tak dlatego, że nasza pamięć społeczna odwołuje się zwykle do pozytywnych skojarzeń, niweluje nasze potknięcia i niepowodzenia. Dla każdej grupy wiekowej okres młodości będzie kojarzył się po latach owielebardziejpozytywnie,niżtomiałomiejsce. W gruncie rzeczy skoro rozwój technologiczny, zwiększenie poziomu wykształcenia, możliwość wyjazdów zagranicznych, znajomość języków obcych czy ogólnie rozumiana poprawa warunków bytowych, z którymi mamy do czynienia w ostatnich dwudziestu latach,rzeczywiściewystąpiły,topowinnosię toodwzorowaćwewzrościekompetencjimłodzieży. Jednak spora grupa osób jest przeciwnego zdania. Jeśliby przyjąć, że zmiany wystąpiły,tomożewsposobierozumieniazachowańmłodzieżyobecnychwstarszejgeneracji.
Jedną z nielicznych rzeczywistych i bardzo istotnych zmian jest sposób uczestnictwa młodzieży w świecie nowych technologii. Warto przywołać tutaj koncepcję cyfrowych tubylców (digital natives) Marka Prensky’ego czy też w innym sensie cyfrowych od urodze-
nia20 . Wynika z niej, że umiejętność posługiwania się nowymi mediami wpływa na obraz świata i bycia w świecie młodych ludzi. Dla tegoautorajesttocechacharakterystycznadla młodzieżyurodzonejpo1980roku.Trudnosię nie zgodzić z tą tezą, ale jakie konsekwencje matozanurzeniewcyfrowymświeciedlaodbioruzachowańmłodzieżywrealnymświecie przez resztę społeczeństwa.
Dlawytłumaczeniaowejzależności przytoczę pewien zupełnie abstrakcyjny przykład zdziedzinykulinariów.Załóżmy,żejakoosoby nienależące do świata „cyfrowych tubylców”, tylko do świata „cyfrowych dzikich”, czyliurodzonychzałóżmyprzed1980rokiem, chcielibyśmyprzygotowaćpierogizciastabezglutenowego. Otwieramy przeglądarkę internetowąiwpisujemytamhasło„pierogizciasta bezglutenowego” (i już popełniamy pierwszy błąd, bo „cyfrowy tubylec” jeśli już, to wpisze tylko „pierogi bezglutenowe” z uwagi na „ergonomięklikania”).Otwierająnamsięrozmaite strony poprzedzone informacjami o polityce prywatność, plikach cookies, reklamy itp. Następnie musimy przebrnąć przez opisy tego, czym jest gluten, by w końcu dotrzeć do informacji, która nas interesuje. Po chwili pomyślimy, że może lepiej byłoby sięgnąć do tradycyjnej książki kucharskiej, ale przecież mamy XXI wiek. Dodatkowo w momencie wyszukiwania pojawią nam się strony z podobnymi przepisami i niechcący zaczniemy je przeglądać i analizować, co w konsekwencji spowoduje opóźnienie obiadu o kilka godzin. Co więcej, jeśli za powiedzmy miesiąc będziemychcieliznówzrobićtakiepierogi,sytuacjasiępowtórzy,boprzecieżniewpiszemy tego do naszego lub odziedziczonego po mamie czy babci „zeszytu z przepisami”. A jak prawdopodobnie zachowa się nasz „tubylec”? Ściągnie aplikację, która pozwala na skomponowanie potrawy tylko na podstawie składników, które w danej chwili posiada. Czyli postępuje dokładnie odwrotnie niż my. Punktem wyjścia są same produkty, a nie potrawa. Czyli my wyszliśmy od potrawy i szliśmy wstronęproduktów,aonodwrotnie.Jeśliokaże się, że „tubylec” z posiadanych produktów niezrobipierogów,wybierzeinnąpotrawę,którąsugerujemuowaaplikacja,np.placek,czyli zmieni początkowy cel. My, jeśli w przepisie pojawi się produkt, którego akurat nie mamy podręką,grzeczniepójdziemydosklepu,żeby np. zakupić zapisaną w przepisie skrobię kukurydzianą, co znów wpłynie na opóźnienie całego procesu przygotowywania obiadu. Co z tego wynika? W procesie edukacji byliśmy szkoleniwrozwiązywaniucelutak,żedopuszczalnebyłotylkojegojednorozwiązanie.Czasemmożnabyło–dlawybitnych–pokusićsię oposzukaniekilkudrógrozwiązańtegosamegoproblemu.Nazywaliśmytopóźniejinnowacją. Obecnie mamy do czynienia z mnogością wyników, rozwiązań, a niedostatkiem pytań z zakresu przydatności owych wyników dla codziennego życia. Dla „tubylca” podstawowym kryterium jest czas, zatem nie będzie szukał drogi rozwiązania konkretnego celu, tylko zorientuje się na ten, który jest do niego najbardziej zbliżony.
Rozpowszechnionawpóźnejnowoczesności orientacja na wynik, a nie na proces, doprowadziła do sytuacji, w której dostępność wielu wyników przesłoniła sens konkretnego działania21 . Innymi słowy dla „tubylca” działaniebezwymiernegowynikujestpozbawione
20 M. Prensky, Digital Natives, Digital Immigrants, „On the Horizon” 2001, vol. 9, no. 5, online: https://marcprensky.com/writing/Prensky%20-%20Digital%20Natives,%20Digital%20Immigrants%20 -%20Part1.pdf [dostęp: 27.09.2020]. 21 Orientacjanawymierny,porównywalnyzinnymiwynik(aleteżisukces)niepowstaławmomencie pojawienia się Internetu. Jednak dostęp do nowych technologii umożliwił ich łatwe generowanie. Na marginesiewartowspomniećowynikachtestumiędzynarodowegokonkursumatematycznego„Kangur”, którytrwałod28majado5czerwca2020roku,wktórympolscyuczniowieosiągnęlizaskakującodobre wyniki,rozwiązującówtestzdalnie.Największeróżnicewporównaniudoinnychlatodnotowanowkategorii najmłodszych uczniów. Kategoria „żaczek” to pierwsza i druga klasa szkoły podstawowej, czyli wiek 7-8 lat. Okazało się, że główną przyczyną tak dobrego rezultatu była pomoc rodziców. Rozpatrując tę sytuację z punktu widzenia orientacji na wynik, większym zaskoczeniem byłby brak takiej pomocy. Ocena takiego zachowania rodziców w kontekście moralnym jest pozbawiona sensu, mając na uwadze
sensu, a sposób jego uzyskania powinien być najprostszy z możliwych. Dlatego nie możemy zakładać, że młody człowiek będzie sam wyznaczałsobienowecele,realizującnp.obowiązki zawodowe. Musi mieć jasno wyznaczony cel i drogę jego osiągnięcia, inaczej się pogubi.Wydajesię,żejesttogłównaprzyczyna konfliktów pomiędzy młodymi pracownikami a ich starszymi pracodawcami czy też szerzej, młodzieżą a dorosłymi. Pojawia się zatempytanie:acozkreatywnymmyśleniem, innowacją? Oczywiście ona jest możliwa do osiągnięcia,tylkożewówczasnależytakieżądanie odpowiednio zdefiniować. Nie możemy żądać od młodych ludzi tego, żeby przeplatali rutynowe postępowanie działaniami innowacyjnymi, jeśli wyraźnie nie wskażemy, że są onesednemichobowiązkóworazktoponiesie koszty ich ewentualnej porażki. Dla nich realizacja zadań związanych z pracą zawodową jest tylko jedną z pełnionych ról społecznych, a nie kwintesencją życia.
Drugi paradoks dotyczy opisywanego wcześniej zjawiska gniazdowania. O ile na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku większość nastolatków planowała pozostać jak najdłużej w domu rodzinnym (bezrobocie,możliwośćzakupumieszkaniaitp.),to wkonsekwencjiwyprowadzałasięzniegokrótko po osiągnięciu pełnoletniości. Obecnie porównywalniewysokiodseteknastolatkówchce w przyszłości się wyprowadzić z domu zaraz poukończeniuedukacji,jednakokazujesię,że po ukończeniu studiów pozostają w domu rodzinnymkilkalubczasemiponad10lat.Czyli im społeczeństwo bardziej zamożne, tym w większym stopniu jest skłonne do wydłużania młodzieży okresu moratorium na dorosłość22 .
Trzecipoleganawychowywaniumłodzieży w takim nastawieniu, że są oni w stanie osiągnąć więcej niż my sami. Paradoks tych czasów polega właśnie na tym, że o ile wcześniej młodzież kontestowała styl życia osób dorosłych,otyledziśbardzoczęstochcerealizować swoje życie dokładnie w taki sam sposób.Itojeszczeniejestcośniezwykłego.Znamienne jest to, że dla większości z nich jest to dziśniemożliwe,bocoraztrudniejbędzieuzyskać taki stopień stabilizacji zawodowej i bytowej,jaktomamiejsceobecniewprzypadku ich rodziców. Oczywiście tendencja taka nie dotyczy wszystkich nastolatków. Jest częściej obserwowalnawdużychmiastach,wśródosób zatrudnionychnaprestiżowychstanowiskach. Okazujesię,żeznaczenieedukacjiwprzysparzaniuwiedzyiosiąganiusukcesuekonomicznego nie jest tak istotne jak dawniej. Zatem młode pokolenie staje w obliczu niemożności utrzymaniapoziomużyciaswoichrodziców23 . Plany życiowe są więc uzależnione od warunków, w których dokonuje się proces socjalizacji, są w miarę jednolite, ale ich niewielkie przekształceniamogązczasembyćwypadkową zmian rozgrywających się na wszystkich poziomach życia społecznego.
to, że cała edukacja dzieci i młodzieży jest nastawiona w gruncie rzeczy na wynik. I nie ma różnicy, czy jest to pomoc w zadaniu domowym, czy rozwiązanie międzynarodowego testu. Zob.: J. Krakowowa, Kangur Matematyczny 2020 – oblany test z uczciwości, https://niedlachaosuwszkole.pl/2020/06/28/ kangur-matematyczny-2020-oblany-test-z-uczciwosci/ [dostęp: 10.07.2020]. 22 M. Kokociński, „Kiedy wyprowadzę się…, op. cit., s. 198-205. 23 Z. Bauman, O edukacji. Rozmowy z Riccardo Mazzeo, przeł. P. Poniatowska, Wrocław 2012.
