1-ви брой Силата на Рила Рилски манастир Стобските пирамиди, Николай Петков Сапарева баня, Васил Коритаров Учителя Петър Дънов, Андрей Грива Пентаграмът, Петър Дънов Паневритмията, Людмила Червенкова С колела в Рила, Любомир Ботушаров Пет дни в Рила, Людмила Стаменова
2-ви брой Странджа - пътуване във времето Прочити на нестинарството, Диана Радойнова Сакралните "пръстени", Диана Радойнова "Мен ме измъчва красотата”, Любомир Цонев Долмените, Любомир Цонев 60 км в Странджа, Христо Мазов Обичам този живот! Силвия Костадинова Созопол градът на Аполон, Божидар Димитров
3-ти брой Сурва - ритуал от древността Село Ракиловци - места и хора, Симеон Мильов Ах, тая вода, Симеон Мильов Храмът-кладенец край с. Гърло, Любо Цонев Древен кладенец – телескоп край с. Гърло, Данка Василева Храмът “Св. Петка – Параскева”, Аниела Асенова Змийско яйце или нямаше нищо, Ераклия
4-ти брой Хасково - градът на Богородица Храмът “Успение Богородично”, Пенчо Пенчев Тракийската гробница в с. Александрово, Ирко Петров Виното в древността, Ирко Петров Гласът на скалата - “Глухите камъни”, Георги Нехризов Тракийското светилище при с. Ангел войвода, Ирко Петров
Çà àáîíàìåíò è êîíòàêòè: Òåë. 0879 35 66 71
20
5 52
14 38
44 Съдържание
Издава "ЕСИ-БГ" ЕООД Златка Паскалева - редактор Илияна Мелева - коректор Илонка Славкова - дизайн и предпечат
5
Кабиле
14
Тракийското скално светилище "Зайчи връх" древна слънчева обсерватория
20
Рождество Богородично
38
По калдъръмените улички на Копривщица
Печат: Дедракс
44
Чешмите на Копривщица
Адрес на редакциятa: София, кв. Лозенец, ул. Димо Хаджикоцев 59, ап. 2 e-mail: orenda.bulgaria@gmail.com
52
Драгуловия път
57
Плъстите - красивото забравено старо
Автори: Диана Танева Дойчо Иванов - уредник Елица Виткова Марияна Соколова Румяна Николова арх. Стана Бозанджиева Юлия Върбанова Фотографи: Велин Стойчев Илонка Славкова
Списанието излиза с помощта нa Rex Consulting
Кабиле е древен тракийски град. Днес е археологически резерват на 7 км. от Ямбол, в местността "Зайчи връх", при завоя на р. Тунджа. Възниква като поселище в края на II хилядолетие пр.н.е., а от IV в. пр.н.е. е укрепен град. През 341 пр.н.е. е разрушен от Филип II Македонски, но отново е изграден по типа на градовете от елинистичната епоха. Кабиле се споменава в писмени източници за първи път от древногръцкия оратор и политик Демостен (IV в. пр.н.е.), а за последен – от римския историк Амиан Марцелин (IV в.). Òåðìè IV-VI â.
4 Îðåíäà
Кабиле ÒÅÊÑÒ ÅËÈÖÀ ÂÈÒÊÎÂÀ ÑÍÈÌÊÈ ÂÅËÈÍ ÑÒÎÉ×ÅÂ
Îðåíäà 5
Îáù èçãëåä
Òðàêèéñêà åïîõà
(V-I â. ïð.í.å.) Òðàêèéñêîòî ïîñåëèùå âúçíèêâà îêîëî ãîëÿì êóëòîâ öåíòúð íà âåëèêàòà áîãèíÿ-ìàéêà Êèáåëà, ðàçïîëîæåí íà âúçâèøåíèåòî "Çàé÷è âðúõ". Äîëíîòî òå÷åíèå íà ð. Òîíçîñ (ð. Òóíäæà) – îò çàâîÿ íà ðåêàòà ïðè Êàáèëå äî âëèâàíåòî é â ðåêà Õåáðîñ (Õåáúð, Ìàðèöà) å ãåîãðàôñêàòà îñ, îêîëî êîÿòî ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà I õèë.ïð.í.å. ñå ðàçâèâà ïîëèòè÷åñêàòà èñòîðèÿ íà Îäðèñêàòà äúðæàâà, óñïÿëà äà îáåäèíè, çà êðàòêî âðåìå, ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îò òðàêèéñêèòå ïëåìåíà íà Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. Ïðåç III-I â. ïð.í.å. Êàáèëå å çíà÷èòåëåí èêîíîìè÷åñêè, ïîëèòè÷åñêè è êóëòóðåí öåíòúð âúâ âúòðåøíîñòòà íà Òðàêèÿ. Ïîääúðæà îæèâåíè âðúçêè ñúñ ñðåäèçåìíîìîðñêèÿ ñâÿò ïî ïëàâàòåëíàòà òîãàâà Òóíäæà.  êðàÿ íà IV è íà-
6 Îðåíäà
÷àëîòî íà III â. ïð.í.å. å ðåçèäåíöèÿ íà òðàêèéñêèòå âëàäåòåëè Ñïàðòîê è Ñêîñòîê. Êúì ñðåäàòà íà III â. ïð.í.å. öàðñêàòà èíñòèòóöèÿ â Êàáèëå å çàìåíåíà ñ ãðàäñêî óïðàâëåíèå îò ïîëèñåí òèï.  ãðàäà ñå å âëèçàëî ïðåç èçñå÷åíà â ñêàëèòå ïîðòà íà çàïàäíàòà êðåïîñòíà ñòåíà. Èçâåñòíî å íàïðàâëåíèåòî íà òàçè ñòåíà. Âúðõó ãîëÿìà ñêàëà äî ïîðòàòà å îòêðèòî ðåëåôíî èçîáðàæåíèå íà áîãèíÿòà – çàêðèëíèöà íà ãðàäà, Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ. Ãðàäúò å äîáðå áëàãîóñòðîåí ñ àãîðà, õðàìîâå íà Àïîëîí è íà Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ. Íà âúçâèøåíèåòî "Çàé÷è âðúõ", àêðîïîëúò íà ãðàäà, ñà ñå èçäèãàëè îáùåñòâåíè è êóëòîâè ñãðàäè, ñêàëíî ñâåòèëèùå ñ ðåëåô íà áîãèíÿòà Êèáåëà. Êàáèëå å åäèíñòâåíèÿ ãðàä âúâ âúòðåøíîñòòà íà Òðàêèÿ, êîéòî ïðåç III â. ïð.í.å. ñå÷å ñàìîñòîÿòåëíè ìîíåòíè åìèñèè.
Ìîíåòà íà òðàêèéñêèÿ âëàäåòåë Ñêîñòîê (êðàÿ íà VI íà÷àëîòî íà III â.ïð.í.å.). Íàöèîíàëåí àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé – Ñîôèÿ.
Îòêðèòà å áðîíçîâà ìîíåòà ñ èìåòî è îáðàçà íà Ñïàðòîê – ïúðâàòà îòêðèòà òðàêèéñêà ìîíåòà ñ ëèöåâî èçîáðàæåíèå.  ìîíåòàðíèöàòà íà Êàáèëå ïðîäúëæàâàò äà ñå ñåêàò öàðñêè è ãðàäñêè åìèñèè îò áðîíç è ñðåáðî è ïðåç II â. ïð.í.å.. Íà àâåðñà íà ìîíåòèòå íåèçìåííî ñòîè èçîáðàæåíèåòî íà áîãèíÿòà Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ. Çà íèâîòî íà òúðãîâèÿ ãîâîðÿò ïå÷àòèòå âúðõó íàìåðåíèòå àìôîðè (àìôîðíà òàðà). Òîâà ñà ïå÷àòè, íàïðàâåíè âúðõó äðúæêèòå íà âñÿêà àìôîðà ïðåäè èçïè÷àíåòî è ñà áåëåã çà ïðîèçõîä íà ñòîêàòà è ãàðàíöèÿ çà êà÷åñòâî.
Òåðìè IV-VI â.
Îðåíäà 7
Ïðè ðàçêîïêèòå â Ñåâòîïîëèñ ïðåç 1953 ã. å îòêðèò îôèöèàëåí äîêóìåíò ìåæäó òðàêèéñêèòå ãðàäîâåòå Ñåâòîïîëèñ è Êàáèëå. Äàòèðàí å îêîëî 300-290 ã. ïð.í.å. Òåêñòúò ãëàñè: "Íà äîáúð ÷àñ. Êëåòâåíî çàäúëæåíèå íà Áåðåíèêà è íåéíèòå ñèíîâå îòíîñíî Åïèìåí. Ïîíåæå Ñåâò, äîêàòî áåøå æèâ â äîáðî çäðàâå ïðåäàäå Åïèìåí è èìóùåñòâàòà ìó íà Ñïàðòîê, à Ñïàðòîê ñðåùó òîâà ìó äàäå çàëîã çà âÿðíîñò, Áåðåíèêà è íåéíèòå ñèíîâå Õåáðèçåëì, Òåðåñ, Ñàòîê è Ñàäàëà ðåøèõà, à òî çàñÿãà è ïîòîìöèòå èì; äà ñå ïðåäàäå çà öÿë æèâîò Åïèìåí ñ èìóùåñòâàòà ñè íà Ñïàðòîê. Íà Åïèìåí ñå âìåíÿâà â äúëã äà ñëóæè íà Ñïàðòîê, äîêîëêîòî ìó ïîçâîëÿâàò ñèëèòå, è íà òåçè, íà êîèòî Ñïàðòîê ìó âúçëîæè. Ñèíîâåòå ïúê íà Áåðåíèêà ñå çàäúëæàâàò äà èçâåäàò Åïèìàí îò õðàìà íà ñàìîòðàêèéñêèòå áîãîâå, ïðè óñëîâèå äà íå ìó íàíåñàò íåïðàâäà, íî äà ãî ïðåäàäàò íà Ñïàðòîê çàåäíî ñ èìóùåñòâàòà ìó, êàòî íå âçåìàò íèùî îò òÿõ. À àêî ñòàíå ÿñíî, ÷å íåùî îò òîâà ñå íàðóøàâà ñúäíèê äà áúäå Ñïàðòîê. Òàçè êëåòâà äà áúäå íàïèñàíà íà êàìåííè ïëî÷è, êîèòî äà ñå ïîñòàâÿò; â ãðàä Êàáèëå âúâ ôîñôîðèîíà (õðàìà íà áîãèíÿ Àðòåìèäà Ôîñôîðîñ) è íà àãîðàòà äî àëòàðÿ íà Àïàëàí, è â Ñåâòîïîëèñ; â õðàìà íà âåëèêèòå áîãîâå è íà àãîðàòà â ñâåòèëèùåòî íà Äèîíèñ äî àëòàðÿ. Íåêà òàçè êëåòâà äà áúäå çà äîáðî è ùàñòèå íà òåçè, êîèòî ÿ ñïàçâàò. Áåðåíèêà äà ñïàçâà ñïðÿìî íåãî (Åïèìåí) ñòàðèòå êëåòâè (äàäåíè îò Ñåâò)."
8 Îðåíäà
Ïëî÷à ñ ãðúöêè íàäïèñ, âèñîêà 0,63 ì, îôîðìåíà ñ ôðîíòîí. Íàìåðåíà å â êóëòîâîòî ïîìåùåíèå íà äâîðåöà â Ñåâòîïîëèñ. Èçäúëáàíèÿò íàäïèñ îò 37 ðåäà ïðåäñòàâëÿâà êëåòâåí äîãîâîð ìåæäó âèäíè ïðåäñòàâèòåëè íà òðàêèéñêàòà óïðàâëÿâàùà àðèñòîêðàöèÿ.  íàäïèñà ñå ñïîìåíàâà è èìåòî íà ãðàäà – Ñåâòîïîëèñ, êàêòî è íà ãðàä Êàáèëå, êúäåòî òðÿáâàëî äà ñå ïîñòàâÿò ïðåïèñè îò òîçè íàäïèñ. Ñïîìåíàâàò ñå è õðàìîâåòå íà ãðàäñêèòå ïëîùàäè â äâàòà ãðàäà. Íàöèîíàëåí àðõåîëîãè÷åñêè ìóçåé – Ñîôèÿ.
Ðèìñêà åïîõà
(I – êðàÿ íà III â.) Ïðåç 72 ã. ïð.í.å. Êàáèëå å çàâëàäÿí îò ðèìëÿíèòå ïðè ïîõîäà íà Ìàðê Ëóêóë â Òðàêèÿ, íî îêîí÷àòåëíî âëèçà â Ðèìñêàòà èìïåðèÿ ñëåä ïðåâðúùàíåòî íà Òðàêèÿ â ðèìñêà ïðîâèíöèÿ. Òîâà ñå ñëó÷âà ïðåç 45 ã. îò í.å., ñëåä ïîâå÷å îò âåê åïè÷íè áîðáè è íÿêîëêî ãîëåìè âúñòàíèÿ, ðèìëÿíèòå îêîí÷àòåëíî ñëîìèëè ñúïðîòèâàòà íà òðàêèòå. Òðàêèéñêèòå çåìè áèëè ðàçäåëåíè ìåæäó òðè ïðîâèíöèè – Ãîðíà Ìèçèÿ, Äîëíà Ìèçèÿ è Òðàêèÿ. Âúâåäåíà áèëà íîâà àäìèíèñòðàòèâíà ñèñ-
òåìà – åäíà ÷àñò îò ñòàðèòå òðàêèéñêè öåíòðîâå ñà ïðåâúðíàòè â ãðàäîâå ïî ðèìñêè îáðàçåö, äðóãè âúâ âîåííè ëàãåðè, à òðåòè ïîñòåïåííî çàãóáèëè çíà÷åíèåòî ñè. Îöåëÿëàòà ÷àñò îò òðàêèéñêàòà àðèñòîêðàöèÿ áèëà ïðèîáùåíà îò íîâàòà âëàñò, êàòî ïîëó÷èëà ïðàâà íà ðèìñêè ãðàæäàíè, à ìíîãî îò ñâîáîäíèòå òðàêè ïîïúëíèëè ðèìñêèòå ëåãèîíè è êîõîðòè. Ïðåç II -IV â. Êàáèëå å åäèí îò íàé-ãîëåìèòå ëàãåðè íà ðèìñêè âîåííè ÷àñòè â ïðîâèíöèÿ Òðàêèÿ è èêîíîìè÷åñêî ñðåäèùå, êîåòî äàâà òëàñúê â ðàç-
Òåðìè IV-VI â.
Îðåíäà 9
Òåðìè IV-VI â.
Îáùåñòâåíà ñãðàäà (ðèìñêà åïîõà) I-IVâ. âèòèå íà öåëèÿ ðåãèîí ïî äîëèíàòà íà ð. Òîíçîñ (äíåñ ð. Òóíäæà). Âîåííèÿò ëàãåð Êàáèëå å ñúçäàäåí ïðåç 30-òå ãîäèíè íà II â., âñëåäñòâèå íà ðåôîðìèòå íà èìïåðàòîð Õàäðèàí. Îöåíÿâàéêè áëàãîïðèÿòíîòî ñòðàòåãè÷åñêî ðàçïîëîæåíèå, ïðåç 136ã. ðèìëÿíèòå íàñòàíÿâàò íà òîâà ìÿñòî ñïîìàãàòåëíè âîåííè ÷àñòè. Ïîñëåäîâàòåëíî ñòàíóâàò: Cohors II Lucensium – äî îêîëî 190ã è Cohors I Atoitorum, êîÿòî îñòàâà äî êðàÿ íà àíòè÷íîñòòà, íî îò êðàÿ íà III â. íåéíèÿò ñúñòàâ ñå íàáèðà îò ìåñòíîòî íàñåëåíèå. Âîåííèÿò ëàãåð Êàáèëå å ðàçïîëîæåí âúâ âúòðåøíîñòòà íà ïðîâèíöèÿ Òðàêèÿ è âîéñêèòå ñúñðåäîòî÷åíè â íåãî (ïîíå äî ñðåäàòà íà III âåê)
èìàò îñíîâíî ïîëèöåéñêè ôóíêöèè – äà ïîääúðæàò ðåäà â èçòî÷íàòà ÷àñò íà ïðîâèíöèÿòà è äà îñúùåñòâÿâàò êîíòðîëà ïî îñíîâíèòå ïúòèùà è ïðîõîäèòå â èçòî÷íèÿ äÿë íà Ñòàðà ïëàíèíà.
Êúñíîàíòè÷íà åïîõà (IV-VI â.) Ïðåç âòîðàòà ïîëîâèíà íà III âåê íàøåñòâèÿòà íà ðàçëè÷íè ïëåìåíà äîâåëè äî ÷óâñòâèòåëíè åòíè÷åñêè ïðîìåíè â áàëêàíñêèòå ïðîâèíöèè íà ðèìñêàòà èìïåðèÿ. Ñèëíî ïîñòðàäàë èêîíîìè÷åñêèÿò æèâîò. Ìíîæåñòâî ñåëèùà è ãðàäîâå áèëè ðàçðóøåíè, à íàñåëåíèåòî çàãèíàëî. Âúïðåêè òîâà â êðàÿ íà âåêà êðèçàòà å ïðåîäîëÿíà, à ñòàáèëèçèðàíåòî íà âëàñòòà áèëî Îðåíäà 11
ñúïðîâîäåíî ñ íîâà àäìèíèñòðàòèâíà è âîåííà ðåôîðìà. Ïðÿêî íåéíî ñëåäñòâèå å äàâàíåòî íà ãðàäñêè ñòàòóò íà Êàáèëå. Òîçè ôàêò å ñúïúòñòâàí ñ ìàùàáíî ñòðîèòåëñòâî è îáíîâÿâàíå íà ïîñòðàäàëèÿ ïðåç øåñòäåñåòòå ãîäèíè âîåíåí ëàãåð è öèâèëíî ñåëèùå. Íîâèÿò ñòàòóò íà Êàáèëå, à ñúùî è ïîñòðîÿâàíåòî íà Êîíñòàíòèíîïîë ïðåâúðíàëè ðåãèîíà îò îòäàëå÷åíà ïðîâèíöèÿ â ðàéîí íåïîñðåäñòâåíî áëèçúê äî "âòîðèÿ Ðèì" è äàëî íîâ ñòèìóë âúâ âñè÷êè ñôåðè íà èêîíîìè÷åñêèÿ æèâîò. Îò 70-òå ãîäèíè íà IV â. è ïðåç V â. Êàáèëå ïðîäúëæàâà äà ñúùåñòâóâà êàòî ãðàä â ðàííîâèçàíòèéñêàòà äúðæàâà è å åïèñêîïñêè öåíòúð. Îò òîçè ïåðèîä å çàïàçåíà òðèêîðàáíà áàçèëèêà ñ ìîçàå÷íè ïîäîâå. Êàáèëå å ðàçðóøåí îò àâàðèòå ïðè ïîõîäà èì â Òðàêèÿ ïðåç 583/84ã. è íå å âúçñòàíîâåí, çàùîòî ìåñòîïîëîæåíèåòî ìó âå÷å íå îòãîâàðÿëî íà âîåííî-ñòðàòåãè÷åñêèòå èçèñêâàíèÿ êúì ñåëèùàòà. Ïîðàäè çà÷åñòèëèòå âàðâàðñêè íàøåñòâèÿ ñå ïðåäïî÷èòàëè òðóäíîäîñòúïíè è åñòåñòâåíî çàùèòåíè ìåñòà çà ñòðîèòåëñòâî. Ôóíêöèèòå ìó íà àäìèíèñòðàòèâåí, ðåëèãèîçåí è âîåíåí öåíòúð â ðåãèîíà áèëè ïîåòè îò Äèîñïîëèñ (äíåøåí ßìáîë), êîéòî áèë äîáðå óêðåïåí è îïàñàí îò ïúëíîâîäíàòà ðåêà Òóíäæà. Òîçè ãðàä ïðè-
äîáèë îñîáåíî çíà÷åíèå â ïåðèîäà ñëåä ñúçäàâàíåòî íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà â êðàÿ íà VII âåê. Ïîðàäè âàæíîòî ñè ñòðàòåãè÷åñêî ïîëîæåíèå òîé ñå ïðåâúðíàë â èçõîäíà òî÷êà íà åïè÷íèÿ äâóáîé ìåæäó ñðåäíîâåêîâíà Áúëãàðèÿ è Âèçàíòèÿ. Ðàçïîëîæåíèåòî íà Äèîñïîëèñ è ðåãèîíà íà ïúòÿ ìåæäó ñòîëèöèòå íà äâåòå íàé-ìîùíè äúðæàâè íà Áàëêàíèòå èçèãðàëî áëàãîïðèÿòíà ðîëÿ çà èêîíîìè÷åñêîòî ðàçâèòèå íà òåçè çåìè. Ñèëåí ïîäåì ïîëó÷èëè òúðãîâèÿòà, çåìåäåëèåòî, çàíàÿòèòå, þâåëèðíîòî èçêóñòâî è äð. Íàé-çíà÷èìè ïîñòðîéêè â ñåëèùàòà ñòàíàëè áàçèëèêèòå. Ðàçâèòèåòî íà õðèñòèÿíñòâîòî ñå òîëåðèðàëî êàêòî îò áúëãàðñêèòå öàðå, òàêà è îò âèçàíòèéñêèòå èìïåðàòîðè. Îò ðèìñêàòà è ðàííîâèçàíòèéñêàòà (êúñíîàíòè÷íàòà) åïîõà ñà îòêðèòè êðåïîñòíè ñòåíè, êðåïîñòíè ïîðòà, âîåííè è ñòîïàíñêè ñãðàäè, òåðìè.
Ñðåäíîâåêîâíà åïîõà Âúðõó ÷àñò îò ðàçâàëèíèòå íà Êàáèëå ïðåç VIII-IX â. âúçíèêâà áúëãàðñêî ñåëèùå, êîåòî ïðîñúùåñòâóâà äî êðàÿ íà XIV â. Èìåòî íà Êàáèëå å òðàíñôîðìèðàíî è çàïàçåíî â íàçâàíèåòî íà ñåëî Êîâåë, ñúùåñòâóâàëî ìåæäó äðåâíèÿ ãðàä è äíåøíèÿ ßìáîë è èç÷åçíàëî ïðåç XVIII â.
Äî ðàçêîïêèòå èìà ìóçåé ñ ÷àñò îò íàìåðåíèòå íàõîäêè. Àäìèíèñòðàöèÿòà íà ïîðòàë è ôîðóì "Íàøåòî îòå÷åñòâî Áúëãàðèÿ" ïîäíàñÿ êîìïëèìåíòèòå ñè íà óðåäíèöèòå íà òîçè ìóçåé çà òîâà, ÷å ïîñåùåíèåòî â íåãî å íàïúëíî áåçïëàòíî è èçëîæåíîòî â íåãî íàöèîíàëíî áîãàòñòâî å äîñòúïíî çà âñåêè. Ìàòåðèàëúò å ïðåäîñòàâåí ñ ëþáåçíîòî ñúäåéñòâèå íà www.bgjourney.com
12 Îðåíäà
Áàçèëèêà (êúñíà àíòè÷íîñò) IV-VI â.
Îðåíäà 13
ÞËÈß ÂÚÐÁÀÍÎÂÀ äèðåêòîð Íàðîäíà àñòðîíîìè÷åñêà îáñåðâàòîðèÿ è ïëàíåòàðèóì, ßìáîë
Тракийско скално светилище
"Зайчи връх" древна слънчева обсерватория Още в най-древните паметници на материалната и духовна човешка култура се намират астрономически мотиви - наскални изображения на съзвездия, древни календари, огромни каменни съоръжения от края на каменния и началото на бронзовия век. Предполагаме, че в древността хората са имали два мотива да извършват астрономически наблюдения: от една страна, обожествяването на небесните тела, а от друга - връзката между сезонната цикличност на тяхното движение и развитието на земеделието и скотовъдството.
Àðõåîàñòðîíîìèÿòà å êëîí íà íàóêàòà, â êîéòî ñå èçó÷àâàò àñòðîíîìè÷åñêèòå ïîçíàíèÿ íà äðåâíîñòòà. Òÿ âêëþ÷âà èñòîðèêî-àñòðîíîìè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ íà íàé-äðåâíèòå ïàìåòíèöè. Òàçè êîìïëåêñíà íàó÷íà äèñöèïëèíà å ñâúðçàíà îñâåí ñ àñòðîíîìèÿòà è àðõåîëîãèÿòà îùå ñ èñòîðèÿòà, åòíîãðàôèÿòà, èçêóñòâîçíàíèåòî è äð. Õîðàòà îò îíåçè äàëå÷íè åïîõè ñà îáîæåñòâÿ-
14 Îðåíäà
âàëè ïðèðîäíèòå ñòèõèè, îáîæåñòâÿâàëè ñà êîñìè÷åñêèòå îáåêòè è ïðåäè âñè÷êî Ñëúíöåòî, îñîáåíî êîãàòî ñà îñúçíàâàëè íå ñàìî çíà÷åíèåòî íà íåãîâàòà òîïëèíà è ñâåòëèíà. Àðõåîëîãè÷åñêèòå ïðîó÷âàíèÿ íà àêðîïîëà íà àíòè÷íèÿ ãðàä Êàáèëå, ðàçïîëîæåí íà èçòî÷íàòà, ñêàëèñòà ÷àñò íà Çàé÷è âðúõ, ðàçêðèõà ðàçïîëîæåíèåòî íà îñíîâíèòå ìó ñúîðúæåíèÿ. Ñïîðåä
Èçòî÷íàòà ÷àñò íà ñâåòèëèùåòî ñ èçãëåä êúì èçòî÷íèÿ õîðèçîíò Îðåíäà 15
Èçîáðàæåíèå íà áîãèíÿ Êèáåëà âúðõó þãîçàïàäíàòà ñêàëà
ïðîô. Â. Âåëêîâ "íà ïúðâî ìÿñòî òîâà å íàé-äðåâíîòî ñâåòèëèùå - ñêàëà ñ ðåëåôíî èçîáðàæåíèå íà âåëèêàòà Ìàéêà íà áîãîâåòå Êèáåëà (ïî-êúñíî ïî÷èòàíà êàòî Àðòåìèäà) è íà ëúâ. Îòêðè ñå è äðóãî èçîáðàæåíèå, âèñîêî 0,40ì, íà Àðòåìèäà Ôîðîñîñ îò òèï, èçâåñòåí îò ìîíåòè íà Êàáèëå.  ñêàëàòà ñà èçñå÷åíè óëåè è íèøè, âåðîÿòíî ñâúðçàíè ñ ðåëèãèîçíèÿ ðèòóàë." Ïðåç 1986 ã. Ä. Ñúñåëîâ ïóáëèêóâà ñâîÿ õèïîòåçà çà âúçìîæíîòî àñòðîíîìè÷åñêî èçïîëçâàíå íà âðúõíàòà ÷àñò íà ñâåòèëèùåòî "Çàé÷è âðúõ". Âúâ âðúçêà ñ íåÿ îò 1988 ã. â ïðîäúëæåíèå íà ïåò ãîäèíè ñå ïðîâåæäàò ñèñòåìíè àñòðîíîìè÷åñêè ïðîó÷âàíèÿ è íàáëþäåíèÿ îò ñïåöèàëèñòè íà ßìáîëñêàòà àñòðîíîìè÷åñêà îáñåðâàòîðèÿ è ïëàíåòàðèóì. Âåðíè íà ñâîÿ ñâåòîãëåä, òðàêèòå ñà èçïîëçâàëè åñòåñòâåíî âúçâèøåíèå, åäèíñòâåíî â ðàéîíà. Ñ ïîìîùòà íà ñïåöèàëíî îáðàáîòåíè êàìúíè ñêàëíèÿò ìàñèâ å ïðèäîáèë íåîáõîäèìàòà
16 Îðåíäà
ôîðìà. Äîðè è åñòåñòâåíî êàòî íà÷àëíà ïóêíàòèííà ìðåæà, áåç ñúìíåíèå ñâåòèëèùåòî å äîðàáîòâàíî è îøèðÿâàíî, êàòî ñïåöèàëèçèðàíî íàáëþäàòåëíî ñúîðúæåíèå. Òî÷íîòî ñúâïàäåíèå ñ ãåîãðàôñêèòå ïîñîêè ñåâåð-þã, èçòîê-çàïàä èçêëþ÷âà íåãîâîòî ñëó÷àéíî âúçíèêâàíå êàòî ïðèðîäåí ôåíîìåí. Íàïðàâåíàòà ôîòîïàíîðàìà ïîêàçâà åäèí èçêëþ÷èòåëíî èç÷èñòåí îò âúçâèøåíèÿ ìåñòåí õîðèçîíò è ëèïñàòà íà õàðàêòåðíè ðåëåôíè áåëåçè âúðõó íåãî. (ñõåìà 1) Ìîæåì äà ñâúðæåì ñ ìèñëåíà ëèíèÿ òî÷êà îò õîðèçîíòà è èçîáðàæåíèåòî âúðõó þãî-çàïàäíàòà ñêàëà ñ èçñå÷åíèÿ îáðàç íà áîãèíÿòà Êèáåëà. Èçãðåâúò íà Ñëúíöåòî íà 22 þíè ñå íàáëþäàâà íàä ñåâåðîèçòî÷íàòà ñêàëà. Íà íåÿ èìà èçêóñòâåíî íàïðàâåíà çàðàâíåíîñò ñ äúëæèíà 1,20 ì, êîåòî ïîçâîëÿâà òî÷íîòî îïðåäåëÿíå íà ìèñëåíàòà ïðàâà, ñâúðçâàùà òî÷êàòà íà ëÿòíîòî ñëúíöåñòîÿíèå ñ ëèêà íà Êèáåëà. (ñõåìà 2)
Îðåíäà 17
Èçòî÷íàòà òðàíøåÿ ñâúðçàíà ñ îñòà èçòîê-çàïàä, å òðàñèðàíà òàêà, ÷å äà áúäå èçïîëçâàíà çà íàáëþäåíèå íà èçãðåâà íà Ñëúíöåòî â äíèòå íà ïðîëåòíîòî è åñåííîòî ðàâíîäåíñòâèå. Ñåâåðîèçòî÷íàòà è þãîèçòî÷íàòà ñêàëà îáðàçóâàò ñâîåîáðàçíà ìóøêà, ïðåç êîÿòî ñå âèæäà èçãðÿâàùîòî ñëúíöå â äíèòå íà ðàâíîäåíñòâèÿòà. Íåùî ïîâå÷å: äðåâíèÿò íàáëþäàòåë íàâÿðíî å òúðñèë óëåñíåíèå çà òàçè öåë.  òðàíøåÿòà èìà èçêóñòâåíî ïîñòàâåí êàìúê ñ ôîðìà íà ïðåñå÷åíà ïèðàìèäà. Ìîæå áè ëèöåòî, èçâúðøâàùî íàáëþäåíèåòî íà ñëúí÷åâèÿ èçãðåâ â äåíÿ íà ðàâíîäåíñòâèåòî, å èçïîëçâàëî òîçè êàìúê. Òîé íå ñå âïèñâà â îáùèÿ ïëàí íà ñêàëíèÿ ìàñèâ è òîâà äàâà îñíîâàíèå äà ïðåäïîëîæèì, ÷å å ïðåíåñåí è îôîðìåí òàêà, ÷å äà èçïúëíÿâà îïðåäåëåíà ôóíêöèÿ.  ïîêúñíî âðåìå, âåðîÿòíî ñ öåë óëåñíÿâàíå è îáëåê÷àâàíå ïðåç çèìàòà, çà èçâúðøâàíå íà ïî-ãîðíèòå íàáëþäåíèÿ å èçïîëçâàíà êàìåííà ñãðàäà, ðàçïîëîæåíà â çàïàäíàòà ÷àñò íà ñâåòèëèùåòî. Ïî àðõåîëîãè÷åñêà äàòèðîâêà áÿõà îïðåäåëåíè õðîíîëîãè÷íè ãðàíèöè íà ñúùåñòâóâàíå íà ñâåòèëèùåòî ñ íà÷àëî ãðàíèöàòà ìåæäó II è I õèëÿäîëåòèå ïð.í.å. Èçïîëçâàéêè òåçè äàííè, å ïðåñìåòíàòî îòìåñòâàíåòî íà èçãðåâèòå íà Ñëúíöåòî ïîðàäè ïðåöåñèîííè ïðè÷èíè - òî ïðåäñòàâëÿâà 26' îò òî÷íîòî ïîëîæåíèå íà èçãðåâ â íàñòîÿùàòà åïîõà. Ìîæåì äà ïðåäïîëîæèì íåùî ïîâå÷å, ÷å ìîìåíòèòå íà ðàâíîäåíñòâèå ñà áèëè îïðåäåëÿíè ñ òî÷íîñò ± åäèí äåí, èìàéêè ïðåäâèä ãåîìåòðè÷íèòå ðàçìåðè íà òðàíøåÿòà è íåéíîòî îòñòîÿíèå îò ìåñòíèÿ õîðèçîíò. Èçñëåäâàíå íà þæíîòî íàïðàâëåíèå ïîêàçâà, ÷å àñòðîíîìè÷åñêè èíòåðåñíà å þæíàòà ÷àñò íà ïðîñòðàíñòâåíèÿ êðúñò. Íåãîâàòà äúëáî÷èíà è äúë-
18 Îðåíäà
æèíà ïîçâîëÿâàò äà ñå ôèêñèðà ãëàâíèÿ ìåðèäèàí. Ïðàêòè÷åñêè òîâà äàâà âúçìîæíîñò äà ñå íàáëþäàâàò êóëìèíàöèèòå íà íÿêîè ÿðêè ñâåòèëà. (ñõåìà 3) Íàëè÷èåòî íà äâåòå ìîãèëè â ðàâíèíàòà ïî ëèíèÿòà íà ïðîåêöèÿòà íà ãëàâíèÿ ìåðèäèàí ïîêàçâà, ÷å òå èìàò îòíîøåíèå êúì íàáëþäàòåëíèòå ïðîöåäóðè, èçâúðøâàíè îò ñâåòèëèùåòî. Âåðîÿòíî òå ñà óëåñíÿâàëè ïîçèöèîíèðàíåòî íà íàáëþäàòåëÿ. Ïðåç íîùòà âåðîÿòíî ñå å íàëàãàëî ïàëåíåòî íà îãúí ñ öåë ëåñíîòî èì ôèêñèðàíå. Ïðåñìÿòàíèÿòà, îñíîâàíè íà ìîìåíòèòå íà êóëìèíàöèÿ íà Ñëúíöåòî, è ãåîìåòðèÿòà íà þæíàòà òðàíøåÿ ïîêàçâàò, ÷å îïðåäåëÿíåòî íà ãîðíàòà êóëìèíàöèÿ íà ÿðêèòå ñâåòèëà âåðîÿòíî å ñòàâàëî ñ òî÷íîñò ±15 äúãîâè ìèíóòè. Ñ ïîìîùòà íà êâàíòîâ ìàãíèòîìåòúð ÅÏÐÀÍ-1203 ñå íàïðàâèõà åäðîìàùàáíà è äðåáíîìàùàáíà ñíèìêè íà ñâåòèëèùåòî è þæíàòà òðàíøèÿ. Ïðè ñâåòèëèùåòî "Çàé÷è âðúõ" ñúâïàäàò âèñîêèòå ãðàäèåíòè íà ãåîìàãíèòíîòî ïîëå â çîíàòà íà áèîëîêàöèîííèòå àíîìàëèè - þæíàòà òðàíøåÿ. Îñòàíàëèòå åëåìåíòè íà ñâåòèëèùåòî - æåðòâåíèöè çà áîæåñòâî, êàìåííè èçïúêíàëîñòè, âîäíè èçòî÷íèöè - íå ïðèòåæàâàò èçðàçåíè ìàãíèòíè è áèîëîêàöèîííè àíîìàëèè. Îáîáùàâàéêè, ìîæåì äà íàïðàâèì ñëåäíèòå èíòåðåñíè èçâîäè: 1. Òðàêèéñêîòî ñâåòèëèùå ïðè Çàé÷è âðúõ å ïîñâåòåíî íà êóëòà êúì Ñëúíöåòî è ïðåäñòàâëÿâà ñâîåîáðàçíà ñëúí÷åâà îáñåðâàòîðèÿ. Òóê ñå ñú÷åòàâàò äâàòà êóëòà - êúì âåëèêàòà Ìàéêà-áîãèíÿ Êèáåëà è êúì Ñëúíöåòî. 2. Òðàñèðàíè ñà ñëåäíèòå àñòðîíîìè÷åñêè îáîñîáåíè ïîñîêè: ÈÇÒÎÊ-ÇÀÏÀÄ - ïðåç ñâîåîáðàçíàòà
ìóøêà ñå âèæäà èçãðÿâàùîòî Ñëúíöå â äíèòå íà ðàâíîäåíñòâèåòî; ÑÅÂÅÐÎÈÇÒÎÊ - â äåíÿ íà ëÿòíîòî ñëúíöåñòîåíå Ñëúíöåòî ïðè èçãðåâ îãðÿâà îáðàçà íà Êèáåëà. Òðàêèòå íå ñàìî ñà ñïàçâàëè êóëòà êúì Ñëúíöåòî, íî è âíèìàòåëíî ñà íàáëþäàâàëè íåãîâîòî äâèæåíèå; ÞÆÍÀ ÒÐÀÍØÅß - ïðåìèíàâàíåòî íà ÿðêèòå ñâåòèëà ïðåç ãëàâíèÿ ìåðèäèàí â ìÿñòîòî íà íàáëþäåíèåòî. Íàïðàâåíèòå àñòðîíîìè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ äàâàò äîïúëíèòåëíà ÿñíîòà çà ìåñòîïîëîæåíèåòî è èçïîëçâàíåòî íà òðàêèéñêèòå ñêàëíè ñâåòèëèùà. Íåùî ïîâå÷å: ðåäîâíèòå àðõåîëîãè÷åñêè ðàçêîïêè è àñòðîíîìè÷åñêèòå èçñëåäâàíèÿ ïîçâîëÿâàò ñâåòèëèùåòî ïðè Çàé÷è âðúõ äà ñå ðàçãëåæäà êàòî åòàëîííî.
Ñèñòåìàòà îò ãåîìàãíèòíè àíîìàëèè å áèëà âïëèòàíà â êóëòîâèòå è ðåëèãèîçíè öåðåìîíèè. Âåðîÿòíî òåçè òî÷êè ñà èçïîëçâàíè çà ïðèâåæäàíå íà ó÷àñòíèöèòå â òÿõ â íåîáõîäèìîòî ïñèõîôèçèîëîãè÷íî ñúñòîÿíèå íà òðàíñ. Íàïðàâåíèòå àðõåîàñòðîíîìè÷åñêè èçñëåäâàíèÿ äîïúëâàò è ïîòâúðæäàâàò ñõâàùàíèÿòà çà âèñîêîòî íèâî íà êóëòóðà íà äðåâíèòå òðàêè. Ïðàêòè÷åñêèòå è åìîöèîíàëíè íóæäè íà äàëå÷íèòå íè ïðàäåäè ñà ãè êàðàëè äà íàáëþäàâàò Ñëúíöåòî, Ëóíàòà è çâåçäèòå, à íèå, ñúâðåìåííèòå õîðà ùå ïðîäúëæàâàìå äà ðàçêðèâàìå ðàçëè÷íè àñïåêòè íà âå÷íèÿ ñòðåìåæ íà ÷îâåêà êúì áåçêðàÿ.
Ñëúíöåòî â äåíÿ íà ïðîëåòíîòî ðàâíîäåíñòâèå
Èçïîëçâàíèòå ñõåìè â ìàòåðèàëà ñà íà Àëåêñåé Ñòîåâ
Îðåíäà 19
Íà 8 ñåïòåìâðè íàøàòà Ïðàâîñëàâíà Öúðêâà ïðàçíóâà Ðàæäàíåòî íà ìàéêàòà íà Ãîñïîä Èèñóñ Õðèñòîñ – Ðîæäåñòâî Áîãîðîäè÷íî, ïî-èçâåñòíî ñðåä õîðàòà êàòî Ìàëêà Áîãîðîäèöà. Íèå, õîðàòà, ðÿäêî ñå çàìèñëÿìå çà ñàìàòà ñúùíîñò íà ïðàçíèöèòå è çà âúòðåøíèÿ èì ñìèñúë è ïîñëàíèå. À àç ãè îáè÷àì èìåííî çàðàäè òåõíèÿ ïúëíåæ. Ñòðåìÿ ñå âèíàãè äà ãî îòêðèâàì çà ñåáå ñè, äà ãî ïîäúðæà â ñâîåòî âúòðå, äîêàòî ïî÷óâñòâàì ñ äóøàòà ñè ïðàçíè÷íîòî ñúáèòèå è ãî ïðåîòêðèÿ êàòî ëè÷íî ïðåæèâÿâàíå è æèòåéñêè îïèò. Çàòîâà âñÿêà ãîäèíà ñå ïîëó÷àâà òàêà, ÷å èìàì ïî åäèí ïðàçíèê, êîéòî îñîáåíî ñèëíî ìå äîêîñâà è âúëíóâà. Áîã ìå çàâåäå â ìàíàñòèðà "Ðîæäåñòâî Áîãîðîäè÷íî", êàêòî âèíàãè óæ ñëó÷àéíî, íÿêàê ñúâñåì åñòåñòâåíî, õâàíàë ìå çà ðúêàòà. Îòâîðè â äóøàòà ìè îùå åäíà âðàòè÷êà íà Ñâîèòå òàéíè, çà äà Ãî ïî÷óâñòâàì âñå ïî-áëèçî è âñå ïî-äúëáîêî. Òðúãíàõ áàâíî íàäîëó ïî òÿñíàòà àñôàëòîâà ïúòåêà, îãðàäåíà ñ íàäâèñíàëè íàä íåÿ äúðâåòà. Âðåìåòî áåøå ãàëåùî è ñëúí÷åâî, òî÷íî òîëêîâà ñâåòëî è ñâåæî, êîëêîòî áåøå è íàñòðîåíèåòî ìè. Âèíàãè ñå ÷óâñòâàì òàêà, êîãàòî íåïîêîëåáèìî óñåùàì, ÷å Áîã ìå å ïîâåë íàíÿêúäå. Âúðâÿõ ñïîêîéíî è ñå îïèòâàõ äà èçõâúðëÿ âñÿêà ñëåäà îò ñâåòñêè øóì è äâèæåíèå, êîèòî âñå îùå ìå ðàçñåéâàõà. Ïîäðåæäàõ ìèñëèòå ñè, èçâèêâàéêè îò ïàìåòòà ñè íåùàòà, êîèòî çíàì çà ìàíàñòèðà è çà ïðàçíèêà Ðîæäåñòâî Áîãîðîäè÷íî. Óáåäåíà áÿõ, ÷å âñè÷êàòà èíôîðìàöèÿ ùå ñå ñëåå, íàìåñòè è ïî ÷óäåí íà÷èí ùå ìè ïîäíåñå íîâî îòêðîâåíèå, íîâo ÷óñòâî è âúëíåíèå, íîâî ïðåæèâÿâàíå íà Áîã. Çà ðîæäåñòâîòî íà Ñâåòà Äåâà Ìàðèÿ öúðêîâíîòî ïðåäàíèå ðàçêàçâà, ÷å
ðîäèòåëèòå é ñà ñå îòëè÷àâàëè, êàêòî ñ ïîòåêëîòî ñè, òàêà ñúùî ñúñ ñèëíà è ÷èñòà âÿðà â Áîã. Ñâ. Éîàêèì å áèë îò öàðñêèÿ Äàâèäîâ ðîä, à ñâ. Àííà – äúùåðÿ íà ñâåùåíèê îò ñâåùåíè÷åñêèÿ Ààðîíîâ. Òå âñÿêà ãîäèíà çàäåëÿëè äâå òðåòè îò ñâîèòå äîõîäè – åäíàòà äàðÿâàëè íà õðàìà, à äðóãàòà ðàçäàâàëè íà áåäíèòå. Ïðåâúçõîæäàëè ïî ÷èñòîòà è ñâÿòîñò âñè÷êè. Äâàìàòà ñúïðóçè áèëè èçêëþ÷èòåëíî ìèëîñúðäíè êúì áëèæíèòå è ïðåäàíè íà Áîãà, íî è ìíîãî òúæíè îò ôàêòà, ÷å íÿìàò ðîæáà. Íåïðåñòàííî è óñúðäíî ñå ìîëåëè çà äåöà, íî 50 ãîäèíè áðà÷åí æèâîò ìèíàëè â áåçïëîäèå.  îíåçè âðåìåíà áåçäåòñòâîòî ñå ñ÷èòàëî çà óãíåòÿâàùî ñúñòîÿíèå è Áîæèå íàêàçàíèå è ïîðàæäàëî ïðåíåáðåæèòåëíî îòíîøåíèå êúì äâîéêàòà, êîåòî òå ïîíàñÿëè áåçðîïîòíî è ñìèðåíî, êàòî ñ îùå ïî-ãîëÿìà ðåâíîñò ñå ñòàðàåëè äà óãîäÿò íà Áîãà è äà ñïàçâàò Çàêîíà Ìó. Íà åäèí îò ãîëåìèòå ïðàçíèöè ñâ. Éîàêèì îòèøúë â Éåðóñàëèìñêèÿ õðàì äà ïðèíåñå æåðòâà, ñïîðåä òîãàâàøíèÿ îáè÷àé. Òàìîøíèÿò ñâåùåíèê ñóðîâî ãî óïðåêíàë, ÷å å áåçäåòåí è ñëåäîâàòåëíî å íåäîñòîåí äà ïðèíàñÿ æåðòâà. Íàñêúðáåí èçëÿçúë ïðàâåäíèêúò îò õðàìà è ñå îòòåãëèë çà 40 äíè â ïëàíèíèòå, êúäåòî ïàñåëè ñòàäàòà ìó, çà äà ñå îòäàäå íà ñòðîã ïîñò è ìîëèòâà. Ìåæäóâðåìåííî ñâ. Àííà ðàçáðàëà çà ñëó÷èëîòî ñå è êàòî ñå ñ÷èòàëà âèíîâíà çà áåçïëîäèåòî ñè, ñå ïîòîïèëà â íåóòåøèìà ñêðúá.  òàêîâà ñúñòîÿíèå íà äóõà, âåäíúæ òÿ âëÿçëà â ãðàäèíàòà ñè è âèäÿëà ñðåä êëîíèòå íà äúðâî ìàëêè, íîâîðîäåíè ïòè÷åíöà. Ïðè âèäà èì îòïðàâèëà ãîðåùà ìîëáà êúì Áîã äà ïðåìàõíå áîëêèòå íà ñúðöåòî é è äà ðàçâúðæå âåðèãèòå íà áåçïëîäèåòî, êàòî îáåùàëà äà ïðèíåñå â äàð ðîæáàòà ñè êàòî ÿ ïîñâåòè íà Áîãà. Åäâà ïðîèçíåñ-
Îðåíäà 21
ëà äóìèòå, ïðåä íåÿ ñå ÿâèë Áîæèé àíãåë è é âúçâåñòèë, ÷å ìîëèòâèòå é ñà ÷óòè – ùå ðîäè áëàãîñëîâåíà äúùåðÿ, ÷ðåç íåÿ ùå áúäå äàäåíî ñïàñåíèå íà öåëèÿ ñâÿò è òÿ ùå ñå êàçâà Ìàðèÿ. Ñúùèÿò àíãåë ñå ÿâèë è íà ñâ. Éîàêèì â ïóñòèíÿòà, ñúñ ñúùîòî ïîñëàíèå. Äâàìàòà ïðàîòöè òðúãíàëè åäíîâðåìåííî êúì Éåðóñàëèì, çà äà áëàãîäàðÿò íà Áîã è ïðèíåñàò æåðòâà â õðàìà. Òàì ñå ñðåùíàëè è èç÷àêàëè èçïúëíåíèåòî íà ïîëó÷åíîòî îáåùàíèå. Íà 9 äåêåìâðè ñâ. Àííà çà÷åíàëà, à äåâåò ìåñåöà ïîêúñíî, êàòî èçòåêëè äíèòå íà áðåìåííîñòòà, íà 8 ñåïòåìâðè, ñå ðîäèëà Ìàðèÿ, êîåòî íà åâðåéñêè åçèê îçíà÷àâà "Ãîñïîæà" (Ãîñïîäàðêà) è "íàäåæäà".  ìîåòî ñúçíàíèå Ðîæäåñòâî Áîãîðîäè÷íî å ñâúðçàíî ñ ðàæäàíåòî íà íàäåæäàòà â ÷îâåøêàòà äóøà. Êîãàòî ðàçìèñëÿì íàä èñòîðèÿòà íà ïðàçíèêà, îòêðèâàì ñ âúëíåíèå êàê âÿðàòà ðàæäà íàäåæäàòà, à òÿ ñòàâà ìàéêà íà ëþáîâ-
22 Îðåíäà
òà, êîÿòî ñïàñÿâà íàñ õîðàòà. Òàêà ñèëíàòà âÿðà íà ñâ. Éîàêèì è Àííà ãè äàðÿâà ñ äúùåðÿ – Ìàðèÿ (Íàäåæäà), ðîäèëà Ëþáîâòà – Õðèñòîñ, Ñïàñèòåëÿò íà ÷îâåöèòå. Ñàìàòà àç â òîçè ìîìåíò îòíîâî ñå óñåùàõ ïðåèçïúëíåíà ñ âÿðà è íàäåæäà, ÷å â Êèëèôàðåâñêèÿ ìàíàñòèð "Ðîæäåñòâî Áîãîðîäè÷íî" ñúðöåòî ìè, äîêîñíàòî îò Áîæèÿòà áëàãîäàò, ùå ñå ðàçòâîðè, ùå ïðåîòêðèå è ùå ðîäè â ñåáå ñè îùå åäíà, íîâà çà ìåí, ñòðàíà íà Áîæèÿòà ëþáîâ. Âúðâÿõ áàâíî. Íàñëàæäàâàõ ñå íà âñÿêà êðà÷êà è íà ïúëíèÿ ñèíõðîí ìåæäó ïðåêðàñíîòî âðåìå, êðàñîòàòà íàîêîëî è ñîáñòâåíèòå ìè åìîöèè è ìèñëè. Ñÿêàø ñëèçàéêè íàäîëó, ïî ïúòåêàòà, ñå ñïóñêàõ â ñàìàòà ñåáå ñè. Ïîòàïÿõ ñå îùå ïî-äúëáîêî â ñâîèòå ðàçìèøëåíèÿòà çà ðàæäàíåòî íà Áîãîðîäèöà è ñå ÷óñòâàõ êàòî ïðåä åäíî íîâî íà÷àëî. Íîâî íà÷àëî!
Âõîäà êúì ìàíàñòèðà Ðîæäåñòâî Áîãîðîäè÷íî Öúðêâàòà “Ñâ. Äèìèòúð” Êàðòà (çà ìàíàñòèðà òðÿáâà äà ñå ìèíå ïðåç ñ. Íàöîâöè)
Îðåíäà 23
Äåêîðàòèâåí ôðèç íà ôðîíòîíà íà öúðêâàòà
Ìèãíîâåíî îñúçíàõ, ÷å òîâà å ìîÿò ñìèñúë. Óëîâèõ ãî! Ñ ðàæäàíåòî íà Ìàéêàòà Áîæèÿ, çàïî÷âà öÿëàòà èñòîðèÿ íà îáåùàíîòî íè ñïàñåíèå. Áîãîðîäèöà ïðåäîñòàâÿ ñâîÿòà ñâîáîäà è âîëÿ, öÿëîòî ñè ñúùåñòâî íà Áîãà, çà äà Ãî äîâåäå äî ñåáå ñè è äî íàñ. Àêî íå áå íàïðàâèëà òîâà, òî ðàæäàíåòî íà Ñïàñèòåëÿ â ñâåòà íÿìàøå äà áúäå âúçìîæíî. Áîã íå áè ìîãúë äà ñå âúïëúòè, àêî íå ñúùåñòâóâàøå ÷èñòàòà, âñåñâÿòà, íåîïåòíåíà äóøà íà Ñâåòàòà Äåâà. Çà äà ñå ïîÿâè â ñâåòà Ëþáîâòà, êîÿòî ñïàñÿâà ÷îâåöèòå å íóæåí ÷èñò ñúä è ñâÿòà îáèòåë, êúäåòî å åäèíñòâåíî âúçìîæíî äà ñå âúïëúòè Áîã. Ñâåòà Áîãîðîäèöà íàñëåäÿâà îò ðîäèòåëèòå ñè âÿðàòà, ëþáîâòà è ïðåäàíîñòòà êúì Ãîñïîäà è Íåãîâàòà âîëÿ, à ñúùî ñìèðåíèåòî, êðîòîñòòòà, òúðïåíèåòî è ïîñëóøàíèåòî íà Áîæèåòî ñëîâî. Íî ïîñëå ñàìà èçáèðà ïðåç öåëèÿ ñè æèâîò äà ñå îòäàâà íà Áîãà, äà çàïàçâà è óâåëè÷àâà ÷èñòîòàòà íà òÿëîòî è äóõà ñè.Òÿ å Äåâà íå ñàìî ïî ïëúò, íî è ïî äóõ. Ñâîáîäíî èçáðàíîòî äåâñòâî íà äóõà å òîâà íîâî íà÷àëî è òàçè
24 Îðåíäà
íàäåæäà, íåîáõîäèìà íà âñè÷êè íàñ, çà äà ñå ðîäèì îòíîâî, íå ïî ïëúò, à ïî äóõ. Åòî çàùî íà Ðîæäåñòâî Áîãîðîäè÷íî òúðæåñòâóâà äóõà ìè, ëèêóâà è ïðàçíóâà ðàæäàíåòî íà Ìàéêàòà – Òàçè, êîÿòî èçáðà è ñå îòäàäå íà Áîãà, Äåâèöàòà, êîÿòî äîâåæäà Áîã ïðè ìåí è ìå îòâåæäà ïðè Íåãî, Íàäåæäàòà, êîÿòî ìè äàðÿâà òúðñåíîòî ñïàñåíèå ÷ðåç Ëþáîâ. Äîðè íå ñè çàäàâàõ âúïðîñà, çàùî áÿõ èìåííî â Êèëèôàðåâñêèÿ ìàíàñòèð. Ïðîñòî òàêà ñå ïîäðåäèõà íåùàòà, áåç äà ñúì ãè îáìèñëÿëà è ïëàíèðàëà. Ãîñïîä ìå äîâåäå. Ïðåêðà÷èõ ïðàãà è ñÿêàø ïîïàäíàõ â äðóã ñâÿò. Òóê, çàä ñòåíèòå íà äóõîâíàòà îáèòåë, èçâåäíúæ èçïèòàõ ÷óâñòâîòî, ÷å ñúì ñå çàâúðíàëà ó äîìà. Ñÿêàø êðîòíàë ñå íàé-äîëó â íèñêîòî, êàòî ÷å ëè ìàíàñòèðúò ñå áåøå çàâèë ñ òîïëà ïåëåíà, èçòúêàíà îò Áîæåñòâåíî ñïîêîéñòâèå è óìèðîòâîðåíèå. Ñòðóâàøå ìè ñå, ÷å ñâåòëèíà è ñìèðåíèå ñòðóÿò îòâñÿêúäå, îò âñÿêà òðåâè÷êà, îò ëèñòàòà íà àñìàòà, îò ëèöàòà íà õîðàòà, òèõî ïðèñåäíàëè íà ïåéêèòå ïîä ÷àðäà-
Èêîíàòà íà Áîãîðîäèöà ñ ìëàäåíåöà îò èêîíîñòàñúò Îðåíäà 25
öèòå. Óñåòèõ íåèçðàçèìà ëåêîòà. Äóøàòà ìè ñå îòïóñíà â ðàäîñòíî áåçìúëâèå.  òàêèâà ìèãîâå è íà òàêèâà ìåñòà ÷îâåê îñúçíàâà, êîëêî íåíóæíè ìîãàò äà áúäàò äóìèòå. È âúçäóõúò êàòî ÷å ëè áåøå çàðåäåí ñ èñèõàçìà íà äóõîâíèöèòå, ïðåáèâàâàëè òóê, ÷èÿòî ñèëà è êðàñîòà çà ïúðâè ïúò ìîæåõ äà ïî÷óâñòâàì. Ïîñåäíàõ íà åäíà îò ïåéêèòå, çà äà ñå îòäàì íàïúëíî íà ïîðàçèòåëíîòî óñåùàíå çà áåçâðåìèå. Âå÷å íÿìàõ âúïðîñè, íÿìàõ ìèñëè, íÿìàøå íèêàêâî äâèæåíèå â ìåí. Çàïúëíåíà áÿõ îò òàçè îñîáåíà ðàäîñò, ñìåñåíà ñ êðîòîñò, ïúëíî ðàçòâàðÿíå, ïðèåìàíå è îòäàâàíå íà... íà îáè÷. Íå, íå, íå ãîâîðÿ çà åóôîðèÿ, à çà åäíî êðîòêî ïðåæèâÿâàíå íà Áîæèÿòà õàðìîíèÿ. Ïî÷òè áåç äà óñåòÿ ñå çàïúòèõ êúì õðàìà â äâîðà íà ìàíàñòèðà. Ïðèñòúïèõ â ñóìðàêà íà ìàëêàòà öúðêâà è ñå ñòúïèñàõ îò èçêëþ÷èòåëíàòà áåëîòà íà åäíî áëàãî æåíñêî ëèöå, îáãðàäåíî îò ÷åðíîòàòà íà ìîíàøåñêàòà îäåæäà. Àêî íå ìè ñå áåøå óñìèõíàëà ñ î÷è, ùÿõà äà ìèíàò ìèíóòè äîêàòî ïðîóìåÿ, ÷å ïðåä ìåí å æèâ ÷îâåê, à íå èêîíà. Ïî÷òè íå ïðîìúëâèõìå è äâåòå. Òÿ ñàìî ìè ïîäàäå ñïîêîéíî ñâåùè÷êèòå, à ìîíåòèòå ìè íÿêàê ïðèãëóøåíî ïîäðúííàõà ïî ìàñàòà è òèøèíàòà îòíîâî çàïúëíè öåëèÿ õðàì.  òîçè ìîìåíò, âíåçàïíî, ñ îãðîìíà ñèëà â ìåí ñå íàäèãíà ìîëèòâà. Öÿëîòî ìè ñúùåñòâî ñå îáúðíà êúì Áîã è âñè÷êèÿ ìè ðàçóì, ÷óñòâà è åìîöèè ñå ðàçòâîðèõà è ïîëåòÿõà íàãîðå. Ìîëèòâàòà ñàìà èçòè÷àøå îò ìåí. Äóìèòå ñàìè ñå ïîäðåæäàõà â óìà ìè è ïëàìòÿùè ñå âúçäèãàõà. Íå ñúùåñòâóâàøå íèùî äðóãî îñâåí ìîëèòâàòà. Äîðè ìåí ìå íÿìàøå. È íÿìàì èäåÿ êîëêî ïðîäúëæè òîâà. Çíàì ñàìî, ÷å â êðàÿ ìó èçïèòàõ íåîïèñóåìî îáëåê-
26 Îðåíäà
÷åíèå, ñúëçèòå ïîòåêîõà ïî ëèöåòî ìè, à àç áÿõ îïðîñòåíà, ïðå÷èñòåíà è ñìèðåíà çà ìèã, êîéòî ìè ñå ñòîðè âå÷íîñò. Èçëÿçîõ ïî ñúùèÿ òèõ íà÷èí, ïî êîéòî è âëÿçîõ. Ïðåêîñèõ êèòíèÿ äâîð. Ïîãàëèõ ñ î÷èòå è äóøàòà ñè âñè÷êî íàîêîëî. Âäèøàõ äúëáîêî, çà äà ñå ïðîíèêíà äî äúíî îò âúçäóõà, íàïîåí ñ êðîòîñò è äóõîâíà ðàäîñò è òðúãíàõ ïî ïúòÿ îáðàòíî êúì êîëàòà ñè. Ìèñëèòå ìè, åäíà ïî åäíà, çàïî÷íàõà äà ñå çàâðúùàò. Çàïèòàõ ñå êàêâî ïðåæèâÿõ. Áàâíî, ïî÷òè òîëêîâà áàâíî, êîëêîòî ñå äâèæåõ ïî ïúòÿ, îñúçíàâàõ, ÷å Áîã ìå ïîòîïè â äúëáîêîòî, êàòî ìå ãìóðíà â òîçè ìàíàñòèð. Îòêúñíà ìå îò çàäúõàíîòî åæåäíåâèå è ìå õâúðëè çà ìèã â áåçâðåìèåòî è â äúíîòî íà ñàìàòà ñåáå ñè. Îò ðåçêèÿ êîíòðàñò è áúðçèíàòà, ñ êîÿòî ñå ñëó÷è âñè÷êî, îò èçïðàçâàíåòî ïðè âíåçàïíîòî ìè ðàçãðúùàíå, àç ñå óñåùàõ ðàçëè÷íî. Íåùî ñå áåøå ðîäèëî è ìè îòíå íÿêîëêî äúëãè ìèíóòè äà îñúçíàÿ, ÷å îò ìíîãî âðåìå íàñàì íå áÿõ ÷óâñòâàëà ñ òàêàâà ìîù îãðîìíèÿ äàð, áëàãîñëîâåíèåòî è ñèëàòà íà ôàêòà, ÷å ñúì æåíà, ñúïðóãà è ìàéêà. Òîëêîâà ñìàÿíà îñòàíàõ, ÷å ñå çàêîâàõ íàñðåä ïúòÿ. Òîâà, êîåòî ñå ðîäè â ìåí áå îãðîìíîòî ìè æåëàíèå îòíîâî äà ñå îòäàâàì, äà èçáèðàì ïàê è ïàê Áîã, æèâîòà, ñåìåéñòâîòî ñè, ìàé÷èíñòâîòî ñè, ãðèæàòà, ëàñêàòà, ïîìîùòà, õîðàòà, äîáðîòî. Òàì, íà íÿêîëêî ìåòðà îò Êèëèôàðåâñêèÿ ìàíàñòèð, àç ñåäíàõ íà àñôàëòà è ñå ðàçïëàêàõ ñ ãëàñ. Ñ âñÿêà èçëÿòà ñúëçà, âñå ïî-ïðå÷èñòåíà èçïëóâàøå âîëÿòà ìè äà ñëóæà è áëàãîäàðíîñòòà ìè êúì Áîã, ÷å ìè ïîçâîëè îòíîâî äà ñå ðîäè â ìåí Ìàéêàòà, áåç êîÿòî íÿìà íàäåæäà, íÿìà ñïàñåíèå, íÿìà æèâîò. ÌÀÐÈßÍÀ ÑÎÊÎËÎÂÀ
Ñâ. Ïàòðèàðõ Åâòèìèé è Ñâ. Òåîäîñèé Òúðíîâñêè íàä âõîäà
Îñíîâàòåë íà Êèëèôàðåâñêèÿ ìàíàñòèð å ïðî÷óòèÿ áúëãàðñêè äóõîâíèê Ñâ. Òåîäîñèé Òúðíîâñêè. Æèâîòúò íà ðîäåíèÿ îêîëî 1300 ã. Âúâ Âèäèíñêà îáëàñò äóõîâíèê å áåëÿçàí îò íåïðåêúñíàò ñòðåìåæ êúì çíàíèÿ, îò äúëãè ñòðàíñòâàíèÿ â òúðñåíå íà Ïúòÿ êúì áîæåñòâåíàòà ìúäðîñò. Ñëåä êàòî ïðåìèíàâà ïðåç ðåäèöà áúëãàðñêè ìàíàñòèðè, òîé óçíàâà çà çàñåëâàíåòî íà âèçàíòèéñêèÿ ìîíàõ è àñêåò Ãðèãîðèé Ñèíàèò, îñíîâîïîëîæíèê íà èñàõèçìà, â ìàíàñòèð â Ïàðîðèÿ, òðóäíîäîñòúïíî ìÿñòî â Ñàêàð ïëàíèíà. Òàì Òåîäîñèé îñòàâà â ïðîäúëæåíèå íà íÿêîëêî ãîäèíè äî ñìúðòòà íà çíàìåíèòèÿ ñè ó÷èòåë, ñëåä êîåòî îòíîâî ïðåäïðèåìà ïúòóâàíèÿ äî ðåäèöà ìàíàñòèðè è äóõîâíè öåíòðîâå. Ñëåä ïðåñòîÿ ñè â Ïàðîðèÿ Òåîäîñèé Òúðíîâñêè ñå ïðåâðúùà â ðåâíîñòåí ðàçïðîñòðàíèòåë íà èñèõàçìà â Áúëãàðèÿ ïðåç XIV âåê. Ó÷åíèåòî, ÷èèòî àïîëîãåò è òåîðåòèê å Ñâ. Ãðèãîðèé Ïàëàìà, ñå âúçïðèåìà êàòî îïèò çà îñúâðåìåíÿâàíå íà õðèñòèÿíñêàòà ðåëèãèÿ, çà îòêúñ-
28 Îðåíäà
âàíå îò äîãìàòà è ñòðîãàòà éåðàðõèÿ íà îôèöèàëíàòà öúðêâà. Íà ïðåäåí ïëàí å èçâåäåíà èäåÿòà çà ñâîáîäàòà íà ÷îâåøêèÿ äóõ, çà âúçìîæíîñòòà äà ñå îñúùåñòâè äèðåêòåí êîíòàêò è äîðè åäèíèå ñ Áîãà. Èñèõàñòèòå ïðîïîâÿäâàò, ÷å òî ìîæå äà ñå ïîñòèãíå, àêî ÷îâåê óñïåå äà âèäè Áîæåñòâåíàòà ñâåòëèíà, êàêòî íÿêîãà ñà ÿ âèäåëè ó÷åíèöèòå íà Èñóñ Õðèñòîñ íà ïëàíèíàòà Òàáîð. Çà öåëòà ïîñâåòåíèòå ìîíàñè òðÿáâà äà ñïàçâàò ðåäèöà ñòðîãè îãðàíè÷åíèÿ – âúçäúðæàíå îò ïëúòñêè óäîâîëñòâèÿ, ñìèðåíèå, áîäúðñòâàíå, ïîñëóøàíèå, ïîñò è ìíîãîêðàòíà ìîëèòâà. Îáèêíîâåíî èñèõàñòèòå ñå óåäèíÿâàò â ìàíàñòèðñêèòå êèëèè èëè íà íÿêîå ïóñòî ìÿñòî, çà äà ñå îòäàäàò íà ìúë÷àíèå (èñèõèÿ). Êàòî èçïîâÿäâàù ó÷åíèåòî Òåîäîñèé òúðñè óñàìîòåíî ìÿñòî, çàùèòåíî îò ðàçáîéíè÷åñêè íàáåçè, óäîáíî çà ìîëèòâè è ñúçåðöàíèå. Òàêà îòêðèâà çàïóñòÿëàòà ðàííîâèçàíòèéñêà êðåïîñò äî Êèëèôàðåâî, êúäåòî ñ ðàçðåøåíèåòî è ïîäêðåïàòà íà òîãàâàøíèÿ öàð Èâàí Àëåêñàíäúð, ñå çàñåëâà. Ñëàâàòà ìó íà
ïðî÷óò èñèõàñò è ìúäúð îòøåëíèê çàïî÷âà äà ïðèâëè÷à ìîíàñè è ïîñëåäîâàòåëè îò Áúëãàðèÿ, Ñúðáèÿ è Âëàøêî, êîèòî îôîðìÿò åäíà ñâîåîáðàçíà áàëêàíñêà äóõîâíà îáùíîñò. Ñðàâíèòåëíî áúðçî ñâåòàòà îáèòåë ñå ïðåâðúùà â åäíî îò íàé-âàæíèòå ñðåäèùà.  ñêðèïòîðèóìà íà ìàíàñòèðà ðàáîòÿò ïèñàòåëè, ïðåâîäà÷è, ïðåïèñâà÷è, êàëèãðàôè, õóäîæíèöè ìèíèàòþðèñòè è äð. Òàì ñà íàïèñàíè ìíîãî áîãîñëóæåáíè êíèãè, ïðåâåæäàíè ñà æèòèÿ íà áúëãàðñêè, ñðúáñêè è ãðúöêè ñâåòöè, âèçàíòèéñêè õðîíèêè, ñú÷èíÿâàíè ñà ñáîðíèöè. Ïîñòåïåííî ìàíàñòèðà ñå ïðåâðúùà â çàáåëåæèòåëåí çà âðåìåòî ñè êíèæîâåí öåíòúð.  Êèëèôàðåâñêèÿ ìàíàñòèð êúì 1360 ã. Ðàáîòÿò íàä 450 äóøè, ìåæäó êîèòî áúäåùèÿò òúðíîâñêè ïàòðèàðõ Åâòèìèé. Ñúçäàäåíîòî âúâ Âåëèêàòà Òåîäîñèåâà ëàâðà ñå ðàçïðîñòðàíÿâà â öåëèÿ ñëàâÿíñêè èçòî÷íîïðàâîñëàâåí ñâÿò è ïîñòàâÿ îñíîâà íà ïðî÷óòàòà Òúðíîâñêà êíèæîâíà øêîëà. Ñëåä ñìúðòòà íà Òåîäîñèé Òúðíîâñêè (1363 ã.) íåãîâèòå ïîñëåäîâàòåëè ïðîäúëæàâàò äóõîâíàòà è êíèæîâíà äåéñíîñò äî ðàçðóøàâàíåòî íà ìàíàñòèðà îò îñìàíñêèòå íàøåñòâåíèöè. Âúçñòàíîâåí å åäâà ïðåç 1718 ã., íî âå÷å â ïîäíîæèåòî íà õúëìà êðàé ð. Áåëèöà, êúäåòî ñå íàìèðà è äíåñ.  êðàÿ íà XVIII â. Öúðêâàòà "Ïðåóñïåíèå íà Ïðåñâåòà Áîãîðîäèöà" å íåêîëêîêðàòíî ðàçðóøàâàíà îò êúðäæàëèèòå è âúçñòàíîâÿâàíà, äîêàòî íàïàäåíèåòî ïðåç 1793 ã. Íå ÿ óíèùîæàâà íàïúëíî. Ïîðàäè èçâúðøåíèòå ìíîæåñòâî ïðèñòðîÿâàíèÿ äíåñ ñàìî çàïàäíàòà ÷àñò îò íîâàòà öúðêîâíà ñãðàäà ëè÷àò îñòàòúöè îò ñòàðèÿ õðàì.
Ïðåç 1840 ã. ñàìîóêèÿò ìàéñòîð Êîëüî Ôè÷åòî çàïî÷âà èçãðàæäàíåòî íà äíåøíàòà öúðêâà "Ñâ. Äèìèòúð". Âúçðîæäåíñêèÿ ìàéñòîð çàïàçâà ÷àñò îò ñòàðàòà îëòàðíà ñòåíà è äâàòà ïàðàêëèñà – íà Ñâ. Òåîäîñèé è íà Ñâ. Ïàòðèàðõ Åâòèìèé. Òå ñà îáåäèíåíè ïîä îáù ïîêðèâ êàòî ïî òîçè íà÷èí å îôîðìåí îáëèêúò íà äíåøíàòà öúðêâà "Ñâ. Äèìèòúð". Îñíîâåí àêöåíò âúâ âúòðåøíîòî îôîðìëåíèå íà öúðêâàòà ïðåäñòàâëÿâà èêîíîñòàñúò – òâîðåíèå íà ðåçáàðèòå Öîíþ è Ñèìåîí Âèòàíîâè îò Òðÿâíà. Âïå÷àòëÿâàùè ñà èçêëþ÷èòåëíî ïëàñòè÷íèòå èçîáðàæåíèÿ íà äðàêîíè è ãðèôîíè âúðõó îëòàðíèòå äâåðè. Ñ íåîáèêíîâåíà òîïëîòà ñå îòëè÷àâàò èêîíèòå, ðèñóâàíè îò òðåâíåíñêèòå çîãðàôè Äîñþ Êîåâ, Ñèìåîí Ñèìåîíîâ, Éîíêî Ïîïâèòàíîâ.  ïðîäúëæåíèå íà âåêîâíàòà òðàäèöèÿ, äî 1944 ã. Êèëèôàðåâñêèÿ ìàíàñòèð å ìúæêè. Åäâà êîãàòî â íåãî ïðåç 1949 ã. ñå çàñåëâà ìëàäàòà ìîíàõèíÿ Èóñòèíà å òðàíñôîðìèðàí â äåâè÷åñêè.  íàøè äíè ñòðîãèòå ìîíàøåñêè ñèëóåòè íà èñèõàñòèòå ñà çàìåíåíè îò áåëÿçàíèòå îò ãîäèíèòå ôèãóðè íà ìîíàõèíèòå Ñåäîíèÿ è Ìàêðèíà. Âìåñòî ïîêîÿ íà óåäèíåíèåòî, øóìà íà êíèæíè ñâèòúöè è òèõèòå äóõîâíè ïðåíèè, â ìàíàñòèðñêèÿ äâîð ÷åñòî ñå ÷óâà äåòñêè ñìÿõ è ãëú÷. Öúðêâàòà ïîñðåùà ïîêëîíèöè çà ðèòóàëà íà ñâåòîòî êðúùåíèå, çà âåí÷àíèå, êàêòî è çà âñè÷êè ãîëåìè õðèñòèÿíñêè ïðàçíèöè. Òàêà ñå ïðîäúëæàâà ñëàâÿíñêàòà èñòîðèÿ è ñå ñúõðàíÿâà íåñëîìèìèÿ äóõ íà òàçè âåëèêà ëàâðà. Çà äà íå ãóáèì åäèíñòâîòî ñè ñ Áîãà è âÿðàòà ñè â íåãî.
Îò êíèãàòà íà ÂÀËÅÍÒÈÍÀ ÃÐÈÃÎÐÎÂÀ-ÃÅÍ×ÅÂÀ Êèëèôàðåâñêè ìàíàñòèð “Ðîæäåñòâî íà Ïðåñâåòà Áîãîðîäèöà”,
30 Îðåíäà
Ôðàãìåíòè îò
Kопривщица Èìà êúò÷åòà â Áúëãàðèÿ, êúäåòî çåëåíèòå ïîëÿ ñà òâúðäå çåëåíè, êúäåòî ñèíèòå ïîòîöè ñà òâúðäå ñèíè, à íåáåòî íàä íàñ êàòî ÷å ëè íè ñå óñìèõâà çà Äîáðå äîøëè. Åäíî òàêîâà êúò÷å å ñòàðèííèÿò ãðàä Êîïðèâùèöà, íàìèðàù ñå íà íàé-âèñîêàòà êîòëîâèíà íà Ñúùèíñêà Ñðåäíà ãîðà, òîé å î÷àðîâàòåëíà êîìáèíàöèÿ îò ìèíàëî è íàñòîÿùå. Òîâà å ðîäíîòî ìÿñòî íà Ãåîðãè Áåíêîâñêè, íà àâòîðúò íà "êúðâàâîòî ïèñìî" Òîäîð Êàáëåøêîâ , íà ïèñàòåëÿ Ëþáåí Êàðàâåëîâ, íà ïîåòà ñúçäàë åäíè îò íàé-íåæíèòå ñòèõîâå Äèì÷î Äåáåëÿíîâ è íà ðåäèöà äðóãè íàøè ïîåòè è ïðîñâåòèòåëè, ðåâîëþöèîíåðè è äúðæàâíèöè. Âñåêè åäèí îò òÿõ, òóê å îñòàâèë ñâîÿ îòïå÷àòúê, à ãðàäúò ðåâíèâî ïàçè òåõíèòå ñëåäè çà èäíèòå ïîêîëåíèÿ. Êîïðèâùèöà å ìÿñòîòî, êúäåòî êðúâòà ñå ñðåùà ñ ïîåçèÿòà, ÷îâåêúò è ïðèðîäàòà æèâåÿò â õàðìîíèÿ, à êðàñèâîòî å íå ïðîñòî êðàñèâî, à ïðèêàçíî. Íåçàâèñèìî äàëè ùå âúðâèì ïî òåñíèòå êàëäúðúìåíè óëè÷êè íà ãðàäà, ïîïèâàéêè ÷àñò îò áúëãàðñêîòî êóëòóðíî-èñòîðè÷åñêî íàñëåäñòâî èëè ùå ïðèñåäíåì óìîðåíè íà áëàãîóõàííèòå çåëåíè ïîëÿíè, íÿìà êàê äà íå ñè ïðèïîìíèì îìàéíèòå êàðàâåëîâè äóìè: "Õóáàâà ñè, ìîÿ ãîðî, ìèðèøåø íà ìëàäîñò!…" Ïðåêðàñíèÿò ñòèõ ïîñâåòåí íà áåçêðàéíèòå êîïðèâùåíñêè ãîðè, íåñëó÷àéíî "ïåå" â ñúðöåòî
íà âñåêè ïîñåòèòåë. Ñú÷åòàíèÿòà ìåæäó ïðèðîäà, èñòîðèÿ è êóëòóðà áóêâàëíî ñå íîñè èç âúçäóõà. Êàòî ÷å ëè, êðàêàòà íè íèêîãà íÿìà äà ñå óìîðÿò äà îáèêàëÿò èç ïðîïèòàòà ñ âúëøåáñòâî ìåñòíîñò, à î÷èòå íè íèêîãà íÿìà ñïðàò äà ñå íàñëàæäàâàò íà ïðåêðàñíèÿ ïåéçàæ îò âúçðîæäåíñêè êúùè. Âèòàëíàòà àòìîñôåðàòà ñå äîïúëâà îùå îò ñòàðèííèòå ÷åøìè îò äÿëàí êàìúê, ñâîäåñòèòå ìîñò÷åòà, êàìåííèòå çèäîâå è ìíîæåñòâîòî ïàìåòíèöè, íàïîìíÿùè çà åäíà îòìèíàëà åïîõà. À, àêî ñëó÷àéíî ñòå èìàëè êúñìåòà äà ïîïàäíåòå íà íÿêîé îò ìíîæåñòâîòî ôîëêëîðíè ñúáîðè, êîèòî ñå îðãàíèçèðàò â ãðàäà, ùå ñòàíåòå ñâèäåòåëè íà âïå÷àòëÿâàùî ïúñòðîöâåòíî çðåëèùå. Ãëàñîâèòèòå ïåâèöè è âèðòóîçíèòå òàíöüîðè ùå âè âúðíàò â îíåçè ãîäèíè, êîãàòî ìîìè÷åòà ñà íîñèëè êðàñèâè öâåòíè íîñèè, à åðãåíèòå êàëïàöè óêðàñåíè ñ êèòêè. Òîâà å Êîïðèâùèöà, ãðàäúò êîéòî ñ âñåêè êàìúê ðàçêàçâà çà ìèíàëîòî íè. Çà âðåìåòî êîãàòî áåçñòðàøíè ðåâîëþöèîíåðè ñà ïðîëèâàëè êðúâòà ñè çà ðîäèíàòà, íåæíè ïîåòè ñà ïèñàëè ñâîèòå ñòèõîâå, à ãîðäè áúëãàðè ñà îáèòàâàëè êúùè, êîèòî è äî äíåñ âïå÷àòëÿâàò ñ êðàñèâàòà ñè òðàäèöèîííà àðõèòåêòóðà è íåóìèðàù âúçðîæäåíñêè äóõ.
Îðåíäà 35
Димчо Дебелянов 36 Îðåíäà
Светъл спомен Светлий спомен за теб е кат книга любима, денонощно пред мен е разтворена тя... Аз съм вечно в лъчи, аз съм вечно в цветя, сляп за тъмната нощ и злокобната зима. Всеки ред буди в мен непознати мечти, на безбройни слънца грей ме трепетът златен, ти се носиш над мен като лъх ароматен и сърцето ти в блян до сърце ми трепти. И живеем в страни, чийто мир не смущава ни суетна мълва, ни гнетяща печал; любовта ни е чист, непомътен кристал и със звездни венци вечността ни венчева. Там летим и цъфтим сред цветята – цветя; окрилени души нивга страх не обзима... Светлий спомен за теб е кат книга любима, денонощно пред мен е разтворена тя...
Молитва Сложи ръка на мойте устни, когато, морна да блуждае, крила душата ми отпусне и безутешна възроптае; сложи ръка и запази ме! Да не надвие скръб безмерна, и в гняв, и в горест твойто име с похулни думи да зачерна!
На злото... На злото в безумния бързей, пронизван от ледна мъгла, удавих аз свойте възтързи и морно отпуснах весла. Напред ли, назад ли се вгледам, не виждам, не помня, не знам, и в немощ пред смисъл неведом, взор склопвам покрусен и ням. В тревожна мечта се унасям и виждам през горестен сплин, че в някаква светла страна съм на Бога най-светлия син. Îðåíäà 37
Фрагменти от Копривщица
ÄÈßÍÀ ÒÀÍÅÂÀ
По калдъръмените улички Ãðàäñêî ìîìè÷å ñúì. Ðàçõîäêèòå ñðåä ïðèðîäàòà ñà íåùî, êîåòî ðÿäêî ìè ñå ñëó÷âà, à êîãàòî âñå ïàê ðåøà äà ñå ðàçíîîáðàçÿ, ñÿäàì íà ïúðâàòà èçïðå÷èëà ñå ïîëÿíà, îïúâàì äîâîëíî êðàêà è ÷àêàì ñêàðàòà äà ñòàíå ãîòîâà. Äà ïîñåòÿ Êîïðèâùèöà å ñòðàííî ðåøåíèå, åäíî îò îíåçè, êîèòî òè õðóìâàò ñïîíòàííî âå÷åðòà, à íà ñóòðèíòà ïðîñòî ãè îñúùåñòâÿâàø. Îáëè÷àì íàáúðçî åäíà êúñà ïîëà ñ òàéíàòà íàäåæäà, äà ñå çàâúðíà ñ ïîíå ìàëêî òåí, íàõëóçâàì ñàíäàëèòå, ñëàãàì ãðèì, íàðàìâàì ÷àíòè÷êà ñè è òðúãâàì. Ïúòóâàíåòî êúì Êîïðèâùèöà å ñïîêîéíî è ïðèÿòíî, à î÷èòå ìè ñà íåïðåêúñíàòî âïåðåíè â ïðîçîðåöà, íàñëàæäàâàéêè ñå íà ïðîìåíÿùàòà ñå ãëåäêà. Ñëúí÷îãëåäîâè ïîëåòà, çåëåíè ëèâàäè, õúëìîâå, ãîðè, õðàñòè, êàòî ÷å ëè õóäîæíèê å ñìåñèë, çåëåíîòî, æúëòîòî, ÷åðâåíîòî, ñèíüîòî, çà äà ñå ïîëó÷è åäèí âúëøåáåí ïèð çà î÷èòå. Ïðåæèâÿâàì èñòèíñêè êóëòóðåí øîê, êîãàòî êðàêàòà ìè ñòúïâàò íà êîïðèâùåíñêà çåìÿ. Çà ÷îâåê ñâèêíàë ñ ãðàäñêàòà øóìîòåâèöà, òèõàòà, ñïîêîéíà Êîïðèâùèöà å êàòî ãëúòêà ñâåæ âúçäóõ. Êóïóâàì ñè áèëåò÷å, êîåòî ìè äàâà âúçìîæíîñò äà ïîñåòÿ âñè÷êè ìóçåè è ñå âïóñêàì â äåáðèòå íà òóðèñòè÷åñêàòà ñè îáèêîëêà. Êàëäúðúìåíèòå óëè÷êè ñà ìàëêè è òåñíè è ìèñëåíî áëà-
38 Îðåíäà
ãîäàðÿ, ÷å íå îáóõ òîê÷åòà.  Îñëåêîâàòà êúùà å õëàäíî, ìèðèøå íà ñòàðî è äúðâî, ïîäúò ïðîñêúðöâà ïîä êðàêàòà ìè, äîêàòî ðàçãëåæäàì ïîìåùåíèÿòà. Êúùèòå â Êîïðèâùèöà ñè ïðèëè÷àò, âñÿêà åäíà îò òÿõ ïðèòåæàâà áîãàòàòà âúíøíà è âúòðåøíà óêðàñà, à òå îò ñâîÿ ñòðàíà äîïðèíàñÿò çà èíäèâèäóàëèçìà èì. Îñëåêîâàòà êúùà íîñè ïîäðîáíà èíôîðìàöèÿ çà òîâà êàê ñà æèâååëè çàìîæíèòå êîïðèâùåíöè. Íàä ïîìåùåíèÿòà ñà ñëîæåíè òàáåëêè, êîèòî ìàðêèðàò êîÿ ñòàÿ çà êàêâî ñå å ïîëçâàëà, à ìåáåëèòå íè âðúùàò ãîäèíè íàçàä, êîãàòî ñòîïàíêàòà íà äîìà å çàìåñâàëà òåñòî â íîùîâèòå, äîêàòî íåéíèÿ ñúïðóã ñå å îñàìîòÿâàë ñ ïðèÿòåëè â "ìúæêàòà ñòàÿ", çà äà îáñúæäàò êúäå âàæíèòå, êúäå íå òîëêîâà âàæíè òåìè íà äåíÿ. Íàïóñêàì ÿ ñ ðàçáèðàåìà çàâèñò â äóøàòà íà ÷îâåê æèâååù â ïàíåëåí áëîê, ìèñëåéêè ñè, ÷å êðàñèâîòî ñè å êðàñèâî, íî èçèñêâà æåðòâè è åäâà ëè áèõ áèëà ìíîãî ùàñòëèâà, àêî òðÿáâàøå äà ìèÿ òåçè îãðîìíè ñâåòëè ïðîçîðöè. Å âñåêè, êîéòî çàâèæäà ñè íàìèðà ïîíå íÿêàêúâ ìúíè÷úê, äðåáíàâ íà÷èí äà ñå óñïîêîè. Ñëåäâàùàòà êúùà å ðîäíîòî ìÿñòî íà ïîåòà Äèì÷î Äåáåëÿíîâ. Òóê ùå ñè îòâîðÿ ñêîáà è ùå âè ñïîäåëÿ, ÷å èìàì ïðåòåíöèÿòà äà ïðèòåæàâàì áîãàò ðå÷íèê íà äóìè, íî èìà ìîìåí-
Îñëåêîâàòà êúùà òè êîãàòî ìå îáçåìàò òàêèâà åìîöèè, ÷å ïðåâðúùàò íåãîâîòî ñúùåñòâóâàíå â àáñîëþòíî èçëèøíî. Ïîäîáíè ÷óâñòâà ìå âðúõëèòàò, ïðåêðà÷âàéêè ïðàãà íà äåáåëÿíîâàòà êúùà. È åòî àç âèæäàì "Òèõèÿ äâîð, òèõèÿ äâîð ñ áåëîöâåòíèòå âèøíè...", êúäåòî ïîåçèÿòà å íåðàçäåëíà ÷àñò îò ïåéçàæà. Ñàìà ñúì, íÿìà äðóãè òóðèñòè, ñàìî àç è ãëàñúò, êîéòî ñå íîñè îò êîëîíèòå è ðåöèòèðà ñòèõîâå íà Äåáåëÿíîâ. Ïî ñòåíèòå ñà çàêà÷åíè ôîòîñè íà òâîðåöà ñâúðçàíè ñ íåãîâàòà áèîãðàôèÿ. Ïîãëåäúò ìè ïðîáÿãâà ïðåç òÿõ, äîêàòî ñå íàñëàæäàâàì íà ìàãèÿòà, êîÿòî íîñè òîâà ÷óäíî ìÿñòî. È òî÷íî òàì çàñëóøàíà â çàîáèêàëÿùèòå ìå çâóöè, ãðàäñêîòî â ìåí ñå ïðåäàäå. Áÿõ ðàçãëåäàëà âñè÷êî, à íå ìè ñå òðúãâàøå, îñòàíàõ. Ïðîñòî ñòîÿõ è íå ìúðäàõ, äîêàòî ñå íàñëàæäàâàõ íà âñÿêà ìèíóòà, íà âñÿêà ñåêóíäà îò ïðåñòîÿ ñè. Íî êîëêîòî è äà íå ìè ñå èñêàøå, èçëÿçîõ îò òîâà ðàéñêî êúò÷å, îòïðàâÿéêè ìó åäèí ïîñëåäåí íåíàñèòåí ïîãëåä.
Ñëåä îáèêîëêàòà èç ðîäíîòî ìÿñòî íà Äåáåëÿíîâ, â òóðèñòè÷åñêàòà ìè äóøà íàñòàíà ìàëêî îáúðêâàíå. Êîïðèâùèöà å ìàëúê ãðàä, íî çà òîâà ïúê ïúëåí ñ óëè÷êè è ïðåêè÷êè, êîèòî ñà èñòèíñêî èçïèòàíèÿ çà íåîðèåíòèðàí ÷îâåê êàòî ìåí. Çà ñëåäâàùàòà äåñòèíàöèÿ îïðåäåëåíî èìàõ íóæäà îò ïîìîù, çà òîâà ñïðÿõ äà ïîïèòàì çà ïúòÿ, ïúðâèÿ ìè ñå èçïðå÷èë ÷îâåê. Êîïðèâùåíöè – èçêëþ÷èòåëíî ìèëè, ëþáåçíè, âúçïèòàíè õîðà. Ïîñðåùàò òå ñ óñìèâêà, èçïðàùàò òå ñ óñìèâêà, à àêî èìàø íóæäà îò ïîìîù ïðàâÿò ïîâå÷å îò íåîáõîäèìîòî, çà äà òè ïîìîãíàò. Òîâà ñå è ñëó÷è ñ ìåí. Íå ñàìî, ÷å ìè ïîêàçàõà ïúòÿ, íî ìå çàâåäîõà äî òàì. Òàêà ñòèãíàõ äî êúùàòà íà Òîäîð Êàáëåøêîâ. Ñðàâíåíèå ñ îñòàíàëèòå, ìè ñå âèäÿ îãðîìíà, à ðåçáîâàíîòî ñëúíöå íà òàâàíà â ñàëîíà, êàòî ÷å ëè íàèñòèíà ñâåòåøå. Íåâåðîÿòíà àðõèòåêòóðà, íåâåðîÿòíî ÷óâñòâî çà ïðîñòîð. Îò èçòî÷íèöèòå íà èíôîðìàöèÿ ðàçáèðàì, ÷å òîâà âñúùíîñò å ïúðâèÿò ðåñòàâðèðàí êîïðèâùåíñêè âúçðîæäåí-
Îðåíäà 39
ñêè ïàìåòíèê. Ïðåäè òóê ñà áèëè ïîìåùàâàíè âñè÷êè åêñïîíàòè îò îñòàíàëèòå êúùè-ìóçåè, à äíåñ òàì ìîãàò äà ñå âèäÿò ìíîãî îò ëè÷íèòå âåùè íà Êàáëåøêîâ, êàêòî è êíèãè è ñíèìêè, ðàçêàçâàùè çà æèâîòà ìó è çà ñúáèòèÿòà îêîëî Àïðèëñêîòî âúñòàíèå. Ìàëêî ïî-íàäîëó îò êúùàòà ìó ñå èçäèãà è ïàìåòíèê íà ðåâîëþöèîíåðà, èìåííî òàì ðåøàâàì äà ñè ïî÷èíà ìàëêî îò ìîÿòà ðàçõîäêà. Ñÿäàì íà åäíà äúðâåíà ïåéêà è áëàæåíî ñå îòïóñêàì â ïðåãðúäêèòå íà ñïîêîéñòâèåòî, êîåòî èçëú÷âà ãðàäà. Íàîêîëî íÿìà íèêîãî è àç èìàì âúçìîæíîñòòà íàïúëíî äà ñå íàñëàäÿ íà ñúâúðøåíñòâîòî íà ïðèðîäàòà – ÷óâà ñå ðîìîëåíå íà ïîòîê, ïåñíè íà ïòè÷êè, ïîëþøâàíåòî íà ãîðñêèòå êëîíè, ïî÷òè ñúì ñèãóðíà, ÷å åé ñåãà îò íÿêîé úãúë ùå ñå çàäàäå íÿêîé åñíàô îò âðåìåòî íà Âúçðàæäàíåòî. Íå å íóæíî ÷îâåê äà îáèêàëÿ ìóçåèòå, çà äà óñåòè äóõà íà Êîïðèâùèöà, äîðè è ñàìî åäíà ðàçõîäêà èç óëè÷êèòå å äîñòàòú÷íà, çà äà ïîïèåø îò àòìîñôåðàòà íà òîâà ðàéñêî êúò÷å. Íàâñÿêúäå ñè çàîáèêîëåí îò ñòàðèííè êúùè è àêî ñëó÷àéíî ñå ïèòàòå êàêâî ïðàâÿò õîðàòà çàä ãîëåìèòå äúðâåíè ïîðòè, àç ùå âè ðàçêðèÿ òàéíàòà. Ñëåä êàòî íàé-íàõàëíî ñå ñàìîïîêàíèõ â åäíà îò òÿõ, ñòèãíàõ äî èçâîäà, ÷å æèâîòúò íà ñúâðåìåííèòå êîïðèâùåíöè íå ñå ðàçëè÷àâà îñîáåíî îò òîçè íà ïðåäöèòå èì. Äâîðîâåòå èì ñà ïúñòðè è öâåòíè, à âúòðå â äîìîâåòå èì îòíîâî ùå ñå íàòúêíåòå íà ïðåêðàñíè äúðâîðåçáè. Ïî÷èâêàòà ìè ñâúðøâà è ñå îòïðàâÿì êúì êúùà-ìóçåé Ãåîðãè Áåíêîâñêè. Ìàëêàòà äúðâåíà êúùà íà ðúêîâîäèòåëÿ íà Àïðèëñêîòî âúñòàíèå å ïîðåäíèÿ âúçðîæäåíñêè ïîëúõ, êîéòî âïå÷àòëÿâà ñ êðàñîòàòà ñè. Òóê å âðåìåòî äà ñïîìå-
40 Îðåíäà
íà, ÷å âúâ âñÿêà êúùà-ìóçåé, èìà êíèãà, êúäåòî ãîñòèòå ìîãàò äà íàïèøàò ñâîèòå âïå÷àòëåíèÿ îò ïîñåùåíèåòî ñè. Ðàçëèñòâàì ñòðàíèöèòå è ïîïàäàì íà ïîñëàíèÿ îò öÿë ñâÿò, äóìè èçïèñàíè íà áúëãàðñêè, àíãëèéñêè, àðàáñêè, íåìñêè, êèòàéñêè è âñåêè äðóã åçèê, çà êîéòî ìîæåòå äà ñå ñåòèòå. Íÿìà êàê äà íå èçïèòàø ãîðäîñò, ÷å òè ñàìèÿ ñè ÷àñò îò âñè÷êî òîâà. Ñðåä èçëîæåíèòå âåùè ñå íàìèðà ëè÷íàòà ïóøêà íà Áåíêîâñêè, êàêòî è ìíîãî äðóãè åêñïîíàòè ñâúðçàíè ñ äåéíîñòòà íà ðåâîëþöèîíåðà. Ìàëêî ïî íàäîëó ïî óëèöàòà íà Áåíêîâñêè ñå íàìèðà è ïàìåòíèêúò, ïîñòðîåí â íåãîâà ÷åñò. Çà öåëòà òðÿáâà äà èçêà÷èòå äîñòà ñòðúìíè ñòúïàëà, íî çà òîâà ïúê ãëåäêàòà îò âúðõà íà ïî÷òè öÿëà Êîïðèâùèöà, ñè çàñëóæàâà. Îò ðåâîëþöèîííà âúëíà ïðåìèíàâàì íà çàíàÿò÷èéñêà, îçîâàâàéêè ñå â Ëþòîâàòà êúùà.  ìèíàëîòî ñîáñòâåíèêúò íà òîçè äîì Ïåòêî Ëþòîâ å òúðãóâàë â Åãèïåò, à äíåñ â òîçè ìóçåé ìîæåì äà ñå íàñëàäèì íà ïðî÷óòèòå êîïðèâùåíñêè ïëúñòè.Òîâà ñà îñîáåíè âèä êèëèìè, êîèòî ïðåäñòàâëÿâàò íåòúêàí òåêñòèë, è ñå èçðàáîòâàò ÷ðåç íàïëúñòÿâàíå íà ñïåöèàëíî ïîäáðàíà âúëíà, êîÿòî ñå çàëèâà ñ ïåïåëÿâà âîäà è ñå òóïà, äîêàòî ñå óïëúòíè. Ðàçíîîáðàçíèòå ïúñòðè øàðêè è ïðè÷óäëèâèòå ãåîìåòðè÷íè ôèãóðè ñà êàòî ïðîèçâåäåíèÿ íà èçêóñòâîòî. Âñå ïàê, ïðåç 19 âåê îñâåí, êóëòóðíî-ïðîñâåòíàòà è êíèæîâíà äåéíîñò â ãðàäà ïðîöúôòÿâàëè è çàíàÿò÷èéñòâîòî è òúðãîâèÿòà. Êîïðèâùèöà å óíèêàëåí ãðàä, îò êîéòî ëúõà îñîáåí ÷àð. Îñåÿí ñ ìàëêè ïðåãúðáåíè îò âðåìåòî êàìåííè ìîñò÷åòà, ðàçïðúñíàòè ÷åøìè ñòðîåíè ïðåäè âåêîâå, à êúùèòå? Êúùèòå ñà çàîáèêîëåíè îò âèñîêè çèäîâå çàä, êîèòî ñå êðèÿò îìàéíè ãëåäêè, à ïðåä âñÿêà äúð-
Êúùàòà íà Ãåîðãè Áåíêîâñêè
Êúùàòà íà Òîäîð Êàáëåøêîâ
âåíà ïîðòà, ñòîè ïî åäíà ïåéêà, íà êîÿòî âèíàãè ìîæåø äà ïîñåäíåø, çà äà ñå íàñëàäèø íà âðåìåòî, ïòè÷êèòå è ï÷åëè÷êèòå, è øóìîëåíåòî íà ãîðàòà. Ìèñëÿ ñè, ÷å ÷îâåê èìà íóæäà îò òîâà, äà ñå ïîä÷èíÿâà íà èìïóëñèòå è âèíàãè,
êîãàòî ìîæå äà ïðîâîêèðà ëþáîçíàòåëíàòà æèëêà â ñåáå ñè. Íÿìà òî÷åí ìîìåíò, íèòî òî÷íî ìÿñòî, èìà ñàìî òúðñåùè õîðà, ãîòîâè äà òðúãíàò ïî ïúòÿ.
Îðåíäà 41
 äâîðà íà Ëþòîâàòà êúùà
Фрагменти от Копривщица
След приключване на напрегнатия трудов ден момите, с развълнувано сърце са се стягали за чешмата Стройните, напети балканджийки, с две големи, шарени стомни в ръце, са дохождали от всички страни на селото, с трепет, за да побъбрят с дружките си, да се мернат пред очите, които ги търсят и очакват. А ергените сучат мустак и се подсмиват, кой по-смирен, кой по-настървен, оглеждат избраничките си, техните утрешни съпруги и робини. Празните стомни са много, а чешмето едва църцори и така е по-добре, защото никой не бърза да се прибира. И защо да не поостане? Небето е чисто, дълбоко. Звездите трепкат закачливо, намигат заговорнически. Всичко наоколо сияе – пътят, притихналите къщи, зидовете покрай тях, очите на момите, сърцата на ергените. Стомните се пълнят, а момите стоят, не си тръгват. Радват се на нощната прохлада, на стаената природа. Унася ги ромонът на водата, близостта на пламенните сърца. ÀÐÕ. ÑÒÀÍÀ ÁÎÇÀÄÆÈÅÂÀ
Чешмите Íåêà òîâà "ïðåáðîÿâàíå" íà ïðî÷óòèòå íÿêîãà êàìåííè êîïðèâùåíñêè ÷åøìè è èíòåðåñà ñúñòîÿíèåòî èì äíåñ å çíàê íà óâàæåíèå êúì ðîäîëþ-
44 Îðåíäà
áèåòî è îòäàäåíîñòòà, ñ êîÿòî ïðîô.àðõ. Äåë÷î Ñóãàðåâ ãè îïèñâà è äîêóìåíòèðà â êíèãàòà ñè "Áúëãàðñêèÿò äâîð ïðåç Âúçðàæäàíåòî" 1993ã.
×àëúêîâà ÷åøìà Íàðè÷à ãè ÿâëåíèå, êîåòî "íå ñå íàáëþäàâà â íèêîé äðóã âúçðîæäåíñêè ãðàä".  ìîåòî ïðîó÷âàíå ïî òåìàòà íå ñðåùíàõ äðóã òàêà ïðåöèçåí è ñòðàñòåí èçñëåäîâàòåëñêè ðàçêàç çà òÿõíàòà èñòîðèÿ. Ñïîäåëÿì ãîð÷èâèÿ ïðèâêóñ â äóìèòå ìó, êîãàòî ÷åñòî ñïîìåíàâà: "...âå÷å èç÷åçíàëà..." èëè "...ðàçðóøåíà ïî âðåìåòî íà ...". Ñúçíàâàì, ÷å è ñúãðàäåíîòî ñ êàìúê îò ïðåäöèòå
íè ñè îòèâà ñ âðåìåòî, ðóøè ñå íàñëåäñòâî è ñå ðàçïèëÿâà ïàìåò. Íî îùå ÷óâñòâàì âêóñà íà æèâàòà âîäà, îñòàíà ñïîìåí çà êðàñîòà è î÷åðòàíèÿ ÷èñòà, áúëãàðñêà àâòåíòè÷íîñò. Ïðåç Âúçðàæäàíåòî êîïðèâùåíöè îòäàâàëè ïúðâîñòåïåííî çíà÷åíèå íà îáùåñòâåíîòî ñòðîèòåëñòâî – ó÷èëèùà, öúðêâè, ìîñòîâå, êàëäúðúìè. Ðåøåíèåòî è èçïúëíåíèåòî èì áèëè äåëî íà îðãàíèçèðàíèÿ êîïðèâùåíñêè
Îðåíäà 45
Êåðêîâà ÷åøìà åñíàô è öÿëîòî àêòèâíî íàñåëåíèå, äàðèòåëñòâîòî áèëî áëàãîäàðåíèå è äúëã âñåêèìó ñïîðåä ìÿðêàòà. Ñðåä îáùèòå ãðàäåæè îñîáåíî çíà÷åíèå ñå îòäàâàëî íà îáùåñòâåíèòå ÷åøìè. Òðè ÷åøìè áèëè èçãðàäåíè íåïîñðåäñòâåíî äî èçâîðèòå: Êüîñîâåö (íåäàëå÷ îò ì. Ñåëèùåòî), ÷åøìà Íåäà (êðàé ñòàðèÿ ïúò çà ãðàäà) è ïðè èçâîðúò â ïîäíîæèåòî íà âð. Ñâ.Íèêîëà. Îáùåñòâåíèòå ñãðàäè – ó÷èëèùåòî è öúðêâèòå â Êîïðèâùèöà èìàò ñâîÿ ÷åøìà. Çàåäíî ñ ôîðìèðàíåòî íà ìàõàëàòà
46 Îðåíäà
– êúùèòå, äâîðèùàòà è êàëäúðúìèòå, ÷åøìà ñå ãðàäÿëà íà íå å ïîâå÷å îò 200-300 ì îò íàé îòäàëå÷åíàòà êúùà. Òàêà ñå ñúçäàëà öÿëîñòíà ãðàäñêà ñèñòåìà íà âîäîñíàáäÿâàíå çà íàñåëåíèåòî, áåëåã çà ñòåïåí íà áëàãîóñòðîÿâàíå, çàâèäíà çà âðåìåòî. Âîäàòà ñå äîêàðâàëà ïî òðúáîïðîâîäè îò ãëèíà èëè äúðâî è âîäèòå èì ñå îòòè÷àëè â äîëîâåòå è îòòàì êúì ð. Òîïîëêà. Ïî äàííè îáùî ñúãðàäåíèòå ÷åøìè áèëè îêîëî 40. Ìàêàð è ïîâå÷åòî ðàçðóøåíè âúâ âðåìåòî, èìåíàòà èì ñå çíàÿò è äíåñ
Ïååâñêà ÷åøìà
– èìåíà íà ðîäîâå èëè äàðèòåëè íà ãðàäåæà, íÿêîè íîñÿò èìåíà íà æåíè. Ïîìíÿò ñå èìåíàòà è íà ìàéñòîðè êàìåíîäåëöè, ÷åøìåäæèè. ÈÑÒÎÐÈß. Ïúðâèÿò ïåðèîä îò èçãðàæäàíåòî íà ÷åøìèòå â ñåëèùåòî ñå áåëåæè îò íàé-ñòàðàòà – Êåðêîâàòà ÷åøìà (1751 ã.) è çàâúðøâà ñ îïóñòîøåíèÿòà íà ãðàäà â íà÷àëîòî íà ÕIÕ â. Ïî íà÷èí íà èçïúëíåíèå ÷åøìèòå îò òîçè ïåðèîä ñå äåëÿò íà äâå êàòåãîðèè: ìîíîëèòíè – èçäÿëàíè îò åäèí êàìåíåí áëîê (Íåæêà 1773 ã., Âàñüîâñêà, Õàäæèéñêà) è ãðàäåíè ñ ëîìåí
èëè äÿëàí êàìúê (Êåðêîâàòà ÷åøìà 1751 ã è Áåíåâñêàòà). Ïðåç âòîðèÿ ïåðèîä ñëåä 1810 ã. ñà ïîñòðîåíè äâåòå ÷åøìè êúì öúðêâàòà "Ñâ. Áîãîðîäèöà" – äâîðíàòà (1817 ã.) è âúíøíàòà (1823 ã.), äâåòå ×àëúêîâè ÷åøìè – íà óëèöàòà (1825 ã.) è äâîðíàòà (1826 ã.), è Ïååâñêàòà ÷åøìà (1826 ã.). Îêîëî 40-òå ãîäèíè íà ÕIÕ â. íàñòúïâà íîâ âúçõîä íà îáùåñòâåíîòî ñòðîèòåëñòâî, â ãðàäà ñà èçãðàäåíè íå ïî-ìàëêî îò 20 ÷åøìè. Îò òÿõ äî äíåñ ñà çàïàçåíè ñàìî ÷åòèðè: ×àëúêî-
Îðåíäà 47
Íåæêà ÷åøìà
âà (1840 ã.) ïðè ìîñòà "Ïúðâàòà ïóøêà", Ìîðàâåíîâàòà (1843 ã.) ïðè íîâàòà öúðêâà, Ïîïñòîÿíîâàòà (1857 ã.) â ãîðíèÿ êðàé íà ãðàäà íà ãëàâíàòà óëèöà è Ìèð÷åâàòà (1858 ã.) äî êúùàòà íà Òîäîð Ìèð÷åâ. ÎÏÈÑÀÍÈÅ. Ïîðàäè ñòðúìíèÿ òåðåí è òåñíèòå óëèöè ïî÷òè âñè÷êè êîïðèâùåíñêè ÷åøìè ñà ñ åäíî ëèöå, äîëåïåíè èëè âãðàäåíè â ñãðàäàòà èëè îãðàäíèÿ êàìåíåí çèä, ïîíÿêîãà â íèøà. Âãðàæäàíåòî å òðóäåí ïðèéîì, èçèñêâàù òâîð÷åñòâî è òî÷íà ïðåäñòàâà çà îáùàòà êîìïîçèöèÿ, ïðîïîðöèè è õóäîæåñòâî. Èçïúëíåíèåòî ìó íàëàãà èñòèíñêî êàìåíîäåëñêî ìàéñòîðñòâî – òúíêî âëàäååíå íà ôîðìèòå è ìàòåðèàëà. Õóäîæåñòâåíàòà ðåëåôíà óêðàñà íà êàìúêà å ñåìïëà è íàïîìíÿ ñóðîâàòà êðàñîòà íà ñðåäíîâå-
48 Îðåíäà
êîâíîòî áúëãàðñêî èçêóñòâî. Íàìèðàì çà èçêëþ÷èòåëåí îáðàçúò íà åäíà îò íàé-ñòàðèòå ÷åøìè – Íåæêà. Òÿ å ñâîáîäíî ñòîÿùà, ìîíîëèòíà. Ñúñòîè ñå îò òðè åëåìåíòà: ÷åëî, êîðèòî è ÷ó÷óð ×åëîòî å èçäÿëàíî îò åäèí êàìúê-ìîíîëèò, îôîðìåí êúì íåáåòî ñ òðèúãúëíà ôèðìà.  òðèúãúëíèêà ñòîè íàäïèñ óâåí÷àí ñ êðúñò. Îáðàçúò é ïðèòåæàâà ìèíèìàëèçìà íà åçè÷åñòâîòî è âíóøàâà ïàíòåèñòè÷íî ïðåêëîíåíèå. Öÿëîñòíèÿò îáðàç íà ãðàäåíèòå ÷åøìè å ðåçóëòàò îò ÷èñòîòàòà íà îáèêíîâåíî òúðñåíàòà ñèìåòðèÿ è îáùàòà êîìïîçèöèÿ íà ìàëêîòî ôóíêöèîíàëíè åëåìåíòà – íèøàòà çà êåï÷åòî, îôîðìëåíèåòî îêîëî ÷ó÷óðèòå, ñòîìíèêà, êîðèòîòî. Êðàñîòàòà èì å â ïðîïîðöèèòå, óìåëî îáðàáîòåíèÿ
â äåòàéë êàìúê è òúíêî âäúëáàíèòå ëèíèè.  ïî-êúñíèÿ ïåðèîä ïðè èçáîðà íà êîíêðåòíîòî ìÿñòî ñå âëàãà ïîâå÷å ñìèñúë – ÷åøìàòà ñå ïðåâðúùà â åëåìåíò íà óëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, çà÷èòà ñå õàðàêòåðà è êîíôèãóðàöèÿòà íà óëèöàòà, ôîðìèðà ñå ñîáñòâåíî ïðîñòðàíñòâî ïðåä íåÿ êàòî åëåìåíò îò ñðåùà íà óëè÷êèòå èëè ïëîùàäíîòî ïðîñòðàíñòâî. Òúðñè ñå õàðìîíè÷íî åäèíñòâî â ñèëóåò ñ äðóãè àðõèòåêòóðíè åëåìåíòè – ñúùåñòâóâàùèòå çèäîâå íà êúùèòå, äóâàðèòå, õàðàêòåðíàòà êîïðèâùåíñêà ïîðòà êúì äâîðà. Ïååâñêàòà ÷åøìà å ÿðúê ïðèìåð çà òîâà åäèíñòâî. Íà âñÿêà ÷åøìà èìà ðåëåôåí äàðèòåëñêè íàäïèñ, êàòî ñ âðåìåòî òîé ïîñòåïåííî ñå îìàëîâàæàâà â îáùàòà êîìïîçèöèÿ. Íàäïèñèòå ñà âåùî, ïðåìåðåíî è ìàéñòîðñêè âäÿëàíè. Ïðè ÷åøìèòå îò íàé ðàííèÿ ïåðèîä íàä íåãî ðåëåôíî å èçäúëáàâàí ñàìî êðúñòíèÿ çíàê. Ïî-êúñíèòå ÷åøìè èìàò è ïî-áîãàòà êîìïîçèöèÿ. Èçïîëçâàò ñå è ñå ïðåïëèòàò ðàçëè÷íè ïëàñòè÷íè ôîðìè.  ðàçëè÷íèÿ ïî ôîðìà àðêîâèäåí òèìïàí, ñå ïðîïîðöèîíèðà íàäïèñà, ïîÿâÿâàò ñå ïîâå÷å ñèìâîëè è çíàöè âãðàäåíè â æóäîæåñòâåíàòà óêðàñà êàòî íà Ìîðàâåíîâà, ×àëúêîâà ÷åøìà. Îñâåí êðúñòà â äåêîðàòèâíàòà óêðàñà ñå ñðåùàò êîíçîëè ñ ôîðìà ñòèëèçèðàíè æèâîòèíñêè ãëàâè, îáðàçè íà ïòèöè, âàçà, êîòâà, ëåæàùè ôèãóðè, ïîëóñôåðè÷íè òîï÷åòà, âäúëáàíè ðåëåôíî çíàöè.  ñòåíàòà íà íàé-ñòàðàòà – Êåðêîâàòà ÷åøìà (1751 ã.) å âäúëáàí è â ïîñëåäñòâèå òðàäèöèîííî ñå ñðåùà îðíàìåíòúò "õåêñàãðàì" – øåñòîúãúëíà çâåçäà, íàðè÷àíà ïîïóëÿðíî
"îêîòî íà Äàâèä". Ñïîðåä çàïàçåíè ìåñòíè ïðåäàíèÿ òîé òðÿáâà äà ïàçè îò óðî÷àñâàíå õîðàòà, êîèòî ïèÿò îò âîäàòà. Çíàêîâàòà óêðàñà å öÿëà òåìà, çàñëóæàâàùà ñàìà âíèìàíèå è òúëêóâàíå. Âúçðîæäåíñêèòå êîïðèâùåíöè ñà ðàçáèðàëè çíà÷åíèåòî íà èñòîðè÷åñêàòà ïàìåò. Êàòî ïðàâèëî ñ÷èòàëè äàðèòåëñòâîòî çà ÷åñò è äúëã, ïëàùàëè ñâîÿ äàíúê è òàêà îñúçíàòî è áåç èçëèøíà ñêðîìíîñò ñà îñòàâèëè èìåíàòà ñè â êàìåííèòå íàäïèñè íà ÷åøìè, â êòèòîðñêè îáðàçè, â èñòîðèÿòà íà ñåëèùåòî è ñâîÿ íàðîä. Ñúçäàëè è ñâîèòå ïèñàíè è íåïèñàíè ïðàâèëà çà îáù æèâîò è òàêà æèâÿëè.  òåôòåð íà öúðêâàòà "Ñâ. Áîãîðîäèöà" â Êîïðèâùèöà îò 14.IÕ.1834 ã., âîäåí îò Íåøêî ×àëúêîâ Ïîêëîííèê ñå êàçâà: "... êîéòî ñå áðàò íàìèðà íà öúðêîâíà ñëóæáà, ñèðå÷ öúðêîâåí åïèòðîï, òîé äà èìà çàäúëæåíèåòî è ïîïå÷åíèåòî â êîéòî ÷àñ âèäè íåùî ðàçâàëåíî íà ÷åøìèòå, òî â òîç ÷àñ äà âèêíå ÷åøìåäæèÿòà äà ãè íàïðàâè... Åïèòðîïúò öúðêîâåí äà èìà âåëèêî ïðèëåæàíèå çà òîâà äåëî äà ñè òåêàò ÷åøìèòå âñåêè äåí íåïðåêúñíàòî..." Âîäàòà ñå å ñ÷èòàëà çà áîæèÿ áëàãîäàò è å èçêîííî íóæíà çà æèâîòà. ×åøìè ñà ñå ãðàäèëè âúâ âñÿêî ñåëèùå. Îñòàâÿì çà ñåáå ñè îòêðèò âúïðîñúò çà óíèêàëíî ìíîãîòî ÷åøìè ãðàäåíè â Êîïðèâùèöà ïðåç Âúçðàæäàíåòî. Îò äîñåãà ìè ñ íàðîäíîòî íàñëåäñòâî íàó÷èõ, ÷å èìïóëñúò èäâà íÿêúäå îòòàì – îò ïðèðîäàòà è çåìÿòà, à îòãîâîðúò çà ñúãðàäåíîòî å â êîðåíèòå, äóõîâíàòà ïðèåìñòâåíîñò è ìîðàëà íà îáùíîñòòà íà õîðàòà.
Îðåíäà 49
50 Îðåíäà
Îðåíäà 51
Фрагменти от Копривщица
ÒÅÊÑÒ È ÑÍÈÌÊÈ ÄÎÉ×Î ÈÂÀÍÎÂ
Äðàãóëîâèÿ ïúò Ñòàð êàëäúðúìåí êîíñêè ïúò îò Êîïðèâùèöà çà Äóøàíöè Легендата Било няколко години след голямата европейска война. В една пролетна привечер откъм Стрелча влязъл в Копривщица странник. Позавъртял се по мегдана, па прекрачил прага на Ломевата кръчма. Седнал на една празна маса и си заръчал ракия. Възрастен човек, над петдесетте, по дрехите и говора му личало, че е отдалече и като че – чужденец. На обичайното питане на кръчмаря откъде и закъде е тръгнал, рекъл, че иде от Одринско, ще купува гюлово масло от Стрелча и по Карловско. Но преди това ще иде до Душанци и Пирдоп. Да обиколи родните си места, които почти не помнел, но тук навремето баща му бил богат турчин, с много имоти. И преди да умре таткото му заръчал да навести гробовете на дедите си. Имал и приятел тука, Брайко Шилегаря, който пасял шилета на баща му по Климаш, имал и кошара до калдаръмения, Драгуловия път към Климаш, откъм Копривщица. -Дядо Брайко отдавна си отиде, ама ей тоя там е синът му Вельо – рекъл кръчмарят. – Я, ела тука, Вельо, да видиш един акранин… Седнал копривщенинът при ябанджията, който се нарекъл Сафет и захванали сладък моабет за старите времена. Юзчетата с лютата стрелчанска гроздова вървели едно след друго, замайвали главите и двамата си бъбрали все по приятелски, прегръщали се и се потупвали най-свойски. По едно време Сафет заразпитвал за кошарата до Драгуловия път, за кладенчето и деренцето до нея. Още помнел как баща му го водил по калдъръмения път за празника на Петровден на Климаш, още помнел вкуса на ароматния овчи курбан, на прясното сирене и бял мъж (кашкавал) от мандрата там. Че и в Копривщица идвали на пазар и на гости на мюдюрина с много армагани. 52 Îðåíäà
– Саята си е там и колибата стои, държа си ги, че всяко лято съм с добитъка – думал му Вельо. – Още малко и след Гергьовден ще изкарам пак овцете горе. Колко ли останаха, ама сбирам и комшйски, та да се прихване нящо… То ще да излезе, че там сме си играли като деца – цяло лято бях при тате на саята на Климаш… Спомените разгорещили приказката, наздравиците зачестили, па по едно време Сафет, вече доста пиян и размекнат, извадил някаква стара хартия, пожълтяла и избледняла, и почнал да сочи знаците по нея. – Ей, тука, до кладенчето, до една млада бука, аркадаш, баща ми е заровил навремето цял котел бакърен с жълтици, като бягали от московците през голямото мурабе… Утре ние с тебе ще да го извадим и ще станем чорбаджии! Като светкавица проблеснали тези думи в замаяната от ракията глава на Вельо: "Пари, много пари!" Заръчал още ракия, подканял турчина да пие, той само близвал юзчето си, а акълът му трескаво работел. – Чакай сега, Сафет ага, да ти кажа как е направен Драгуловият път. Било преди стотина години сигур, Копривщица таман се даврандисвала след третото кърджалийско опустошение. Дигали се нови къщи на темелите на изгорените, строели се черкови, училище, чешми, дюкяни. Занаятите и търговията вървели от добро на по добро, много добитък се гледал околовръст по балкана, коприщене работели здраво и печелили добре. Ама то търговията иска и добри пътища. За Филибе вече имало добър път, ама към Душанци – само една кална, горска пътека. А през Климаш и Душанци вървял друмът за Златица и Средец. И като нямало хубав път много се бъркала търговията. Та тогава чорбаджи Драгул се захванал и за своя сметка направил този път от Копривщица до Душанци, с чешмата Драгулка отатък Климаш, към Душанци, и моста над Куфорита, преди селото. Той Драгул и много други добрини бил направил за себап (за благодеяние и душевно спасение, за добрина и спомен) – чешми, мостове, пари дарявал за черковата, издигнал наново параклиса "Свети Георги" до старото кале над Душанци на пътя за Копривщица, разправяше дядо ми. Той и друго ми е казвал – че Драгул бил прост овчар по Климаш, аргатин на богат турчин от Душанци. Па изведнъж забогатял много, изкупил целия имот на чорбаджията си и станал пръв богаÎðåíäà 53
таш. Преселил се в Копривщица, направил голяма къща и дюкяни. Като го питали как е забогатял – нищо не казвал. А хората шушукали, че е намерил по гората голямо имане от кърджалийско време. Ама и друго се говорило: Щото няколко години по-късно тъдява обикалял един светогорски монах и все питал за по селата за друг калугер от техния манастир – таксидиот, който събирал помощи по Тракия и се изгубил тука някъде. Последно го знаели, че е тръгнал от Копривщица за Душанци с много пари, събрани от доброчестиви християни за светата обител. Та не се знае и дали Драгул овчарят не го е бастисал. И това се мълвяло тогава. Ама все му мрели дечица на чорбаджи Драгул, дюкяни му горели, добитък му се затривал… Та затова сигур е дарявал толкова, да си откупи грешната душа. И още разправят, че като довършвали пътя и мостът над Куфорита при Душанци, там до реката намерили голям сребърен кръст с драгоценни камъни. Като го видял – Драгул паднал в несвяст и так и не станал – незнайна болест го изпила за няколко месеца… А кръстът май бил на затрилия се, ама май утрепан, калугерин. А като мръкнало вече и взела да се поизпразва кръчмата, странникът попитал де може да преспи: – Че как къде?! Дома ще спиш, аркадаш, па като си починеш добре, утре ще яхна и аз моя кон и бързичко ще идем на саята да свършим убавата работа – и повел новия си приятел и коня му към къщата си. А като го настанил и пийналият гостенин бързо захъркал, Вельо оседлал коня, взел газения фенер, кирка, лопата, голям козиняв чувал и хвръкнал към кошарата на Климаш. Късно заранта, като похапнали добре и пийнали по чашка-две винце за сполука, Сафет и Вельо яхнали конете си и нагазили гората. По пладне били на саята и бърже намерили мястото по картата. Скоро кирките и звъннали в нещо метално – голям бакърен котел намерили! Ама в него – само една жълтичка… Такъв бил обичаят на иманярите – да оставят от намереното съкровище съдината, в която е сложено, и по една паричка. – Тюх, да се не види! – завайкал се Вельо. – Някой ни е преварил, Сафет ага, язък ни за мераците и труда… А след година-две, чобанинът Вельо си построил голяма къща, с дюкян-бакалия, кръчма и налбатница към нея. 54 Îðåíäà
ßçîâèðà â ñ. Äóøàíöè Äðàãóëîâèÿò êàëäúðúìåí ïúò å ñòðîåí îêîëî ñðåäàòà íà 19 âåê ïî òðàñåòî íà ñòàð ðèìñêè ïúò, âîäåù îò Ñåðäèêà – Ñîôèÿ, ïðåç Çëàòèöà è Ñðåäíà ãîðà çà Ôèëèáå – Ïëîâäèâ, Îäðèí è Öàðèãðàä. Èçãðàäåí å îò ìåñòíè ðå÷íè êàìúíè, äîñóù êàòî êîïðèâùåíñêèòå êàëäúðúìè. Øèðîê å îêîëî 1.20 – 1.50 ì. è òóêòàìå èìà îùå çàïàçåíè îñòàíêè. Ïî íåãî, âîäåíè îò äóøàíñêè îâ÷àð, ìèíàâàò è ðóñêèòå îñâîáîäèòåëè, çà äà âëÿçàò â Êîïðèâùèöà íà 10 ÿíóàðè 1878 ãîäèíà. Ïîëçâàë ñå å è êàòî îñíîâåí ïúò ìåæäó Êîïðèâùèöà è Äóøàíöè äîêúì 70-òå ãîäèíè íà ÕÕ âåê. Êîãàòî íà Êëèìàø, îáøèðíî áèëî ñ òó÷íè ïàñèùà è èçâîðè ìåæäó äâåòå ñåëèùà, ñà ïàñëè ìíîãîáðîéíè ñòàäà, èìàøå è ìàíäðà. Ïúòÿò å îñåÿí ñ ëåãåíäè çà õàéäóòè, ðàçáîéíèöè, ãóðáåò÷èè è îâ÷àðè, ñúêðîâèùà è áèòêè. Çà òîâà ãîâîðÿò è òîïîíèìèòå – Ãðóéîâ, Ïðàíîâ è äðóãè ãðîáîâå; Õàéäóøêèÿ êëàäåíåö è Äðàãóëêà ÷åøìà è îùå ìíîãî è ìíîãî. Ìàðøðóòúò å ìíîãî ëåê è ïðèÿòåí, îñîáåíî ïðåç ïðîëåòòà è åñåíòà. Âúïðåêè ïîðàçèèòå è êàëòà îò èíòåíçèâíèÿ äúðâîäîáèâ. Áîãàò å íà áèëêè, ãúáè,
äèâîðàñòÿùè ïëîäîâå. Ïðè êúñìåò ùå âèäèòå è äèâå÷. Îòäàâíà èìà èäåÿ çà ìàðêèðàíå íà åäíà åêîïúòåêà, íî äîêàòî ñòàíå íàé-äîáðå å äà ñå ïðåìèíå ñ ïîçíàâà÷. Çàùîòî ãîðàòà å îñåÿíà ñ ïúòåêè è ãîðñêè ïúòèùà, è íåçàïîçíàòèÿò ëåñíî ìîæå äà ñå îáúðêà. Îò Êîïðèâùèöà ñå òðúãâà íà ñåâåð, îò ñòàðàòà öúðêâà "Óñïåíèå Áîãîðîäè÷íî", ïî ïúòÿ çà ìåñòíîñòòà "Âîéâîäåíåö", êúäåòî ñå ïðîâåæäàò ñúáîðèòå-íàäïÿâàíèÿ. Ñòîòèíà ìåòðà ñëåä ãðîáèùåòî ñå ñâèâà íàëÿâî, ñåâåð-ñåâåðîçàïàä è ñå ïîåìà ãîðñêèÿ ïúò è ïúòåêàòà èç ãîðàòà. Äúðæè ñå âñå òàçè ïîñîêà è ñëåä îêîëî 2 ÷àñà ùå ñòèãíåòå Õàéäóøêîòî êëàäåí÷å äî Êëèìàø. Òóê èìà òóðèñòè÷åñêè çàñëîí è îò Êîïðèâùèöà ïúòÿò å ìàðêèðàí. Ìÿñòîòî å ÷óäåñíî çà ïî÷èâêà è ïîõàïâàíå. Êàòî ñå ñëåäâà ïîñîêà ñåâåð ùå èçëåçåòå ñëåä äâàéñåòèíà ìèíóòè íà îáøèðíîòî áèëî Êëèìàø, 1347 ì., íàé-âèñîêàòà òî÷êà íà ìàðøðóòà. Òóê è ñåãà ïðåç ëÿòîòî èìà äîáèòúê. Ìàñèâíàòà âîåííà ñâúðçî÷íà ñãðàäà ñåãà å ñîáñòâåíîñò íà ãîðñêîòî ñòîïàíñòâî, êîåòî âñå îáåùàâà äà ÿ ïðåâúðíå â òóðèñòè÷åñêà õèæà.
Îðåíäà 55
Ìîñòúò íàä ðåêà Êóôîðèòà Ïàðàêëèñúò "Ñâåòè Ãåîðãè"
Îò òóêà, ïî ãîðñêè ïúò ïðàâî íà ñåâåð ìîæåòå äà ñòèãíåòå äî ïðåëåñòíèÿ è ïðî÷óò ÿçîâèð "Äóøàíöè". Òðàäèöèîííèÿò ïúò çà Äóøàíöè âîäè íà çàïàä. Çà îêîëî ÷àñ ïî ðèäà íàäîëó ùå ñòèãíåòå äî íàñêîðî âúçîáíîâåíèÿ ïàðàêëèñ "Ñâåòè Ãåîðãè", äî êîéòî èìà îñòàíêè îò ñðåäíîâåêîâíà áúëãàðñêà êðåïîñò, êîÿòî å áèëà âúâ âèçóàëíà âðúçêà è ñ äðóãè êàëåòà ïî Ñòàðà ïëàíèíà è Ñðåäíà ãîðà â äîëèíàòà. Òóê ñúùî èìà çàñëîí çà îòäèõ è ÷åøìà. À ìÿñòîòî ïðåäëàãà âåëèêîëåïåí ïàíîðàìåí èçãëåä êúì ñåëîòî è öÿëàòà Ïèðäîïñêà êîòëîâèíà. Äåñåòèíà ìèíóòè ïî-íàäîëó å è ðåñòàâðèðàíèÿò íàñêîðî ñòàð ìîñò íàä ðåêà Êóôîðèòà. À ñëåä îùå òîëêîâà ñòå è â ñàìîòî Äóøàíöè. Ñåëîòî å åäíî îò íàé-ñòàðèòå â ðàéîíà, â ðàéîíà ìó ñà îòêðèòè êåðàìèêà, ïîñåëèùà è äðóãè ñäè îò ÷îâåøêà äåéíîñò, äàòèðàùè íà 7-8 õèëÿäîëåòèÿ ïðåäè Õðèñòà. Ìíîãî è
56 Îðåíäà
ðàçíîîáðàçíè ñà ìàðøðóòèòå, êîèòî òðúãâàò îò òóêà èç Ñðåäíà ãîðà. ×óäåñíè âúçìîæíîñòè çà îòäèõ, ðèáîëîâ è ñïîðòóâàíå ïðåäëàãà è ÿçîâèð "Äóøàíöè", íà 2 êì. íàä ñåëîòî. Òî å êìåòñòâî îò Îáùèíà Ïèðäîï, ñ ãðàäà, êîéòî å íà 8 êì., èìà ðåäîâíè àâòîáóñíè âðúçêè. Ïî òîçè ïúò å ïðåìèíàë è Äèì÷î Äåáåëÿíîâ ïðåç 1912 ãîäèíà, íà ïúò îò ðîäíèÿ ãðàä çà Ïèðäîï, (îòêúäåòî å âçåë àâòîáóñ çà Ñîôèÿ), ïðè åäíî îò òðèòå ìó ïîñåùåíèÿ â ðîäíàòà Êîïðèâùèöà (äðóãèòå äâå ñà ïðåç 1914, 1915 ã.), ñëåä êàòî ñåìåéñòâîòî ÿ íàïóñêà ïðåç 1896 ã. Ñëåä òîâà èäâàíå â Êîïðèâùèöà ïðåç 1912 ã. íàïèñâà è øåäüîâúðà ñè "Äà ñå çàâúðíåø â áàùèíàòà êúùà…" Äíåñ â íåãîâà ïàìåò, ïðåç ïúðâàòà ñåäìèöà íà àïðèë îêîëî ðîæäåííèÿ äåí íà ïîåòà, òóðèñòè îò Ïèðäîï ïðîâåæäàò ïî òîçè ìàðøðóò ìàñîâ ïåøåõîäåí ïîõîä.
ÐÓÌßÍÀ ÍÈÊÎËÎÂÀ
Плъстите
красивото забравено старо Îðåíäà 57
Ïðåäè 2 ãîäèíè áÿõ çà ÷åòâúðòè ïúò â ìóçåÿ â Êîïðèâùèöà, íî åäâà ñåãà ÷óõ äóìàòà "ïëúñòè", âèäÿõ ïëúñòåí êèëèì. À ïîâÿðâàéòå, öÿë æèâîò ñúì âñå îêîëî çàíàÿòèòå, èëè äà èì ñå ðàäâàì è âúçõèùàâàì, èëè ñàìà äà ñè ðàáîòÿ òîâà, êîåòî äóøàòà ìè ïîäñêàçâà, à íå ïîäîçèðàõ çà çàáâåíèåòî íà òîçè ñòàð çàíàÿò, èëè êàêòî ïîñëå ñëåä ìíîãî ðîâåíå îòêðèõ íàé-íàé-ñòàðèÿ çàíàÿò îò âñè÷êè çàíàÿòè. Èçóìåíà áÿõ, êàê òàçè êðàñîòà å îñòàâåíà â òîâà çàáâåíèå, êàêâî ïðàâèì íèå! Ñëóøàõ êàê ñå ïðàâè, ãëåäàõ íåâåðîÿòíèòå êèëèìè, à êàòî ÷å ëè íåùî ìè ïîäñêàçâàøå, ÷å íÿìà äà ìå ïîäìèíå òîâà èçóìèòåëíî ÷óäî – îò æèâèòå âëàêíà ïóõêàâà âúëíà ñ ìàëêî âîäà è ñàïóí äà ñå ðîäè çäðàâàòà è êðàñèâà ïîñòåëêà. Êóïèõ ñè è êàëúï äîìàøåí ñàïóí, íî... Ìèíàõà äâå ãîäèíè, äîêàòî íå ìå ñðåùíà ñúäáàòà ñ Ëþñè (Ëþäìèëà Ïàïàçîâà). Íî òÿ ïúê âå÷å áåøå ñðåùíàëà Ìàðèåòà Íåäêîâà, äúùåðÿòà íà áàé Äàí÷î! È íàëè ñå çíàå, ÷å íÿìà íèùî ñëó÷àéíî. Îïèòàéòå ñå äà îòêðèåòå çà êîéòî è äà å äðóã áúëãàðñêè çàíàÿò êàê å áèë çàáðàâåí, èç÷åçíàë è åäèí ìàéñòîð, ñ òî÷íîòî èìå è âðåìå ãî ðàæäà îòíîâî. Àç íå óñïÿõ äà îòêðèÿ òàêúâ è çàòîâà âÿðâàì, ÷å ñ óïîðñòâîòî, ëþáîâòà è òúíêèÿ óñåò íà ìàéñòîðà òâîðåö, ïëúñòåíèòå èçäåëèÿ íàìèðàò âòîðîòî ñè ïðåðàæäàíå ó íàñ èçïîä ðúöåòå íà ìàéñòîð Éîðäàí Êîñòîâ îò Ãàáðîâñêîòî ñåëî Áè÷êèíÿ. Çàíàÿò, ïðåðîäåí è ïîääúðæàí æèâ è äî äíåñ îò îùå äâå ïîêîëåíèÿ – äúùåðÿ ìó è íåéíèòå äúùåðè è âñè÷êè ìíîãîáðîéíè âå÷å òåõíè ó÷åíè÷êè. È ðàçêàçâà Ìàðèåòà çà ñâîÿ áàùà: "Ïðåç 70-òå ãîäèíè îáèêàëÿ öÿëà Áúëãàðèÿ è Ìàêåäîíèÿ, îòêðèâà ñëåäè îò çàíàÿòà ïëúñòè â Ðîäîïèòå, êúäåòî áúëãàðèòå ìîõàìåäàíè ïðàâÿò ñâî-
58 Îðåíäà
èòå ðåëèãèîçíè øàïêè – êþëÿâ÷åòà îò ïëúñò. Éîðäàí íàó÷àâà, ÷å òåõíîëîãèÿòà å ïðåíåñåíà ïî íàøèòå çåìè îùå ïî âðåìåòî íà êàí Êóáðàò. Íî íà÷èíúò íà èçðàáîòêà âñå ñè îñòàâà ñêðèò. È òàêà, âå÷å âúçðàñòíèÿò è óòâúðäåí ìàéñòîð çàïî÷âà äà óñâîÿâà ñúâñåì íîâ çà íåãî çàíàÿò, è òî ñàì. È òîâà, êîåòî êàçâà ñåãà äúùåðÿ ìó Ìàðèåòà "Ìíîãî ñå õàðåñâàò íàøèòå ïàíà è êèëèìè. Òàêà å, çàùîòî êàòî áúëãàðè íèå ñìå ìíîãî ñâîáîäîëþáèâè õîðà è ïî ñâîé âêóñ èçïîëçâàìå âñåâúçìîæíè ñèìâîëè, êîèòî íå ñà òàêà îãðàíè÷àâàùè êàòî äðóãàäå ïî ñâåòà, âúçïðèåòè îò íàøàòà êóëòóðà è ñúõðàíåíè ïðåç âåêîâåòå – ñú÷åòàíèå íà åçè÷åñêîòî íàñëåäñòâî è õðèñòèÿíñêà ñèìâîëèêà. Èìàëè ñà è îáðåäíî çíà÷åíèå, ïîäàðÿâàíè íà ñâàòáè è êðúùåíåòà." Íÿìà äà ñúçäàâàì ñâîÿ èñòîðèÿ çà èñòîðèÿòà íà ïëúñòèòå – äîñòàòú÷íî âðåìå ñìå ÿ ïðåíàïèñâàëè è äúðæàëè â çàáâåíèå. Çàùîòî òîâà íå å èñòîðèÿòà íà çàíàÿòà íà åäèí ñàìî íàðîä, à å èñòîðèÿ îò âðåìåíàòà, êîãàòî îùå íå å èìàëî íàðîäè è êîãàòî ïúðâèòå Homo Sapiens ñëåä òîÿãàòà ñà ïîñåãíàëè êúì äðåõàòà. Ïëúñòåíåòî å íàé-ñòàðèÿò íà÷èí çà ïðàâåíå íà òúêàíè, çà êîéòî íå òðÿáâàò íèòî èíñòðóìåíòè, íèòî îáîðóäâàíå. Ïëúñòèòå ñà íåòúêàíà ìàòåðèÿ, ïðîèçâåäåíà îò ðàç÷åïêàíà îâ÷à âúëíà, ïîäëîæåíà íà òîïëèíà, âëàãà è íàòèñê èëè ïðåòúðêâàíå. Ñàïóí èëè àëêàëíà ñðåäà ìîãàò äà ïîìîãíàò íà ïðîöåñà. Òîïëèíàòà è âëàãàòà êàðàò âúíøíèòå ëþñïè÷êè ïî ïðîäúëæåíèå íà âëàêíàòà íà âúëíàòà äà ñå îòâîðÿò, à ñàïóíúò ïîìàãà íà âëàêíàòà äà ñå ïðèïëúçâàò ëåñíî åäíî ñïðÿìî äðóãî, êàòî ïî òîçè íà÷èí ãè êàðà äà ñå âïëåòàò. Âúëíåíèòå âëàêíà ñà èçãðàäåíè îò ïðîòåèí, íà-
ðå÷åí êåðàòèí. Êåðàòèíúò âúâ âëàêíàòà ñå ñâúðçâà õèìè÷åñêè ñ ïðîòåèíà íà äðóãèòå âëàêíà, äàâàéêè â ðåçóëòàò ïîñòîÿííà âðúçêà ìåæäó òÿõ, ïðàâåéêè ïðîöåñà íà ñïëúñòÿâàíåòî íåîáðàòèì. ßñíî, òî÷íî è êàòåãîðè÷íî ãî å èçñëåäâàë Ó÷åíèÿò ×îâåê. ×óäî íà Ïðèðîäàòà ñ ÷èñòà è íåïîäïðàâåíà õèìèÿ. Íî êàòî ñè ïîìèñëÿ ñàìî, ÷å òîçè ïðîöåñ å "íàëó÷êàí" ïðåäè 8000 ã.ïð.í.å., êîãàòî Çåìÿòà å áèëà ïîâå÷å â ëåäíèöè – äàëå÷, äàëå÷, íàçàä â Ïàëåîëèòà. Ïúðâèòå îðúäèÿ íà òðóäà, ïúðâèòå äðåõè îò êîæà, íî âñå îùå íÿìà "ñêðîåíè" äðåõè. Åäâà â Íåîëèòíàòà íîâîêàìåííà åðà è ïúðâàòà ïîçíàòà Éåðèõîíñêà êóëòóðà ñå ïîÿâÿâàò ïúðâèòå âïëèòàíèÿ íà âëàêíà – íåùî ìåæäó òúêàíå è ïëúñòåíå. Îáëåêëîòî ñòàâà âòîðî ïî âàæ-
íîñò ñëåä ïðåõðàíàòà, ïîñòåïåííî ïðåâðúùàéêè ñå âúâ âàæåí àòðèáóò çà îöåëÿâàíå, çíàê çà ïðèíàäëåæíîñò êúì äàäåíî ïëåìå, ñîöèàëíà ãðóïà èëè áîãàòñòâî èëè íÿêàêúâ âèä äóõîâíîñò, äîðè èçêóñòâî. Çàòîâà âúâ âñÿêà îò íàõîäêèòå â íàøå âðåìå òúðñèì ïúðâî ñëåäè îò òúêàíè è äîìàøåí áèò – Àçèÿ, Ñåâåðíà Àôðèêà, Ñåâåðíà Ìåñîïîòàìèÿ (ñúâðåìåíåí Èðàê) è Èçòî÷íîòî Ñðåäèçåìíîìîðèå – ïúðâèòå, íàé-ñòàðè ñåëñêîñòîïàíñêè îáùåñòâà. Íî ðÿäêî èìà çàïàçåíè îðãàíè÷íè ìàòåðèè, òàêà ïîäâëàñòíè íà âðåìåòî. Çàòîâà ñà òîëêîâà öåííè ïðåêðàñíî çàïàçåíèòå ïëúñòåíè àïëèêàöèè â Àíòàëèÿ îò îêîëî 7500 ã.ïð.í.å.  Ãðîáíèöàòà íà Ìèäàñ îò îêîëî 8000 ã. ïð.í.å. (Àíòàëèÿ) – äðåâíàòà Ôðèãèéñêà ñòîëèöà, ñà îòêðèòè ïîñ-
Îðåíäà 59
òåëêè íà ïîäà, îò ñïëúñòåíà âúëíà âúðõó îñíîâíà ìàòåðèÿ, êàêòî è äðåõà, èçðàáîòåíà îò âúëíà, ïîäðåäåíà â åäíàòà ïîñîêà, ïîñëå â äðóãàòà è ñëåä òîâà ñïëúñòåíà. Ïî-êúñíî å îòêðèòà ìóìèÿòà íà Ñíåæíèÿ ÷îâåê (íàðå÷åí "Éåòè") îò îêîëî 3300 ã.ïð.í.å. (Ìåäíàòà åðà) â Àëïèòå. Ñðåä ÷óäåñíî çàïàçåíèòå íàõîäêè ñà ñíåæíèòå îáóâêè è "÷îðàïè" íà Éåòè îò ñïëúñòåíè òðåâè è æèâîòèíñêà êîçèíà. Áðîíçîâàòà Åðà – 3500 ã.ïð.í.å., ïúðâàòà Èìïåðèÿ â 24 âåê, ïúðâèòå âîéíè, ïúðâèòå ðåëèãèîçíè, âîåííè è ñîöèàëíè ñèñòåìè, ìíîãî òúðãîâèÿ, ìèãðàöèè, ïúðâèòå íàïîèòåëíè ñèñòåìè, ïèñìå-
60 Îðåíäà
íîñòè, äîìàøíîòî êîíåââúäñòâî è ïúðâîòî ïðåäåíå íà âúëíà – 3500 ã.ïð.í.å. Ïúðâàòà ðåàëíà íàõîäêà íà ïëúñòåí êèëèì å íà ïîäà íà ãðîáíèöàòà â Áåéêåñóëòàí â Àíòàëèÿ, îòêðèòà â 1994 ã., îò 3000 ã.ïð.í.å.(Áðîíçîâàòà åðà). Ìóìèèòå îò Òàðèì – (ñåãà Çàïàäåí Êèòàé) – îòêðèòè ñà åñòåñòâåíè, íåáåëñàìèðàíè ìóìèè, áåç íèêàêâè ïîðàæåíèÿ îò âðåìåòî ïî äðåõè îò êîæà, êàðèðàíè ïëàòîâå, ïëúñòåí êàøìèð îò 40002400 ã.ïð å. Íà ãëàâèòå ñè èìàò ïëúñòåíè øàïêè ñ êîçèíà, à íà óøèòå- ïëúñòåíè ÷åðâåíè âúëíåíè íèøêè – âåðîÿòíî îáðåäåí ðèòóàë. Âèñîêè õîðà, êðúãëîîêè, ðóñè îò áÿëàòà ðàñà, êàâêàçêè òèï îâ÷àðè îò Êàâêàç – ×åð÷åíñêèÿò ÷îâåê îò 11 â.ïð.í.å. íîñè ÷èôò ÿðêî îöâåòåíè íà èâèöè ïëúñòåíè ÷îðàïè â ÷åðâåíî, æúëòî è ñèíüî, åäíîãîäèøíî áåáå ñ ïëúñòåíà øàïêà â ÷åðâåíî è ñèíüîè ìóìèÿòà, íàðå÷åíà "Âåùèöàòà îò Ñóáåøè" ñ äúëãàòà íàä 50 ñì ïëúñòåíà ÷åðíà êîíè÷íà øàïêà ñ øèðîêà ïåðèôåðèÿ. È íàé-áîãàòàòà íà ïëúñòè íàõîäêà, íàä 30 ðàçëè÷íè âèäà èçäåëèÿ â ãðîáíèöàòà îò Ïàçàðúê – Ñèáèð, îò 6000-3000 ã.ïð.í.å., Ïëúñòåíè êîíñêè ÷óëîâå, êèëèìè (øàáðàê), óêðàñåíè ñ öâåòíè ïëúñòè ñ îðëè, ëîñîâå è áîðåùè ñå çâåðîâå, àïëèêàöèè, æåíñêè óêðàøåíèÿ è ðîëêè çà êîñà è î÷àðîâàòåëíà ïëúñòåíà ôèãóðà íà ëåáåä. Ïîäà, ñòåíèòå è êîâ÷åãà â ãðîáíèöàòà ñà îáëèöîâàíè ñ ÷åðåí ïëúñò. Íàìåðåíè ñà îùå ïëúñòåíè ïðúñòåíè çà ïîñòàâêà, ôðèçîâå îò ïëúñòè è åäíà êîæåíà ÷àíòà, ñ èçêëþ÷è-òåëíà ôîðìà è áîðäþð îò ïðèøèòè èâèöè ÷åðâåíè ïëúñòè, øàïêà è èçèñêàíè áîòóøè íà ñêèòñêà æåíà îò âèñîê ðàíã, îáóòè âúðõó ÷èôò ïëúñòåíè ÷îðàïè, ñúùèòè îò äâå ÷àñòè òúíúê áÿë ïëúñò.È ãðîáíèöàòà íà Ëåäåíà íåâåñòà, ÷èéòî ñàðêîôàã å
èçãðàäåí òîëêîâà ãîëÿì, ÷å äà ïîáåðå 80 ñì ïëúñòåíà ÷åðíà øàïêà, óêðàñåíà ñ ãðèôîíè è ïðåïëèòàùè ñå êëîíè îò äúðâîòî íà æèâîòà. (Àêî è òîâà íå å äðåâíî èçêóñòâî è äðåâíà ôèëîñîôèÿ!)Òÿ ñúùî íîñè áåëè ïëúñòåíè ÷îðàïè. Îò ïëúñòè ñà íàïðàâåíè è ïúðâèòå áðîíè è ùèòîâå â ðàííàòà Ðèìñêà Èìïåðèÿ.  ãðîáîâåòå, îñòàâåíè îò Õóíèòå â Ñåâåðíà Ìîíãîëèÿ, äàòèðàùè îò 4000-3000 ã.ïð.í.å. ñà îòêðèòè êèëèìè è ôèãóðàëíè çàâèâêè ñúñ ñëîæåí äèçàéí è áðèëÿíòíè öâåòîâå, êîíè÷íè øïëúñòåíè øàïêè ñ ïîäâúðíàòà ïåðèôåðèÿ. Êèðãèçèòå è äðóãèòå Àçèàòñêè íîìàäè èçïîëçâàò ïëúñòèòå çà ñâîèòå þðòè.Òåõíèêàòà çà èçðàáîòêàòà å äîñòàòú÷íî ïðîñòà, çàòîâà ñå èçïîëçâà íåïðîìåíåíà è äî äíåñ. Âúëíàòà îò îâöåòå è ÿêîâåòå ñå ðàçáèâà ñ ïðú÷êè è ñå èçïèðà, ñëåä êîåòî ñå ðàçñòèëà âúðõó îäåàëà è ñå íàâëàæíÿâà ñúñ ñóðîâàòêà. Ñëåä òîâà
ñëîÿò îò ðàçõâúðëÿíàòà âúëíà ñå íàâèâà íà ðóëî ñ îäåàëîòî è ïîëó÷åíèÿ äåíê ñå òúðêàëÿ ÷àñîâå íàðåä â åäíàòà è äðóãàòà ïîñîêà, ïðåâðúùàéêè ñå â öÿëîñòåí, çäðàâ ñëîé ïëúñòè. Òåçè ïîêðèâàëà íîìàäèòå èçïîëçâàò çà íàïðàâàòà íà þðòè. Ñëîÿò ìàçíèíà å ïîêðèâ è ïðè íàé-ñèëíèÿ äúæä, ïðè íàé-ãîëÿìàòà æåãà ïðåç ëÿòîòî èëè ëåäåíèòå ñíåæíè áóðè ïðåç çèìàòà. Åäâà ñ âúâåæäàíåòî íà ïðåñ-ìàøèíèòå çà ñïëúñòÿâàíå â ñðåäàòà íà 19 â. çàïî÷âà ïðîìèøëåíîòî ïðîèçâîäñòâî íà ïëúñòè (ôèëö) ïúðâî â Åâðîïà. Çàùî ñå çàðîâèõ òîëêîâà íàçàä âúâ âðåìåòî, çàùî ìè ñå ïðèèñêà äà íàìåðÿ èñòèíàòà çà ðàæäàíåòî íà òîçè òîëêîâà òîïúë, äîìàøåí è äîñòúïåí çàíàÿò. Çà ìåí òîé ïðèäîáè è åäíî ïî-ñèìâîëè÷íî çíà÷åíèå, çàùîòî â æåëàíèåòî ñè äà ãî íàó÷à, ñå ïî÷óâñòâàõ êàòî ÷àñòè÷êà îò ñàìîòî ×îâå÷åñòâî. Ìíîãî øàáëîí-
Îðåíäà 61
íî çâó÷è, íî êàêâî äà íàïðàâÿ, ïîíÿêîãà è íà ìåí ìè ñå èñêà äà ñå âúðíà âúâ âðåìåòî ïðåäè íÿêîé äà áåøå êàçàë "òîâà å ìîå". Çàùîòî òîâà íàé-âåðîÿòíî å åäèíñòâåíèÿò çàíàÿò, çà êîéòî íèêîé íàðîä íå ìîæå äà êàæå "òîâà å ìîå", íå ìîæå äà ïðåòåíäèðà, ÷å ãî å îòêðèë, ðàçïðîñòðàíèë è ñúõðàíèë. Äîñêîðî ñå òâúðäåøå ó íàñ, ÷å ïëúñòåíåòî å ïðåäøåñòâåíèê íà òúêà÷åñòâîòî, çàùîòî èçãëåæäà ïî-ïðîñòî è å áåç ñëîæíà òåõíèêà, íî çàùî òîãàâà å èçîñòàâåí òîçè çàíàÿò, ùîì èìà â ìóçåèòå òàêèâà ÷óäåñíè êèëèìè è îáëåêëà îò ïëúñòè îò 12 âåê äî ñðåäàòà íà 19 âåê? Ïî êíèãèòå íà åòíîëîçèòå Õðèñòî Âàêàðåëñêè è Ðàéêî Ñåôòåðñêè, äîáðå èçó÷åí è òà÷åí çàíàÿò. È ñè ñïîìíèõ ðåäîâå îò "Æåëåçíèÿ ñâåòèëíèê". È íàøèÿò áúëãàðñêè õàðàêòåð áúðçî äà ñå îðèåíòèðàìå è íàãàæäàìå êúì âñè÷êî Íîâî, ñàìî ÷å çàùî áúðçàìå äà èçîñòàâèì ñòàðîòî, ïúê ïîñëå ñå âòóðâàìå íàçàä ñ íîñòàëãèÿ äà ñè ãî ïðåðàæäàìå. Ïîãëåäíàòî, â òîâà íÿìà íèùî ëîøî, ïðîñòî ïîâå÷å åìîöèÿ, ñàìî ÷å ïîíÿêîãà ñëåäèòå èç÷åçâàò áåçñëåäíî è äà íå âçåìåì äà ñè çàãóáèì Êîðåíèòå. Íàðîäúò íè âèíàãè å èìàë åíòóñèàñòè êàòî áàé Äàí÷î è ùå ðàçêàæà ñàìî çà îùå íÿêîëêî, ïàê ïî äóìè íà òåõíè ïî÷èòàòåëè. À êîéòî òúðñè, íàìèðà – è îùå è îùå, ïîâÿðâàéòå, èìà ãè! Ìàðèåòà Íåäêîâà . "Ìíîãî ìè ñå èñêà äà ñè ïðåäàì çàíàÿòà íà ïîâå÷å õîðà, çà äà íå áúäå çàãóáåí è äà íå îòìðå ñ âðåìåòî. Îñâåí òîâà åäíî íåùî, êîëêîòî å ïî-ïîçíàòî, òîëêîâà òî ñòàâà ïîòúðñåíî ñðåä õîðàòà." Ìàðèàíà Ïîïîâà îò ÊÅÑÀÐ. Øåïà åíòóñèàñòè, ñúçäàëè Öåíòúðà çà èçñëåäâàíå è ïîäïîìàãàíå ðàçâèòèåòî íà ïðèëîæíèòå èçêóñòâà – ÊÅÑÀÐ, ñà ñå çàåëè ñ íåëåêàòà çàäà÷à äà âúçðîäÿò ñòàðè
62 Îðåíäà
áúëãàðñêè çàíàÿòè, ñðåä êîèòî å è èçðàáîòâàíåòî íà ïëúñòè. Èíòåðåñúò êúì òàçè ñòàðà òåõíèêà ñåãà ñå âðúùà íàíîâî, çàòîâà âàðèàíòúò äà ñå ñúõðàíè êàòî çàíàÿò å äà ñå ïðåäàâà íà ñëåäâàùèòå ïîêîëåíèÿ. Ìàéñòîð Âåñêî Ôåñ÷èåâ Óíèêàëåí ×îâåê, êîéòî íå ñå ñêúïè äà ðàçäàâà ñâîèòå çíàíèÿ è óìåíèÿ à è çà æèâîòà ìîæå äà íàó÷èì ìíîãî îò íåãî. Äóõîâíî áîãàò ÷îâåê. Èñêà ìè ñå äà ñðåùàìå ïîâå÷å òàêèâà õîðà, çàùîòî â òàêîâà îáêðúæåíèå, æèâîòà äîáèâà åäèí äðóã ñìèñúë, à èìåííî ëèøåí îò çëîáà, ëèöåìåðèå è åãîèçúì. Õîðà êàòî Âåñêî è íåãîâèòå ïðèÿòåëè è êîëåãè, çàðàçÿâàò ñúñ ñâîÿòà äîáðîòà è ñåáåðàçäàâàíå. Áåç íåãî íÿìà öâåòîâå â ïëúñòèòå è íå ñàìî. Åòî è íÿêîëêî ìåñòà çà çàíèìàíèå ñ ôèëö ïðè õóáàâè Õîðà: Öâåòà Õðèñòîâà, ãð. Ñòàðà Çàãîðà Ìèãëåíà Ñòîÿíîâà, ãð. Ñîôèÿ Ìàðèåòà Íåäêîâà Ìàðèÿ Êðúñòåâà, ãð. Ñîôèÿ Éîâêà Õðèñòîâà, ãð. Ñîôèÿ Ëþäìèëà Ïàïàçîâà, Âàðíà Öåíòúð "Îðôåé" çà ñòàðè çàíàÿòè-Âàðíà, Åëèöà Êîëåâà Öåíòúð "Ðàôàåë", Âàðíà-Éîðäàíêà Íåäêîâà Íå ïîäìèíàâàéòå òåçè èìåíà. Êúäåòî è äà îòêðèåòå òåçè õîðà, òå ùå îñòàâÿò âñè÷êî è ùå âè ïîìîãíàò îò ñúðöå, êàêòî ãî ïîâåëÿâà íåïèñàíèÿ çàêîí íà çàíàÿò÷èéñòâîòî "Êîíêóðåíöèÿòà å äà ñòàâàìå âñå ïî-äîáðè îò ó÷èòåëÿ ñè, à Çàíàÿòà å äà ñè çàïàçèì ñúðöåòî ÷èñòî è íåïîêâàðåíî îò ìàòåðèàëíîòî". Ïî÷òè íèêîé îò òÿõ íå ìå ïîçíàâà, íî âñè÷êî îò íàïèñàíîòî äîòóê è íàïðàâåíîòî îò ìåí ñúì íàó÷èëà èçöÿëî îò òÿõ – èñòèíñêè áëàãîäàðÿ íà Øèðîêî ñêðîåíèòå èì Äóøè!