Orenda #6

4

32

36 44

18

50 Съдържание

Издава "ЕСИ-БГ" ЕООД Бранимира Тодорова – редактор Илияна Мелева – коректор Илонка Славкова – дизайн и предпечат Автори: Атанас Панчелиев Ваня Йорданова Виолина Георгиева Дойчо Иванов Ераклия Ивета Рътарова Красимира Лука Марияна Соколова Радислав Кондаков Светослав Георгиев Фотографи: Павел Пронин – снимка на корицата Петър Савов Печат: Дедракс ООД e-mail: orenda.bulgaria@gmail.com orendabg.com Списанието излиза с подкрепата нa Rex Consulting

4

Съвременната Рациария

14

Рациария – провал или надежда за бъдеще

18

Нека ми бъде по думите Ти!

22

Благовец

26

Бумерангът удря сляпо

32

Богомилство и богомили

36

Там някъде...в "ничия земя"

44

Славянка – непознатата планина

50

Скритото съкровище на село Рельово

54

Мънистата в миналото и днес

58

Педя човек, а пък глас - до Бога

ÊÐÀÑÈÌÈÐÀ ËÓÊÀ

Съвременната

РАЦИАРИЯ

4 Îðåíäà

Êàçâàò, ÷å ñåëî Àð÷àð, ñãóøåíî â ïëîäîðîäíà è êðàñèâà íèçèíà, òàì, êúäåòî ðåêà Àð÷àðèöà ñå âëèâà â Äóíàâà, å ïîëó÷èëî ñâîåòî èìå îò ãîëåìèÿ è äðåâåí ãðàä Ðàöèàðèÿ, ñúùåñòâóâàë íà òîâà ìÿñòî ïðåäè äâå õèëÿäè ãîäèíè. Âñúùíîñò, ìèíèàòþðíè ôðàãìåíòè êåðàìèêà îò 13-14 âåê, êàêòî è îò ïîðàíî – 8-9 âåê ïîêàçâàò, ÷å ãðàäúò íèêîãà íå å çàãèâàë. Òóê âèíàãè å èìàëî æèâîò, à èìåòî, ïðåíåñåíî ïðåç âåêîâåòå ïîêàçâà, ÷å Ðàöèàðèÿ ïðîäúëæàâà äà å ÷àñò îò ñúâðåìåííèÿ ñâÿò, ìàêàð è ïî ñâîé íà÷èí – íå ñúñ ñïîìåíà çà ñâîÿ âúçõîä, à ñ èñòîðèÿòà çà ñâîåòî ïàäåíèå. Áåçêðàéíî ïîëå îò äúëáîêè èçêîïè, êàìàðè îò íàòðóïàíà ïðúñò è ìÿðêàùè ñå òóê-òàì ñèëóåòè íà îêúñàíè è ìðúñíè õîðà, ðîâè÷êàùè â ïðúñòòà ñ íàäåæäà çà ïðåõðàíà ... Òîâà å òúæíèÿò è êàòî ÷å ëè íåðåàëåí êðàé íà åäèí îò íàé-áëÿñêàâèòå è áîãàòè ðèìñêè ãðàäîâå íà Áàëêàíèòå. Ïàðàäîêñàëíî å, íî òîçè ãðàä âñå îùå èçõðàíâà ñâîåòî íàñåëåíèå. È íàé-ñòðàííîòî – òîâà íàñåëåíèå ïðîäúëæàâà äà æèâåå ñðåä ðàçâàëèíèòå, äà ñå äîêîñâà âñåêè äåí äî äðåâíèòå çèäîâå è îñòàíêè, äà ðàçðàâÿ ïåïåëòà íà ñâîèòå ïðåäöè è äà âÿðâà – ÷å òîâà å íîðìàëíî, ÷å íÿìà äðóã íà÷èí è äðóã èçáîð. Òàçè äåéñòâèòåëíîñò å ÷àñò îò íàøèÿ ñâÿò. "Ñúâðåìåííàòà Ðàöèàðèÿ" å áåçïîùàäíîòî è ìíîãî èñòèíñêî îãëåäàëî íà "Ñúâðåìåííàòà Áúëãàðèÿ". Òàêàâà, êàêâàòî òÿ å â äåéñòâèòåëíîñò. "Ïîðàäè èñòîðè÷åñêèòå îñîáåíîñòè íà ðàéîíà îáëàñòèòå Âèäèí, Âðàöà è Ìîíòàíà ñà ñ ïî-ìàëêî çíà÷åíèå çà íàöèîíàëíîòî êóëòóðíî íàñëåäñòâî â ñðàâíåíèå ñ îñòàíàëèòå ïëàíîâè ðàéîíè." – ïèøå â Ðåãèîíàëíèÿ ïëàí çà ðàçâèòèå íà Ñåâåðîçàïàäíèÿ ðåãèîí (20072013 ã.). " ïîñëåäíèòå äåñåòèíà ãîäè-

íè çà èìàíÿðñêà äåéíîñò âúâ Âèäèíñêî ñà îñúäåíè êúì 240 ÷îâåêà ..." – ïîìïîçíî ñúîáùàâà ìåñòíàòà ïðåñà (â. "Íèå", áðîé 91), à åäíîâðåìåííî ñ òîâà Âúðõîâíà êàñàöèîííà ïðîêóðàòóðà îáÿâàâà ïóáëè÷íî "5 àðõåîëîçè â àíòè÷íàòà ìàôèÿ!", ñðåä êîèòî è äèðåêòîðêàòà íà Âèäèíñêèÿ ìóçåé (â. "Òåëåãðàô", 25.08.2010 ã.). "Ñúâðåìåííàòà Ðàöèàðèÿ", ñ íåéíèòå êàëíè óëè÷êè â "Òóðñêàòà ìàõàëà" íà ñåëî Àð÷àð å, ñòúïèëà âúðõó ðàçâàëèíèòå íà äðåâíèÿ ãðàä. Ñúñ çëîâåùèòå îñòàíêè íà ðàçðóøåíàòà äæàìèÿ â ñúùàòà òàçè ìàõàëà. Ïðåä óëè÷íàòà ïîðòà, íàñòëàíà îòïðåä ñ ðèìñêè òóõëè (çà äà íå ñòúïâà â êàëòà), íè ïîñðåùà áàé Ëþáåí. Îòäàâíà ÷àêà àðõåîëîçè, íà êîèòî äà ïîêàæå. Ïîâåæäà íè íàãîðå ïî óëè÷êàòà, ïðàâî êúì "Êàëåòî". Ïðåç íàòðóïàíàòà ïðúñò è äúëáîêèòå èçêîïè. "Ïîêðèë ñúì ãî ñ êëîíå, ÷å äà íå ãî îòìúêíàò àïàïèòå. ×àêàéòå... Ìàé áåøå íàñàì." Îùå åäíà ÿìà è ñå èçïðàâÿìå ïðåä êàìúê, óìåëî ïðèêðèò ñðåä äðóãèòå ðóøåâèíè. Îòìÿòàì ïîðåäíèÿ áîäëèâ õðàñò è ñå íàâåæäàì ... "Pro salute Imperatoris"* – íè ïðèâåòñòâàò äðåâíèòå â íàäïèñ, èçñå÷åí â ÷åñò íà èìïåðàòîð Êàðàêàëà! Îáðúùàì ñå êúì Ëþáåí, â ÷èèòî î÷è ñå ÷åòå íåòúðïåíèå. "Êàêâî å? Êàêâî å òîâà? Öåííî ëè å? Íàëè ùå ãî ïðèáåðåòå?" "Ñúâðåìåííàòà Ðàöèàðèÿ" íå ñå èíòåðåñóâà êàêâî ïèøå â Ðåãèîíàëíàòà ñòðàòåãèÿ. Ñðåä ïðÿñíî èçðîâåíàòà ïðúñò è çåéíàëèòå ÿìè â ñúðöåòî íà äðåâíèÿ ãðàä íå äîñòèãàò ïðàçíèòå äóìè îò âåñòíèöèòå. Òóê ñìå ñàìî íèå è áàé Ëþáåí, êîéòî èñêà äà ðàçáåðå – ùå ïîìîãíåì ëè, èìà ëè íàäåæäà? Äàëè è íèå íå ñìå ïîðåäíàòà "êîìèñèÿ"? "Äîéäîõà, ãëåäàõà, ïèñàõà ïî âåñòíèöèòå ..." – ãîâîðè êàòî ÷å ëè íà ñåáå ñè èçíèêíàë îòíèêúäå äðåáåí ÷îâå÷åö,

* "Çà çäðàâåòî íà èìïåðàòîðà."

Îðåíäà 5

îáóò â ãàëîøè è îïðÿí íà ñòàðîòî ñè, ïîèçòúðêàíî îò âðåìåòî êîëåëî. "Ìèíàëàòà ãîäèíà èäâàõà è ïîïîâå! À è íÿêàêâè îò ìóçåÿ âúâ Âèäèí. Ïîêàçàõ èì ìàíàñòèðà â ìîåòî ñåëî – Äúðæàíèöà. Êàçàõà, ÷å ùå êîïàÿò, àìà ïîâå÷å íå äîéäîõà. Àéäå äà âè ãî ïîêàæà è íà âàñ." À ìåæäóâðåìåííî ïîëó÷àâàì ïîêàíà: "Óâàæàåìà ãîñïîæî Ëóêà, Îïàçâàíåòî íà êóëòóðíîòî è èñòîðè÷åñêîòî íàñëåäñòâî å ñâúðçàíî ñúñ ñúõðàíÿâàíå íà èñòîðè÷åñêàòà ïàìåò è èçâåæäàíå íà íàøàòà íàöèîíàëíà èäåíòè÷íîñò. Òåðèòîðèÿòà íà îáëàñò Âèäèí å áîãàòà íà àðõåîëîãè÷åñêè íàõîäêè ñ íàó÷íà è êóëòóðíà ñòîéíîñò. Ñðåä òÿõ ñ îñîáåíî çíà÷åíèå è ïîïóëÿðíîñò å àíòè÷åí ãðàä "Ðàöèàðèÿ". È ò.í., è ò.í. "Ñâèêâàì ðàáîòíà ñðåùà â çàñåäàòåëíàòà çàëà íà Îáëàñòíà àäìèíèñòðàöèÿ – Âèäèí. Ðàç÷èòàì íà Âàøåòî ïðèñúñòâèå, çà êîåòî ïðåäâàðèòåëíî áëàãîäàðÿ. ÏËÀÌÅÍ ÑÒÅÔÀÍΠÎáëàñòåí óïðàâèòåë íà îáëàñò Âèäèí"

Ðåçóëòàòèòå â êðàÿ íà ñðåùàòà: " êðàòêî èçëîæåíèå ã-í Èëêî Öâåòêîâ (àðõåîëîã ÐÈÌ-Âèäèí) çàïîçíà ïðèñúñòâàùèòå ñ òåçàòà, ÷å àðõåîëîãè÷åñêèÿò èíòåðåñ êúì àíòè÷åí ãðàä Ðàöèàðèÿ å èç÷åçíàë ñëåä íà÷àëîòî íà 90òå ãîäèíè ..." è "Ã-í Ñòåôàíîâ çàêëþ÷è, ÷å ñå íàëàãà èçâîäúò, ÷å äúðæàâàòà, èíñòèòóöèîíàëíî ïðåäñòàâåíà îò Ìèíèñòåðñòâî íà Êóëòóðàòà è ÐÈÌ (Ðåãèîíàëåí Èñòîðè÷åñêè Ìóçåé) – Âèäèí, íå áè ìîãëà äà ðàçðàáîòâà òîçè àðõåîëîãè÷åñêè îáåêò, ïîðàäè ëèïñà íà ôèíàíñîâè ñðåäñòâà." Ïðèïîìíÿì ñè íàäåæäàòà â î÷èòå íà áàé Ëþáåí è îòíîâî ñå âðúùàì íà

6 Îðåíäà

îáåêòà. Òîçè ïúò â "Ìàõàëàòà" – ðîìñêèÿ êâàðòàë. Ïîêàíèëè ñà íè â êúùàòà íà Éîñêî, à òîé íè ïîäíàñÿ øêåìáå ÷îðáà è óèñêè. "Âèå êàòî ñòå áúëãàðè ùî ÿäåòå è ïèåòå ñ öèãàíèòå?" – ïèòà. "Çàùîòî è íèå íå çíàåì êàêâè ñìå." – îòãîâàðÿ ìó ìîé ïðèÿòåë. Ïîñëå çàåäíî îòèâàìå äà âèäèì îùå åäèí êàìúê – íà íåãî ïèøåëî ROMA (ñïîðåä Éîñêî). Îòíîâî èçêîïè, êàìàðè, ïðåïÿòñòâèÿ è îòíîâî íàäïèñ: DEORUM (íà âñè÷êè áîãîâå). Éîñêî ãî âäèãà íà ðàìî (ñàì) è ãî ïîíàñÿ êúì ÷èòàëèùåòî. Îùå åäíî áåçöåííî ñâèäåòåëñòâî çà èñòîðèÿòà íà äðåâíèÿ ãðàä, íèùî ÷å âúðõó íåãî íå ñå ñïîìåíàâàò "ðîìè", à "áîãîâå"! "Àç èñêàõ äà ãîâîðÿ ñ òåáå íàñàìå."

– îáëàñòíèÿò óïðàâèòåë Ïëàìåí Ñòåôàíîâ îòíîâî ìå å ïîêàíèë â êàáèíåòà ñè – "Ìîæå è äà ãðåøà, íî èìàì ÷óâñòâîòî, ÷å òè ñè åäèíñòâåíàòà, êîÿòî ïðàâè íåùî?". Áëàãîäàðÿ ìó. Íà÷àëîòî íà ðàçãîâîðà å îáíàäåæäàâàùî. "Çàùî íàøèÿò ìóçåé íå ïðàâè òàêèâà íåùà?" Âäèãàì ðàìåíå è çàïî÷âàì äà âàäÿ äîêóìåíòè. Òîâà å ìîëáàòà ìè äî äèðåêòîðà íà ìóçåÿ äà ïðèáåðå äâà íàäïèñà îò òåðèòîðèÿòà íà îáåêòà. Òîâà ïúê ñà ñíèìêè íà íàäïèñèòå åäíà ãîäèíà ïî-êúñíî – ðàçáèòè ñ êèðêà è âñå îùå íà ñúùîòî ìÿñòî. Òîâà å ìîëáàòà ìè äî Ìèíèñòåðñòâîòî íà Êóëòóðàòà äà ïîòúðñÿò îòãîâîðíîñò îò äèðåêòîðà íà ìóçåÿ çà áåçñòîïàíñòâåíîñò. "Ñðåùó íåÿ èìà çàâåäåíî è äåëî, íàëè? - ïèòà îáëàñòíèÿò - Çà ó÷àñòèå â òðàôèê íà àíòèêè èëè íåùî òàêîâà?" È ñúâñåì íåî÷àêâàíî ìå ñðÿçâà: "Òîãàâà íå ìîãà äà ïðåäïðèåìà íèùî! Ñëåä êàòî òàçè æåíà âñå îùå å íà ïîñòà ñè – çíà÷è èìà ìîãúùè ïîêðîâèòåëè â Ñîôèÿ!"

Èìàíÿðñêè èçêîïè â Ðàöèàðèÿ.

Äèðåêòîðêàòà íà Âèäèíñêèÿ ìóçåé Ôèîíåðà Ôèëèïîâà ïðåä êîðèíòñêèÿ êàïèòåë – â. "Íèå" 2009 ã.

Âåëè÷êèÿò åïèñêîï ïðåä êàïèòåëà.

Îðåíäà 7

Îñòàíêèòå îò "Ðåçèäåíöèÿòà íà óïðàâèòåëÿ íà ïðîâèíöèÿ Êðàéáðåæíà Äàêèÿ". Ïðîó÷åíà å ïðåç 80-òå ãîäèíè îò àðõåîëãà Ãåîðãè Êóçìàíîâ. Áèëà å êîíñåðâèðàíà è åêñïîíèðàíà. Ñúâðåìåííîòî ´ ñúñòîÿíèå ñå âèæäà îò ñíèìêàòà.

Èñòîðèÿòà íà "Ñúâðåìåííàòà Ðàöèàðèÿ" å ïúëíà ñ ïàðàäîêñè, òî÷íî êàòî òîçè ðàçãîâîð. Îò åäíà ñòðàíà å ïðîñòàòà ÷îâåøêà ëîãèêà è äóìèòå íà ñòîòèöè ó÷åíè è õóìàíèñòè îò öÿë ñâÿò, êîèòî ïðîäúëæàâàò äà ïèøàò è äà ñå âúëíóâàò îò óíèùîæàâàíåòî íà åäèí äðåâåí ãðàä. Îò äðóãàòà ñòðàíà å ïðîñòèÿò è íåîáðàçîâàí ÷îâåê, æèâååù âúðõó ðàçâàëèíèòå íà ãðàäà è ïðåõðàíâàù ñå îò íåãî, íî è ñî÷åí êàòî ãëàâíèÿ âèíîâíèê çà íåãîâàòà ðàçðóõà. À îò òðåòà – òåçè, îò êîèòî çàâèñè.

8 Îðåíäà

Steve Stevens: "Èçãëåæäà, ÷å âñåêè ïëàñò íà òîâà óïðàâëåíèå å êîðóìïèðàí. Èíà÷å òåçè ðàçðóøåíèÿ áèõà áèëè ñïðåíè. Âíèìàâàé, Áúëãàðèÿ! Ñâåòúò âèæäà..."

Jon Abbink, NL: "Ðàçðóøàâàíåòî íà òàêúâ âàæåí èñòîðè÷åñêè îáåêò å íàöèîíàëåí ñðàì çà Áúëãàðèÿ è êàòàñòðîôà çà åâðîïåéñêàòà èñòîðèÿ."

Dr. Markus Scholz: "Áúëãàðèÿ èñêà äà áúäå äîìàêèí íà ÕÕII Ìåæäóíàðîäåí Limes (ðèìñêà ãðàíèöà) êîíãðåñ ïðåç 2012 ã. – åäèí îò íàé-èçâåñòíèòå àðõåîëîãè÷åñêè êîíãðåñè. Èñêà ëè Áúëãàðèÿ

íÿêîãà äà áúäå ÷àñò îò ñâåòîâíîòî íàñëåäñòâî íà UNESCO? Àêî å òàêà – íå áè òðÿáâàëî äà ïðåíåáðåãâàòå ñîáñòâåíèòå ñè àðõåîëîãè÷åñêè îáåêòè."

Dr. Andreas Selent: "Êàòî íåìñêè àðõåîëîã ïîäêðåïÿì èçöÿëî áîðáàòà çà çàùèòà íà áúëãàðñêîòî êóëòóðíî íàñëåäñòâî."

Gautier: "Ìåñòíèòå âëàñòè òðÿáâà äà ñå ñðàìóâàò îò áåçäåéñòâèåòî ñè. Ìîæå áè òå òðÿáâà äà îòèäàò äà âèäÿò êàê òåçè íåùà èçãëåæäàò â äðóãèòå äúðæàâè è êàê ïàðèòå ñå âðúùàò îáðàòíî ïðè ìåñòíîòî íàñåëåíèå, êîãàòî èìà ãðèæà çà ñòàðèíèòå è âðúçêà ñ êóëòóðíèÿ òóðèçúì. Ïîäêðåïÿì áúëãàðñêèòå àðõåîëîçè, êîèòî ñå áîðÿò ñ òðàôèêà íà êóëòóðíè öåííîñòè." Ïåòèöèÿ çà çàùèòà íà Ðàöèàðèÿ: www.ipetitions.com/petition/ratiaria ×åòâúðòèÿò ó÷àñòíèê â òàçè èñòîðèÿ ñìå âñè÷êè íèå – õîðàòà, îò êîèòî íèùî íå çàâèñè, íî êîèòî èìàìå èçáîð. Áåç ó÷àñòèåòî íà Îáëàñòíàòà óïðàâà, áåç ïîìîùòà íà Îáùèíñêàòà àäìèíèñòðàöèÿ, áåç äîðè ïîäêðåïàòà íà Àðõåîëîãè÷åñêèÿ èíñòèòóò. Çà äâå ãîäèíè õîðàòà îò Àð÷àð ïðåíåñîõà è ïîäðåäèõà â ìåñòíîòî ÷èòàëèùå 14 ëàòèíñêè íàäïèñà, àðõèòåêòóðíà ïëàñòèêà, ÷àñòè îò óêðàñàòà íà âåëè÷åñòâåíè íÿêîãà ñãðàäè è õðàìîâå.  ìóçåéíàòà ñáèðêà íà ñåëîòî áÿõà ïðåäàäåíè ïîâå÷å îò 200 ïðåäìåòà – êåðàìè÷íè ñúäîâå, ìîíåòè, íàêèòè. È íÿìà çíà÷åíèå, ÷å òåçè, îò êîèòî çàâèñè, íå èñêàò äà ïîìîãíàò! Äî ñíèìêàòà íà áåçïîìîùíàòà äèðåêòîðêà íà Âèäèíñêèÿ ìóçåé, íàïðàâåíà ïðåç 2009 ã. ïðåä èçÿùåí êîðèíòñêè êàïèòåë, âúðãàëÿù ñå ñðåä ðàçðîâåíàòà ïðúñò, ñå íàðåæäàò ñíèìêèòå íà õîðà, êîèòî ãî ìåñòÿò â ñåëîòî. Ñëåäâàò ñíèìêè íà Íåãîâî Ïðåîñâåùåíñòâî Âåëè÷êèÿ åïèñêîï Ñèîíèé, ãîðäî èçïðàâåí äî ñúùèÿ êàïè-

òåë, åêñïîíèðàí â öåíòúðà íà Àð÷àð. Ïðåäè âðåìå, êîãàòî íà òîâà ìÿñòî âñå îùå ñà ðàáîòèëè àðõåîëîçè, ñðåä ðàçâàëèíèòå íà çàïàäíàòà ïîðòà íà ãðàäà å áèë îòêðèò íàäïèñ: "ÐÀÖÈÀÐÈß ÙÅ ÏÐÎÖÚÔÒßÂÀ ÇÀÂÈÍÀÃÈ!" À ïðåä íàäïèñà å ïîñòàâåí õðèñòèÿíñêè êðúñò. Âÿðà, ãîðäîñò è ñèãóðíîñò â áúäåùåòî - âñè÷êî, êîåòî íè ëèïñâà â ìîìåíòà. È ìîæå áè èìåííî çàòîâà Ðàöèàðèÿ å òîëêîâà âúëíóâàùà. Çàùîòî âñåêè, êîéòî å ïîìîãíàë ïîíå ìàëêî äà áúäå çàïàçåíà äîðè ÷àñòèöà îò òîçè äðåâåí ñâÿò, âñúùíîñò âÿðâà. Âñåêè, êîéòî å çàñòàíàë ïðåä êðàñèâèÿ êàïèòåë â öåíòúðà íà ñåëîòî è ñå å ñíèìàë ñ íåãî, âñúùíîñò ñå ãîðäåå ñúñ ñâîåòî ìèíàëî. À òîâà ñà äâåòå åäèíñòâåíè óñëîâèÿ, çà äà ïîãëåäíåì â áúäåùåòî ñïîêîéíè è óâåðåíè â ñåáå ñè. "Ñàìî òè âÿðâàøå, ÷å îò Ðàöèàðèÿ âñå ïàê å îñòàíàëî íåùî!" - ìè êàçà æóðíàëèñòêà îò Áúëãàðñêîòî Íàöèîíàëíî Ðàäèî, çàñòàíàëà ïðåä òîêó-ùî ðàçêðèòàòà ãëàâíà óëèöà íà ãðàäà. À â î÷èòå é âèäÿõ ðàäîñò - îíàçè ñìåñèöà îò óäèâëåíèå, èçíåíàäà è ãîðäîñò, êîÿòî ñàìî ÷îâåê, äî áîëêà îáè÷àù ðîäíèÿ ñè êðàé, ìîæå äà èçïèòà ïðåä ëèöåòî íà íåãîâîòî ìèíàëî âåëè÷èå. Óñìèõâàì ñå è àç, íî íå çàðàäè êîìïëèìåíòà, à çàùîòî ñå ñåùàì çà äóìèòå íà äðåâíèòå æèòåëè íà ãðàäà - "Ðàöèàðèÿ ùå ïðîöúôòÿâà çàâèíàãè!" Âñúùíîñò - íå ñàìî àç âÿðâàõ. Îò äúëáî÷èíàòà íà èçìèíàëèòå ãîäèíè, ñòðîèòåëèòå íà ãðàäà êàòî ÷å ëè íè ïðàùàõà ïîñëàíèå - õîðàòà îòäàâíà ãè íÿìàøå, ñïîìåíúò çà òåõíèÿ æèâîò îòäàâíà å ïîòúíàë â çàáðàâà, íî ñúòâîðåíîòî îò òÿõ âñå îùå áåøå ïðåä íàñ - ðåàëíî è âúëíóâàùî. Ñòúïâàìå âúðõó ìàñèâíèòå ïëî÷è íà äðåâíàòà óëèöà. Îò äâåòå íè ñòðàíè ñà îñòàíêèòå îò ñòàðèòå ñãðàäè, à ïðåä î÷èòå íè ÷àñ-

Îðåíäà 9

òèöà îò àíòè÷íà Ðàöèàðèÿ. Êàêâî ëè íè î÷àêâà îùå, çàòðóïàíî ïîä òîíîâåòå èçðîâåíà îò èìàíÿðèòå ïðúñò? Íàêúäå âîäè äðåâíàòà óëèöà? Ùå íè ïîêàæå ëè êúäå ñå å íàìèðàë ôîðóìúò (öåíòðàëíèÿò ïëîùàä íà ãðàäà)? Çàïî÷âàì äà ãîâîðÿ è äà îáÿñíÿâàì, à æóðíàëèñòèòå ìå ñëóøàò ñ ëþáîïèòñòâî. Çàùîòî áàâíî ïðîóìÿâàò - äðåâíàòà óëèöà âñúùíîñò âîäè êúì áúäåùåòî. Èñòîðèÿòà íà Ñúâðåìåííà Ðàöèàðèÿ ùå ïðîäúëæè ... Çàùîòî òîâà å ìÿñòîòî, êúäåòî âñåêè ìîæå äà îòêðèå ñåáå ñè, êúäåò äîñåãúò ñ äðåâíîñòòà å íàé-èñòèíñêè è êúäåòî åæåäíåâèåòî ñå ïðåïëèòà ñ íåïðåõîäíîòî è ñòîéíîñòíîòî – ñèëàòà íà ÷îâåøêàòà âîëÿ!

Colonia Ulpia Traiana Ratiaria Àíòè÷íèÿò ãðàä Colonia Ulpia Traiana Ratiaria (Ðàöèàðèÿ) å íàé-çíà÷èòåëíèÿò ðèìñêè è âèçàíòèéñêè öåíòúð â äíåøíà Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Íåãîâèòå ðàçâàëèíè ñå íàìèðàò â ñåâåðíèòå ïîêðàéíèíè íà ñ. Àð÷àð, Âèäèíñêî – â áèâøàòà òóðñêà ìàõàëà è â ì. Êàëåòî, áëèçî äî ðåêà Äóíàâ.  äðåâíîñòòà îòòóê ñà ìèíàâàëè äâå âàæíè ïúòíè àðòåðèè: Via Danubiana (Êðàéäóíàâñêèÿò ïúò) è ïúòÿò êúì Àäðèàòèêà, êîéòî îñèãóðÿâàë íàé-áúðçàòà âðúçêà îò Ðèì äî Äóíàâñêàòà ãðàíèöà. Êàòî çíà÷åíèå è êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêà ñòîéíîñò Ðàöèàðèÿ ìîæå äà áúäå ñðàâíåí ñ ãðàäîâå êàòî Ñåðäèêà (ñúâðåìåííà Ñîôèÿ), Ôèëèïîïîëèñ (Ïëîâäèâ), Íèêîïîëèñ àä Èñòðóì (äî ñ. Íèêþï, Âåëèêîòúðíîâñêî), Óëïèÿ – Åñêóñ, îáùèíà Ãóëÿíöè, îáëàñò Ïëåâåí (äî óñòèåòî íà ðåêà Èñêúð). Ïîñëåäíèòå ïðîó÷âàíèÿ ïîêàçâàò, ÷å ãðàäúò å îñíîâàí â ñàìîòî íà÷àëî íà I

10 Îðåíäà

â. èëè ìàëêî ïî-ðàíî, êàòî âîåíåí ëàãåð íà IV Ôëàâèåâ è VII Êëàâäèåâ ëåãèîí. Ñïîðåä Äèîí Êàñèé ïðåç 29 ã.ïð.Õð. Ìàðê Ëèöèíèé Êðàñ äîñòèãíàë äî çåìèòå íà ìèçèòå, êúäåòî îáñàäèë è ïðåâçåë íàé-ñèëíàòà ìèçèéñêà êðåïîñò, çà êîÿòî ñå ïðåäïîëàãà, ÷å å ïðåðàñíàëà â áúäåùàòà Ðàöèàðèÿ. Ïðåç II â. Ðàöèàðèÿ ñå ñïîìåíàâà îò Êëàâäèé Ïòîëåìåé êàòî "Ðàöèàðèÿ Ìèçèéñêà", ïðåç III â. êàòî Ratiaria – ñåëäàëèùå íà XIII Äâîåí ëåãèîí áëèçíàê (Gemina), à ïðåç IV â. èìåòî Ratiaris å îòáåëÿçàíî â èçâåñòíàòà Ïåâòèíãåðîâà êàðòà, ñúñòàâåíà ïî îáðàçåö îò âòîðàòà ïîëîâèíà íà II â. Ïðè óïðàâëåíèåòî íà èìïåðàòîð Òðàÿí (98-117 ã.), Ðàöèàðèÿ ñòàâà èçõîäåí ïóíêò çà âîåííàòà ìó åêñïàíçèÿ â Äàêèÿ. Ñëåä êðàÿ íà Âòîðàòà Äàêèéñêà âîéíà, ïðåç 106 ã. èìïåðàòîðúò îñíîâàâà 5 êîëîíèè, åäíà îò êîèòî å Ðàöèàðèÿ. Êîëîíèèòå áèëè ãðàäîâå ñ íàé-ãîëÿìà ñòåïåí íà àâòîíîìíîñò, êàòî âñÿêà îò òÿõ ïðåäñòàâëÿâàëà ìîäåë íà ñàìèÿ Ðèì. Ïúëíîòî íàçâàíèå íà ãðàäà å îòðàçåíî â åäèí íàäïèñ îò 125 ã. – Colonia Ulpia Traiana Ratiaria. Ïðåç II-III âåê Ðàöèàðèÿ ñå ïðåâðúùà â öåíòúð íà îáøèðíà ãðàäñêà òåðèòîðèÿ è äîñòèãà ãîëÿì èêîíîìè÷åñêè è êóëòóðåí ðàçöâåò. Íåñúìíåíî âàæíî êîìóíèêàòèâíî çíà÷åíèå å èìàëî íåéíîòî ïðèñòàíèùå. Òóê áèëà ðàçïîëîæåíà è áàçà íà ðèìñêèÿ âîåíåí ðå÷åí ôëîò. Ñàìîòî èìå "Ratiaria" ñå òúëêóâà êàòî ïðîèçëèçàùî îò "ratis" – âèä êîðàáè.  Ðàöèàðèÿ å áèë ðàçïîëîæåí è ìèòíè÷åñêè ïóíêò (Portorium Illyricum). Çà âðåìåòî íà II-III â. ãðàäúò ñå îïðåäåëÿ êàòî òúðãîâñêè öåíòúð (emporion) íà îáëàñòòà. Ïðåäïîëàãà ñå è ÷å â áëèçîñò ñå å íàìèðàëî èìïåðàòîðñêî èìåíèå, òúé êàòî îò îêîëíîñòòà ñà èçâåñòíè ìíîãî ïå÷àòè íà èìïåðàòîð Õàäðèàí (117-138 ã.).

Íàäãðîáåí ïàìåòíèê íà âåòåðàí îò VII Êëàâäèåâ ëåãèîí. Ëåãèîíåðèòå ñà ñëóæèëè ïî 25 ãîäèíè è â êðàÿ íà ñëóæáàòà ñè ñà ïîëó÷àâàëè çåìÿ è ðèìñêî ãðàæäàíñòâî. Íàäïèñúò ñå äàòèðà îò âðåìåòî íà Ñåâåð (3 âåê) îò Ñåâåðîâî âðåìå, à çàïàçåíàòà ÷àñò îò èìåòî ñî÷è òðàêèéñêè ïðîèçõîä.  äîëíèòå ðåäîâå âåðîÿòíî å áèëà îòðàçåíà öèâèëíàòà ìó êàðèåðà, ñëåä çàñåëâàíåòî íà âåòåðàíà â Ðàöèàðèÿ.

Íàäãðîáåí ïàìåòíèê íà âåòåðàí îò ïîìîùíèòå âîéñêè. Ñïîìåíàòàòà ÷àñò, â êîÿòî å ñëóæèë êàòî êîíåí ïîäîôèöåð (decurio) âåðîÿòíî å ala ñ ïðèñúåäèíåí êúì íåÿ numerus (ëåêà ïåõîòà èëè ëåêà êàâàëåðèÿ). Îðåíäà 11

Ñëåä 272 ã. Ðàöèàðèÿ ñòàâà ãëàâåí ãðàä íà ïðîâèíöèÿ Êðàéáðåæíà Äàêèÿ è êàòî òàêúâ å íàé-çíà÷èòåëíèÿò èêîíîìè÷åñêè, àäìèíèñòðàòèâåí è ñòðàòåãè÷åñêè öåíòúð â äíåøíà Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ. Òóê ñà ðåçèäèðàëè âîåííèÿò è àäìèíèñòðàòèâíèÿò óïðàâèòåë íà ïðîâèíöèÿòà. Àðõåîëîãè÷åñêèòå ðàçêîïêè ðàçêðèâàò îñòàíêè îò ïðåäñòàâèòåëíà ìîíóìåíòàëíà ñãðàäà, êîÿòî ñå èíòåðïðåòèðà êàòî ðåçèäåíöèÿ íà óïðàâèòåëÿ íà ïðîâèíöèÿòà. Ïðåç 2010 ã., ïðè ïîäíîâåíèòå ñïàñèòåëíè äåéñòâèÿ â Ðàöèàðèÿ, â îêîëíîñòèòå íà ãðàäà å îòêðèò è íàäïèñ íà Aurelius Priscus – dux Daciae Ripensis (óïðàâèòåë íà Êðàéáðåæíà Äàêèÿ). Òîâà å âòîðèÿò dux íà ïðîâèíöèÿòà, çàñâèäåòåëñòâàí â íàäïèñ, îò îáùî òðèìà, èçâåñòíè äî ñåãà. Ïðåç IV â. Ðàöèàðèÿ å è åïèñêîïñêè öåíòúð. Îò ïèñìåíèòå èçâîðè ñå çíàÿò èìåíàòà íà íåéíè åïèñêîïè, åäèí îò êîèòî Sylvester å ó÷àñòâàë â ïðî÷óòèÿ Ñåðäåêèéñêè ñúáîð ïðåç 343 ã., à äðóã – Palladius, å èçâåñòåí çàùèòíèê è òåîðåòèê íà àðèàíñòâîòî. Ïî âðåìå íà àðõåîëîãè÷åñêèòå ïðîó÷âàíèÿ äî 1991 ã. å ïðîó÷åíà ñúâñåì ìàëêà ÷àñò îò Ðàöèàðèÿ. Íàé-âïå÷àòëÿâàùèòå ìîíóìåíòàëíè ñãðàäè è ñúîðúæåíèÿ ñà âñå îùå íåèçñëåäâàíè. Òàêà íàïðèìåð, îò âúçäóøíà ñíèìêà íà ãðàäà ñå çíàå, ÷å òóê ñà ñå íàìèðàëè íàéãîëåìèòå òåðìè (áàíè îò èìïåðàòîðñêè òèï) íà Áàëêàíèòå. Ïî âðåìå íà ñïàñèòåëíèòå äåéñòâèÿ ïðåç 20092011 ã. å ëîêàëèçèðàíî è ïðåäïîëàãàåìîòî ìÿñòî íà àìôèòåàòúðà íà ãðàäà, çà êîåòî ñâèäåòåëñòâàò è îòêðèòèòå òóê áðîíçîâè òåàòðàëíè ìàñêè. Íàõîäêèòå íà ñòðèëèãè îò ñâîÿ ñòðàíà ïîêàçâàò, ÷å â ãðàäà å èìàëî è ñòà-

12 Îðåíäà

äèîí. Ïðåç 2011 ã. å îòêðèòà è ÷àñò îò ãëàâíàòà óëèöà íà ãðàäà (decumdnus maximus), ÷èåòî ìåñòîïîëîæåíèå ïîêàçâà, ÷å çàåìàíàòà îò Ðàöèàðèÿ ïëîù å áèëà äâà ïúòè ïî-ãîëÿìà îò ïðåäïîëàãàíàòà äî òîçè ìîìåíò. Áåçñïîðíî å äîêàçàíî, ÷å â Ðàöèàðèÿ å åêñïëîàòèðàíà çëàòíà ìèíà è å ñúùåñòâóâàëà çëàòàðñêà øêîëà. Àðõåîëîçèòå ñà îòêðèëè íàä 50 ðàçëè÷íè ïî âèä è õàðàêòåð çëàòíè è ñðåáúðíè íàêèòè – ïîâå÷å îò êîéòî è äà å äðóã àðõåîëîãè÷åñêè îáåêò â Áúëãàðèÿ. Ïðåç 1986 ã. å îòêðèòî è çëàòíî ñúêðîâèùå, à èçëîæáàòà "Çëàòîòî íà Ðàöèàðèÿ" ïðåäèçâèêâà èçêëþ÷èòåëíî ãîëÿì îáùåñòâåí èíòåðåñ. Çà ïåðèîäà îò IV äî ñðåäàòà íà V âåê Ðàöèàðèÿ ñïîðåä îïèñàíèÿòà îò ïúòåïèñèòå ñå ñëàâè êàòî åäèí îò íàé – ãîëåìèòå ïðîèçâîäèòåëè íà îðúæèå ïî òîâà âðåìå – òóê å è åäíà îò 6-òå èìïåðàòîðñêè îðúæåéíè. Áëåñòÿùàòà êóëòóðà ñå âèæäà â áîãàòî óêðàñåíè ñàðêîôàçè, ñòàòóè, ñêóëïòóðè, ðàçíîîáðàçíî óêðàñåíè íàäãðîáíè ïëî÷è, êàêòî è â àðõèòåêòóðíèòå ôðàãìåíòè è áîãàòè ÷àñòíè äîìîâå ñ ìíîãîöâåòíè ìîçàéêè. Ïîñëåäíèòå íàõîäêè (ìîíóìåíòàëíè àðõèòåêòóðíè óêðàñè) ïîêàçâàò, ÷å îáùåñòâåíàòà àðõèòåêòóðà íà Ðàöèàðèÿ å áèëà ïî-ìîíóìåíòàëíà è ïî-áîãàòà îò òàçè â Åñêóñ, Íîâå è Äóðîñòîðóì. Ñêóëïòóðíèòå ïàìåòíèöè îò Ðàöèàðèÿ ñà ìíîãî èçÿùíè, îòëè÷àâàò ñå ñ âèñîêè õóäîæåñòâåíè êà÷åñòâà è ðàçêðèâàò äîáðå ðàçâèòà è íàïðåäíàëà øêîëà. Ìíîãî îò áðîíçîâèòå è êàìåííè ñòàòóåòêè, ïðîèçõîæäàùè îò òóê, ïðåñúçäàâàò êëàñè÷åñêè îðèãèíàëè íà Ïîëèêëåò, Ïðàêñèòåë èëè Ëèçèï.

Äîáðå çàïàçåíàòà óëèöà – íà 2 ì. ïîä ïðúñòòà ëåæàò îñòàíêèòå íà äðåâíèÿ ãðàä è ÷àêàò ñâîÿ ïðîó÷âàòåë. Íà CD-òî êúì ñïèñàíèåòî ìîæå äà âèäèòå ðåïîðòàæ íà Ðàäèî Âèäèí ñ Êðàñèìèðà Ëóêà, çàñíåò îêòîìâðè 2011 ã. ñëåä íàïðàâåíèòå îòêðèòèÿ.

ÊÐÀÑÈÌÈÐÀ ËÓÊÀ, ÁÀÑ "ÈÂÀÍ ÂÅÍÅÄÈÊÎÂ" ÑÂÅÒÎÑËÀÂ ÃÅÎÐÃÈÅÂ, ÁÍÊ ÍÀ ÈÊÎÌÎÑ*

РАЦИАРИЯ – провал или надежда за бъдеще Ïðåç ïîñëåäíèòå äâå äåñåòèëåòèÿ âìåñòî äà ñå ïðîó÷âà îò àðõåîëîçè, Ðàöèàðèÿ ñòàâà åäèí îò îñíîâíèòå îáåêòè íà èìàíÿðñêà èíòåðâåíöèÿ è òðàôèê íà àíòèêè. Îñíîâíèòå ïðîáëåìè, ñâúðçàíè ñ îïàçâàíåòî íà îáåêòà êúì ìîìåíòà ñà: – íåàäåêâàòíà èíñòèòóöèîíàëíà àíãàæèðàíîñò ñ êðèòè÷íàòà ñèòóàöèÿ íà îáåêòà; – ëèïñà íà ïëàí çà óïðàâëåíèå è ïðîåêòè çà êîíñåðâàöèÿ è ðåñòàâðàöèÿ íà îáåêòà; – ëèïñà íà îáùåñòâåíè è îáðàçîâàòåëíè èíèöèàòèâè ñðåä ìåñòíîòî íàñåëåíèå, íàñî÷åíè êúì ïîâèøàâàíå íà ñúçíàíèåòî çà öåííîñòà íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ îáåêò; – ñèëíî èçÿâåíè êðèìèíàëíè è êîðóïöèîííè ïðàêòèêè.

Êàêâî å íàïðàâåíî? Ïðåç 2009 ã. Áúëãàðñêîòî àðõåîëîãè÷åñêî ñäðóæåíèå "Èâàí Âåíåäèêîâ" èíèöèèðà êàìïàíèÿòà "Help to preserve the biggest archaeological site in North Bulgaria – COLONIA ULPIA TRAIANA RATIARIA". Áëàãîäàðåíèå íà òîâà è ñúñ ñúäåéñòâèåòî íà Èíñïåêòîðàòà çà îïàçâàíå íà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî êúì Ìèíèñòåðñòâîòî íà êóëòóðàòà áÿõà ïðåäïðèåòè è ïúðâèòå äåéñòâèÿ çà îïàçâàíå íà îáåêòà. Ïðåç 2010 ã. ñ Ðàçðåøåíèå íà ìèíèñòúðà íà êóëòóðàòà, Áúëãàðñêîòî àðõåîëîãè÷åñêî ñäðóæåíèå èçâúðøè ñïàñè-

òåëíî àðõåîëîãè÷åñêî ïðîó÷âàíå, ïðè êîåòî ñà ïðåäïðèåòè ñëåäíèòå äåéñòâèÿ: – ïîäðîáåí îãëåä íà òåðèòîðèÿòà, âúðõó êîÿòî ñå ðåãèñòðèðàò êóëòóðíè îñòàíêè â ì. "Êàëåòî".

– ôîòîäîêóìåíòèðàíå è ëîêàëèçèðàíå íà äâèæèìè è íåäâèæèìè êóëòóðíè öåííîñòè.

– ñúáèðàíå è äîêóìåíòèðàíå íà ïîäåìåí àðõåîëîãè÷åñêè ìàòåðèàë, ñúîòâåòíî áèòîâà è ñòðîèòåëíà êåðàìèêà, ìîíåòè, ìåòàëíè íàõîäêè è äð.

– ïðîâåðêà ñúñòîÿíèåòî íà ïðîó÷åíèòå äî 1991 ã. è êîíñåðâèðàíè àðõèòåêòóðíè îñòàíêè îò óêðåïèòåëíàòà ñèñòåìà è îáùåñòâåíè ñãðàäè.

– çàñèïâàíå íà èìàíÿðñêè èçêîïè è ïîäðàâíÿâàíå íà òåðåíà â þãîèçòî÷íèÿ ñåêòîð íà ì. "Êàëåòî".

– äîêóìåíòèðàíå íà åïèãðàôñêè è àðõèòåêòóðíè äâèæèìè êóëòóðíè öåííîñòè.

– èçíàñÿíå îò òåðåí è åêñïîíèðàíå íà äâèæèìè êóëòóðíè öåííîñòè è ñúçäàâàíå íà âðåìåííà åêñïîçèöèÿ â ÷èòàëèùå "Îáðàçîâàíèå" â ñ. Àð÷àð. Ïðåç 2011ã. Áúëãàðñêèÿò íàöèîíàëåí êîìèòåò íà ÈÊÎÌÎÑ ñúâìåñòíî ñ Áúëãàðñêîòî àðõåîëîãè÷åñêî ñäðóæåíèå "Èâàí Âåíåäèêîâ" ðàçðàáîòèõà ïðîåêò çà íîìèíàöèÿ íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ îáåêò Ðàöèàðèÿ â ëèñòàòà íà 100-òå íàé-çàñòðàøåíè îáåêòè íà ìåæäóíàðîäíàòà îðãàíèçàöèÿ World Monuments Watch, êîéòî çà ñúæàëåíèå íå áåøå îäîáðåí.

*Áúëãàðñêèÿò íàöèîíàëåí êîìèòåò (ÁÍÊ) îáåäèíÿâà áúëãàðñêèòå ÷ëåíîâå íà Ìåæäóíàðîäíèÿ ñúâåò çà ïàìåòíèöèòå íà êóëòóðàòà è çàáåëåæèòåëíèòå ìåñòà (ÈÊÎÌÎÑ)

Êàêâî å íåîáõîäèìî äà ñå íàïðàâè? Âúç îñíîâà íà ïîñòèãíàòèòå ïðåç 2010 ã. ðåçóëòàòè å íåîáõîäèìî äà áúäàò ïðåäïðèåòè ñïåøíè ìåðêè çà ñïàñÿâàíåòî íà Ðàöèàðèÿ : – ïðîâåæäàíå íà øèðîêà ìåäèéíà êàìïàíèÿ è ïðåäèçâèêâàíå íà îáùåñòâåí äåáàò çà ïðîáëåìèòå íà çàñòðàøåíèòå êóëòóðíè öåííîñòè; – çàäúëáî÷åíî ïðîó÷âàíå è àíàëèç íà ðèñêà, çà äà ñå äîáèå ïî-äîáðà ïðåäñòàâà çà ìàùàáèòå, õàðàêòåðà è òðàôèêà íà êóëòóðíè öåííîñòè, ñ öåë åôåêòèâåí êîíòðîë; – èçðàáîòâàíå íà öÿëîñòåí ïëàí çà îïàçâàíå è óïðàâëåíèå íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ îáåêò Ðàöèàðèÿ, êàêòî è íà ïðîåêòè çà êîíñåðâàöèÿ è åêñïîíèðàíå íà îáåêòà.

– âúçñòàíîâÿâàíå íà ïúðâîíà÷àëíèÿ èçãëåä íà òåðåíà, êîåòî îò åäíà ñòðàíà ùå ñúçäàäå óñëîâèÿ çà áúäåùè ñèñòåìíè àðõåîëîãè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ íà îáåêòà, à îò äðóãà ùå îñèãóðè âúçìîæíîñò çà íåãîâàòà îõðàíà è ñúîòâåòíî ñïèðàíå íà èìàíÿðñêèòå äåéñòâèÿ íà òåðåíà.

– ïðåìàõâàíå íà èìàíÿðñêèòå íàñèïè, êîåòî ùå ñúçäàäå óñëîâèÿ çà ðàçêðèâàíå íà ìíîæåñòâî ðàçêîïàíè îò èìàíÿðèòå îñòàíêè îò ñãðàäè, êîèòî â ïðîöåñà íà ïîäðàâíÿâàíå ìîãàò äà áúäàò äîêóìåíòèðàíè è âïîñëåäñòâèå ðàçêðèâàíè ÷ðåç ñèñòåìíè ïðîó÷âàíèÿ.

– ïî÷èñòâàíå è îñèãóðÿâàíå íà äîñòúï äî ðåñòàâðèðàíèòå è êîíñåðâèðàíè îñòàíêè îò àíòè÷íè ãðàäåæè, ïðîó÷åíè äî 1991 ã., êîåòî ùå äîïðèíåñå çà èçÿñíÿâàíå ïëàíèðîâêàòà íà àíòè÷íèÿ ãðàä.

Êàêâè ïåðñïåêòèâè è âúçìîæíîñòè èìà? Ïðèâëè÷àíåòî íà âíèìàíèåòî íà ìåæäóíàðîäíàòà íàó÷íà îáùíîñò ùå

äàäå øàíñ íà Ðàöèàðèÿ äà ïîêàæå ïðîáëåìèòå ñè è äà ïîòúðñè âúçìîæíîñò çà òÿõíîòî ðåøàâàíå â äúëãîñðî÷åí ïëàí.  óñëîâèÿòà íà òîòàëíàòà èêîíîìè÷åñêà êðèçà è óïàäúê íà äóõîâíèòå öåííîñòè, øàíñúò íà Ðàöèàðèÿ å â àêòèâíàòà ãðàæäàíñêà ïîçèöèÿ. Çà äà áúäå óñïåøåí ïëàíúò çà âúçñòàíîâÿâàíå íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ îáåêò Ðàöèàðèÿ å íåîáõîäèì ïðîôåñèîíàëåí ìîíèòîðèíã îò êîìïåòåíòíè ìåæäóíàðîäíè íåïðàâèòåëñòâåíè îðãàíèçàöèè, êîéòî äà äîïðèíåñå çà ôîêóñèðàíå íà îáùåñòâåíèÿ èíòåðåñ è ñòèìóëèðàíå íà ÷àñòíèÿ ñåêòîð.

Ñòðàòåãè÷åñêèòå öåëè çà âúçñòàíîâÿâàíå íà àðõåîëîãè÷åñêèÿ îáåêò Ðàöèàðèÿ âêëþ÷âàò: – çàñèëâàíå íà ïóáëè÷íèÿ àíãàæèìåíò çà îöåíêà, àêòóàëèçèðàíå è èçïúëíåíèå íà ñïåöèàëíîòî çàêîíîäàòåëñòâî è äîáðèòå ïðàêòèêè â îïàçâàíåòî íà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî.

– íàñúð÷àâàíå íà ïóáëè÷íî-÷àñòíîòî ïàðòíüîðñòâî êàòî åëåìåíò îò ñîöèàëíî-èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà ðåãèîíà.

– ðàçðàáîòâàíå è ïðèëàãàíå íà ïîäõîäÿùè ñòàíäàðòè çà îïàçâàíå, âêëþ÷âàùè ïëàí çà óïðàâëåíèå ïðè êðèòè÷íè ñèòóàöèè.

– ïîäîáðÿâàíå íà ïðîöåäóðèòå çà ðåãèñòðàöèÿ, êîíòðîë è ïîääðúæêà, ñ àêöåíò çà çàñòðàøåíèòå îáåêòè íà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî.

– ïîäîáðÿâàíå íà âçàèìîäåéñòâèåòî è êîîðäèíàöèÿòà ìåæäó ïóáëè÷íè, ÷àñòíè è íåïðàâèòåëñòâåíè ñóáåêòè.

– âúâåæäàíå íà îáðàçîâàòåëíè ïðîãðàìè è ïðàêòèêè çà ïîâèøàâàíå íà ïîçíàíèÿòà íà ìåñòíèòå âëàñòè è íàñåëåíèåòî çà ñòîéíîñòòà íà êóëòóðíîòî íàñëåäñòâî êàòî ðåñóðñ çà óñòîé÷èâî èêîíîìè÷åñêî ðàçâèòèå.

Îðåíäà 15

ХАСКОВО градът на Богородица Монумент Пресвета Богородица Най-високата в света статуя на Пресвета Дева Мария с Младенеца е издигната с почит, любов и признателност към Божията майка. Монументът е открит през 2003 г. с водосвет от митрополит Арсений. През 2005 г. е вписан в "Световните рекорди на Гинес", а от 2009 г. е и в листата на Стоте национални туристически обекта на България. Автори на статуята са Петьо Александров, Никола Стоянов и колектив. Изработена е от полимербетон и тежи 120 тона. Общата височина на монумента е 32,8 м, а притегателното му излъчване се допълва от изградения вътре в основата му параклис "Рождество Богородично". От хълма Ямача, на който се извисява статуята, се разкрива запленяваща панорама към целия град. Идеята за построяването на Монумент Пресвета Богородица е на кмета на Хасково Георги Иванов и се осъществява изцяло с дарения от хасковската общественост. Символът не е избран случайно – Божията Майка винаги се е считала за покровителка на града. В хилядолетната му история Рождество Богородично се е почитал като един от най-големите празници, а с решение на Общинския съвет, 8 септември става и Ден на Хасково.

Александровската гробница, община Хасково Александровската гробница датира от IV в. пр. Хр. и е един от най-ярките паметници на тракийската култура. Открита е през 2000 г. от прочутия археолог Георги Китов (1943-2008 г.). Внушителните й размери я нареждат сред най-монументалните гробници по българските земи. Изключително добре запазените стенописи обогатяват с нови данни представите ни за тракийските религиозни обреди, култове, въоръжение, бит и облекло. През 2009 г. в непосредствена близост до гробницата отвори врати Музеен център "Тракийско изкуство в Източните Родопи".

За построяването му народът на Япония дари близо 3 милиона долара. Огромният комплекс бе открит лично от японския принц Акишино и президента на България Георги Първанов. Сред най-ярките експонати в музея безспорно са откритите в северната част на Сакар планина 98 златни апликации (45004000 г. пр. Хр.). Заедно със златните накити от Варненския некропол и огърлицата от с. Хотница те са найстарото обработено злато в света. От 2011 г. Александровската гробница е част от Стоте национални туристически обекта на България.

За повече информация – www.haskovo.com

ÒÅÊÑÒ ÌÀÐÈßÍÀ ÑÎÊÎËÎÂÀ

Нека ми бъде по думите Ти! Âñè÷êè õðèñòèÿíè ïî ñâåòà, íåçàâèñèìî äàëè ñà ïðàâîñëàâíè, êàòîëèöè èëè ïðîòåñòàíòè, ïðàçíóâàò è ñå ïîêëàíÿò íà ñúáèòèåòî, îïèñàíî â Ñâåùåíîòî ïèñàíèå, êàòî äîíàñÿíå íà Áëàãàòà Âåñò èëè Áëàãîâåùåíèå. Ïðàçíèêúò å èçâåñòåí îùå êàòî "ïîëîâèí Âåëèêäåí" è ñå ïðàçíóâà íà 25 ìàðò. Êàìáàíèòå íà öúðêâàòà èçâåñòÿâàò çà÷àòèåòî, à õîðàòà âúçêëèêâàò "Ðàäâàé ñå, áëàãîäàòíà, Ãîñïîä å ñ òåáå!". Ïðàâîñëàâíàòà öúðêâà ìúäðî å îòðåäèëà Áëàãîâåùåíèå äà ñå ïðàçíóâà â ñàìîòî íà÷àëî íà ïðîëåòòà. È êàêòî ïðîëåòòà ñúæèâÿâà ïðèðîäàòà, òàêà êàòî ïî ÷óäî Áîæèåòî áëàãîâåñòèå âñåêè ïúò ìå çàïúëâà ñúñ ñâåòëèíà è ðàäîñò è ñúæèâÿâà äóøàòà ìè. Êàêâî òî÷íî Ñâåùåíîòî Ïèñàíèå ðàçêàçâà çà òîçè äåí, ìîæåì äà ïðî÷åòåì â Åâàíãåëèå îò Ëóêà, 1:26-35: "À íà øåñòèÿ ìåñåö áå èçïðàòåí îò Áîãà àíãåë Ãàâðèèë â ãàëèëåéñêèÿ ãðàä, íà èìå Íàçàðåò, ïðè åäíà äåâèöà, ñãîäåíà çà ìúæ, íà èìå Èîñèô, îò äîìà Äàâèäîâ; à èìåòî íà äåâèöàòà áåøå Ìàðèÿ. Àíãåëúò âëåçå ïðè íåÿ è ðå÷å: ðàäâàé ñå, áëàãîäàòíà! Ãîñïîä å ñ òåáå; áëàãîñëîâåíà ñè òè ìåæäó æåíèòå. À òÿ, êàòî ãî âèäÿ, ñìóòè ñå îò äóìèòå ìó è ðàçìèñëÿøå, êàêúâ ëè å òîÿ ïîçäðàâ. È ðå÷å Àíãåëúò: íå áîé ñå, Ìàðèÿ, ïîíåæå òè íàìåðè áëàãîäàò ó

18 Îðåíäà

Áîãà; è åòî, òè ùå çà÷åíåø â óòðîáàòà, ùå ðîäèø Ñèí è ùå Ãî íàðå÷åø ñ èìåòî Èèñóñ. Òîé ùå áúäå âåëèê è ùå ñå íàðå÷å Ñèí íà Âñåâèøíèÿ; è ùå Ìó äàäå Ãîñïîä Áîã ïðåñòîëà íà îòöà Ìó Äàâèäà; è ùå öàðóâà íàä äîìà ßêîâîâ äî-âåêè, è öàðñòâîòî Ìó íå ùå èìà êðàé. À Ìàðèÿ ðå÷å íà Àíãåëà: êàê ùå áúäå òîâà, êîãàòî àç ìúæ íå ïîçíàâàì? Àíãåëúò ´ îòãîâîðè è ðå÷å: Äóõ Ñâåòèé ùå ñëåçå âúðõó òè, è ñèëàòà íà Âñåâèøíèÿ ùå òå îñåíè; çàòîâà è Ñâåòîòî, Êîåòî ùå ñå ðîäè îò òåáå, ùå ñå íàðå÷å Ñèí Áîæèé." Áëàãîâåùåíèå å ïðàçíèêúò íà Áëàãàòà âåñò, èçïðàòåíà îò Íåáåñíèÿ Îòåö äî âñè÷êè íàñ. Áëàãà å âåñòòà, êîÿòî íîñè â ñåáå ñè äîáðîòî, ëþáîâòà, èñòèíàòà, îñâîáîæäåíèåòî. Òàêà Áëàãîâåùåíèåòî íîñè â ñåáå ñè çà÷àòèåòî íà Áîæèÿ Ñèí. Òî å âåñò íà ëþáîâ – ëþáîâòà íà Áîã êúì ÷îâåöèòå, êîÿòî å òîëêîâà áåçãðàíè÷íà, ÷å Òîé èçïðàùà Ñèíà Ñè, çà äà ïîñòðàäà äîáðîâîëíî â ñìèðåíèå, çà ñïàñåíèåòî íà âñè÷êè ÷îâåöè. Òðóäíî íè å â íàøè äíè äà ïî÷óâñòâàìå ùàñòèåòî íà Áîæèåòî áëàãîâåñòèå. À îùå ïî-òðóäíî íè å äà êàçâàìå "ÄÀ" íà Áîæèÿòà âîëÿ çà íàñ. ×åñòî íè óáÿãâàò êðàñîòàòà, ïúëíîòàòà, äúëáî÷èíàòà è äóõîâíèÿ ñìèñúë íà ïðàçíèöèòå. Íå âèíàãè íè çàâëàäÿâà âúçòîð-

Ñâåòî Áëàãîâåùåíèå, èêîíà îò íà÷àëîòî íà XIV â.

æåíàòà ðàäîñò íà Áëàãîâåùåíèåòî è íå ÷óâàìå ñúñ ñúðöàòà ñè Áëàãàòà Âåñò, êîÿòî Áîã òèõî, òèõî íè íàøåïâà. Ñðåä øóìà íà åæåäíåâèåòî ðÿäêî óñïÿâàìå äà îòâîðèì ñåòèâàòà ñè, çà äà äîëîâèì ãëàñúò Áîæèé. À ñúêðîâåíîòî âèíàãè áèâà ïðîøåïíàòî, áëàãîäàòíîòî å òèõî, äúëáîêî è íàïîèòåëíî. Èìåííî â ìàëêàòà ñòàè÷êà, óñàìîòåíà â ìîëèòâà, Áîãîðîäèöà ïîëó÷àâà âåñòòà – âîëÿòà Áîæèÿ, ëþáîâòà Áîæèÿ, áëàãîäàòòà Áîæèÿ.

20 Îðåíäà

È ìîÿòà äóøà íà ïðàçíèêà, ñÿêàø äîêîñíàòà îò Áëàãàòà âåñò ñúùî øåïòè áëàãî "Òè ñè îáè÷àíà áåçêðàéíî. Áîã òå çàñèïâà ñ ëþáîâòà ñè, êàêòî ëþáÿùèÿò áàùà òðåïåðè íàä äúùåðÿ ñè". Ëþáîâ å ÷óäîòî, ñ êîåòî òîçè äåí ìå ðàçãðúùà è ðàçòâîðåíà ñèëíî ÷óâñòâàì Áîæèÿòà ëþáîâ êúì ìåí – òàçè ñúùàòà ëþáîâ, ñ êîÿòî Òîé íè èçïðàòè Ñèíà Ñè. Ñúâñåì åñòåñòâåíî è äúëáîêî ìå ðàçòúðñâà âúçêëèöàíèåòî "Áëàãîñëîâåíà ñè...".

Äà, áëàãîñëîâåíà ñúì è àç! Çà ìåí Áëàãîâåùåíèå å îòðåäåíèÿò îò Áîãà ïðàçíèê íà æåíàòà è ìàéêàòà. Òîãàâà Òîé å ðàçïîçíàë ÷èñòàòà Äåâà, êîÿòî äà ðîäè Ñèíà Ìó. Íî âàæíî å, ÷å òÿ ñúùî Ãî ðàçïîçíàâà. Íà Áëàãîâåùåíèå Áîã èçáèðà Ìàéêàòà íà Ñèíà Ñè, à Æåíàòà èçáèðà äà ñëåäâà Îòöà. Áîã, æåíà è ìàéêà çàâèíàãè îñòàâàò ñâúðçàíè ÷ðåç áëàãîâåñòèåòî. Æåíàòà ñòàâà ìàéêà, êîãàòî êàæå "Äà" íà áëàãàòà Áîæèÿ âåñò è ïðèåìå Áîæèÿòà âîëÿ. Çàìèñëÿì ñå êîëêî ìíîãî ïúòè â æèâîòà ñè óñèëåíî ñúì ìîëèëà Áîã çà Áëàãà âåñò è êîëêî ÷åñòî ñúì çàáðàâÿëà äà ïðèòèõíà, çà äà ÷óÿ Íåãîâèÿ îòãîâîð. Òà êîëêî îò íàñ èçîáùî ñëóøàò? È êîëêî ñà òåçè, êîèòî ïðèåìàò Âîëÿòà Áîæèÿ? Ìíîãî âðåìå ìè îòíå äà ðàçáåðà, ÷å ïðè áëàãîâåñòèåòî íå ñàìî Áîã ðàçïîçíà Äåâà Ìàðèÿ è ÿ ïîñî÷è, à Òîé ñúùî áåøå ïðèåò îò íåÿ. Íåéíàòà ñâîáîäíà âîëÿ, íåéíèÿò ðàäîñòåí îòãîâîð "Íåêà ìè áúäå ïî äóìàòà òè!" ñà âàæíè, çà äà ñå ñëó÷è ÷óäîòî. Áîã íå íàëàãà Âîëÿòà Ñè, Òîé íå èçèñêâà îò íàñ ïîä÷èíåíèå è îáåçëè÷àâàíå, à î÷àêâà îíîâà óäèâèòåëíî, ïî äåòñêè ñïîíòàííî "äà", ïðîìúëâåíî â íàé-äúëáîêîòî, íàé-ñúêðîâåíî âúëíåíèå. Î÷àêâà íàøåòî "Åòî ðàáèíÿòà Ãîñïîäíÿ", êîåòî è Õðèñòîñ ïîâòàðÿ â íàé-äúëáîêàòà è òåæêà íîù íà ñâåòà "Íî íåêà áúäå Òâîÿòà âîëÿ, Îò÷å, à íå Ìîÿòà." Âðúùàì ñå 20 ãîäèíè íàçàä. Ñïîìíÿì ñè, êîëêî ìëàäà áÿõ ïúðâèÿ ïúò, êîãàòî ðàçáðàõ, ÷å íîñÿ äåòå. Ïîìíÿ è ïàíèêàòà, â êîÿòî èçïàäíàõ. Âúïðåêè, ÷å áÿõ ñåìåéíà è íÿìàøå ïðè÷èíà äà íå ñå ðàäâàì, âñúùíîñò óæàñ ìå áå çàâëàäÿë. Òîëêîâà íåïîäãîòâåíà, íåóçðÿëà, íåïðèåìàùà ñå ÷óâñòâàõ. Íå óñïÿõ äà ïðèåìà Áîæèÿòà âîëÿ è Áîã ñè

âçå ìíîãî áúðçî äåòåòî, êîåòî ìè äàäå. Òîãàâà îòõâúðëèõ Áëàãàòà âåñò ñàìî â ìèñëèòå ñè è îùå íå íàìèðàì ïîêîé, à ñúâñåì íåäîóìÿâàì ñ êàêâà ñìåëîñò òîëêîâà æåíè îòõâúðëÿò Áîã è âîëÿòà Ìó, êàòî ïðèñòúïâàò ñ äåéñòâèÿ êúì óíèùîâàíå íà ïëîäà â òÿõ. Ñëàâà Áîãó, ñêîðî ñëåä òîâà ïîçíàõ áåçêðàéíîòî áëàæåíñòâî è ùàñòèå, íî è òðóäíîñò è áîëêà äà áúäåø ìàéêà. È âå÷å ïî÷òè 18 ãîäèíè íå ñïèðàì äà ñå çàìèñëÿì, çà ïúòÿ íà ìàé÷èíñòâîòî. Êîãàòî ïðèåõ äà áúäà ìàéêà, îùå íå çíàåõ, ÷å çàåäíî ñ Áîæèÿòà ëþáîâ ïðèåìàì è Áîæèÿòà áîëêà. Òàêà êàêòî Áîãîðîäèöà ïðèå ìå÷à, êîéòî îò ñàìîòî íà÷àëî ùå ïðîíèæå ñúðöåòî ´. Äàâà ñâîåòî ñúãëàñèå äà áúäå îñåíåíà îò áëàãîäàòòà, íî äàâà è ñúãëàñèåòî ñè äà âèäè Ñèíà îñúäåí, ïðåáèò, óíèçåí, ïðåâèò ïîä òåæåñòòà íà êðúñòà, ïðèêîâàí, ðàçïúíàò, ìúðòúâ. Ìîåòî ìàé÷èíñòâî ñå îêàçà ìîÿòà æåíñêàòà Ãîëãîòà, ìîÿò òðóäåí ïúò êúì Áîãà, ïúëåí ñ ëþáîâ, ðàäîñòè, ïðèòåñíåíèÿ, ãðèæà è ïðèåìàíå, ïðå÷èñòâàíå è îòäàâàíå äî êðàé.  íèùî äðóãî íå ñå ÷óâñòâàì òàêà óÿçâèìà, òàêà áåçïîìîùíà äà ñå ñïðàâÿ áåç Áîæèÿòà ïîìîù è çàêðèëà. Íàé-ãîðåùèòå ìîëèòâè ñúì îòïðàâÿëà è îòïðàâÿì çà äåòåòî ñè, íàé-ðàçêúñâàíà îò áîëêà ñúì ïðîòÿãàëà ðúöå çà ïîìîù èìåííî êàòî ìàéêà, ñ íàé-áëàãîäàòíà ðàäîñò ñà îáëèâàëè ñúðöåòî ìè ìàé÷èíàòà ëþáîâ è áëàãîäàðíîñò. Êàòî ìàéêà àç âñåêè ìèã òúðñÿ Áîãà, ñìèðåíî ïðèòèõâàì â ðúöåòå Ìó è ñå îñòàâÿì íà âîëÿòà Ìó. Íà Áëàãîâåùåíèå ìàéêàòà â ìåí ñå ÷óâñòâà ðàçïîçíàòà îò Áîã, îñòàâÿ ñå äà áúäå ïðèçîâàíà è âúçêëèêâà ñ áëàãîãîâåíèå: "Íåêà ìè áúäå ïî äóìàòà Òè!"

Îðåíäà 21

ÒÅÊÑÒ È ÑÍÈÌÊÈ ÅËÅÍÀ ÏÅÒÐÎÂÀ

Благовец Áëàãîâùåíå, Áëàãîâåö, Áëàãîåö – â íàðîäíèòå ïðåäñòàâè òîçè äåí ñå ñâúðçâà ñ èäâàíåòî íà ïðåëåòíèòå ïòèöè è ñ îêîí÷àòåëíîòî ïðîáóæäàíå íà ïðèðîäàòà. Ñëåä Áëàãîâåùåíèå âñåêè ãëåäà äà èçëèçà îò êúùè ñèò è ñ ïàðè â äæîáà, òà àêî ãî çàêóêà êóêóâèöà, äà áúäå ïðåç öÿëàòà ãîäèíà ñèò è ñ ïàðè. Âÿðâà ñå, ÷å àêî íÿêîé âèäè íàé-íàïðåä ùúðêåë, êîéòî íå ëåòè, à ëåæè è õîäè, íåäîáðî ùå ãî ñïîëåòè. Àêî ìîìà èëè ìîìúê âèäè íàé-íàïðåä ëÿñòîâèöà, òðè ïúòè çàâðúçâà ïðàçíà êúðïà, ïîñòàâÿ ÿ íà ïîêðèâà è ñëåä òðè äíè ïî íåÿ ãàäàå êàêúâ (êàêâà) ùå âçåìå. Íà òîçè äåí âñè÷êî, êîåòî ñå ïðàâè å äîáðî, áëàãî, ùå èìà õóáàâ êðàé. Ïîñàäåíî íà òîçè äåí äúðâî ùå äàâà ñëàäêè ïëîäîâå. Íà íÿêîè ìåñòà ñàäÿëè ïèïåðà íà Áëàãîâåùåíèå, çà äà íå å ëþò, êðàñòàâèöèòå äà íå ãîð÷àò. Ï÷åëàðèòå ïóñêàò íà òîçè äåí ï÷åëèòå îò êîøåðèòå, "çà äà èì å áëàã ìåäúò". Âÿðâà ñå, ÷å ðàíèòå çàðàñòâàò ïî-ëåñíî è áîëÿò ïî-ìàëêî íà Áëàãîâåö, çà òîâà òîãàâà ïðîáèâàëè óøèòå íà ìàëêèòå ìîìè÷åíöà. Ñàìîòî ñëàãàíå íà îáåöè ñúùî èìà ìàãè÷åí õàðàêòåð – ïîñòàâÿíåòî íà áëàãîðîäåí ìåòàë íà óøèòå ïðåäïàçâàëî äåöàòà îò çëè ñèëè. Õîðàòà âÿðâàëè, ÷å íà Áëàãîâåö íåáåòî è çåìÿòà ñå îòâàðÿò è òàì, êúäåòî ñå âèäè ñèíüî ñèÿíèå èìà çàðîâåíî èìàíå (áëàãî), çà òîâà ìíîãî îò èìàíÿ-

22 Îðåíäà

ðèòå õîäåëè â íîùòà ñðåùó Áëàãîâåö äà òúðñÿò çàðîâåíè ñúêðîâèùà. Âÿðâà ñå, ÷å íà Áëàãîâåùåíèå è íàéñèëíàòà îòðîâà ãóáè ñâîÿòà ñèëà. Çàðàäè ïðåäñòàâàòà, ÷å íà Áëàãîâåùåíèå çìèèòå è ãóùåðèòå ñå ñúáóæäàò è èçëèçàò îò äóïêèòå ñè, ñå èçâúðøâàò îáðåäíè äåéñòâèÿ ñ ïðåäïàçâàù è îòãîíâàù õàðàêòåð. Ïðåäè èçãðåâ æåíèòå ïðåìèòàò êúùèòå, ïàëÿò îãúí íà åäíî èëè íà òðè ìåñòà, èëè ïî âñè÷êè úãëè íà äâîðà è ñëàãàò ãîâåæäà òîð äà ïóøè è ïðîãîíâà âëå÷óãèòå. Äåöà è âúçðàñòíè óäðÿò òåíåêèè è çâúíöè è ñ òè÷àíå îáèêàëÿò äâîðà íà êúùàòà. Òåçè äåéñòâèÿ ñà ñúïðîâîäåíè ñ èçðè÷àíåòî íà ñïåöèàëíà ñëîâåñíà ôîðìóëà: "Áÿãàéòå, çúìè è ãóùåðè, äíåñêà å Áëàãîâåö" èëè "Áÿãàéòå, çìèè, Áëàãîâåö øà âè çàòèñíå". Çàïàëåíèÿò îãúí ïðåñêà÷àò äåöà è ìëàäåæè, ïðè êîåòî ìîìöèòå ñè ïúðëÿò ëåêî êðàêàòà, çà äà íå ãè õàïÿò çìèèòå ïðåç ëÿòîòî. Ïàê çà ïðåäïàçâàíå æåíèòå íå øèÿò – "äà íå ãè äóï÷àò çìèèòå", íå ìåñÿò õëÿá, "÷å ùå ñå ñâèå çúìÿ íà íåãî".  Çàïàäíà Áúëãàðèÿ îò ñóòðèíòà íà Áëàãîâåùåíèå èç ñåëîòî òðúãâàò ìîìè è ïåÿò ñïåöèàëíè áëàãîâåøêè ïåñíè. Ñïîðåä ïîâåðèåòî íà òîçè äåí ñàìîäèâèòå çàïî÷âàò ñâîèòå èãðè. Ìëàäèòå ìîìöè òðÿáâàëî äà âíèìàâàò äà íå èçëèçàò îò ñåëàòà, çà äà íå ãè ïðèìàìè íÿêîÿ ñàìîäèâà.

Ñïîðåä âÿðâàíèÿòà ó íàñ ñàìîäèâèòå íå ïðåêàðâàò öÿëàòà ãîäèíà â íàøèòå çåìè. Òå ñå ïîÿâÿâàò ñàìî ïî âðåìåòî, êîãàòî ðàñòåæúò â ïðèðîäàòà ñå ÷óâñòâà íàé-ñèëíî, çåëåíèíàòà å íàéáóéíà, âñè÷êî öúôòè è âðúçâà ïëîä. Òå ñå ïîÿâÿâàò íà 25 ìàðò, íà Áëàãîâåö, ñ íàñòúïâàíåòî íà ïðîëåòòà. Ñ ïðîìåíèòå â æèâîòà ïðè íàñòúïâàíåòî íà ïðîëåòòà èäâà è ñòðàõúò îò òúìíèòå ñèëè, êîèòî áðîäÿò â çàòúíòåíèòå ìåñòà, êðàé èçâîðèòå, ðåêèòå è åçåðàòà, ïî ãîðñêèòå äåáðè è èç ñåí÷åñòèòå ïëàíèíè.  åäíà ïåñåí êóêóâèöàòà ïåå è ïðåäóïðåæäàâà:

– Êîÿ ìàéêà ùåðêà èìà, äà ÿ ðàíî íå èçïðàùà, íà èçâîðè, íà êëàäåíöè, ÷å òàì èìà äî òðè þäè, äî òðè þäè – ñàìîäèâè. Èìåííî êðàé òåçè ìåñòà, êúäåòî æèâèòåëíàòà âëàãà äàâà íàé-ìíîãî âúçìîæíîñòè çà áóéíèÿ ðàñòåæ íà çåëåíèíàòà è êúäåòî æåíèòå õîäÿò ïî íåîáõîäèìîñò äà íàëèâàò âîäà, ñà ñâúðòàëèùàòà íà ñàìîäèâèòå. Òå èñêàò äà îòâëåêàò ïðè ñåáå ñè âñè÷êè ìëàäè è õóáàâè æåíè. Òå ïðàâÿò çëî íà õîðàòà, áåç äà ñà ïðåäèçâèêàíè, ñàìî îò çà-

Îðåíäà 23

âèñò. Àêî ìîìàòà çàâàðè ñàìîäèâèòå ïðè èçâîðà, òÿ ùå ïîñòðàäà è ìîæå è äà çàãèíå. Ñúùàòà íàðîäíà ïåñåí ðàçêàçâà ïî-íàòàòúê êàê Äîíà çàâàðèëà íà èçâîðà òðèòå þäè: Åäíàòà ´ êèòêà äàâà, äðóãàòà ´ âåíåö òóðÿ, òðåòàòà ´ ïåñåí ïåå: - Äîáðå äîøëà, ëåïà Äîíå, íàøà ìèëà ïîñåñòðèìî! Ïîøëà ìàéêà äà ÿ äèðè íà êëàäåíöè, íà èçâîðè. Íå íàøëà å ìëàäà Äîíà, íî å íàøëà íåéíî âåäðî, íåéíî âåäðî, íåéíà ÷àøà, íåéíà ÷àøà ñ êîáèëèöàòà. Âåäðîòî ´ ãúáÿñàëî, ÷àøàòà ´ âðåæ ïóñíàëà, êîáèëèöà íàïúï÷èëà, íàïúï÷èëà, ëèñò ëèñòèëà, ëèñò ëèñòèëà, öâåò öúôíàëà. Ñàìîäèâèòå ñà åäíàêâî îïàñíè çà âñè÷êè, êîèòî ñêèòàò, îñîáåíî íîùíî

24 Îðåíäà

âðåìå èç òåõíèòå ñâúðòàëèùà, ïî õóáàâèòå ïîëÿíè, êðàé ðåêè è åçåðà, è â óñàìîòåíè êðàñèâè ïëàíèíñêè êúòîâå. Çàòîâà ìàéêàòà íà îâ÷àðÿ ãî ñúâåòâà "äà íå ñè ðàçðåâà", ò.å. ðàçïðúñêâà ñòàäîòî è äà íå ñâèðè ñ êàâàëà ñè, çà äà íå ãî ÷óå þäàòà – ñàìîäèâàòà è äà ãî íàïàäíå. Òîâà ñà ñàìîäèâèòå, êîèòî ñå ïîÿâÿâàò íà Áëàãîâåö çàåäíî ñ âñè÷êè æèâîòíè, èäâàùè ñ íàñòúïâàíåòî íà ïðîëåòòà. Òå ñà ïîñòîÿííà íîâà îïàñíîñò â ðàçëèñòèëàòà ñå ãîðà, äåáíåùà âñè÷êè, êîèòî âëèçàò â íåÿ. Ìóçèêàòà íà îâ÷àðÿ ïðèâëè÷à ñàìîäèâèòå. Òå îòèâàò ïðè íåãî, ãðàáâàò ãî, èçäèãàò ãî âèñîêî â íåáåòî è îòòàì ãî ïóñêàò.  íàðîäíèòå âÿðâàíèÿ Áëàãîâåö å äåí, ñâúðçàí ñ èäâàíåòî íà ïðîëåòòà è âúçðàæäàíåòî íà ïðèðîäàòà, çàòîâà íà ïðàçíè÷íàòà òðàïåçà çà ïúðâè ïúò â ãîäèíàòà ñå ñëàãàò ïðîëåòíè çåëåí÷óöè êàòî ëàïàä, ñïàíàê, êîïðèâà. Îòòàì èäâà è ïðèêàçêàòà "äà ñå õâàíåì çà çåëåíî". Îáðåäíàòà òðàïåçà âêëþ÷âà ðèáà – ïå÷åíà èëè âàðåíà, øàðåíà ïèòà, ëó÷íèê.

ÅÐÀÊËÈß

Бумерангът удря сляпо Старата Тиса стоеше в дъното на сумрачната стая. Надвесена над печката, бъркаше нещо в тежък котел. Пламъците хвърляха сенки по стената и озаряваха очите й. Лия си помисли, че приличат на стъклени. Имаше нещо, което не позволяваше на никой да проникне под повърхността на очите на старицата. Сив кичур коса се беше изплъзнал от кърпата и висеше на челото й. Старата вещица бъркаше отварата и си припяваше тихо:....... Лия не смееше да помръдне. Понякога старата є приятелка я плашеше. Знаеше, че простите на вид думи съдържат някаква тайна, която се крие не в звуците, а в тона на гласа є и в ритъма на думите. Тайни, които никой, дошъл отвъд гората никога нямаше да научи. Болката, с която дойде, беше се свила след като изпи чая, който Тиса є даде. Лия не се учудваше отдавна на това. Беше свикнала с всички вълшебства, които се случваха в тази част на гората. И въпреки, че знаеше, че никога и пред никого не трябва да говори за това, първото място, където идваше всеки път, когато я нападнеше някой проблем, бе при старата Тиса. Днес впрочем не бе в добро настроение. Имаше нещо в гласа й, което като че ли дереше гърлото є докато излизаше. Ръката, с която бъркаше отварата бе необичайно стегната. А очите є приличаха на стъклени повече от всякога.

- За какво е тази вълшебна напитка, Тиса? – попита Лия с единственото желание да започне някакъв разговор и да откъсне приятелката си от това, което я правеше да изглежда толкова далечна и студена.

- Вълшебна? – изсумтя старата презрително – Вълшебна??? Няма никакви вълшебства, глупачке, колко пъти да ти го повтарям. Вълшебства не съществуват. Има отворени души. Това е единственото вълшебство на този свят. Ако ти е отворена душата, можеш всичко. Всичко влиза, минава в теб и така го проумяваш. А проумееш ли нещо, можеш да го овладееш.

26 Îðåíäà

- Моята душа отворена ли е според теб? – запита Лия.

- Знам ли...знам ли каква е душата ти, момиче. Отдавна затворих своята. Как мислиш оцелях до тези години? ...в тази мъгла ще се наложи да пренощуваш тук. Не може да си тръгнеш и да се изгубиш някъде в гората. Нощем бродят всякакви сили. Изобщо не ми пречи да останеш.

- Знаеш ли, Тиса, питам се понякога...не те ли е страх да живееш сама тук?

- Че от какво да ме е страх? Ха ха, момиче. Аз умея да се пазя..... Старата жена млъкна внезапно. През очите є мина сянка. Ръцете є се отпуснаха безжизнени в скута. Дълго мълча преди да продължи: - Не се страхувам вече от нищо, Лия. Но за това е нужно много, много опит. И всички видими прегради са безсилни пред най-страшното, трябва да го знаеш това. Най-опасно е да оставиш душата си без ограда. Защото, когато разбереш, че се е настанило нещо опасно в нея, вече е късно. Затова изхвърлих всички ключове. Не могат да опазят никого. Знаеш ли, преди години беше, след Голямото земетресение, когато се наложи да пътуваме до Западния град. Насред Гората на раздела попаднахме на едно изгубено дете. Беше от рода на Фианите. Виждаше се по тъмната є кожа и правите остри коси. Бях млада и приемах сана си на Лечителка като най-ценно призвание. Не послушах по-старите си настойници тогава. Фианите не бяха от най-любимите за общуване. Но когато я видях такава изгубена, наранена и объркана, я съжалих. Разпознах следите на Черната болест в нея. Беше я превзела и ако още не страдаше, скоро това щеше да се случи. Не взех под внимание черните й, раздалечени очи със скосени краища. Бях млада и спазвах принципите на Светлината. Но в мен течеше и буйната кръв на отеца ми, та не признавах някои писани правила. Взех я със себе си и я доведох у дома. Кръстих я Дела и я приех като част от себе си. Бях млада, Лия и вярвах, че постъпвам правилно. Имах достатъчно сила да работя денонощно. Вярвах, че имам силата да се справя с всичко, което поискам. Винаги съм постъпвала според вика на сърцето си – изкрещи ли то, не мога да остана глуха. Направих най-силния си замах тогава. Изтеглих Черната болест в себе си. Не, не я попивах малко по малко, направо я изтръгнах от нея, погълнах я и я приютих в себе си. Само за някакви три дни успях да го направя. Бях убедена, че имам силата после да я стопя в себе си, да я надвия. Важното беше в момента да я извлека от нея. Не мислех Îðåíäà 27

през тези дни, не задавах въпроси, не разсъждавах, борех се единствено за това, което бях решила в един миг на избухнало чувство. Странно нещо е Волята. Странно е, че понякога те обсебва в мига, в който я изгубиш. И се подчиняваш на правила, които никой не знае кой и от каква корист е свел до нас като меродавни. Бях доволна, че съм успяла. Бях горда от себе си, от това, че съм била права и съм останала глуха за всички дребнави предупреждения. Може би съм била и горда от нещо, останало скрито от мен самата. Не съжалих, че Наставниците ми отминаха с мълчание постъпката, за която очаквах поне Пролетен венец. Че мъжът, когото обичах пое към Замръзналата планина и дълго се лута. Нито че месец по-късно паднах в едно премръзнало утро и когато вечерта ме откриха чух как споделят тихо край огъня, че Черната болест някак се е докопала до мен и е свила гнездо в утробата ми. Не съжалих, Лия, защото вярвах, че има някакъв скрит смисъл в това и аз съм била правата. Мина време преди отново да стъпя на крака и да продължа живота си. Беше трудно и мъчително. Времето започна да препуска като полудяло и с всеки миг аз се оказвах все по-напред в Пътя, който ме намираше неподготвена. Силата ми излезе от коритото си и се разля във вените ми като не оставаше простор за кръвта. Но аз бях все още млада и имах Вяра. Грижех се за Дела, учех я на Тайните знания и дори не криех ключа от Големия шкаф, където криех Това, което не трябваше да се знае. Само дето мисълта ми на моменти ставаше по-объркана от сезоните, които настъпваха....И в една внезапна нощ нещо Зло ме нападна. Неочаквано като гризач пропълзя през гърдите ми и притисна гърлото. Скочих в онази нощ с разтуптяно сърце и се втурнах към Светлината в центъра на стаята, но беше изгаснала. За първи път усетих онзи страх, за който няма име. И дълго се молех и плаках. На следващата нощ се повтори. И после пак. И пак. Започнах да го очаквам. Този невидим гост, който се впиваше в мен и ме измъчваше. Намираше всяко незащитено място по мен и го нападаше. Черната болест му отваряше всяка врата и аз се превръщах в безпомощна обител на зловредника. Малко по малко губех сила и вяра. Губех това, за което ме искаха. Вярвах, че ако не се защитавам, ще изгуби интерес към мен и ще ме остави. Вярвах, че не бива да отговарям с удар на удара и така ще запазя себе си. Но една нощ се ядосах. Вече знаех, че някой изпраща своето Зло срещу мен. И започнах да търся, да се вкопча в онези невидими нишки, 28 Îðåíäà

по които пристига и ме улавя. Започнах да търся онези следи, които да ме отведат до гнездото му. Започнах да търся своите стари стъпки, за да ме отведат до мига, в който сама съм призовала тази омраза. Но не открих нищо. Мисълта ми отдавна беше изгубила яснотата си и аз се улавях единствено за слабите Писани правила, които бяха съвсем безполезни. И тогава се ядосах. Гневът избухна в мен като взрив, пред очите ми блесна всичко, което бях изгубила и всичко, което нямаше никога да мога отново, и разсъдъкът ме напусна. Цялата сила, която бе останала в мен се събра, заклокочи в гърдите ми, дори не забелязах, че погледът ми отново бе бистър в онзи миг като никога от дълго време. Превърнах се цялата в острие. Събрах всичко, което бе нагнетено в мен и замахнах яростно с ръка в мрака. За миг ми се стори, че губя съзнание. Олюлях се и се борих дълго преди да успея да вдишам отново....но успях. Останах така – полужива, с отпусната ръка и незнаеща къде съм. Но със странното усещане за някаква намерена свобода. Пусто. Това беше, което усещах. Пустота, в която няма заплаха.....легнах и за първи път от много дълго време потънах в безпаметен и празен сън.... На другия ден се събудих след като слънцето бе изгряло. Отдавна не ми се бе случвало. Лежах неподвижно и с постепенна наслада осъзнавах собственото си тяло, което се завръщаше бавно при мен. И чух неспокойните гласове отвън. Станах и изскочих да видя какво става. Горе под стария бряст се бяха скупчили от Моите хора. Приближих се и видях в краката им на земята да лежи неподвижна Дела. Изстинах. Чувах ги като мъгла. Бяха я намерили мъртва преди изгрев слънце. Не позволяваха на никой да я доближи. Черната болест я бе убила. Чудеха се как е станало толкова бързо и без да е носела гнездото є в себе си... говореха нещо за внезапното отмъщение на Кръвта... Стоях подпряна на дървото и усещах как всичко от мен си отива. Как последните ми сили попиват в земята заедно със сърцето ми. Как всичкото отминало време и това, което предстои, ме подминава. Животът ми обърна гръб в онзи ден.... Старата Тиса млъкна и се загледа в далечината през прозореца. Лия за миг помръдна ръка, но не посмя да я докосне. Мълчаха известно време. После Тиса каза тихо: - Затова ти казвам, че всички заключени врати са излишни, Лия. А ключовете – ненужен товар...Злото прониква по други пътища. Îðåíäà 29

Празникът Пролетно равноденствие Ïðîëåòíîòî ðàâíîäåíñòâèå îòáåëÿçâà âúçëîâ ìîìåíò â õîäà íà ãîäèíàòà - êîãàòî åíåðãèèòå íà ñâåòëèíàòà è òúìíèíàòà, íà ìúæêîòî è æåíñêîòî íà÷àëî, ñå èçðàâíÿâàò. Òîâà å ÷åñòâàíå íà ðàâíîâåñèåòî. Îò òîçè äåí, 20 ìàðò, íàòàòúê ñèëàòà íà ñâåòëèíàòà çà ïðúâ ïúò âçèìà ïðåâåñ íàä ñèëàòà íà òúìíèíàòà. Ïðàçíèêúò îòáåëÿçâà è íà÷àëîòî íà ïðîëåòòà, âðåìå çà îæèâåíè äåéíîñòè è çà ñåèòáà - êàêòî â æèâîòà íè, òàêà è íà ïîëåòî. Áëàãîñëàâÿò ñå ñåìåíàòà çà áúäåùèòå íàñàæäåíèÿ. Íîñÿò ñå äàðîâå îò íàïúïèëè ðàñòåíèÿ. Åíåðãèèòå íà òîçè ïåðèîä îñèãóðÿâàò ïëîäîðîäèå íà çåìÿòà è æèâîòíèòå, îáíîâëåíèå è ðàñòåæ. Âðåìå çà ïîäíîâÿâàíå íà âçàèìîîòíîøåíèÿòà ñ ìàéêàòà ïðèðîäà.  äóõîâíî îòíîøåíèå ïðàçíèêúò ñèìâîëèçèðà ïðåõîäà îò âãëúáåíîñòòà íà èí-åíåðãèèòå êúì âúíøíàòà èçÿâà è ñâåòëèíà íà ÿí-åíåðãèèòå. Çà äà îòïðàçíóâàòå ïðîëåòòà, íàïúëíåòå äî ïîëîâèíàòà ãîëÿìà êðèñòàëíà êóïà ñ âîäà è íàòîïåòå â íåÿ öâåòÿ. Ìîãàò äà áúäàò åäíîãîäèøíè èëè ìíîãîãîäèøíè öâåòÿ îò âàøàòà

30 Îðåíäà

ãðàäèíà, äèâè öâåòÿ èëè ïúê ñâåæè ðàñòåíèÿ îò öâåòàðñêèÿ ìàãàçèí. Ñëîæåòå êóïàòà íà âèäíî ìÿñòî â äîìà ñè. Ïî÷èñòåòå êúùàòà, ñìåíåòå ïåðäåòàòà è âíåñåòå ïðîëåòíî íàñòðîåíèå â äîìà ñè ñ ïúñòðè âúçãëàâíè÷êè, äðàïåðèè èëè ïàíäåëêè. Öâåòîâåòå íà òîçè ïðàçíèê ñà ñâåòëîçåëåíî, ëèìîíåíî-æúëòî è áëåäîðîçîâî. Ñóòðèíòà íà Ïðîëåòíîòî ðàâíîäåíñòâèå ìîæåòå äà íàïðàâèòå ñëàäêèø îò ïøåíè÷åíî áðàøíî (êèôëè÷êè, óêðàñåíè ñ êðúñò îòãîðå). Ñìÿòà ñå, ÷å òàêà íàïðàâåíèÿò ñëàäêèø èìà èçêëþ÷èòåëíî ëå÷åáíè ñâîéñòâà, îñîáåíî ïðè ñòîìàøíè áîëåñòè. Ïî ñòàðà ïðåäõðèñòèÿíñêà òðàäèöèÿ ïî òîâà âðåìå ñå áîÿäèñâàëè ÿéöà - ñèìâîë íà æèâîòà - â çåëåíî è çëàòèñòî, ïîñëå ñå ðàçìåíÿëè êàòî ïîäàðúöè èëè ñå èçïîëçâàëè â ðèòóàëè â ÷åñò íà ñëúíöåòî è íà áîæåñòâàòà íà ïëîäîðîäèåòî. Ïðåãëåäàéòå ëè÷íèòå ñè âåùè è äðåõè, è îòäåëåòå íåíóæíèòå, êîèòî âå÷å íå ïîëçâàòå èëè íå íîñèòå. Äàéòå ãè çà áëàãîòâîðèòåëíè öåëè. mulchanavoda.com

ÒÅÊÑÒ ÐÀÄÈÑËÀÂ ÊÎÍÄÀÊÎÂ

Богомилство и богомили 32 Îðåíäà

Ïðåç ïðîëåòòà íà 928 ã. â ïîäçåìèåòî íà ìàíàñòèðà "Ñâ. Ïàðàñêåâà" ñå ñúáèðàò äåâåòèìà, çà äà ïîñòàâÿò íà÷àëîòî íà áîãîìèëñòâîòî. Ñðåä òÿõ ñà áúëãàðñêèÿò êíÿç Áåíåàìèí è ïàòðèàðõ Ñòåôàí, ïðåçâèòåð Éåðåìèÿ, Ñèìåîí Àíòèïà, Âàñèëèé Âèçàíòèåö, Ãàâðèèë Ëåñíîâñêè, äîøëè äà ñå ñðåùíàò ñ äâàìà íåïîçíàòè ñèðèéöè. Ñòðàííèöèòå èì íîñÿò ñâåùåíè êíèãè, ïèñàíèÿ è ïðåäìåòè, ñðåä êîèòî íåïðîìåíåíîòî îò öúðêâàòà Åâàíãåëèå îò Éîàí, áîãîìèëñêîòî òàðî, "Ëåãåíäà çà Ñòåôàíèò è Èõíèëàò", ñòàð Ïåíòàãðàì ñ èçîáðàçåíè äâàíàäåñåòòå Çîäèè. Äàâàò áëàãîñëîâèÿòà ñè, ïðèåìàò êëåòâàòà èì è íàïóñêàò Áúëãàðèÿ. Îùå â íà÷àëîòî íà ñëåäâàùàòà ãîäèíà, âîäà÷úò íà äâèæåíèåòî êíÿç Áåíåàìèí, èçâåñòåí ïîâå÷å êàòî Áîÿí Ìàãà, èçïðàùà ïúðâèòå àïîñòîëè íà ïðîïîâåä. Íåãîâà äÿñíà ðúêà å Éåðåìèÿ, îñòàíàë â íàøàòà èñòîðèÿ êàòî ïîï Áîãîìèë è ïîãðåøíî ñ÷èòàí çà ïúðâåíåö â øêîëàòà. Îñíîâíàòà öåë íà áîãîìèëèòå å áèëà äà ïðèëîæàò èñòèíñêîòî õðèñòèÿíñòâî, íåïîêâàðåíî îò öúðêâà, âåëìîæè è âëàñòîëþáöè – òàêà, êàêòî ñà ãî ðàçáèðàëè ïúðâèòå õðèñòèÿíè. Æèâååëè ñà è â áðàòñêè êîìóíè, è ñðåä õîðàòà, êàòî óñúðäíî ñà ïîìàãàëè, íàïúòñòâàëè è ëåêóâàëè. ×èñòèÿò æèâîò, äåëàòà è ñëîâàòà èì áèëè ìîùåí ìàãíèò çà äóøèòå è âñå ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò íàðîäà è áîëÿðèòå ñå îáðúùàëè êúì áîãîìèëñòâîòî. Áîãîìèëèòå ïðàêòèêóâàëè ïîñðåùàíå íà èçãðåâà íà Ñëúíöåòî è âúçïðèåìàëè ïðèðîäíèòå ñèëè êàòî æèâè è ëå÷åáíè. Êà÷âàëè ñå íà ïëàíèíèòå çà çàðåæäàíå, ïîçíàâàëè òàéíèòå íà áèëêèòå è â ìåíþòî èì íå ïðèñúñòâàëî ìåñî. Ìàãè÷íàòà èì ìóçèêà è ïåñíè çàïëåíÿâàëè, à ñèìâîëè÷íîòî òúëêóâàíå íà Ïèñàíèÿòà ðàçêðèâàëî íåïîçíàòè õîðèçîíòè ïðåä õîðàòà. Íåïðåñòàííî ñå ìîëèëè, ÷åñòî äî ïðåóìîðà. Íå óáèâàëè, íå êðàäÿëè, íå ëúæåëè. Íî â ìàùàáíàòà èì äåéíîñò íÿìàëî è ïîìåí îò õàîñ – ïðåêðàñíî îðãàíèçèðàíè

è ñëåäâàùè éåðàðõè÷íàòà ñè ñòðóêòóðà, áîãîìèëèòå ãðàäÿëè îáùèíè è öúðêâè íå ñàìî â öàðñòâîòî íè, íî è èç öÿëà Åâðîïà, ÷å è îòâúä íåÿ. Àðõèåïèñêîï è âîäà÷ íà äâèæåíèåòî áèë Áîÿí Ìàãà, îñâåí íåãî ñ òîçè ðàíã áèëè è äâàìàòà ìó ïîìîùíèöè – Áîãîìèë è Ãàâðèèë Ëåñíîâñêè. Ñëåä òÿõ èäâàëè åïèñêîïèòå, êîèòî îãëàâÿâàëè öúðêâèòå, ïîäïîìàãàíè îò ñâîèòå ïðåçâèòåðè è âåðíè. Åïèñêîïèòå è Àðõèåïèñêîïèòå áèëè èçâåñòíè îùå êàòî Ñúâúðøåíè áîãîìèëè – ïîñâåòåíè â òàéíèòå è ìúäðîñòòà íà ó÷åíèåòî, òå ðàçïîëàãàëè ñ ãîëåìè çíàíèÿ, ñèëè è ñïîñîáíîñòè. Ñðåäíàòà ñòåïåí – âåðíèòå, äîêàçàëè ñâîÿòà ïðåäàíîñò êúì äåëîòî, èìàëè çà çàäà÷à äà ñå ïðå÷èñòÿò è äà äîáèÿò äóõîâåí ìîðàë, äà íàìèðàò íîâè îãëàøåíè è äà ãè ïîäïîìàãàò â ïúòÿ èì. Îãëàøåíèòå áèëè íàé-øèðîêèÿò, âúíøåí êðúã íà øêîëàòà – ãëàâíî ñëóøàòåëè è ñèìïàòèçàíòè íà ó÷åíèåòî, òå ïðîÿâÿâàëè æèâ èíòåðåñ, íî òÿõíàòà âÿðíîñò íå áèëà îùå èçïèòàíà. Ðåàêöèÿòà íå çàêúñíÿëà – ãîëÿìàòà àêòèâíîñò íà áîãîìèëèòå, òÿõíàòà íåïðèìèðèìîñò êúì ëúæàòà, ôàëøà è îõîëñòâîòî íà äóõîâíî-ñâåòñêàòà âëàñò, îãðîìíàòà ïîäêðåïà ñðåä õîðàòà, ðîäèëè ñèëíè âðàãîâå – è âúòðå, è âúí îò äúðæàâàòà. Îêîëî 40 ëåòà ñëåä ñúçäàâàíå íà äâèæåíèåòî íàñòúïâàò êúðâàâèòå ãîäèíè íà ãîíåíèÿ è óæàñ – äúðæàâàòà ñòàâà ïàëà÷ íà íàé-âèäíèòå ñè ñèíîâå. Õèëÿäè ñà çàòâàðÿíè, èçìú÷âàíè, ïîñè÷àíè, èçãàðÿíè. Âîäà÷èòå ñà ñðåä òÿõ. È âúïðåêè ÷å ïðè öàð Ñàìóèë áîãîìèëèòå îòíîâî ñà â ðàçöâåò, ó÷åíèåòî íàïóñêà ïðåäåëèòå íà öàðñòâî Áúëãàðèÿ, çà äà äàäå ñâîèòå ïëîäîâå íà Åâðîïà ÷ðåç êðåàöèèòå ñè – êàòàðè, ïàòàðåíè, áóãðè, äóõîáîðè, ÷åøêè áðàòÿ, ðîçåíêðîéöåðè è äð. Èìåííî îò ñðåäèòå íà òåçè øêîëè ñå ðàçãàðÿ ôàêåëà íà Ðåíåñàíñà, îñâåòèë æàäóâàíèÿ ïúò êúì ñâîáîäà è òâîð÷åñòâî.  ñëåäâàùèÿò áðîé íà ñïèñàíèåòî î÷àêâàéòå ïðîäúëæåíèåòî ïî òåìàòà çà Áîãîìèëñòâîòî.

Îðåíäà 33

Богомилска приказка В далечни и незнайни времена, които никой ум не знае и не помни, Бог и дяволът работели заедно. И заедно те направили земята, а тя била малка, китна и хубава, и вечна пролет царяла. Решил тогава дяволът да я запази само за себе си и той да бъде единствен господар на това райско кътче. Не можел сила с Бога да мери, затова решил да го победи с измама и подлост. И когато един ден, Господ легнал да си почине, дяволът го изчакал да заспи дълбоко, защото бил намислил да Го вдигне и занесе до водата – където да го хвърли! Вдигнал дяволът Бога на ръце, като много внимавал да не го събуди, и тръгнал на запад – към водата. Но колкото повече го носел, толкова повече земята ставала по-голяма и не свършвала под краката му. Той така и не стигнал до водата, защото сушата стигала все по-надалеч и все понадалеч. Дяволът спрял в недоумение, поколебал се за кратко и тръгнал на изток – отново към водата. Но и тук – същата работа: земята се увеличавала, а вода не се виждала никъде. Отправил се тогава дяволът на юг, но положението не било по-различно. Объркан и запъхтян, дяволът закрачил на север, а лукавите му, тъмни очи, търсели водата. Но – не видели вода! Събудил се тогава Бог, а дяволът му рекъл : – Боже, толкова прекрасна земя създадохме! И аз те носих до четирите є краища, за да я направя по-голяма и да є се радваме повече. Нали добре сторих? Господ го погледнал и му казал: – Дяволе, ти си баща на лъжата, но мен – не можеш да излъжеш! Не да направиш земята голяма, а неин господар искаше да станеш и от мен да се отървеш! Но, аз ще продължа с теб да работя, защото още си ми нужен. От теб ще идва лошото на земята, за да разберат хората, кое е добро! Мъчнотии ще създаваш – за да ги изпитвам! Ти ще учиш людете ми как да орат и копаят земята, а аз – как да сеят и жънат! Ти ще даваш земните условия, а аз ще ги уча как да ги използват! Такава е Волята ми, така и ще бъде!

34 Îðåíäà

Êàðòèíèòå ñà îò öèêúëà “Áîãîìèëè” íà Ëèëè Äèìêîâà.

Îðåíäà 35

ÒÅÊÑÒ È ÑÍÈÌÊÈ ÂÈÎËÈÍÀ ÃÅÎÐÃÈÅÂÀ

Там някъде... в "ничия земя" Ñåëî Ãîëåøîâî ñå íàìèðà â ïîäíîæèåòî íà ïëàíèíàòà Ñëàâÿíêà, â ðåçåðâàòà "Àëè áîòóø". Íà òîâà ìÿñòî ñðåä äåâñòâåíàòà ïðèðîäà ìîæåø äà ñå ïî÷óâñòâàø êàòî â åñòåñòâåíà áîòàíè÷åñêà ãðàäèíà, êîÿòî ïîðàäè íåäîñòúïíîñòòà ñè å çàïàçèëà è äî äíåñ ïúðâè÷íèÿ ñè âèä è êðàñîòà. Íÿêúäå òàì, íà 1134ì.í.â., å ñãóøåíî ñåëî Ãîëåøîâî, äàëå÷ îò öèâèëèçàöèÿòà. Ãîëåøîâî èìà áîãàòî èñòîðè÷åñêî ìèíàëî. Ñïîðåä àðõåîëîçèòå â îêîëíîñòèòå íà ñåëîòî èìàëî ïîñåëèùåí æèâîò îùå îò âðåìåòî íà íîâîêàìåííàòà åïîõà (5000 ã. ïð. Õð.). Èìåòî Ãîëåøîâî ñå ñðåùà çà ïúðâè ïúò â îñìàíñêèÿ ðåãèñòúð îò 1611 ã. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å òî å ðàçøèðåíî îò "ãîëåø", êîåòî îçíà÷àâà "ãîëî" íàñåëåíî ìÿñòî.  êðàÿ íà XIX â. â ñåëîòî æèâåÿò 1250 áúëãàðè, äíåñ – åäâà 49 ïîñòîÿííè æèòåëè. Ìíîãî õîðà ñå ïðèíóäèëè äà íàïóñíàò òîâà êèòíî ñåëöå ñëåä 1948 ã., êîãàòî çàïî÷âà èçãðàæäàíåòî íà êëüîí, êîéòî îïàñâà ñ áîäëèâà òåë þæíèòå ïîêðàéíèíè íà ñòðàíàòà. Ìåæäó íåãî è äåéñòâèòåëíàòà äúð-

36 Îðåíäà

æàâíà ãðàíèöà ñå ïðîñòèðà 10 – êèëîìåòðîâà èâèöà, èçâåñòíà êàòî "Íè÷èÿ çåìÿ".  ñòðîãî îõðàíÿâàíàòà òåðèòîðèÿ îñòàâàò íèâè, ëîçÿ è öåëè ñåëà, è åäíî îò òÿõ å Ãîëåøîâî. Çà âëèçàíåòî â Íè÷èÿòà çåìÿ áèëè âúâåäåíè ñïåöèàëíè ðàçðåøèòåëíè, ìèíàâàëî ñå ïðåç âúîðúæåíà îõðàíà. Îáðàáîòâàíåòî íà çåìèòå áèëî çàòðóäíåíî è ïîñòåïåííî Ãîëåøîâî ñå îáåçëþäèëî. Âïå÷àòëÿâàùà è èíòåðåñíà å àðõèòåêòóðàòà â ðàéîíà. Ïîâå÷åòî îò êúùèòå â Ãîëåøîâî ñà ñòðîåíè ïî åäèí è ñúùè íà÷èí – äî ïúðâèÿ åòàæ ñ êàìúíè è êàë, âúðõó íåãî å ïîñòàâåí ñîëèäåí ãðåäîðåä è äþøåìå, à âòîðèÿò å îò ïëåòåíèöà è ìàçèëêà ïî íåÿ. Ïîêðèâèòå ñà ñàìî ñ êåðåìèäè, íÿìà êàìåííè òèêëè (ïëî÷è), êàêòî â äðóãè ñåëèùà.  ïðèçåìíèÿ åòàæ ñå íàìèðàò òàêà íàðå÷åíèòå "äâîðîâå", â êîèòî ñå ñúõðàíÿâàò äúðâàòà çà îòîïëåíèå, íÿêîè ñåëñêîñòîïàíñêè ñå÷èâà è èíâåíòàð. Òóê ñà îáîñîáåíè è ñïåöèàëíè ïîìåùåíèÿ çà ðàáîòíèÿ äîáèòúê ñ ÿñëè çà õðàíåíå. Íàñåëåíèåòî ãè íàðè÷à "êåòüîê" (îáîð). Ïîâå÷åòî îò êúùèòå ñà ñëåïåíè åäíà äî äðóãà, êà-

Îðåíäà 37

òî â îòäåëíè ÷àñòè íà ñåëîòî òåçè "êîëîíèè" ñòèãàò äî 10-15. Ïî÷òè íÿìà ñåëñêî æèëèùå áåç äâîðíî ìÿñòî çà îâîùíà èëè çåëåí÷óêîâà ãðàäèíà. Ãîëÿìà ÷àñò îò ãîëåøîâñêèòå êúùè èìàò äâà âõîäà è èçõîäà, ïðåäíàçíà÷åíè åäíîâðåìåííî çà óêðèâàíå èëè áÿãñòâî ïðè îïàñíîñò.  ñåëîòî èìà îñåì ñòàðèííè êàìåííè ìîñòà íà ìàëêàòà ðåêè÷êà. Ìðàìîðñêèÿò ìîñò (1848 ã.) ñå ïîëçâà è ñ èìåòî íà óìèðîòâîðèòåë. Ëåãåíäà ãëàñè, ÷å ïðåäè ãîäèíè, êîãàòî êàâãà èçïðàâåëà åäèí ñðåùó äðóã õîðà îò ñåëîòî, êìåòúò ãè ïðàùàë ïðè ñúäèÿòà â Ñâ. Âðà÷ (äí. ãð. Ñàíäàíñêè), íî ïðè óñëîâèå äà ìèíàò êúñíî ñëåä ïîëóíîù ïðåç ìîñòà. Íàé-÷åñòî ñòèãíàëèòå äî òàì ñå ñïèðàëè íà ñðåäàòà ìó, ñòèñêàëè ñè ðúöå, äàâàëè ñè ïðîøêà è ïî æèâî – ïî çäðàâî ñå ïðèáèðàëè ó äîìà. Ïî òîçè ìîñò å ìèíàëà ïðåç 1903 ã. ÷åòàòà íà Ïåéî ßâîðîâ íà ïúò çà ñåëî Áåëüîâî, èçìúêâàéêè ñå íåâðåäèìà îò ñðàæåíèå êðàé Õàäæèñèìåîíîâàòà ïëåâíÿ â Ãîëåøîâî. Ïðåç 1903 ã. ßâîðîâ ñ ãðóïà ÷åòíèöè âîäè ïðîäúëæèòåëíî ñðàæåíèå ñ òóðñêèÿ àñêåð ïðè Õàäæèñèìåîíîâàòà ïëåâíÿ. Çà ñúõðàíÿâàíåòî íà èñòîðè÷åñêîòî ñúáèòèå ìåñòíèòå æèòåëè ãîäèíè ïî-êúñíî ïîäðåäèëè ìóçåéíà åêñïîçèöèÿ. Ïðåäè äâàäåñåò ãîäèíè â ïëåâíÿòà – ìóçåé, ðàçðóøàâàéêè ïîêðèâà, âëèçàò êðàäöè è îãðàáâàò öåííèòå ïðåäìåòè. Áëèçî äâàäåñåò ãîäèíè â ïëåâíÿòà âàëè äúæä, ãðåå ñëúíöå è îòìèâà îêà÷åíàòà ïî ñòåíèòå èíôîðìàöèÿ çà ñðàæåíèåòî. Ïðåç 2010 ã. îðãàíèçèðàõìå è ïðîâåäîõìå ïðîåêò çà ðåñòàâðèðàíåòî íà ïëåâíÿòà. ×åòèðèäåñåò äîáðîâîëöè îò Áúëãàðèÿ, Ãåðìàíèÿ, Õîëàíäèÿ, Áåëãèÿ è Èòàëèÿ ðàáîòèõà óñúðäíî çà âúç-

38 Îðåíäà

ñòàíîâÿâàíåòî íà ñãðàäàòà.  ìîìåíòà ìóçåÿò å îòâîðåí çà òóðèñòè. Ñåëîòî îòäàâíà å íàïóñíàòî îò ìëàäèòå, íî æèòåëèòå íå ãóáÿò íàäåæäà, ÷å åäèí äåí äåöàòà èì ùå ñå âúðíàò. Øåïàòà âúçðàñòíè õîðà, îñòàíàëè òóê, ïðîäúëæàâàò äà ïåÿò ìíîãîãëàñíèòå ñè ïåñíè â òúæíè è ïðàçíè÷íè ìîìåíòè. È äà ðàçêàçâàò çà ñòàðèòå òðàäèöèè â Ãîëåøîâî. Êàòî íàïðèìåð çà îáè÷àÿ íàðå÷åí "Îïàñàëêà"... Ïðåäè ãîäèíè ìëàäèòå ìúæå îò ñåëîòî îòèâàëè "íà ïå÷àëáà" (íà ðàáîòà â ÷óæáèíà). Ïî îíîâà âðåìå ðîäèòåëèòå, êîèòî èìàëè ñèíîâå çà æåíåíå, èçáèðàëè ñíàõàòà. Êîãàòî õàðåñàëè íÿêîå ìîìè÷å, òå îòèâàëè â äîìà ìó è ñå óãîâàðÿëè ñ áúäåùèòå ñâàòîâå.  óâåðåíèå íà òîâà, ÷å ñèíúò èì å âå÷å çà æåíåíå, òå äàâàëè ïàíòàëîí îò íåãî, à â çàìÿíà âçèìàëè êîøóëÿ îò ìîìàòà. Îùå íà äðóãèÿ äåí èçïðàùàëè õàáåð (èçâåñòèå) íà ñèíà ñè ïî ñïåöèàëåí ÷îâåê, ÷å òîé âå÷å å ñãîäåí è òðÿáâà äà ñè äîéäå çà Âåëèêäåí, çà äà ñå îïîçíàå ñ ìîìàòà è äà íàïðàâÿò "îïàñàëêà" – äà ïîäàðÿò íà ãîäåíèöàòà çàáðàäêà, êîëàí è îáóâêè. Ñëåä òàçè ìàëêà áðà÷íà öåðåìîíèÿ îáà÷å íå ñå ðàçðåøàâàëà áðà÷íà íîù. Ìîì÷åòî îùå ñúùèÿ äåí çàìèíàâàëî îòíîâî è ñå âðúùàëî ÷àê ñëåä 1 ãîäèíà çà ñâàòáàòà. Âúïðåêè ÷å èçáîðúò áèë ïðàâåí îò ðîäèòåëèòå, íÿìàëî íèêàêâè ðàçâîäè. Âñè÷êè æèâååëè â ìèð è ñúãëàñèå, ïî íÿêîëêî ñåìåéñòâà â åäíà êúùà – òðèìà – ÷åòèðèìà áðàòÿ ñ æåíèòå è äåöàòà ñè. Òîçè ïàòðèàðõàëåí îáè÷àé å áèë ïðîäèêòóâàí, ðàçáèðà ñå, îò ñîöèàëíè ïðè÷èíè. Íî òîé ñâèäåòåëñòâà è çà çäðàâèÿ ìîðàë íà íàñåëåíèåòî. Åæåãîäíî íà 8 ñåïòåìâðè â ñåëîòî ñå ïðîâåæäà òðàäèöèîíåí ñúáîð, íà-

Îðåíäà 39

ðè÷àí îò ìåñòíèòå "Ðîæåí". Íà ïîëÿíàòà îêîëî õðàìà "Óñïåíèå Áîãîðîäè÷íî" ñå ñúáèðàò õîðà, ÷èåòî ïîòåêëî å îò Ãîëåøîâî, íî æèâåÿò ðàçïðúñíàòè ïî öåëèÿ ñâÿò. Âñåêè ðîä èìà ñâîå ìÿñòî â äâîðà íà õðàìà, êúäåòî ïîäðåæäà áîãàòàòà ñè ïðàçíè÷íà òðàïåçà. Çà âòîðà ïîðåäíà ãîäèíà â áëèçîñò äî ñåëîòî ùå ñå ïðîâåäå " Tangra eco art dance festival". Ôåñòèâàëúò ùå áúäå â ïåðèîäà 29 àâãóñò – 2 ñåïòåìâðè. Õîðà îò öÿë ñâÿò ñå ñúáèðàò íà òîâà ìÿñòî, çà äà ïî÷åðïÿò åíåðãèÿ îò âåëè÷åñòâåíàòà ïëàíèíà Ñëàâÿíêà ïîä ðèòìèòå íà ìóçèêàòà. Àêî ðåøèòå äà ïîñåòèòå ñåëî Ãîëåøîâî è äà ðàçãëåäàòå ñòàðèííàòà àðõèòåêòóðà èìà êúäå äà ñå íàñòàíèòå. Ìîæåòå äà îòñåäíåòå â êúùèòå íà ìåñòíèòå æèòåëè, êîèòî ñ óäîâîëñòâèå ùå âè íàñòàíÿò è íàãîñòÿò. Õèæà Èçâîðà è õèæà Ñëàâÿíêà ñà äðóãèÿ âàðèàíò, àêî òúðñèòå ïîâå÷å

40 Îðåíäà

óäîáñòâà. Äâåòå õèæè ñà áèâøè ãðàíè÷íè çàñòàâè, êîèòî äíåñ ñà îñíîâíèòå ìåñòà çà îòñÿäàíå íà ïîñåòèòåëèòå íà äåâñòâåíàòà ãðàíè÷íà ïëàíèíà Ñëàâÿíêà, èçâåñòíà è ïîä èìåòî "Àëèáîòóø". Ïðåäñòàâëÿâàò ìàñèâíè äâóåòàæíè ïîñòðîéêè, âîäîñíàáäåíè è åëåêòðèôèöèðàíè. Ðàçïîëàãàò ñ îêîëî 50 ìåñòà, ðàçïðåäåëåíè â ñòàè, ñúñ ñîáñòâåíè ñàíèòàðíè âúçëè. Ñòàèòå ñà ðåìîíòèðàíè è ñ íîâè ìåáåëè. Íà ïåòíàäåñåò ìèí. îò õèæà "Èçâîðà" ñå íàìèðà "Èçâîðà" – êàðñòîâ èçâîð ñ äåáèò äî 1200 ëèòðà/ñåê, êîéòî äàâà íà÷àëîòî íà Ïåòðîâñêà ðåêà. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å âîäèòå ìó èäâàò îò êàðñòîâèòå ôîðìàöèè íà ïëàíèíàòà Ñëàâÿíêà.  öåíòúðà íà ñåëîòî èìà ìåõàíà, êúäåòî ñúùî ìîæåòå äà õàïíåòå è ïèéíåòå. Àêî ïðåäïî÷èòàòå äà ñåäíåòå íà ðàçäóìêà ñ ãîëåøîâàëèè, ìîæå äà îòèäåòå è â ñåëñêèÿ õîðåìàã.

Ñåëîòî ñå íàìèðà â îáùèíà Ñàíäàíñêè, íà 46 êì. îòñòîÿíèå îò ãðàä Ñàíäàíñêè. Àêî ïîñåòèòå ñåëîòî è ñå èíòåðåñóâàòå îò ìåñòíèòå ÿñòèÿ, ìåñòíèòå õîðà ùå âè ãîñòÿò ñ ìóøíèöè (ñóøåí íåáåëåí áîá), ñúñ ñóäæóê, êúðâàâèöà, ñâèíñêè äæîëàí è ñëàíèíà. Ãîëåøîâàëèè ñå ñëàâÿò è ñ äîìàøíîòî ñèðåíå è èçâàðà. Ïðèãîòâÿò è áóëãóðíèöà – âèä íàëîæåíà áàíèöà ñ ïå÷åíè êîðè è áóëãóð. Ïðåç 2006 ã. å ñúçäàäåí èíôîðìàöèîíåí ñàéò çà ñåëîòî, ñ èäåÿòà çà ñúõ-

ðàíÿâàíå íà òðàäèöèèòå è ñïîìåíèòå îò îòìèíàëèòå âðåìåíà. Òîé å è îñíîâíèÿò èçòî÷íèê íà èíôîðìàöèÿ çà òóðèñòè îò âñè÷êè êðàèùà íà Áúëãàðèÿ. Ñúñ ñúçäàâàíåòî íà ñàéòà èäâà è íàäåæäàòà – çàñèëâà ñå òóðèñòè÷åñêèÿò èíòåðåñ, à îòòàì è íàäåæäàòà çà ñúæèâÿâàíåòî è îáëàãîðîäÿâàíåòî ìó. Èìåííî ñàéòúò, www.goleshovo.dir.bg, å ïðè÷èíà ñåëîòî äà ñïå÷åëè êîíêóðñà çà ìàëêî èçâåñòíè ìåñòà – "Ìîÿò êðàé å íàé" – íà ÁÍÒ ïðåç 2009 ã.

42 Îðåíäà

Ñíèìêà Ïåòúð Ñàâîâ

ÒÅÊÑÒ È ÑÍÈÌÊÈ ÀÒÀÍÀÑ ÏÀÍ×ÅËÈÅÂ

Славянка –

непознатата планина Âíóøèòåëíàòà êàìåííî-ìðàìîðíà ñíàãà íà Ñëàâÿíêà íè êàðà äà èçïàäàìå â ïî÷óäà è íåìååì ïðåä íåéíàòà êðàñîòà – ïèøå çà íåÿ ïðåç 60-òå ãîäèíè íà ìèíàëèÿ âåê ãåîëîãúò ïðîô. Ãåîðãè Ê. Ãåîðãèåâ, åäèí îò íàé-äîáðèòå ïîçíàâà÷è íà ïëàíèíàòà. È íàèñòèíà, îòêúäåòî è äà ÿ ïîãëåäíåì, ïðàâè ñèëíî âïå÷àòëåíèå íåéíàòà âåëè÷åñòâåíà, ÿðêî èçðàçåíà êóïåíîâèäíà ôîðìà. Òÿ ñå èçâèñÿâà ñàìîòíî íà õîðèçîíòà è êàòî ìàãíèò ïðèâëè÷à ëþáèòåëèòå íà âèñîêîïëàíèíñêèÿ òóðèçúì. Ñëàâÿíêà ïëàíèíà, íàðè÷àíà è ñúñ ñòàðîòî ñè èìå Àëèáîòóø, ñå íàìèðà

44 Îðåíäà

þæíî îò ëåãåíäàðíèÿ Ïèðèí, íà ãðàíèöàòà íè ñ Ãúðöèÿ. Ïî ãëàâíîòî ´ áèëî ìèíàâà áúëãàðî-ãðúöêàòà ãðàíèöà, êàòî ïî-ãîëÿìàòà ´ è ïî-èíòåðåñíà ÷àñò îñòàâà â íàøà òåðèòîðèÿ. Ñòàðîòî èìå íà ïëàíèíàòà å ñâúðçàíî ñ íÿêîëêî ëåãåíäè, ïðåïðåäàâàíè â ðàçëè÷íè âàðèàíòè îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Ñïîðåä åäíà îò òÿõ "â ñòàðî âðåìå íà ãîëÿìà ïîëÿíà â ñåâåðíîòî ïîäíîæèå íà ïëàíèíàòà ñòàâàë åæåãîäíî ãîëÿì åñåíåí ïàíàèð. Òîé áèë ïîñåùàâàí îò æèòåëèòå íà îêîëíèòå ñåëà îò Ìåëíèøêî è Íåâðîêîïñêî (Ãîöåäåë÷åâñêî). Íà ïàíàèðà ðåäîâåí ïîñåòè-

òåë áèë è Àëè áåé – âèäåí è âëèÿòåëåí îñìàíëèÿ, ãîñïîäàð îò áëèçêîòî ñåëî Ëúêè. Òðúãâàéêè íà ïàíàèð, îò ñòðàõ è ïðåäïàçëèâîñò, òîé ñëàãàë ëèðèòå ñè (òóðñêè çëàòíè ìîíåòè) â áîòóø, êîåòî íå áóäåëî ñúìíåíèå. Òîâà îáà÷å íàó÷èë êîìèòà, êîéòî ðåäîâíî áðîäåë èç òåçè ìåñòà. Íà åäèí ïàíàèð òîé ðåøèë íà âñÿêà öåíà äà îòêðàäíå ïàðèòå íà Àëè áåé. Öÿë äåí äåáíåë êàê äà èçìúêíå íåçàáåëÿçàíî áîòóøà ñ ëèðèòå. È êîãàòî êúñíî ñëåä îáÿä, ñëåä ðàçãàðà íà òúðãîâèÿòà, ñòðàæàòà íà Àëè áåé ñå ïîîòâëÿêëà, äîâîëíà, ÷å äåíÿò ìèíàâà ñïîêîéíî, êîìèòàòà ãðàáíàë áîòóøà, õóêíàë äà áÿãà ñ âñå ñèëà è â ìèã ïîòúíàë â æúëòîçåëåíèòå äåáðè íà ïëàíèíàòà. Ñòðàæàòà óäàðèëà çàëï ñëåä íåãî è íàäàëà âèê: "Àëè áåé áîòóøà! Àëè áåé áîòóøà!". Òÿ çàïúëçÿëà áúðçî ïî ñêëîíà, çà äà ãî äîãîíè, íî ñìåëèÿò è áúðç õàéäóòèí, çàêðèëÿí îò ãúñòàòà ãîðà, ïðåõâúðëèë áèëîòî íà ïëàíèíàòà, áåç äà áúäå íàñòèãíàò. Ñòðàæàòà, îò÷àÿíà è ñìàçàíà îò óìîðà, ñå âúðíàëà ïðè ñâîÿ ãîñïîäàð è óâåäîìèëà, ÷å êîìèòàòà ïðåõâúðëèë áàèðà è íåóñïåëè äà ãî çàëîâÿò. Òîãàâà òóðñêèÿò áåé ñå ïðîâèêíàë: "Õàëàë äà òè å, áóëãàð êîìèòà, íà Àëè áåé áîòóøà, çàðàäè ãîëÿìàòà òè õðàáðîñò!". È ïðåïîðú÷àë ïàíàèðúò äà ñå ïðåìåñòè â ñ. Òåðëèç, à íà ïëàíèíàòà îñòàíàëî èìåòî Àëèáîòóø. Äðóãà ëåãåíäà, âúç îñíîâà íà çàïàçåíè ïðåäàíèÿ îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå, ïðåñúçäàâà ïèñàòåëÿò Ïàâåë Ñïàñîâ. Ëþáîâòà ìåæäó õàéäóòèíà Èëèÿ, íàðè÷àí îùå Àëè Ñòðàøíèêà, îëèöåòâîðÿâàù íàðîäíèÿ çàêðèëíèê è áåäíàòà äåâîéêà Ìàðèÿ, å â îñíîâàòà íà òàçè ëåãåíäà. Èëèÿ áèë âîéâîäà íà äðóæèíà è îòìúùàâàë íà íàðîäíèòå èçåäíèöè çàðàäè òåãëèëàòà íà ñèðîìàñèòå. Èìåòî âñÿâàëî ñòðàõ ó ãîñïîäàðèòå – òóðöè è ÷îðáàäæèè. Ñëàâàòà ìó íà áåçñòðàøåí

íàðîäåí çàêðèëíèê, èçâúðøèë ìíîãî äîáðèíè, ñòàíàëà ïðè÷èíà îáèêíîâåíèòå õîðà äà ãî áîãîòâîðÿò è äà ðàçíàñÿò èìåòî ìó îò ñåëî íà ñåëî. Íî ñìåëèÿò õàéäóòèí áèë çàëîâåí. Ïàøàòà ãî îñúäèë äà îáóå áîòóøè, ïúëíè ñ âðÿëà ñìîëà è ñ òÿõ äà èçêà÷è ãîëèÿ ñêàëèñò âðúõ, íàðå÷åí ñëåä òîâà Àëèáîòóø. Ìàëêî ïðåäè äà èçâúðøè è òîçè ïîäâèã, Èëèÿ ïàäíàë ñìúðòíî óìîðåí.  ìèãîâåòå ïðåäè ñìúðòòà ñè âîéâîäàòà îòïðàâèë ïîñëåäíèòå ñè äóìè êúì ñåëÿíèòå, çà ÷èåòî äîáðî ñå áîðèë: "Âèå äà ñòå æèâè, áðàòÿ!". Ïðåç ïîñëåäíèòå äåñåòèíà ãîäèíè Ñëàâÿíêà å õèò çà òóðèñòèòå, îñîáåíî çà òåçè îò âúòðåøíîñòòà íà ñòðàíàòà. Ïëåíÿâà ïîñåòèòåëèòå ñ èçêëþ÷èòåëíî ñòðúìíèòå ñè ñêëîíîâå, ñ íåâåðîÿòíàòà ãëåäêà êúì âñè÷êè ïîñîêè îò íàé-âèñîêèòå ´ âúðõîâå, ñ áîãàòîòî áèîðàçíîîáðàçèå è ñ íåïîäîçèðàíèòå êðàñîòè, ñêðèòè â ïàçâèòå é. Ïúðâåíåöúò íà Ñëàâÿíêà å Ãîöåâ âðúõ (2212 ì.), ðàçïîëîæåí íà ñàìàòà ãðàíè÷íà áðàçäà. Îò 37 ïëàíèíè â Áúëãàðèÿ òÿ å íà øåñòî ìÿñòî ïî âèñî÷èíà ñëåä Ðèëà, Ïèðèí, Ñòàðà ïëàíèíà, Âèòîøà è Îñîãîâî. Òîâà, êîåòî îòëè÷àâà Ñëàâÿíêà îò äðóãèòå ïëàíèíè, å íåéíàòà ñâîåîáðàçíà, èíòåðåñíà ôëîðà è ôàóíà. Ìîæå áè íÿìà äðóãà ïëàíèíà â Áúëãàðèÿ, ñ èçêëþ÷åíèå íà Ñòðàíäæà, ñ òàêîâà ãîëÿìî ðàñòèòåëíî ðàçíîîáðàçèå. Íÿêîè îò òðåâèñòèòå ïðåäñòàâèòåëè ñà íîâè çà íàóêàòà èëè çà ñòðàíàòà íè, äðóãè íå ñå ñðåùàò äîðè â ñúñåäíèòå Ïèðèí, Ðîäîïè è Áåëàñèöà. Òîçè ôàêò, à è ðàçëè÷èÿòà â ãåîëîæêèÿ ñòðîåæ ìåæäó Ñëàâÿíêà, èçãðàäåíà îò ìðàìîðèçèðàíè âàðîâèöè è áëèçêèÿ Þæåí Ïèðèí, êúäåòî ïðåîáëàäàâà ãðàíèòúò, ïîòâúðæäàâà ìíåíèåòî, ÷å òÿ å ñàìîñòîÿòåëíà ïëàíèíà, à íå þæíî ðàçêëîíåíèå íà Ïè-

Îðåíäà 45

ðèí, êàêòî ñà ìèñëeëè â ìèíàëîòî èçñëåäîâàòåëèòå ´. Ïðåäè ìèëèîíè ãîäèíè òÿ å ñòúð÷àëà ñàìà íàä íÿêîãàøíèòå ïàëåîçîéñêè ìîðåòà. Çàòîâà ðåäèöà ðàñòåíèÿ è æèâîòíè òóê ïðîèçõîæäàò îò ïî-ñòàðè ãåîëîæêè âðåìåíà è ñà ñðîäíè íà äðóãè îò Ìàëà Àçèÿ, Êàâêàç, Àðìåíèÿ, Ìåñîïîòàìèÿ, òà äîðè îò Ìîíãîëèÿ, ßïîíèÿ è Ìàðîêî. Öÿëîòî òîâà ðàçíîîáðàçèå íÿêîè èçñëåäîâàòåëè îáÿñíÿâàò ñ õàðàêòåðà íà ïî÷âèòå, ñ ïîñòîÿííèòå íîùíi âëàãà è õëàäèíà, èäâàùè îò áëèçêèÿ Ñðåäèçåìíîìîðñêè áàñåéí, êàêòî è ïðåêîìåðíàòà ñóõîñò, ïðè÷èíåíà îò ñèëíîòî þæíî ñëúíöå. Èìåííî òàçè âëàãà è ãîëÿìà ãîðåùèíà ñà áëàãîïðèÿòíà ñèëà çà èçêëþ÷èòåëíî ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå íà ðàñòèòåëíîñòòà, êîåòî íå ìîæå äà ñå âèäè â äðóãèòå áúëãàðñêè ïëàíèíè. Íàé-èíòåðåñíà å ðàñòèòåëíîñòòà â ãîëåìèÿ Õàìáàðîâ äîë, ðàçïîëîæåí â ñåâåðíàòà ÷àñò íà ïëàíèíàòà, ñåâåðîèçòî÷íî ïîä Ãîëÿì Öàðåâ âðúõ.  íåãî è ïî ñêëîíîâåòå ìó ïðåç ëÿòîòî òðåâèñòèòå âèäîâå îáðàçóâàò ñúùèíñêè ïúñòðîöâåòåí êèëèì – åñòåñòâåíà áîòàíè÷åñêà ãðàäèíà. ×àñò îò òðåâèñòèòå ðàñòåíèÿ ñå îòëè÷àâàò ñ åäðèíà íà ñòåáëà, ëèñòà è öâåòîâå ñúñ ñèëíà ìèðèçìà, ñ ìíîãîñòúáëèå è ìíîãîöâåòèå. Òîãàâà è âúçäóõúò òóê âëèÿå ïðèÿòíî è çäðàâîñëîâíî âúðõó ÷îâåøêèÿ îðãàíèçúì. Ñðåùàò ñå è âå÷íîçåëåíè õðàñòè. Ïîðàäè ñðåäèçåìíîìîðñêîòî âëèÿíèå, âåãåòàöèîííèÿò ïåðèîä íà íÿêîè ðàñòåíèÿ å äîñòà ïðîäúëæèòåëåí. Öúôòÿùè ðàñòåíèÿ èìà îò êðàÿ íà çèìàòà äî êðàÿ íà åñåíòà. Çàðàäè òîâà îùå â 1933ã. ïðèðîäîèçñëåäîâàòåëÿò Àë. Äðÿíîâñêè ïðåäëîæèë òÿ äà ñå ïðåèìåíóâà Êèòêà ïëàíèíà, à áîòàíèêúò-èçñëåäîâàòåë Ñò. Êîæóõàðîâ ïèøå çà íåÿ, ÷å

46 Îðåíäà

ïðåäñòàâëÿâà "åäèí îò íàé-êðàñèâèòå åñòåñòâåíè àëïèíåóìè â Åâðîïà". Ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò Ñëàâÿíêà å â îáñåãà íà áèîñôåðåí ðåçåðâàò "Àëèáîòóø", ñúçäàäåí ïðåç 1951ã. è íåêîëêîêðàòíî ñëåä òîâà ðàçøèðÿâàí. Íàé-åìáëåìàòè÷íàòà áèëêà â ðåçåðâàòà å ïðî÷óòèÿò ïèðèíñêè ÷àé (Ñèäåðèòèñ ñêàðäèêà), êîèòî íàìèðà øèðîêî ïðèëîæåíèå â íàðîäíàòà ìåäèöèíà.  Ñëàâÿíêà ïðàâè âïå÷àòëåíèå ãîëÿìîòî ðàçïðîñòðàíåíèå è âèäîâî ðàçíîîáðàçèå íà ïåïåðóäíàòà ôàóíà. Îñîáåíî èíòåðåñíà å åäðàòà ïåïåðóäà Êîìàðîâà âå÷åðíèöà, íàìåðåíà çà ïðúâ ïúò â Åâðîïà òóê è â Êðåñíåíñêèÿ ïðîëîì. Òîâà áèëî ãîëÿìà èçíåíàäà çà ñïåöèàëèñòèòå, òúé êàòî âèäúò å ñðåäíîàçèàòñêè. Îò íàé-ñòàðè âðåìåíà Ñëàâÿíêà å ñâúðçàíà ñ æèâîòà è áèòà íà òóêàøíîòî íàñåëåíèå. Îùå ñå íîñÿò ëåãåíäè çà ñòàðè õàðàìèè è êîìèòè, çà âîéâîäè è õàéäóøêè ÷åòè, áðîäèëè èç ïëàíèíàòà ñ îðúæèÿ â ðúêà çà îñâîáîæäåíèåòî íà òîçè êðàé îò îñìàíñêèÿ äåñïîòèçúì. Ñ âàæíî ñúáèòèå îò èñòîðèÿòà íà òîçè êðàé å ñâúðçàíà ïåùåðàòà Êàïå, ðàçïîëîæåíà ñåãà â ãðúöêà òåðèòîðèÿ.  êðàÿ íà ÿíóàðè 1903 ã. â ñ. Êàðàêüîé òàéíî ñå ñúáèðàò îêîëî 80 îò íàé-àêòèâíèòå äåéöè îò Ñåðñêè ðåâîëþöèîíåí îêðúã, çà äà îáñúäÿò ïðèáúðçàíîòî ðåøåíèå â Ñîëóí çà îáÿâÿâàíå íà âúñòàíèå ñðåùó îñìàíñêîòî èãî. Ïðèñúñòâàò Ãîöå Äåë÷åâ, Ïåéî ßâîðîâ, ßíå Ñàíäàíñêè, Äèìèòúð Ãóùàíîâ è äðóãè. Ñëåä êðàÿ íà ñúâåùàíèåòî âñè÷êè ñå îòïðàâÿò êúì ïëàíèíàòà – â ïåùåðàòà Êàïå, êúäåòî, íåîáåçïîêîÿâàíè îò íèêîãî, ÷åòíèöèòå ñå çàïîçíàâàò êàê äà áîðàâÿò ñ âçðèâíè âåùåñòâà. Ñëåä âòîðèÿ äåí âðåìåòî ñå âëîøàâà è ÷åòíèöèòå ðåøàâàò äà îñòàíàò îùå íÿêîëêî äíè â ïåùåðàòà, îïèñàíà îò ßâîðîâ â "Õàé-

Ñèäåðèòèñ ñêàðäèêà Îðåíäà 47

äóøêè êîïíåíèÿ". Ñ ãîëÿìî õóäîæåñòâåíî ìàéñòîðñòâî ïîåòúò-ðåâîëþöèîíåð îòðàçÿâà èíòåðåñíî ïðåêàðàíèòå âå÷åðè â ïåùåðàòà ñ íÿêîëêîòî áóéíè îãíüîâå è íàñÿäàëè îêîëî òÿõ ìóñòàêàòè ìúæå ñ íàé-ðàçëè÷íè ÷åòíè÷åñêè íîñèè, ïðåïàñàíè ñ ïàòðîíäàøè è ïèùîâè, ñ íîæîâå èëè ÿòàãàíè, ñ ïàëàñêè è ò.í. Íà òåçè ñìåëè ìúæå íå ñà áèëè ÷óæäè è âåñåëèÿòà – ïååëè ñà ñå ïåñíè çà ìàéêà Ìàêåäîíèÿ, èãðàåëè ñà ñå õàéäóøêè õîðà. Íà 6 ôåâðóàðè âñè÷êè íàïóñêàò ïåùåðàòà è ïîåìàò ïúòÿ ñè. Ñàìî ñëåä 3 ìåñåöà â áëèçêîòî ñåëî Áàíèöà, Ñåðñêî, íàé-âèäíèÿò îò òÿõ, ëåãåíäàðíèÿò Äåë÷åâ, íàìèðà ñìúðòòà ñè.  ñëåäâàùèòå äâà ìåñåöà ßâîðîâ è ÷åòíèêúò Ìèöî Êèðèëèåâ ïðåáèâàâàò òàéíî â ñ. Ëåõîâî, êúäåòî ïîäãîòâÿò è èçäàâàò âñÿêà ñåäìèöà ðåâîëþöèîíåí ëèñò "Ñâîáîäà èëè ñìúðò" è ãî èçïðàùàò ïî êóðèåðè èç âñè÷êè êðàèùà íà Ìàêåäîíèÿ.  íà÷àëîòî íà ìàé, íà ïúò çà îêðúæíèÿ êîíãðåñ â ñ. Ëîâ÷à, ïðè òÿõ èäâàò øåñòèìàòà äåëåãàòè îò ðàçëîæêàòà ðåâîëþöèîííà îðãàíèçàöèÿ. Ìåæäó òÿõ Àðàäîí Òîòåâ, Ëàçàð Êîë÷àãîâ è áàùàòà íà ïîåòà Íèêîëà Âàïöàðîâ – Éîíêî. Âñè÷êè çàåäíî (âå÷å îñåì äóøè) òðúãâàò çà ñåëî Ëîâ÷à, íî â Ãîëåøîâñêî çåìëèùå ñà çàáåëÿçàíè îò ìíîãîáðîåí àñêåð è ñå çàâúðçâà ëþòà áèòêà, êîÿòî ïðîäúëæàâà öÿë äåí. ×åòíèöèòå ñå óêðåïâàò â êàìåííà ïëåâíÿ, íî ïîñòåïåííî òóðöèòå ãè îáãðàæäàò îò âñè÷êè ñòðàíè. Åäâà âå÷åðòà â òúìíèíàòà óñïÿâàò íåçàáåëÿçàíî äà íàïóñíàò ïëåâíÿòà è ïðîáèâàéêè îáðú÷à, êàòî ïî ÷óäî äà ñïàñÿò æèâîòà ñè.  ïåðèîäà 1944-1989 ã. Ñëàâÿíêà, êàòî ãðàíè÷íà çîíà å ïî÷òè íåïîñåùàâàíà. Ïîäîáðÿâàíåòî íà âçàèìîîòíîøåíèÿòà íè ñúñ ñúñåäíà Ãúðöèÿ, à è öÿëîñòíîòî îòâàðÿíå íà ñòðàíàòà íè êúì åâðîïåéñêèòå äúðæàâè, å ïðè÷èíà äíåñ çà

48 Îðåíäà

áåçïðåïÿòñòâåíî ïîñåùåíèå è çàïîçíàâàíå ñ íåéíèòå çàáåëåæèòåëíîñòè. Ïðèñòèãàíåòî â ïîäíîæèåòî íà Ñëàâÿíêà ìîæå äà ñå îñúùåñòâè â äâå ïîñîêè: îòêúì äîëèíàòà íà ð. Ìåñòà ïðåç Ãîöå Äåë÷åâ è ñ. Ïàðèë äî õ. "Ñëàâÿíêà" (45 ëåãëà) è îò äîëèíàòà íà ð. Ñòðóìà ïðåç Ñàíäàíñêè è ñ. Ïåòðîâî çà õ. "Èçâîðà" (50 ëåãëà). Ìàðøðóò: õ. "Ñëàâÿíêà" – Ãîëÿì Öàðåâ âðúõ – Ãîöåâ âðúõ – îêîëî 5 ÷àñà è 30 ìèíóòè Îò õèæàòà çà 15 ìèíóòè ñå äîñòèãà Ïàðèëñêèÿ ïðîõîä, êúäåòî å ãðàíèöàòà ìåæäó Ïèðèí è Ñëàâÿíêà. Îòòóê ïî ìàðêèðàíà âèåùà ñå ïúòåêà â áóêîâà, à ñëåä òîâà ñìåñåíà ãîðà, ïðåç ìåñòíîñòèòå Êúðêîëèöèòå è Âàïàòà, ñå äîñòèãà îáøèðíàòà íåðàâíà ïîëÿíà ïðè ì. Êîéíàðèòå. Ñëåä òîâà ñå íàâëèçà âúâ âåëèêîëåïíà âåêîâíà ãîðà îò ÷åðíà ìóðà, èçëèçà ñå íàä íåÿ ñðåä îáøèðíè òðåâíè ïëîùè è ñëåä îáùî 3 ÷àñà è 30 ìèíóòè èçêà÷âàíå îò õèæàòà ñå ïðèñòèãà íà íàé-êðàñèâèÿ, çàîáëåí Ãîëÿì Öàðåâ Âðúõ (2183 ì.). Îòòóê ñå ðàçêðèâà âåëè÷åñòâåíà ãëåäêà: íà ñåâåð âíèìàíèåòî ïðèêîâàâà ãîðäèÿò Ïèðèí, çàä êîéòî áëåäî ñèíåå Ðèëà; íà ñåâåðîèçòîê êàòî ðàçâúëíóâàíî ìîðå ñå ïðîñòèðàò íåîáÿòíèòå Ðîäîïè, à íà ñåâåðîçàïàä – Îñîãîâî, Âëàõèíà ïëàíèíà, Îãðàæäåí. Íà çàïàä ñå èçäèãà âåðèãàòà íà êðàéãðàíè÷íàòà Áåëàñèöà. Ñ ãîëÿìî ëþáîïèòñòâî è èíòåðåñ ñå íàáëþäàâàò ïëàíèíèòå â Ñåâåðíà Ãúðöèÿ. Íà èçòîê – þãîèçòîê ñå èçâèñÿâà ìðàìîðíàòà ñíàãà íà Áîçäàã (Ôàëàêðî), íà þãîèçòîê – ×åðíà ãîðà è Ñìèíèöà (Ìåíèêèîí), à íà þã – Øàðëèÿ (Âðîíäó). Çàä òÿõ ñà ïëîäîðîäíèòå Ñåðñêî è Äðàìñêî ïîëåòà. Ïðè äîáðà âèäèìîñò ñå î÷åðòàâàò ïëàíèíèòå íà Õàëêèäè÷åñêèÿ ïîëóîñòðîâ, íà îñòðîâ Òàñîñ, âèæäà ñå ïîíÿêîãà íà õîðèçîíòà â þãî-

çàïàäíà ïîñîêà ìèòè÷íàòà ïëàíèíà Îëèìï. Îò Ãîëÿì Öàðåâ âðúõ ñå âèæäàò 22 ïëàíèíè â Áúëãàðèÿ, Ãúðöèÿ è Ìàêåäîíèÿ, ïîâå÷åòî ñà êðàéãðàíè÷íè. Îòòóê äîáðå ñå âèæäà è ïúðâåíåöúò íà Ñëàâÿíêà Ãîöåâ âðúõ, êîéòî ïðèëè÷à íà ìàëêà ÷ó÷êà ñðåä ðàâíîòî áèëî îêîëî íåãî. Ðàçñòîÿíèåòî îò Ãîëÿì Öàðåâ âðúõ äî Ãîöåâ âðúõ ñå èçìèíàâà çà îêîëî 2 ÷àñà – âñå ïî îòêðèòî òðåâíî ïðîñòðàíñòâî. Îò íà÷àëîòî áåç ïúòåêà ïî áèëîòî íà þãîèçòîê çà 15 ìèíóòè ñå äîñòèãà ãðàíè÷íàòà áðàçäà. Ïî íåÿ ñå ñëåäè ãëàâíîòî áèëî â þæíà ïîñîêà, ñëåäâà ñïóñêàíå è îòíîâî èçêà÷âàíå â çàïàäíà ïîñîêà, çà äà ñå äîñòèãíå âúðõúò. Îò Ãîöåâ âðúõ ïàíîðàìíàòà ãëåäêà ñúùî å íåïîâòîðèìà, ïîäîáíà íà òàçè îò Ãîëÿì Öàðåâ âðúõ. Ìàðøðóò: x. "Èçâîðà" – ìåñòíîñòòà Ëèâàäà – Ãîöåâ âðúõ – îêîëî 5 ÷àñà è 20 ìèíóòè. Òîâà å âòîðèÿò ïî çíà÷åíèå ìàðøðóò â ïëàíèíàòà. Çà îêîëî 3 ÷àñà è ïîëîâèíà ñå äîñòèãà ÷óäåñíàòà ìåñòíîñò Ëèâàäà, ðàçïîëîæåíà íà 1650-1700

ìåòðà íàäìîðñêà âèñî÷èíà. Ïðîäúëãîâàòàòà íåðàâíà ïîëÿíà (â ãîðíèÿ ´ êðàé ÿ íàðè÷àò Ìàðèíà ïîëÿíà) å îáãðàäåíà ñ âåëèêîëåïíà ÷åðíîìóðîâà ãîðà. Îòòóê ñå ïðîäúëæàâà êúì âúðõà, íàâëèçà ñå â ãîðà â ñ. ×åðíà ìóðà, ñëåä êîåòî ñå èçëèçà íà îòêðèòî ìÿñòî â ïîäíîæèåòî íà âðúõ Øàáðàí (2196 ì) – âòîðè ïî âèñî÷èíà â ïëàíèíàòà. Ñëåä òîâà ñå ïðèñòèãà íà èíòåðåñíàòà ìåñòíîñò Ñóõîòî åçåðî, îùå 20 ìèíóòè èçêà÷âàíå è – åòî íè íà Ãîöåâ âðúõ. Îò ì. Ëèâàäà äî òóê ñå èäâà çà îêîëî 1 ÷àñ è 30 ìèíóòè. Ïúðâåíåöúò íà Ñëàâÿíêà Ãîöåâ âðúõ îòñêîðî å âêëþ÷åí â íàöèîíàëíîòî òóðèñòè÷åñêî äâèæåíèå "Ïîêîðèòåë íà äåñåòòå ïëàíèíñêè ïúðâåíöè". Ïîðàäè áåçâîäèåòî â ñðåäíîïëàíèíñêàòà è âèñîêîïëàíèíñêàòà ÷àñò íà Ñëàâÿíêà ïðåïîðú÷âàìå íà òóðèñòèòå, òðúãíàëè èç íåéíèòå äåáðè ïðåäâàðèòåëíî äà ñå çàïàñÿò ñ âîäà çà ïèåíå. Ïîñåòåòå Ñëàâÿíêà, çà äà èçïèòàòå ñàìè âåëè÷èåòî è êðàñîòàòà íà òàçè þæíîáúëãàðñêà ïëàíèíà.

Îðåíäà 49

ÒÅÊÑÒ È ÑÍÈÌÊÈ ÈÂÅÒÀ ÐÚÒÀÐÎÂÀ

Скритото съкровище на село Рельово

Ðàçõîæäàéêè ñå â ãúñòàòà áîðîâà ãîðà íàä ñåëî Ðåëüîâî ùå îòêðèåòå öúðêâàòà ,,Ñâ. Íèêîëà". Òÿ èçíèêâà èçâåäíúæ, êàòî â ïðèêàçêà. Âèæäàéêè ñêðîìíèÿ ´ åêñòåðèîð íèêîãà íå áèõòå ìîãëè äà ïðåäïîëîæèòå êàêâà âúëíóâàùà ãëåäêà âè î÷àêâà âúòðå. Ïðåäïîëàãà ñå, ÷å íà ìÿñòîòî, êúäåòî äíåñ ñå íàìèðà õðàìúò å ñúùåñòâó-

50 Îðåíäà

âàë äðóã, ïîñòðîåí â ïúðâèòå ãîäèíè ñëåä èäâàíåòî íà ðåëüîâöè ïî òåçè çåìè, îêîëî 1325 ã. Òîé áèë ïîñòðîåí ìåæäó ðåêèòå Ìàêëèùà è Ñòàêåâ äîë. Ïîñâåòèëè ãî íà Ñâ. Íèêîëàé ×óäîòâîðåö, àðõèåï. Ìèðëèêèéñêè, êîéòî çàåäíî ñúñ Ñâ. Àðõàíãåë Ìèõàèë å äîìèíèðàù ïàòðîí íà ñòàðèòå öúðêâè, ñòðîåíè ïðåäè 1878 ã. Òîçè ïúðâè ñåëèùåí õðàì ðåëüîâ-

öè íàïðàâèëè ìàëúê ïî ðàçìåðè, äîñòà íèñúê, èçãðàäåí îò êàìúê è ïðúñò. Âåðîÿòíî ïîðàäè íåòðàéíèòå ìàòåðèàëè, èçïîëçâàíè çà ñòðîèòåëñòâîòî, ñòåíèòå ñå ïðîïóêàëè è õðàìúò áèë ïðåä ñðóòâàíå. Ðåëüîâöè ïîñòàâèëè ãîëåìè êàìúíè â îñíîâèòå íà ñãðàäàòà è ïîèñêàëè ðàçðåøåíèå îò ñàìîêîâñêèÿ êàéìàêàìèí äà ðåìîíòèðàò ñãðàäàòà. Èñòèíñêàòà öåë íà ðåëüîâöè îáà÷å áèëà ïîñòðîÿâàíåòî íà ñúâñåì íîâ õðàì ñ ïî-ãîëåìè ðàçìåðè. Çà äà ïîñòèãíàò öåëòà ñè åäíà íîù ðåëüîâöè ñå ñúáðàëè, áóòíàëè êàìåííèòå ïîäïîðè è õðàìúò ðóõíàë. Íå ñëåä äúëãî çàïî÷íàë è òàéíèÿò ãðàäåæ íà íîâèÿ õðàì, êàòî ðåëüîâöè ðàáîòèëè ïðåç äåíÿ, à ïðåç íîùòà ïîêðèâàëè ñúñ ñëàìà èçãðàäåíîòî. Ñïîðåä åäíà îò ëåãåíäèòå, êîãàòî âèäÿë, ÷å ïîñòàâÿò îñíîâèòå íà íîâèÿ õðàì, ðåëüîâåöúò Ñòîéíå Àíãåëêîâ, áåç ðàçðåøåíèåòî íà ïúðâåíöèòå íà ñåëîòî, ðåøèë äà çàïëàòè äîïúëíèòåëíî íà ìàéñòîðèòå, çà äà äîáàâÿò îùå øåñò ìåòðà êúì äúëæèíàòà íà õðàìà è îñíîâèòå äà ñòàíàò ñåäåìíàäåñåò ìåòðà. Êàòî ðàçáðàëè çà íàìåñàòà, ãîëåìöèòå íà ñåëîòî ñå ðàçãíåâèëè è ðåøèëè äà

îòìúñòÿò. Ëåãåíäàòà ðàçêàçâà, ÷å åäèí äåí, äîêàòî Ñòîéíå Àíãåëêîâ ìèíàâàë ïîêðàé íîâàòà ïîñòðîéêà, åäèí îò ñåëñêèòå ïúðâåíöè èçìåðèë ñÿíêàòà ìó ñ äúðâî è ñúùàòà ìàéñòîðèòå çàçèäàëè â îñíîâèòå íà õðàìà. Ñêîðî ñëåä òîâà ïðîêëÿòèåòî çàñòèãíàëî Ñòîéíå Àíãåëêîâ è òîé óìðÿë. Õðàìúò áèë îñâåòåí íà 1 ñåïòåìâðè 1852 ã. îò ñàìîêîâñêèÿ ìèòðîïîëèò Ìàòåé, ïî-èçâåñòåí êàòî Äåëè Ìàòåé. Ëåòîïèñíèòå êíèãè íà öúðêâàòà ñà èç÷åçíàëè, òàêà ÷å íå ìîæåì äà êàæåì ñúñ ñèãóðíîñò äàëè íà ìÿñòîòî íà äíåøíèÿ õðàì íÿêîãà å èìàëî äðóã, ñðåäíîâåêîâåí òàêúâ, íîñåù ñúùîòî èìå. Àêî âçåìåì ïðåäâèä âúëíàòà îò îáíîâÿâàíå è óêðàñÿâàíå íà öúðêâè â Ñàìîêîâñêî ïðåç XVII â., êàêòî è àðõèòåêòóðíèÿ òèï, íà÷èíà íà ñòðîåæ, èçïîëçâàíèòå ìàòåðèàëè è õàðàêòåðèñòèêèòå íà öúðêîâíèÿ èêîíîñòàñ, ìîæåì äà ïðåäïîëîæèì, ÷å ïðåç XVII â. ñðåäíîâåêîâíèÿò õðàì å ðàçðóøåí, è íà íåãîâî ìÿñòî å èçäèãíàòà çàïàçåíàòà è äî äíåñ ñãðàäà. Òÿ å íèñêà è ìàëêà ïî ðàçìåðè åäíîêîðàáíà, åäíîàïñèäíà ñâîäåñòà öúðêâà, ñ äâóñêàòåí ïîêðèâ, èçãðàäåíà

Îðåíäà 51

îò êàìúê è õîðîñàí. Ïîðàäè äåíèâåëàöèÿòà íà òåðåíà öúðêâàòà å ëåêî âêîïàíà â íåãî îò ñåâåðíàòà ñè ñòðàíà, êîåòî ìîæå áè å ïðè÷èíà çà íàëè÷èåòî íà ïðîçîðöè ñàìî íà þæíàòà ñòðàíà íà õðàìà.  îïðîñòåíèÿ åêñòåðèîð å ïîñòèãíàòà æèâîïèñíîñò: ëèöåâàòà çèäàðèÿ íà ôàñàäèòå å ñìåñåíà – îò ðåäóâàùè ñå êàìåííè è òóõëåíè ïîÿñè, êîèòî ïðèäàâàò ðàçäâèæåíîñò íà ôàñàäàòà. Àêöåíò â ñðàâíèòåëíî ñåìïëèÿ âúíøåí âèä íà ïîñòðîéêàòà å çàïàäíàòà ôàñàäà: íà âõîäà, îñâåí íå äîáðå çàïàçåíî èçîáðàæåíèå íà ïàòðîíà, ïîìåñòåíî â ãðèæëèâî îôîðìåíà àðêîâèäíà íèøà, èìà è äâå ìàëêè, âåðòèêàëíî ïîäðåäåíè åäíà ïîä äðóãà ðîçåòêè, èçïúëíåíè â áàðåëåô. Èìà è èçäÿëàí â êàìúêà íàäïèñ: ,,1852, ñåïòåìâðè, êòèòîð Äèìèòúð Ïåøîâ ñèí". Äîâúðøâàíåòî íà öúðêâàòà ïðîòè÷à íà íÿêîëêî åòàïà, è ãîäèíàòà íà îêîí÷àòåëíîòî ´ çàâúðøâàíå è èçîãðàôèñâàíå íå å èçâåñòíà. Òÿ å ïîñòðîåíà ïðåç XVII â., è âåðîÿòíî ïîðàäè ëèïñà íà ñðåäñòâà òîãàâà å èçðàáîòåí ñàìî èêîíîñòàñúò é, à å èçïèñâàíà äâà âåêà ïî-êúñíî, ïðåç XIX, êúì êîåòî íè íàñî÷âà êàêòî àòðèáóöèÿòà íà ñòåíîïèñèòå, òàêà è ñòèëèñòè÷íèòå èì îñîáåíîñòè. Íàäïèñ, íàìèðàù ñå â ëåâèÿ ãîðåí úãúë íà ñòåíîïèñà, èçîáðàçÿâàù Ñâ.Ñâ. Êèðèë è Ìåòîäèé è Ñâ. Ñèìåîí, ðàçïîëîæåí âúðõó þæíàòà ñòåíà íà õðàìà, íàñî÷âà êúì ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å öúðêâàòà å èçîãðàôèñâàíà íà íÿêîëêî åòàïà. Âåðîÿòíî íàä ñòåíîïèñèòå å ðàáîòèë èçâåñòíèÿò ñàìîêîâñêè çîãðàô Íèêîëà Èâàíîâ Îáðàçîïèñîâ. Âúïðåêè ÷å îáèêíîâåíî òîé å ïîäïèñâàë ïðîèçâåäåíèÿòà ñè, à òóê ëèïñâà ïîäïèñ, êúì ïîäîáíî àòðèáóèðàíå íàñî÷âàò ñòèëèñòè÷íèòå è èêîíîãðàôñêè áåëåçè íà ñòåíîïèñèòå. Óñòàíîâåíèòå

52 Îðåíäà

îò ìåí ðàçëè÷èÿ â ñòèëà, êà÷åñòâîòî è ïðåöèçíîñòòà íà ðèñóíúêà, è ìàòåðèàëà íà îòäåëíèòå ñòåíîïèñè, îáà÷å, íàñî÷âàò êúì ïðåäïîëîæåíèåòî, ÷å òå ñà äåëî íà ïîâå÷å îò åäèí ìàéñòîð. Âñúùíîñò ìîãàò äà áúäàò ðàçïîçíàòè ïîíå äâå ðúöå. Òúé êàòî Îáðàçîïèñîâ ÷åñòî å ðàáîòèë â åêèï ñ ïî- ìàëêèÿ ñèí íà Çàõàðèé Çîãðàô – Õðèñòî Çîãðàôñêè è Äèìèòúð Õðèñòîâ - Äóïíè÷àíèíà, èìà âåðîÿòíîñò äà ñà ñòåíîïèñâàëè çàåäíî è òóê â ,,Ñâ. Íèêîëà". Èíòåðèîðúò íà ñòàðàòà öúðêâà â ñ. Ðåëüîâî å ñèëíî îïðîñòåí. Òîâà å êîìïåíñèðàíî îò áîãàòàòà æèâîïèñíà óêðàñà, îáåäèíÿâàùà öÿëîòî ïðîñòðàíñòâî â åäèííà òúðæåñòâåíà çàëà. Ñâåòëèíà íàâëèçà ïðåç åäíî êðúñòîâèäíî è äðóãî ïî-ìàëêî, ïðàâîúãúëíî ïðîçîð÷å íàä àïñèäàòà, êàêòî è ïðåç òðèòå ïðîçîðåöà íà þæíàòà ñòåíà. Öúðêâàòà å öÿëîñòíî èçîãðàôèñàíà, ñöåíèòå ñà ðàçäåëåíè íà ïîÿñè è íå ñëåäâàò ñòðîãî îïðåäåëåíà ïîñëåäîâàòåëíîñò. Íà ïîâå÷åòî ìåñòà ñòåíîïèñèòå ñà ìíîãî äîáðå çàïàçåíè, íî ãîëÿìà ÷àñò îò óêðàñàòà íà ñåâåðíàòà ñòåíà å áåçâúçâðàòíî èçãóáåíà. Ñòàðèòå õîðà îò ñåëîòî ðàçêàçâàò, ÷å îëòàðíèÿò êàìúê ïðåä îëòàðíàòà íèøà å çàïàçåí îùå îò ïúðâàòà öúðêâà, ïîìåùàâàëà ñå íà òîâà ìÿñòî. Öÿëîñòåí öúðêîâåí èêîíîñòàñ íå å çàïàçåí, à ñàìî äúðâåíàòà ðàìêà íà òàêúâ. ×àñò îò èêîíèòå, êîèòî ñà áèëè ïîìåñòåíè â èêîíîñòàñà, êàêòî è îòäåëíè èêîíîñòàñíè åëåìåíòè, ñå ñúõðàíÿâàò â ïîñòðîåíèÿ ïðåç 1925 ã. íîâ ñåëèùåí õðàì "Ñâ. Àðõàíãåë Ìèõàèë". È äî äíåñ îêîëî ñêðèòàòà â ãîðàòà öúðêâèöà "Ñâ. Íèêîëà" öàðè íåîáèêíîâåíà, ìèñòè÷íà àòìîñôåðà, ñúõðàíèëà åíåðãèÿ íà âñè÷êè âÿðâàùè, êîèòî ñà òúðñåëè èçöåëåíèå, óòåõà è íàäåæäà â õðàìà.

Îðåíäà 53

ÂÀÍß ÉÎÐÄÀÍÎÂÀ*

Мънистата в миналото и днес Ìúíèñòåíèòå íàêèòè ñà ñúñòàâíà ÷àñò îò òðàäèöèîííîòî îáëåêëî íà ðîäîïñêèòå áúëãàðè. Çà óïîòðåáàòà èì ñâèäåòåëñòâàò åäèí îò íàé-äîáðèòå ïîçíàâà÷è íà áèòà è êóëòóðàòà íà òîâà íàñåëåíèå - Ñòîþ Øèøêîâ, êàêòî è ïîêúñíè èçñëåäîâàòåëè íà îáëåêëîòî íà íàñåëåíèåòî îò Öåíòðàëíèòå Ðîäîïè. Îò ìúíèñòà ñå èçðàáîòâàò êîëàíè, ãðèâíè, ãåðäàíè è íàêèòè çà øàïêè, íîñåíè îò ìîìè è ìëàäè íåâåñòè. Ìúæêèòå íàêèòè îò ìúíèñòà ñà âåðèæêèòå çà ÷àñîâíèöè, êîèòî òóê ñå íàðè÷àò "êþñòåöè". Ìúíèñòà èëè ìúíèñòåíè óêðàøåíèÿ ñà ÷àñò îò óêðàñàòà è íà æåíñêè ïëèòêè, íà äåòñêè è æåíñêè øàïêè, êàêòî è íà ÷àíòèòå çà ãàéäè, èçðàáîòâàíè îò ìåñòíè ìàéñòîðè. Ïî-ãîëÿìà ÷àñò îò ìúíèñòåíèòå íàêèòè ñà èçðàáîòâàíè îò êðúãëè, ñèòíè, ìúíèñòà îò ñòúêëî â ðàçëè÷íè öâåòîâå ÷ðåç íèçàíå è ïëåòåíå íà åäíà êóêà èëè èãëà, âåçàíå èëè òúêàíå íà ñòàí÷å.  èçðàáîòêàòà íà êîëàíè æåíèòå ÷åñòî ñú÷åòàâàò ïëåòåíå íà åäíà êóêà è âåçàíå.  çàâèñèìîñò îò ìîòèâà, ñå ïîäáèðàò ðàçëè÷íè ïî öâÿò ìúíèñòà. Ñú÷åòàâàò ñå ñïîðåä êîìïîçèöèÿòà è ïðåäâàðèòåëíî ñå íàíèçâàò íà ïàìó÷åí êîíåö. Êîëàíúò ñå èçïëèòà, ñëåä êîåòî ñå ïîäøèâà ñ ïîäïëàòà îò ïëàò.  íÿêîè ñëó÷àè, âìåñòî èçïëèòàíå, ìúíèñòàòà ñå âåçàò âúðõó ïëàòíåíàòà ïîäëîæêà. Íàé-ãîëÿìî ðàçíîîáðàçèå â òåõíèêà-

òà íà èçðàáîòêà ñå ñðåùà â íàêèòèòå çà øèÿ. Ïîâå÷åòî îò òÿõ ñà èçðàáîòåíè îò ðàçíîöâåòíè, êðúãëè ìúíèñòà, ÷ðåç èçïëèòàíå íà åäíà êóêà è íèçàíå (Îáð. 1). Èìà è òàêèâà, èçðàáîòåíè ÷ðåç èçïëèòàíå ñ èãëà èëè òúêàíå íà ñòàí÷å. (Îáð. 4) Èçêëþ÷èòåëíî àòðàêòèâíè è ïîïóëÿðíè â äíåøíè äíè ìúíèñòåíè ãðèâíè ñà íîñåíè â ìíîãî ñåëèùà îò Ñðåäíèòå Ðîäîïè. Äíåñ âñå îùå èìà âúçðàñòíè æåíè, êîèòî ïàçÿò ñòàðè òåõíîëîãèè â íàïðàâàòà èì. Èçðàáîòâàíè ñà îò åäíîöâåòíè èëè ðàçíîöâåòíè êðúãëè, ñèòíè ìúíèñòà ÷ðåç èçïëèòàíå íà åäíà êóêà. Îñíîâåí äåêîðàòèâåí åëåìåíò â óêðàñàòà èì ñà ãåîìåòðè÷íèòå ìîòèâè è îðíàìåíàòúò "î÷èíêè" - ðîìá ñ òî÷êà â ñðåäàòà îò äðóã öâÿò ìàíèñòî. Òîçè îðíàìåíò å ÷åñòî ñðåùàí è âúðõó îãúðëèöèòå.  íåäàëå÷íîòî ìèíàëî, ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò ìúíèñòåíèòå íàêèòè ñà áèëè äåëî íà ìîìè è íåâåñòè, óñâîèëè óìåíèÿòà çà èçðàáîòêàòà èì â äîìàøíà ñðåäà. Ñ ìúíèñòà ñå ñíàáäÿâàëè îò ïàçàðè èëè ïàíàèðè, îò ïî-áëèçêè èëè äàëå÷íè ìåñòà, èëè îò ïúòóâàùè òúðãîâöè, äîøëè â ñåëèùåòî çà íÿêîé ãîëÿì ïðàçíèê. Óñåòà ñè êúì õàðìîíèÿ è êðàñîòà, ìîìèòå âïëèòàëè â ðàçíîîáðàçíè îðíàìåíòè - ãåîìåòðè÷íè, ðàñòèòåëíè, æèâîòèíñêè. Íÿêîè îò ìúíèñòåíèòå íàêèòè ñà âíàñÿíè îò ãîëåìèòå òúðãîâñêè öåíò-

*Åòíîëîã â Ðåãèîíàëåí èñòîðè÷åñêè ìóçåé "Ñòîþ Øèøêîâ", Ñìîëÿí

1 – Ãåðäàí îò ñ. Ãúëúáîâî, èçðàáîòåí ÷ðåç èçïëèòàíå ñ åäíà êóêà è íèçàíå.* 2 – Ãåðäàí îò ñ. Ãúëúáîâî, èçðàáîòåí ÷ðåç èçïëèòàíå ñ èãëà èëè òúêàíå íà ñòàí÷å.* 3 – Ñúâðåìåííè íàêèòè, ñú÷åòàâàùè ðàçëè÷íè òåõíèêè íà èçðàáîòêà è êîìáèíàöèÿ îò òðàäèöèîííè è ñúâðåìåííè ìàòåðèàëè. Èçðàáîòèë Éîðäàíêà Öâåòêîâà. Ñí. Éîðäàíêà Öâåòêîâà.

4 – Îãúðëèöà îò ñ. Áðåçå, îò òèïà "òóìáàëè", èçðàáîòåíà ÷ðåç íèçàíå.*

1

3

2 4 *Ôîíä íà ÐÈÌ "Ñòîþ Øèøêîâ" – Ñìîëÿí. Ñí. Àòàíàñ Êèðÿêîâ.

ðîâå â Áåëîìîðèåòî êàòî äàð çà ìîìè è íåâåñòè. Ïðåäíàçíà÷åíè çà íàé-óÿçâèìèòå ÷àñòè îò ÷îâåøêîòî òÿëî - ãúðäè, ãëàâà è êðúñò, ìúíèñòåíèòå íàêèòè èìàò íå ñàìî åñòåòè÷åñêà ôóíêöèÿ, íî åäíà ìíîãî ïî-âàæíà - òàçè íà àìóëåò, ïðåäïàçâàù îò çëè ñèëè èëè ëîøè î÷è. Çàòîâà ñïåöèàëíî ñà ïîäáðàíè êàêòî îðíàìåíòèòå â óêðàñàòà èì - òàêà íàðå÷åíèòå "î÷èíêè", òàêà è öâåòîâåòå íà ìúíèñòàòà. È äíåñ ñå çíàå, ÷å ñèíüîòî ìúíèñòî ïàçè îò óðîêè, çàòîâà òî íåèçìåííî ïðèñúñòâà âúðõó òðàäèöèîííè äåòñêè èëè ìîìèíñêè øàïêè, âúðõó îãúðëèöè è ãðèâíè. Âïëåòåíè ÷åðâåíè è áåëè ìúíèñòà ñúùî ïàçÿò îò ëîøè î÷è è óðîêè.  íÿêîè ñåëèùà îò ðàéîíà íà Ñðåäíèòå Ðîäîïè ñå íîñåëè ãåðäàíè èëè ãðèâíè îò ÷åðíè ìúíèñòà ñðåùó óðîêè. Ãðèâíà ñ âïëåòåíè â íåÿ ÷åðíè ìúíèñòà ïúê ïàçåëà îò "ìðàâà" - áîëåñò, êîÿòî ñêîâàâà ÷îâåê ïî âðåìå íà ñúí è êîÿòî ìîæå äà áúäå èçáåãíàòà, àêî ñå íîñÿò ÷åðíè ñèíöè. Òåðìèíúò "ñèíöè" ñå íàëàãà êàòî ñúáèðàòåëåí çà îçíà÷àâàíå íà ñòúêëåíè ìúíèñòà, íåçàâèñèìî îò öâåòà èì. Ñèíöèòå ñå íîñÿò íà âðàòà è ðúöåòå. Íàòîâàðåíè â ìèíàëîòî è ñ ïðåäïàçíî-ìàãè÷åñêà ôóíêöèÿ, èíòåðåñúò êúì óêðàøåíèÿòà, èçðàáîòåíè îò ìúíèñòà íå ñòèõâà è â íàøè äíè, íî âå÷å êàòî êúì ìîäíè àêñåñîàðè.  ðåäèöà ñåëèùà îò òåðèòîðèÿòà íà Ñìîëÿíñêà îáëàñò îùå ñå ñðåùàò æåíè, êîèòî èçðàáîòâàò îãúðëèöè, ãðèâíè èëè äðóãè ìúíèñòåíè óêðàøåíèÿ. Ñðåùàò ñå è âúçðàñòíè, è ìëàäè ìàéñòîðêè, êîèòî óñâîÿâàò óìåíèÿòà çà èçðàáîòêàòà èì ïî òðàäèöèîíåí íà÷èí.  ñ. Âúðáèíà, çà íóæäèòå íà ÷èòàëèùíèÿ ñúñòàâ, îò áëèçî ãîäèíà Õàìáäèÿ Õàäæèàáäèåâà ïëåòå òèïè÷åí çà ñåëèùåòî íàêèò "òóìáàëüè". Òîâà ñà

56 Îðåíäà

îãúðëèöè, ñ îñíîâíà òåõíèêà íà èçðàáîòêà íèçàíå ñ èãëà, ïðè êîèòî âúðõó ïðåäâàðèòåëíî íàíèçàíè ñ ìúíèñòà äâà, òðè èëè ÷åòèðè êîíåöà, äîïúëíèòåëíî ñà âïëåòåíè ìúíèñòåíè êè÷èëêè.

28-ãîäèøíàòà æåíà ñå íàó÷àâà îò ìàéêàòà íà ñâåêúðâà ñè è äíåñ å åäíà îò òúðñåíèòå ìàéñòîðêè íà "òóìáàëüè" â ðàéîíà. Ïàê òàì âñå îùå ñå ñðåùàò âúçðàñòíè æåíè, êîèòî íîñÿò ïîñòîÿííî òàêèâà ãåðäàíè "çà êðàñîòà". Âúâ Âúðáèíà îñâåí "òóìáàëüè" íîñÿò è "áóêàëüêè" - íàíèçàíè íà ïàìó÷åí êîíåö ìàëêè áåëè è æúëòè ìúíèñòà. (Îáð. 2), Îãúðëèöè è ãðèâíè îò ìúíèñòà ïëåòàò îùå è â ñ. Òðèãðàä, ñ. Çàãðàæäåí, ñ. Áîãóòåâî, ñ. Ëèëåêîâî, ñ. Îñòðèöà, ñ. Ñòúðíèöà, ñ. Áóéíîâî, ãð. Ñìîëÿí. Ïðîâîêèðàíè îò áîãàòîòî ðàçíîîáðàçèå íà ìúíèñòåíè íàêèòè, ñúõðàíÿâàíè âúâ ôîíäà íà ìóçåÿ, îò íÿêîëêî ãîäèíè ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè Àëáåíà ×îáàíîâà, Ñòîÿíêà Âúëêîâà è Éîðäàíêà Öâåòêîâà ñúùî èçðàáîòâàò òàêèâà íàêèòè, ñ êîèòî ó÷àñòâàò â ðåãèîíàëíè è íàöèîíàëíè çàíàÿò÷èéñêè ôîðóìè è èçëîæáè.  òåõíèòå òâîðáè ñå ñú÷åòàâàò ñòàðèííè è ñúâðåìåííè òåõíèêè íà èçðàáîòêà, òðàäèöèîííè è ñúâðåìåííè ôîðìè è òèïîâå íà ìúíèñòåíè óêðàøåíèÿ. Óìåëî ñú÷åòàâàò åñòåñòâåíè è ñèíòåòè÷íè ìàòåðèàëè - ñòúêëåíè, ìåòàëíè è ïëàñòìàñîâè ìàíèñòà, êðèñòàëè, åñòåñòâåíè è ñèíòåòè÷íè ïåðëè è äð. Âåðåí íà òðàäèöèÿòà äà ñúõðàíÿâà è ïîïóëÿðèçèðà áîãàòîòî êóëòóðíîèñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî íà íàñåëåíèåòî îò ðàéîíà íà Öåíòðàëíèòå Ðîäîïè, ïðåç 2010 ã. ìóçåÿò â Ñìîëÿí, êàòî ïàðòíüîð íà Êëóá "Ïðèÿòåëè íà Ðåãèîíàëåí èñòîðè÷åñêè ìóçåé "Ñòîþ Øèøêîâ" - Ñìîëÿí", ñå âêëþ÷âà â ïðîåêò "Ìúíèñòåíèòå íàêèòè - òðàäèöèè è ñúâðåìåííîñò", ôèíàíñèðàí îò Ôîí-

äàöèÿ "Ðàáîòèëíèöà çà ãðàæäàíñêè èíèöèàòèâè" è Ôîíäàöèÿ "Àìåðèêà çà Áúëãàðèÿ" ïî ïðîãðàìà "Æèâî íàñëåäñòâî" 2010.  ðàìêèòå íà òîçè ïðîåêò â äèãèòàëíèÿ öåíòúð íà ìóçåÿ ñå îðãàíèçèðà àòåëèå çà èçðàáîòâàíå íà ìúíèñòåíè íàêèòè.  ðàáîòàòà ìó ñå âêëþ÷âàò íàä 20 äåöà íà ðàçëè÷íà âúçðàñò îò ìåñòíè ó÷èëèùà. Îáó÷åíèåòî ñå èçâúðøâà îò ìóçåéíèòå ñïåöèàëèñòè Àëáåíà ×îáàíîâà è Ñòîÿíêà Âúëêîâà. Íà äåöàòà ñà ïîêàçàíè ñòàðèííè òåõíèêè çà èçðàáîòêà íà ìúíèñòåíè íàêèòè ÷ðåç èçïëèòàíå íà åäíà êóêà è íèçàíå íà èãëà, êàêòî è òðàäèöèîííè îð-

íàìåíòè â óêðàñàòà èì ïî îáðàçöè îò ñúõðàíÿâàíèòå â ìóçåÿ ìúíèñòåíè íàêèòè. Èçðàáîòåíèòå îò äåöàòà ãðèâíè, ãåðäàíè è îáåöè, íàä 80 áðîÿ, ñà àðàíæèðàíè âúâ âðåìåííà èçëîæáà â åêñïîçèöèîííèòå çàëè íà ìóçåÿ, íàðåä ñ àâòåíòè÷íèòå ìóçåéíè íàêèòè.  ðàìêèòå íà ïðîåêòà å èçäàäåíà è áðîøóðà "Ìúíèñòåíèòå íàêèòè - òðàäèöèè è ñúâðåìåííîñò", êîÿòî ìîæå äà áúäå ïðî÷åòåíà è â åëåêòðîííèÿ é âàðèàíò íà ñàéòà íà ìóçåÿ http://www.museumsmolyan.eu/ Çàñíåò å è ôèëì "Êàê ñå ïðàâÿò ìúíèñòåíè íàêèòè".

ÄÎÉ×Î ÈÂÀÍÎÂ

Педя човек, а пък глас до Бога 92-ãîäèøíèÿò íàðîäåí ïåâåö îò Êîïðèâùèöà Äîé÷î Òîëèíîâ

"Áåõìå çaïàñ ïðåç 1942 ãîäèíà è íè ïðàòèõà â Èâàéëîâãðàä. Êàêòî ñìå ñïðÿëè íà ìåãäàíà â åäíà êðú÷ìà è ìåí íÿùî ìè ñòàíà æàëíî-ìèëíî çà íàø’òà ñè Êîïðèùèöà, çà Ñðåäíàòà ãîðà, òà çàïÿõ. Ïåñåíòà íà Ðàéíà Êíÿãèíÿ:

Леле, провикна са турската паша от Едирне: "Море я идете и ми доведете Райна Попгьоргьова!" ×óë ìà îòñðåùà åäèí îôèöåð è ïðàùà äà ìà âèêàò. À òî ìåãäàí êîëêîòî íàø'òà Êîïðèùèöà, àìà è àç ãëàñ èìàõ íà ìëàäèíè, íå êàòî ñåãà. À òîç îôèöåð áèë ïîëêîâíèê Àñåí Äèï÷åâ, êîìàíäèð íà ïîëêà, íàé-ìàëêèÿò ñèí íà Ðàéíà Êíÿãèíÿ. Ìèëíî ìó ñòàíàëî êàòî ÷óë ïåñåíòà íà ìàéêà ñè, âèêíà ìå ïðè íåãî è ìå ïèòà èñêàì ëè äà ìó ñòàíà ñâðúçêà (îðäèíàðåö). Òà ñìåà ëè äà ðåêà "Íå!", îòäåëíî ÷å òîâà ñè áåøå äîáðà ñëóæáà, áàøêà îò ñòðîåâàòà. Ïà è òàà äëúæíîñò ìè áåøå äà ïðàâà òîâà, ùî íàé-îáè÷àõ - äà ïåà. Ñåäíå âå÷åð ïîëêîâíèêà ñ îôèöåðèòå â êàçèíîòî, ïà êàòî ìó äîäå êåôàò ìà âèêíå: "Àéäå Äîé÷î, ïîäôàùàé!" Åõ, ïîâå÷å òàêàâà ñëóæáà â æèâîòà ñè íå âèäÿõ… Óáàâ ÷èâÿê áåøå ïîëêîâíèêàò, ïîñëå è ãåíåðàë ñòàíà. À êàòî íè óâîëíèõà òîé êàêâî ëè íå ìà äàðóâà, íàãðàäè, äå. Ñóìà òè ðàáîòè äîíåñîõ â Êîïðèâùèöà. Ñ àäàøà ñå çíàåì íàä äâàäåñåò è êóñóð ãîäèíè è ïðè âñÿêî âèæäàíå âñå ìå èçóìÿâà òàÿ íåãîâà áåçêðàéíà æèçíåíîñò, êîëîðèòíîòî ÷óâñòâî çà õóìîð è îíçè ñïåöèôè÷åí êîïðèâùåíñêè äóõ, ïðèñúù íà ñòàðèòå, âúçðîæäåíñêè áúëãàðè. È îáè÷ - êúì áåëèÿ ñâÿò, êúì ëþäåòå ïî íåãî, êúì ÷îâåêà äî íåãî - áàáà Çèíêà, âå÷å ïîâå÷å îò 65 ãîäèíè… È êúì ïåñåíòà. Äðåáíè÷úê, ïúðãàâ, ñòåãíàò â áîçà-

âèòå ñè øàÿ÷íè äðåõè è íàêðèâèë êàñêåòà, áàé Äîé÷î âñåêèãî ùå îãðåå ñ áëàãàòà óñìèâêà íà ñèíèòå ñè î÷è. È ïàê ìå ñðåùà, ïî-ñúðäå÷åí îò âñÿêîãà, à áàáà Çèíêà ìå êîðè: "Îò êîãà íå ñè äîõoæäàë!" è ñëàãà äæåçâåòî íà ïå÷êàòà. È ïîòè÷à îíàÿ ñëàäêà ïðèêàçêà. Çèìàòà ãè å çàòâîðèëà âêúùè, ðÿäêî íÿêîé ùå ñå îòáèå, à è òî÷êàòà (êàáåëíîòî ðàäèî) å ìëúêíàëî îò ãîäèíà. Íåãîâèÿò ãëàñ ìíîãî èì ëèïñâà, âúïðåêè òåëåâèçèÿòà. Ïúê ãè èíòåðåñóâà âñè÷êî è îñîáåíî ùî ñòàâà èç Êîïðèâùèöà. "Êàòî ñòàíå íàäâå÷åð è äÿäî òè Äîé÷î ùå èçïúøêà: “È äíåñêà íèêîé íå äîéäå!… - Òîâà çà íåãî å ïðàçåí äåí, êàòî íèêîé íå å ïðåêðà÷èë ïðàãà íè” - ðåäè áàáà Çèíêà. È äâàìàòà ñå ðàæäàò â Êîïðèâùèöà - òîé ïðåç 1919 ãîäèíà è áàáà Çàõàðèíà 6 ãîäèíè ïî-êúñíî. È äâàìàòà ñà íàé-ãîëåìèòå â ìíîãîëþäíè ñìåéñòâà - ñëåä âîéíèòå áúëãàðèòå ïîâå÷å äåöà ðàæäàëè, äà ñå íàìíîæè ïëåìåòî áúëãàðñêî, îðåäÿëî è îñèðîòÿëî â êúðâàâèòå áèòêè çà öåëîêóïíîòî Îòå÷åñòâî. Äà ñå âúçðîäè è ïðåáúäå. Áàé Äîé÷î ó÷è äî 7-ìè êëàñ òóêà: "Ó÷åíèåòî è ó÷åíèòå õîðà ãè ïî÷èòàì îòêðàé è äîñåãà, àìà íà ó÷èëèùå äèï íå îáè÷àõ äà õîäÿ, òî îâ÷àðëúêàò ìè áèë êúñìåòàò…" - ñàìîèðîíè÷íî îöåíÿâà ñâîåòî ó÷åíîëþáèå òîé. Ïîñëå ïîäõâàùà îâ÷àðëúêà, àìà â îíèÿ ãîäèíè ëóäè-ìëàäè ìíîãî-ìíîãî íà åäíî ìÿñòî íå ãî ñâúðòà è ñå ãëàâÿâà ÷èðàê â êðú÷ìà è áàêàëèÿ íà ãàðà Êðè÷èì. Òàì çàïî÷âà è "êàðèåðàòà" ìó íà ïåâåö. Êëèåíòè ãî ÷óëè êàê ñè ïåå è ïî-áîãàòèòå çàïî÷íàëè äà èäâàò â êðú÷ìàòà çàðàäè íåãî êà÷âàëè äðåáíè÷êîòî ìîì÷å íà òåçãÿõà-åñòðàäà. "Ðàáîòà ïî öåëè äíè è íîùè, êàïíàë ñè, àìà êàòî òè äîéäàò ïîäïèéíàëè õîðà - ùå ïååø, íå àìè - è õîðî ùå äà èãðàåø…"

Îðåíäà 59

Ïðåç 1939 ãîäèíà ãî âçèìàò âîéíèê â Ñîôèÿ - â 6-òè Òúðíîâñêè ïåõîòåí ïîëê íà Í.Ö.Â. Öàð Ôåðäèíàä I. Òàì îõðàíÿâà è öàðñêèÿ äâîðåö, ïîìíè è äîñåãà ðàïîðòà çà ïðèåìàíå è ñäàâàíå íà ïîñòà: "Ïðèåìàì ïîñò íóìåð åäíî íà Íåãîâî Âåëè÷åñòâî ïðåä ôðîíòà íà êàðàóëíèÿ äîì ïðè äâîðåöà íà Íåãîâî Âåëè÷åñòâî, ñúñòîÿù ñå îò áóäêà, çâúíåö è äâå ìåäíè îðúäèÿ!" Ãðúìîâíèÿò ìó ãëàñ áèë òîëêîâà ñòðÿñêàù, ÷å íåâåäíúæ ôåëäôåáåëè è îôèöåðè ñå ñòðÿñêàëè è ìó ñå êàðàëè. "Àìà íàëè íè ó÷åõà äà îòãîâàðÿìå âèñîêî è ÿñíî… Òàêà ïîäïëàøèõ åäèí ïúò è öàð÷åòî, òà ïîáåãíà ÷àê íà ãîðíàòà òåðàñà." Çàâúðøâà è õèìè÷åñêà øêîëà çà ïîäîôèöåðè, òîâà "ôîñãåí", "èïðèò", "ëþèçèò" è îùå ñóìà òè áîéíè îòðîâíè ãàçîâå ïîìíè è äîñåãà. Óâîëíÿâà ñå, çà êðàòêî ñè å â Êîïðèâùèöà è òàìàí åðãåí÷åòî ñå êàíåëî äà ñå æåíè - âçåëè ãî çàïàñ. Ñ âîéíàêëúêà è âîéíàòà âèæäà ñâÿò. Ñëåäâà êðàòúê îòäèõ â ðîäíàòà Êîïðèâùèöà è çàïàñíÿêúò îòíîâî ïîëèòà êúì Áåëîìîðèåòî, îñòðîâ Òàñîñ. "Ïî öåëè íîùè ãîíåõìå ãðúöêè ïàðòèçàíå èç òðúíàöèòå, íà ïàðöàëè íè ñòàâàõà ôîðìèòå." Ñëåäâà Îòå÷åñòâåíàòà âîéíà, ó÷àñòèå è â äâåòå ôàçè, îò Ìàêåäîíèÿ - äî Àâñòðèÿ. " Ìàêåäîíèÿ, ñåëî Âðàíà, ïîòúðñèõ ãðîáà íà áðàò ìè Àòàíàñ, ïîìàëúê îò ìåíå. Òàì íÿêúäå áåøå óáèò êàòî ðåäîâåí âîéíèê-ãðàíè÷àð. Òî â îíèÿ ìúòíè âðåìåíà íå íè è ñúîáùèõà, íèùî ñå íå çíàåøå îôèöèàëíî. Àìà â ñåëîòî ñå íàìåðè è åäèí äîáàð áúëãàðèí, òà ìè ïîñî÷è êúäå å çàðîâåí.", "Ìàìêà Íåøêà (ñâåêúðâàòà) äîêðàé æèâîò ãî íå ïðåæàëè Òàíêî, âñå ñè ïëà÷åøå çà íåãî äîïúëâà áàáà Çèíêà." Íà ôðîíòà å â ñúñòàâà íà ìèíîõâúðãà÷íà ðîòà - "…85-ìèëèìåòðîâà ìèíîõâúðãà÷êà "Ðàéìåòàë", îáðàçåö 1935 ã.!"

60 Îðåíäà

Ïî âðåìå íà çàâðúùàíåòî, ïîáåäîíîñíèòå íàøè âîéñêè ñà ïîñðåùíàòè íà ãðàíèöàòà îò ãåíåðàë Âëàäèìèð Ñòîé÷åâ. Ïîêà÷åí íà êàìèîí, òîé ãè ïðèåìà êàòî íà ïàðàä. À íàøèÿò ãåðîé, îáëÿí â êúðâè, ëåæè îòãîðå "êàòî ìåøêà" íà åäíà êàðóöà. Ìàëêî ïðåäè òîâà îò íîñà ìó ðóêâà îáèëíî êðúâ. Ãåíåðàëúò ãî ñìåòíàë çà êðúøêà÷ è ìó îòïîðâà ïàãîíèòå, ðàçæàëâà ãî. Ïîñëå, ðàçáðàë èñòèíàòà, ãî íàìèðà â êàçàðìàòà â Ñîôèÿ è ìó ñå èçâèíÿâà, âðú÷âà ìó ïàê íàøèâêèòå. "Àìà íå ìå ïîâèøè, ìàêàð äà òðÿáàøå. Ñèãóð ãî áå ñòðàõ äà íå ñòàíà ïî-ãîëÿì íà÷àëíèê îò íåãî…" Âå÷å 26-ãîäèøåí ñå çàäîìÿâà è ñå ïðèáèðà îêîí÷àòåëíî â Êîïðèâùèöà. "Ãàäæåòî òóêà, äå ùå îäà òåïðúâà - àìè îæåíèõ ñå…" Çàõâàùà ñå äà ïðàâè òóõëè ïðè åäèí äîë íà Êðèâà ðåêà "Áàÿ êúùè â Êîïðèâùèöà ñà ïðàâåíè ñ íàø’òå òóõëè…" Ïîñëå - 23 ãîäèíè îâ÷àðëúê "Ñè÷êèòå áàèðå îêîëîâðúñò ñúì îáèêîëèë ñ îâöåòå. À çèìå ñëèçàõìå ïî ïëîâäèâñêèòå ñåëà ñúñ ñòàäàòà, òîïëî è ïî-ëåñíî ñå èççèìâàøå, ñ ïî-ìàëêî ôóðàæ." Ïî òîâà âðåìå âå÷å å íàé-ãëàñîâèòèÿò è äàðîâèò ïåâåö, àðòèñò-ñàìîäååö, áåç êîãîòî íå ìèíàâà òúðæåñòâî, ñúáîð è âúçïðîèçâåæäàíåòî íà âúñòàíèåòî. ×àê ïî Òðàêèÿòà ïðàùàëè ÷îâåê äà ãî ñìåíè ïðè îâöåòå, íå ìîæå áåç ãëàâíèÿ èçïúëíèòåë. Ìíîãî ðàáîòà, òðóä ÷åðåí, óáèéñòâåí, àìà è ìíîãî âåñåëáà, õîðà è ïåñíè å èìàëî. Êàòî ñëèçàë â ãðàäà îáè÷àë è äà ñå ïî÷åðïè ïî êðú÷ìèòå ñ ïðèÿòåëè. Ïðè åäíà òàêàâà ñáèðêà òîëêîâà ïÿëè è òàêàâà ãþðóëòèÿ äèãíàëè, ÷å äîøúë êìåòúò - Äèí÷î Áóäàêîâ: "Äîé÷î, êâî ñòå ñà ðàçïèùîëèëå òóêà, áðå?!" À òîé êàòî íàé-îòðàêàí ìó îòãîâàðÿ: "Ïîëîæåíèåòî å íàñòðúõíàëî, áàå Áðàéêî!"  îíàÿ ïàðàíîè÷íà èäåîëîãèçàöèÿ ïðåç 50-òå ãîäèíè, "íàñòðúõíàëîòî ïî-

ëîæåíèå" ãè îòâåæäà â àðåñòà â ìàçåòî íà îáùèíàòà. Âñå ïàê ñå ìèíàëî áåç áîé. Êðàé íà îâ÷àðëúêà ìó ñëàãà åäíà ãðúìîòåâèöà. "Âúðíàõ ñå îò ìàíäðàòà íà êîøàðàòà è ñòîâàðâàõ ïðàçíèòå ãþìîâå îò ìëÿêîòî. Ïà êàòî òðåñíà - òà ìà ôúðëè â åäíà ëîêâà. Ïîîñåôåðèõ ñå, ãëåäàì - êîíÿò óòðåïàí. Ïðèïíà äðóãàðÿò ìè äî ÒÊÇÑ-òî, äîäå äæèïêàòà, è â áîëíèöàòà, òîãàâà è áîëíèöà ñè èìàõìå òóêà. Ïîñëå âå÷å çà îâ÷àðèí íå ñòàâàõ, ðàáîòèõ òóé-îíóé èç ñòîïàíñòâîòî è êàçàíäæèÿ áåõ íà ðàêèäèæèéíèöàòà îñåì ãîäèíè…"

Ïåñåíòà. "Îòêàê ñà ïîìíà - ñå ïåà. Ìàìêà áåøå ãîëÿìà ïåâèöà, è åäíà ëåëÿ èìàõ - ìíîãî ïååøå è òÿ. Òà êîëêî äà ñà ïåñíèòå?! Êîé äà ãè å áðîèë, àìà ñåãà äúùåðÿòà ìè å äàëà òåòðàäêè è ìîëèâå, òà ïèøà áàðåì çàãëàâèÿòà äà ñà çíààò… Áàùà Ðàøêî íå áåøå ïåâåö. Èíàê ñ òúðãîâèÿ íà äîáèòúê ñå çàíèìàâàøå. ×àê èç ïðåç Áàëêàíà äîêàðâàõà ñòàäà ñâèíå çà Êîëåäà, ãîëÿì ïðàçíèê, ãîëÿì äæóìáóø áåøå â Êîïðèâùèöà, êàòî äîäåõà. Òúðãóâàøå è íàäîëå ïî Òðàêèÿòà." Ïî îíîâà âðåìå â ÷èòàëèùåòî èìàëî ãîëÿì ôîëêëîðåí àíñàìáúë ñ îðêåñòúð, ãàéäè. Ñúñ ñèëíèÿò ñè è ìåëîäè÷åí ãëàñ, ñ êîëîðèòíèòå ñè èçïúëíåíèÿ äÿäî Äîé÷î íà âñè÷êè ôîëêëîðíè ñúáîðè â Êîïðèâùèöà å ó÷àñòâàë è âñå ñ ìåäàëè – ñðåáúðåí íà ïúðâèÿ, ïîñëå è çëàòíè, ãðàìîòè âñÿêàêâè è íàé-ïúðâè îòëè÷èÿ. È ïî ìíîãî äðóãè ñúáîðè è ôåñòèâàëè èç Áúëãàðèÿ å ïÿë, íà âñè÷êè òúðæåñòâà â Êîïðèâùèöà. Ïðúâ ñàìîäååö å â ðàçëè÷íè ìåðîïðèÿòèÿ è ïèåñè. À íàé-âå÷å âúâ âúçïðîèçâåæäàíåòî íà èçáóõâàíåòî íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå âñÿêà ïðîëåò íà êîïðèâùåíñêèÿ ìåãäàí. Èçïúëíÿâà íåèçìåííî ðîëÿòà íà Òàí÷î

Øàáàíîâ, êîéòî óáèâà ìþäþðèíà. . "Ñëó÷âàëî ñà å è äà íå ãðúìíå ïóøêàòà, àìà ÷îâåêúò ïàê ñè óìèðàøå - áèâà ëè èíàê, òàêà å ïî ñöåíàðèé… Â ïúðâèòå ãîäèíè âúñòàíèöèòå ñà ôðúãàà ïðåç ðåêàòà äî çåìàò êîíàêàò. Ñåãà ïðèïêàò ïî ìîñòàò..." Áàé Äîé÷î å è ñðåä ðèòóàëíèòå ïîñðåùà÷è íà îôèöèàëíè ãîñòè â Êîïðèâùèö. Ñíèìêè, ìíîãî ñíèìêè ñ ïðåçèäåíòè, ìèíèñòðè, êîñìîíàâòè. "À, çà êîñìîíàâòà äà êàæà. Ùå ñðÿùàìå Ãåîðãè Èâàíîâ è ìè çàðú÷àà äà íàïúëíà åäíà áúêëèöà âèíî. Îáëè÷àì àç íîñèÿòà è ïðèïêàì ñ äúðâåíàòà áúêëèöàòà êúì ìåãäàíà. À òÿ êàòî ïðîòå÷å… Ðàçñààíàëà ñà áèëà, òàêúâ ñúì ïèÿ÷, ÷å ïðàçíà ñàì ÿ îñòàâèë. Å, íèùî, íàïúëíèõ äðóãà, ãëèíåíà. Èçñòàïèõ ñà àç ïðåä êîñìîíàâòà è ãî ïðèâåòñòâàì: Äîáðå äîøàë, äðóãàðþ Èâàíîâ è çàïîâÿäàéòå òîâà âèíî îò ÷óäíèòå êîïðèùåíñêè ëîçÿ!" À êìåòúò ãî ñðúãàë: "Îòäå ãè èçêîïà ïðè íàñ òèÿ ëîçÿ, áå äèâàíå?!…"

Æèâîòúò. Áàáà Çèíêà øåòà íàïðåä-íàçàä è âñå ïðèòóðâà ïî íåùî íà ìàñàòà. Ïà ñå ïîñêàðâà íà äðóãàðÿ ñè, ÷å "… ìíîãî áàáðåø è íå ñèïâàø â ÷åøèòå…", "Ñëóøàì è èçïúëíÿâàì!" - îòðàïîðòóâà òîé è ïðèáàâÿ: "Ùå äà ñëóøàì ÿ! Øååñå ãîäèí òÿ ìà å ñëóøàëà, ñåãà ïà ìè å ðåä øååñå äà ñëóøàì è àç…" È ñèãóðíî òîçè èñêðÿù õóìîð è ñàìîèðîíèÿ ùå äà å åäíà îò òàéíèòå çà äúëãîëåòíîòî èì è ïëîäîâèòî, ïúëíîöåííî æèâååíå çàåäíî. Äâàìàòà. Îò äîñòà ãîäèí - ñàìè. Äâåòå ùåðêè èçõâðúêâàò îò ãíåçäîòî. Åäíàòà â Ñîôèÿ, äðóãàòà â Ñåëàíîâöè. È äâàìà âíóêà, ãîëåìè ìúæå âå÷å, âñåêè ïî ñâîÿ ïúò."Íå ñà íè îñòàâèëå, ÷åñòî íè ñïîõîæäàò è ìíîãî íÿùî íè äîíàñÿò. Ïî äâà-òðè ïàòè íà äåí ùå ñà îáàäàò è ïî òåëåôîíà, êàê ñòå, ùî ñòå? Àìà ñìå ñè äâàìàòà. Îðåíäà 61

Åäíî âðåìå è äîáèòúê ñå ãëåäàøå, ïî äâå-òðè êðàâè ñìå èìàëå, îâöå, òóêà â ìààëàòà àðõèòåêòèòå è êóðîðòèñòèòå ñå îò íàñ çèìàõà ìëÿêî. Àìà ñà îñòàðÿ âå÷å è íå ìîæåì âåêå." È âñå â òîÿ äóõ å ðàçãîâîðêàòà – çà íÿêîãàøíèÿ è äíåøíèÿ æèâîò; çà êèïÿùèÿ îò õîðà è äåÿòåëíîñò ãðàäåö; çà ñèðîìàøèÿòà è ïúëíèòå ñ íàðîä êúùè; çà ãëàäîðèÿòà è âåñåëáèòå; çà ÷îâåùèíàòà, òðóäîëþáèåòî è âåäðèòå, çàñìÿíè õîðà. Íî è çà âñå íàìàëÿâàùèòå õîðà â ãðàäà è âñå ïîâå÷å ïóñòååùè êúùè äíåñ; çà èìàíåòî è ìàëêîòî äåöà; çà òðóäíèòå âðåìåíà è îçëîáåíèòå õîðà: "Ëîø ñâÿò, îò÷óæäè ñà ñâÿò. Ñåêè ñà å çàòâîðèë äîìà è íåìà êîé äà äîéäå äà ñè ïîáàáðåø. À åäíî âðåìå êâî áåøå!  òàà òåñíà ñîáà ïî äåñåò è ïîâå÷å æåíè ñáèðàøå. Ïëåòåõà, ïðåäåõà, øèåõà çàðàôëúöè (êåíåòà). Ïîáàáðàò, ïîáàáðàò, ïà êàòî çàïåàò. À íàêðàà ñêîêíàò, òà ñà íàèãðààò. Òóêà ïðåä ôóðíàòà ñÿêà íåäåëÿ èìàøå ãîëÿìî õîðî. Ïà ñàìî òóêà ëè – èç ñè÷êèòå ìàõàëè, áèëÿ, èìàøå õîðà. Íåìà äà çàáðàâà Äèí÷î Áóäàêàò, êîéòî íè çàòâàðÿ çà "íàñòðúõíàëîòî ïîëîæåíèå". Òîé äÿëàøå äúñêè ïî ãîðàòà è ãè ïðîäàâàøå. Åäíà íåäåëÿ íàðàìèë íà ãðúá äúñêèòå ãîðå ïî áèëîòî, íà ÷àñ ïúò îòòóêà, è ÷óë ãàéäàòà, ÷å ñâèðè. Ôúðëèë äúñêèòå íà ïîëÿíàòà, ïðèïíàë äî õîðîòî, íàèãðàë ñà è ñà âúðíàë äà ñè çåìå äúñêèòå. Ïà Êîëåäèòå, Çàãîâÿâàíå, Ïåòðîâäåí – êàêâè ïðàçíèöè ñà áèëå è íå ñàìî â Êîïðèùèöà. Êàòî ñà çàôàíåà "ìåñíèöèòå", ìåñòíèòå äíè ñëåä Êîëåäà, ñÿêà âå÷åð ñå îäåøå íà ãîñòå – êðúñòíèöè, ñâàòîâå, ðîäíèíè ñÿêàêâè, êîìøèå. Ñÿêà âå÷åð òðàïåçè, âåñåëáè è ïåñíè. Ñåãà, êâî… ñåêè êðèòèêóâà, ñå äðóãèòå ìó âèíîâíè, ñå ëîøè äóìè ñè äóìàìå, ìðúñîòèÿ íàñÿêúäå, áîê-

62 Îðåíäà

ëóöè äå ëè íå ôúðëÿìå è ñðåä ãðàäà. Å, è òî÷êàòà îò ëàíè íå ïåå…" È ïàê "äâàòà ñòàðöà" ìå êàíÿò ñ áëàãèòå ñè óñìèâêè äà ñè çèìàì ïîâå÷êî è îò òîâà, è îò òîâà. È âñå ìå ïèòàò êàê ïîìèíóâàì, ñ êàêâî ùå ñå ïîõâàëÿ. È "… êàêâî íîâî â ãðàäàò, ïúëíàò ëè ñà ñ òóðèñòè ìóçåèòå, êâî ïðàâè òîÿ è îíÿ, êàêâî ùå äà áúäå çàíàïðåä…" Ìîùíèÿò íÿêîãà ãëàñ íà äÿäî Äîé÷î ñåãà å íåæíî-òðåïåòëèâ, îñîáåíî áëàã è êîëîðèòåí ñ îíàÿ õàðàêòåðíà íåãîâà íàïåâíîñò è êîïðèøêèÿ ÷èñò ãîâîð. Ñ ìàé÷èíñêà êðîòîñò è çàãðèæåíîñò ìó ïðèïÿâà áàáà Çèíêà. À íåçàáðàâèìè ñà òåõíèòå äèàëîçè ñ îíÿ ïèïåðëèâ íà ìîìåíòè, èñêðÿù õóìîð, ñêðèò â íåæíè èíàê ñëîâà.  óþòíàòà ñîáà, ñúñ ñòàðèííèòå ñíèìêè ïî ñòåíèòå, îò êîèòî òå ãëåäàò ìóñòàêëèè áúëãàðå îò ñòàðî âðåìå è íàïåòè íåâåñòè, ñ íàïåâíèÿ ãîâîð è òåçè èñòèíñêè õîðà äî òåáå, íàèñòèíà ñå ïðåíàñÿø â îíèÿ ñëàâíè âðåìåíà - ãîäèíèòå íà òÿõíàòà ìëàäîñò è æèâîò, íÿâãàøíèÿ… À íàâúí ðàííèÿò ñëåäîáåä íåóñåòíî å ïðåìèíàë â êúñíà íîù. Êèøàâèöàòà å çàëåäèëà êàëäúðúìà, òà äà ñúì âíèìàâàë êúì äîìà. Îñòàÿ íè çà òàçè âå÷åð äà èçïååì çà ñáîãîì íàøàòà ïåñåí, Äîé÷îâàòà:

Заканил са Дойчо, мамин-милин Дойчо, едничък на майка, годен, па неженен. Заканил са Дойчо нагоре да иде, през Стара планина, край тихи-бели Дунав. Да сбира Дойчо, бре стока всякаква, овни витороги, свине клепоухи, крави белоглави, юнци белороги, печал да печели, за булка и сватба…