Wonen in een kerk die voor de tweede keer van gestalte is veranderd

Wonen in een voormalig kerkgebouw: in deze tijd van kerksluitingen en voortschrijdende woningnood kijken weinig mensen daar nog vreemd van op. De voormalige rooms­katholieke Sint­Antonius van Paduakerk in Vragender in de gemeente Oost­Gelre wordt op dit moment verbouwd tot negen woningen.

Het is niet de eerste keer dat dit kerkgebouw ingrijpend van vorm verandert: in 1951­1952 ontstond de huidige driebeukige basiliek in romaanse en vroegchristelijke vormen naar een ontwerp van de Enschedese architect Johannes Sluijmer, die de te klein geworden neogotische kerk uit 1871 verving. Alleen de beeldbepalende, slanke toren herinnert nog aan die vorige kerk.

Ruïne

De geschiedenis van Vragender gaat terug tot in de late middeleeuwen. Kerkelijk gezien was Vragender in de vijftiende eeuw een kerspel dat onder de parochie van Groenlo viel. De pastoor van Groenlo wilde niet dat Vragender een zelfstandige parochie werd. Even ten noorden van de huidige kerk stond vanaf circa 1440 een kapel die aan de Heilige Maagd Maria en de Heilige Jacobus de Meerdere was gewijd. Toen Vragender in circa 1597 onder protestants gezag kwam te staan, raakte de kapel gaandeweg in verval. Nu is er alleen nog een ruïne van over, gelegen aan de huidige Pastoor Scheepersstraat. De ruïne is als rijksmonument beschermd.

Na het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie van 1853 richtte de katholieke gemeenschap van Vragender een nieuwe, eigen kerk op, een neogotisch ontwerp van de Duitse architect H. Schneider. In 1876 is de toren voltooid. In datzelfde jaar werd Vragender alsnog een zelfstandige parochie.

Parochiekerk

Na de Tweede Wereldoorlog verkeerde het neogotische kerkje in slechte staat en was het bovendien te klein geworden. Daarom besloot de parochie om het op de toren na af te breken en door een geheel nieuwe kerk te vervangen. In 1952 was de nieuwe Sint­Antonius van Paduakerk voltooid. Hoewel het op het eerste gezicht misschien niet zo lijkt, staat de robuuste driebeukige basilicale kerk van architect Sluijmer in nogal schril contrast met de iel aandoende toren van de vorige kerk. Sluijmer heeft in de Achterhoek en Twente vele rooms­katholieke kerken gebouwd, vooral tijdens de naoorlogse jaren, toen het rijke roomse leven in de regio nog overal voelbaar was. Daarin brak hij bewust met de neogotiek van weleer, om aansluiting te zoeken met de Liturgische Beweging van begin vorige eeuw. De parochiekerk van Vragender kreeg daarom een breed middenschip, van waaruit alle gelovigen de heilige handelingen op het altaar optimaal konden volgen.

De huidige kerk is sober uitgevoerd, in de geest van de vroegchristelijke kerkgebouwen in Italië. Kleine rondboogvensters in de lichtbeuk laten spaarzaam en mystiek licht naar binnen. Een bijzonderheid is de constructie van geprefabriceerde houten spanten in het middenschip, die het dak dragen. Deze zijn typerend voor de wederopbouwperiode en de zogenaamde shake-hands stijl, waarin moderne constructietechnieken met traditionele bouwmaterialen gecombineerd worden. Aan weerszijden van het altaar bevinden zich twee mozaïeken uit de bouwtijd van de hand van J. Kruip. Het omvallen van de torenspits tijdens een zware zomerstorm op 12 juli 2010 was een ingrijpende gebeurtenis voor het dorp. Deze kwam naast de kerk, op de Winterswijkseweg, terecht en de torenhaan belandde op het terras van Café Overkamp. Dankzij inspanningen van de dorpsgemeenschap kon in 2012 de huidige spits, een reconstructie van de vorige, worden geplaatst. Nog geen decennium later ontkwam ook de parochiekerk van Vragender niet aan ontwijding ten gevolge van het overal dalende kerkbezoek en de stijgende onderhoudskosten. De toen bijna zeventigjarige parochiekerk werd in februari 2021 aan de eredienst onttrokken.

Woningbouw

In januari 2022 is ontwikkelaar Antonius Vastgoed BV begonnen met de inbouw van negen woningen in de kerk. Hiervoor heeft uitgebreid vooronderzoek plaatsgevonden, waarbij de dorpsgemeenschap nauw werd betrokken. Bouwbedrijf ABC Bouwregie uit Vragender voert de inbouw uit. De oppervlakte van de woningen varieert van 64 tot 132 vierkante meter. Drie woningen liggen aan de noordzijde van het schip, vier aan de zuidzijde en de overige twee liggen in respectievelijk het koor en in de sacristie. De westgevel met het hoofdportaal blijft intact, zij het dat er extra vensters in de gevel worden aangebracht. Waar voorheen het middenpad tussen de kerkbanken lag, betreedt men in de toekomst de entreegang naar de woningen. Via de zijbeuken hebben zeven woningen direct toegang tot de tuin. Ten behoeve daarvan worden grote raampartijen met openslaande deuren in de zijbeuken aangebracht. In het dak van het middenschip komen dakramen. Vanuit de centrale toegangshal kan men de karakteristieke spanten en de kerkkap blijven zien. Diverse materialen uit het kerkgebouw worden hergebruikt in het nieuwe ontwerp. Zo keren de kerkbanken deels terug en blijft een deel van de glas­in­loodramen intact. Tenslotte komt een kleine kapel in de kerk en blijven de klokken in de toren hangen. Vanaf medio dit jaar kunnen de eerste bewoners in de voormalige kerk hun intrek nemen. Het voormalige kerkgebouw – een gemeentelijk monument – blijft hiermee vooral uitwendig behouden als beeldbepalend relict van het rijke roomse leven in de Achterhoek.

Geraadpleegde bronnen:

W. Dusseldorp, ‘Negen woningen in de kerk van Vragender’, De Gelderlander, 18 oktober 2022

J.A.Chr. de Graaf, W.H. Jansen, J.G.M. Klaassen, Th.J.P. Willems, Erfenis voor vandaag en morgen. R.-k. kerken in Oost-Gelderland, 2009, 208­209 https://wonenonderdetoren.nl