Stimulus 2019

Październik 2019

ISSN 2300-2972

PRZENIESIONY ZESPÓŁ MÜNCHHAUSENA – DLACZEGO MATKA KRZYWDZI DZIECKO? DIAGNOZA ZABURZEŃ SEKSUALNOŚCI – TRUDNOŚCI I KONSEKWENCJE STWARDNIENIE ROZSIANE – PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY CHOROBY JAK UŻYWANIE JĘZYKA OBCEGO ZMIENIA NASZE DECYZJE KULTUROWA UNIWERSALNOŚĆ CZY SPECYFICZNOŚĆ EMOCJI

Redaktor Naczelna:

Magdalena Wrona

Zespół recenzencki:

Antoni Grzybowski, Ewa Skopicz-Radkiewicz, Joanna Durlik, Kaja SzarrasKudzia, Marcin Koculak, Marta Maj, Sabina Hajdas, Zuzanna Skóra

Opiekun naukowy:

dr Krystian Barzykowski

Redakcja:

Oktawia Toman

Korekta:

Ewa Dryjka, Lidia Nowak

Projekt graficzny pisma:

Alicja Kordas

Skład:

Alicja Kordas

Ilustracje do tego numeru pozyskano ze strony www.unsplash.com

SPIS TREŚCI

4

PRZENIESIONY ZESPÓŁ MÜNCHHAUSENA – DLACZEGO MATKA KRZYWDZI DZIECKO?

10

FANTAZJE SEKSUALNE – ZDEMASKOWANE

18

DIAGNOZA ZABURZEŃ SEKSUALNOŚCI – TRUDNOŚCI I KONSEKWENCJE

24

STWARDNIENIE ROZSIANE – PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY CHOROBY

34

WKŁAD ANTONIEGO KĘPIŃSKIEGO W ZROZUMIENIE CZŁOWIEKA I CHOROBY

42

JAK UŻYWANIE JĘZYKA OBCEGO ZMIENIA NASZE DECYZJE?

46

DLACZEGO NIE PAMIĘTAMY JAK BYŁO NAPRAWDĘ? O ZJAWISKU FAŁSZYWYCH WSPOMNIEŃ I CZYNNIKACH, KTÓRE NA NIE WPŁYWAJĄ

52

NASZE ZABRUDZONE WSPOMNIENIA

58

KULTUROWA UNIWERSALNOŚĆ CZY SPECYFICZNOŚĆ EMOCJI

64

NIEAUTENTYCZNA OSOBOWOŚĆ W TEORIACH HELENY DEUTSCH I DONALDA W. WINNICOTTA

72

ZROBIŁEM TO SAM! – CZYLI CO Z NAMI ROBI EFEKT IKEA

PRZENIESIONY ZESPÓŁ MÜNCHHAUSENA – DLACZEGO MATKA KRZYWDZI DZIECKO?

poinformowały o zamordowaniu Dee Dee

Agata Andrysiak, Julia Kaczorek

Blanchard, matki niepełnosprawnej Gypsy Rose.

W czerwcu 2015 roku amerykańskie media

Ku zdziwieniu lokalnej społeczności policja doniosła, że kobieta zginęła w wyniku spisku swojej córki i jej chłopaka. Jeszcze większym zaskoczeniem okazał się jednak fakt, że bogata dokumentacja medyczna Gypsy Rose była wynikiem fałszerstwa Blanchard, która kłamała na temat zdrowia córki i umyślnie wywoływała

STRESZCZENIE

u niej symptomy kolejnych chorób, w tym między

Zespół Münchhausena, zaliczany w klasy-

innymi astmy, białaczki i dystrofii mięśniowej.

fikacji ICD-10 (International Classification of

Ponadto Gypsy jeździła na wózku, była

Diseases–10) do zaburzeń pozorowanych, to

pozbawiona zębów, zmuszona do używania butli

zjawisko stosunkowo mało zbadane. Terminem

tlenowej i przekonana, że jest cztery lata młodsza,

tym określa się specyficzny rodzaj zaburzenia

niż była w rzeczywistości. Przypuszcza się, że

przejawianego przez osoby, które indukują

powodem, dla którego Dee Dee Blanchard

u siebie objawy chorobowe w celu wejścia

maltretowała swoje dziecko, było prawdo-

w rolę pacjenta. Działania, których się podej-

podobnie posiadane przez nią zaburzenie – tak

mują, są często autodestrukcyjne i potencjalnie

zwany przeniesiony (lub zastępczy) zespół

letalne. Opisywane zaburzenie może przejawiać

Münchhausena (Feldman, 2018), którego

się również pod postacią zastępczego zespołu

specyfika zostanie omówiona w dalszej części

Münchhausena (Münch-hausen Syndrome by

artykułu. Sam zespół Münchhausena po raz

Proxy), określonego we wspomnianej już klasy-

pierwszy został opisany w 1951 roku przez

fikacji jako specyficzny rodzaj maltretowania

angielskiego lekarza, Richarda Ashera, jako

dziecka. Z kolei w klasy-fikacji DSM-IV-TR

choroba osób kłamiących na temat swojego stanu

definiowany jest jako umyślne wywoływanie

zdrowia, pozorujących symptomy różnych

objawów chorobowych u osoby zależnej, w celu

chorób, a wręcz umyślnie je wywołujących. Nazwa

pośredniego podjęcia roli osoby chorej. Celem

zaburzenia pochodzi od nazwiska barona von

niniejszego artykułu jest dokonanie analizy

Münchhausena, niemieckiego oficera, który

MSBP, poprzedzonej koniecznym do jej przepro-

słynął z opowiadania niewiarygodnych historii na

wadzenia, opisem Zespołu Münchhausena.

temat swojego pobytu w Rosji (Asher, 1951).

Obejmuje ona przyczyny powstawania zaburze-

W 1977 roku Roy Meadow scharakteryzował

nia, jego wpływ na funkcjonowanie rodziny

specyficzny rodzaj zespołu Münchhausena, tak

osoby chorej oraz rozwój dziecka, które padło

zwane MSBP (Munchausen syndrome by proxy) -

ofiarą indukowania objawów chorobowych.

przeniesiony zespół Münchhausena, w którym

Opisano również trudności związane z diagno-

objawy chorobowe wywoływane są u osób

styką MSBP, specyficzne relacje łączące osoby

trzecich, najczęściej dzieci zaburzonego.

zaburzone z personelem medycznym oraz kon-

4

Obecnie zespół Münchhausena znajduje

kretne działania podejmowane przez opiekunów

się w Międzynarodowej Klasyfikacji ICD-10¹,

fabrykujących choroby u osób zależnych.

w kategorii diagnostycznej F.68.1 definiowanej

jako „Zamierzone wytwarzanie lub naśladowanie

o posiadaniu poważnych problemów zdro-

objawów czy niewydolności fizycznych lub

wotnych, lecz głównym celem zaburzonej osoby

psychicznych (zaburzenia pozorowane)”, gdzie

i efektem jej świadomych, często autodes-

jest scharakteryzowany w następujący sposób:

trukcyjnych działań.

,,Pacjent udaje objawy wielokrotnie, bez jasnego

Przeniesiony zespół Münchhausena

powodu i może dokonać samouszkodzenia w celu

w klasyfikacji ICD-10 został umieszczony pod

wywołania objawów. Motywacja tego zachowania

nazwą T74.8 i opisany został jako rodzaj

jest niejasna i przypuszczalnie wewnętrzna.

maltretowania dziecka, a nie zaburzenie

Celem udawania jest wejście w rolę chorego.

psychiczne opiekuna. Z kolei, w klasyfikacji

Zachowanie to często wiąże się ze znacznymi

DSM-IV-TR², MSBP znajduje się w rozdziale

nieprawidłowościami w zakresie osobowości

,,Zaburzenia pozorowane” jako ,,udzielone zabu-

i związków z innymi ludźmi”. Badania wykazują,

rzenie pozorowane” i jest definiowany w nastę-

że 2/3 pacjentów, u których zdiagnozowano MS

pujący sposób: „zamierzone wytwarzanie lub

(Münchhausen Syndrome) to mężczyźni (Meadow,

udawanie fizycznych bądź psychicznych oznak

1998). Charakterystyczne dla osób cierpiących na

lub objawów u kogoś innego, kto pozostaje pod

zespół Münchhausena są: zaplanowane działanie

opieką danej osoby, w celu pośredniego podjęcia

i duże zdolności manipulacyjne, które znacznie

roli osoby chorej”. Jako kryteria diagnostyczne,

utrudniają wykrycie zaburzenia. Wielokrotnie

potrzebne do zdiagnozowania tego zaburzenia,

udają się one do placówek medycznych, opisują

wskazuje się: (1) zamierzone wytwarzanie lub

objawy chorobowe, domagają się opieki,

udawanie oznak lub objawów fizycznych czy

a w przypadku podejrzeń ze strony personelu

psychicznych, (2) zachowanie zmotywowane

medycznego zmieniają szpitale i lekarzy.

pośrednim podjęciem roli osoby chorej, (3) brak

Z czasem chorzy podejmują coraz bardziej

zewnętrznych

ryzykowne działania, bezpośrednio zagrażające

zachowania (np. zysk ekonomiczny, uniknięcie

ich zdrowiu. Istotne w zespole Münchhausena

odpowiedzialności

jest to, że cierpiące na niego osoby są nie-

samopoczucia fizycznego), (4) brak współ-

świadome motywów stojących za ich działaniem.

istniejących chorób psychicznych mogących

Według teorii psychodynamicznej powodem

stanowić przyczynę takiego zachowania (APA,

indukowania objawów chorobowych mogą być:

2000). Chociaż w większości przypadków to matka

chęć zdobycia zainteresowania innych, potrzeba

indukuje objawy chorobowe u dziecka, zdarza się,

kontroli, bądź kompensacja deficytów w zakresie

że ojciec lub rodzice zastępczy są sprawcami tego

osobowości i zdolności interpersonalnych. Źródeł

typu działań. Śmiertelność dzieci, które padły

zaburzenia poszukuje się również w deprywacji

ofiarami osób chorujących na przeniesiony zespół

emocjonalnej i traumatycznych przeżyciach

Münchhausena wynosi aż 9% (Rosenberg, 1987).

z okresu dzieciństwa. Osoby zaburzone mogą

Znane są również przypadki, w których kobiety

odczuwać

odreagowania

ciężarne chorujące na MSBP podejmowały

nagromadzonego napięcia (Berent i in., 2012).

działania zagrażające prawidłowemu rozwojowi

Zespół Münchhausena jest szczególnie ciekawy

płodu. Chociaż w większości sytuacji MSBP

przez wzgląd na to, że wcielanie się w rolę

dotyczy relacji dziecko – opiekun, opisano także

chorego nie jest efektem hipochondrii wy-

sprawy, w których dorośli indukowali objawy

nikającej z nieuzasadnionych przekonań

choro-bowe u osób w podobnym wieku, ludzi

dużą

potrzebę

uwarunkowań

prawnej

dla

lub

takiego

poprawa

¹ International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, ICD-10, Press

by World Health Organization, Volume I, 2009

² Diagnostic and statistical manual of mental disorders 4th edition. Text revision, Press by American Psychiatric Association

5

starszych oraz u zwierząt (Janus, 2015). Udo-

substancji chemicznych, używanie rekwizytów,

kumentowane są zazwyczaj jedynie ciężkie

pozorowanie krwawienia, fałszowanie materiału

przypadki MSBP i z tego względu trudno jest

biologicznego

oszacować skalę występowania tego zjawiska.

lekarskich, zakażanie ran, stosowanie restry-

Niemniej, zgodnie ze statystykami w Stanach

kcyjnej diety i zaniechanie leczenia mimo zaleceń

Zjednoczonych ofiarą opiekunów cierpiących na

lekarza (Janus, 2015). Najczęściej ofiarami tych

to zaburzenie pada około 1000 dzieci rocznie.

destrukcyjnych zachowań padają noworodki,

W Polsce natomiast opisuje się od kilku do

niemowlaki lub małe dzieci. Osoby w tak młodym

kilkunastu przypadków na rok. Jednak rzeczy-

wieku nie są w stanie same opisać swoich

wista skala rozpowszechnienia tej specyficznej

dolegliwości, personel medyczny polega więc na

formy maltretowania jest nieznana (Berent i in.,

informacjach uzyskanych od matki. Ofiarami

2012). Badania wykazały, że w 95% przypadków

nadużyć opiekunów z MSBP padają niekiedy

MSBP dotyczy matek, które fabrykują chorobę

dzieci starsze, a nawet nastolatki, które są

u dziecka (Meadow, 1982). Tę patologiczną relację

zastraszane i zmu-szane do kłamania na temat

Schreier i Libow opisują następująco: „w psycho-

własnego stanu zdrowia. Z metaanalizy 451

logii człowieka, poza może kazirodztwem, trudno

przypadków dzieci z fabrykowaną chorobą, aż

znaleźć podobny, długotrwały, bliski, lecz

61% rodzeństwa również było ofiarą tego typu

destrukcyjny związek pomiędzy sprawcą, a ofiarą”

nadużyć

(1993). Wyróżnia się trzy stopnie nasilenia MSBP:

Zaobserwowano także, że po urodzeniu nowego

łagodny, umiar-kowany i ciężki. Stopień łagodny

dziecka matka zazwyczaj traci zainteresowanie

przypisuje się matkom, których destrukcyjne

indukowaniem objawów chorobowych u starszego

zachowanie ogranicza się do składania wizyt

rodzeństwa, a skupia się na maltretowaniu

lekarskich i informowania o nieprawdziwych

noworodka (Griffith, 1998).

objawach chorobowych dziecka, które często

6

przeznaczonego

(Abdulhamid,

do

Siegel,

badań

2008).

Podobnie jak w przypadku zwykłego

zostaje poddane zbędnym badaniom diagno-

zespołu Münchhausena, źródeł destrukcyjnych

stycznym. Ponieważ działania te są względnie

zachowań osób z MSBP poszukuje się w potrze-

nieszkodliwe, to stadium MSBP jest najłatwiejsze

bach zogniskowania na sobie uwagi i odreago-

do prze-oczenia. Stopień umiarkowany jest

wania negatywnych emocji. Okazuje się również,

typowy dla osób, które prowokują łagodne objawy

że osoby indukujące objawy chorobowe u dzieci

chorobowe u dzieci, a ciężki charakteryzuje się

często same w dzieciństwie padały ofiarą nadużyć

działaniami w sposób krytyczny zagrażającymi

ze strony rodzica, bądź doświadczyły innych

zdrowiu i życiu ofiary, takimi jak podduszanie,

traumatycznych przeżyć takich jak śmierć

trucie, zakażanie ran czy umieszczanie ciała

któregoś z opiekunów. Teoria psychodynamiczna

obcego w organizmie dziecka (Jakubowska-

sugeruje, że ten specyficzny rodzaj maltretowania

Winiecka, 2008). Na podstawie badań wyróżniono

dzieci jest swoistą próbą uzyskania władzy nad

najczęściej podejmowane przez osoby z MSBP

innymi przez osobę zaburzoną, która traktuje

działania, mające na celu indukcję choroby

ofiarę jako narzędzie do zdobycia zainte-

u ofiary: manipulacje sprzętem medycznym

resowania i kontroli sytuacji (Berent i in., 2012).

i

Raporty medyczne dostarczają również informacji

kłamanie

podczas

wywiadu

lekarskiego,

duszenie i inne rodzaje przemocy fizycznej,

o przypadkach osób z MSBP, które same w mło-

zatruwanie, nadużywanie leków lub innych

dości często przebywały w szpitalach. Placówki

medyczne i środowisko lekarskie, przez wzgląd na

przebywa pod opieką kogoś innego niż matka,

pozytywne doświadczenia z okresu dzieciństwa,

obserwuje się nagłą poprawę jego stanu zdrowia,

stały się dla nich przedmiotami uzależnienia.

często też przybiera ono na wadze. Pozorowanie

Z tego też powodu kobiety indukowały objawy

choroby u ofiary nie ogranicza się tylko do

chorobowe u dzieci w celu ponownego zna-

indukcji objawów, ale jest starannie zaplano-

lezienia się w komfortowym dla nich środowisku

wanym procesem. Matka stawia się w roli silnej,

szpitalnym. Ponadto przegląd historii osób

wręcz heroicznej opiekunki, która jest w stanie

chorujących na MSBP wykazał, że ponad połowa

poświęcić życie społeczne i zawodowe, by

zaburzonych matek przejawiała skłonności

opiekować się chorym dzieckiem. Pozostaje

autodestrukcyjne, włączając samookaleczanie,

w dobrych kontaktach z personelem medycznym

nadużywanie leków, a w 21% przypadków także

i uczęszcza na spotkania grup wsparcia skie-

problemy z uzależnieniem od alkoholu i narko-

rowanych do rodziców dzieci niepełnosprawnych,

tyków (Feldman, Rand, 2011). Warto zauważyć, że

skupiając na sobie nie tylko uwagę najbliższych,

indukowanie objawów przez matki jest procesem

ale nierzadko również całej lokalnej społeczności.

zorganizowanym i zaplanowanym. Podtruwanie,

Sprawczyni dba o najmniejsze szczegóły, dokła-

duszenie lub inne formy maltre-towania są

dając wszelkich starań by dziecko wyglądało na

rozłożone w czasie. Jest to kluczowe dla

chore i słabowite. We wspomnianym już przy-

fabrykowania u dziecka przewlekłej choroby

padku Dee Dee Blanchard i Gypsy Rose, matka

o powtarzających się objawach. Sprawczynie mają

goliła córce głowę, by upodobnić ją do chorych na

również

manipulacji

raka leczonych chemioterapią. Jeżeli zaś chodzi

personelem medycznym, a jeżeli pojawiają się

o ojca ofiary, jest on zazwyczaj nieświadomy

jakiekolwiek podejrzenia, zmieniają szpital lub

zaburzenia żony i wspiera ją w jej działaniach

lekarza prowadzącego, by uniknąć zdemasko-

zmierzających, rzekomo, do poprawienia zdrowia

wania. Co ciekawe, badania wykazały, że aż 80%

dziecka. Zazwyczaj cechuje go ugodowy, spokojny

matek chorujących na MSBP pracowało w zawo-

charakter bądź wycofanie i brak zaangażowania

dach powiązanych z medycyną, najczęściej jako

w życie rodziny. Zdarzają się również przypadki,

pielęgniarki

medyczne.

w których ojcowie przejawiają wrogość i agresję

Doświadczenie zawodowe pozwalało im na

wobec partnerki lub wręcz ją porzucają, co

skuteczniejsze fabrykowanie dokumentacji

niekiedy prowadzi do wykształcenia się u niej

medycznej oraz ułatwiało dostęp do recept czy

MSBP. Kobieta stara się wówczas odzyskać męża

leków (Meadow, 1982). Znamienne dla osób

poprzez indukowanie objawów chorobowych

z MSBP jest również poświęcanie większej uwagi

u dziecka (Abdulhamid, Siegel 2008). Chociaż na

personelowi medycznemu, niż dziecku. Roy

opisywane zaburzenie najczęściej cierpią matki,

Meadow opisał przypadek, w którym matka

zdarzają się również ojcowie z MSBP. W prze-

w odpowiedzi na ubolewanie lekarza nad

ciwieństwie do kobiet, których rzekoma nad-

niepowodzeniami w procesie diagnostycznym

opiekuńczość nie budzi podejrzeń personelu

dotyczącym choroby jej dziecka, zaproponowała

medycznego, mężczyźni szybko są odbierani

mu kawę i zaczęła go pocieszać. Kobiety sprawnie

przez lekarzy jako osoby psychicznie zaburzone.

manipulują też ojcem dziecka lub innymi

Charakteryzuje ich duża konfliktowość i skłon-

członkami rodziny, którzy nie dopuszczają do

ność do irytacji. Podczas gdy matki budują

siebie prawdy o ich działaniach. Gdy dziecko

pozytywną sieć kontaktów z pracownikami

duże

zdolności

lub

do

rejestratorki

7

szpitala, ojcowie często wdają się w kłótnie

z MSBP może determinować późniejszy rozwój

z lekarzami, oskarżając ich o popełnianie błędów

zespołu Münchhausena u ofiary, która nauczyła

i niewystarczającą opiekę nad dzieckiem. Badania

się łączyć bycie chorym z pozyskiwaniem

w ykazały również związek pomiędzy MSBP

zainteresowania innych (Berent i in., 2012).

u ojców, a podtruwaniem przez nich zwierząt

Osoby te mogą też mieć skłonności do indu-

domowych (Meadow, 1998).

kowania objawów chorobowych u własnych dzieci

Dzieci, które padły ofiarą opiekunów

8

(Feldman, Rand, 2001).

z przeniesionym zespołem Münchhausena,

Zespół Münchhausena jest rzadkim i przez

odczuwają skutki tego specyficznego rodzaju

wzgląd na stosunkowo małą wiedzę na jego temat,

maltretowania przez całe życie. W badaniach,

trudnym do leczenia zaburzeniem psychicznym.

które objęły 54 ofiary MSBP w wieku od 1 do 14

Równocześnie, z powodu ogromnej ilości

lat, wykazano, że u 13 dzieci mieszkających nadal

i różnorodności pozorowanych przez osoby z MS

z rodzicami i 14, które trafiły do rodzin

objawów, jest to zjawisko, z którym mogą się

zastępczych, rozwinęły się zaburzenia psychiczne

spotkać lekarze każdej specjalizacji. Fakt, że

m.in. zaburzenia uwagi, snu czy sprawności

w specyficznej formie tego zaburzenia

umysłowej. Zaobserwowano u nich również

niebezpieczne działania mogą zostać skierowane

zachowania lękowe oraz objawy zespołu stresu

na osoby trzecie, wydaje się być wystarczającym

pourazowego (Bools, Nepale 1993). Warto

argumentem do pogłębienia wiedzy i świa-

zaznaczyć, że zachowanie matek wobec dzieci jest

domości specjalistów na ten temat. Przepro-

skrajnie destrukcyjne nie tylko przez wzgląd na

wadzone w Polsce badania ankietowe, które

fizyczną przemoc, którą wobec nich stosują, ale

objęły grupę 88 lekarzy specjalistów, wykazały, że

przede

generalnej

jedynie 57% z nich kiedykolwiek słyszało o MSBP

rodzicielskiej postawy. Przykładowo, przez częste

(Janus, 2015). Być może tragiczna historia Dee

wizyty w szpitalach, liczne operacje i zwolnienia

Dee Blanchard i Gypsy Rose potoczyłaby się

lekarskie, dzieci rzadko uczęszczają do szkół czy

inaczej, gdyby nie brak wiedzy lekarzy na temat

kontaktują się z rówieśnikami, co w decydujący

tego zjawiska. Tak jak Blanchard, osoby z MSBP

sposób wpływa na ich sprawność umysłową

wykorzystują zależne od siebie jednostki by

i rozwój psychospołeczny (Meadow, 1982).

pozyskać zainteresowanie, wsparcie i podziw

Dorośli, którzy w dzieciństwie padli ofiarami

innych. Sprawcy

opiekunów z przeniesionym zespołem Münch-

w rodzinach dysfunkcyjnych i padali ofiarami

hausena, odczuwają nie tylko złość na rodzicielkę

nadużyć ze strony najbliższych. Indukowanie

za wyrządzone im szkody, ale również żal do ojca,

objawów chorobowych u osoby trzeciej jest dla

który nie zdołał ich ochronić. Co ciekawe, historie

nich

przypadków ofiar MSBP dowodzą, że ich

i nagromadzonej agresji oraz odzyskania kontroli

późniejszy stosunek do szpitali może być skrajnie

nad własnym życiem. Nawet gdy zostaną

różny. Niektóre z nich, w wyniku traumaty-

zdemaskowani, mają trudności z przyznaniem się

cznych przeżyć z okresu dzieciństwa, unikają

do własnych działań. Sprawnie manipulują

podejmowania leczenia w placówkach me-

i potrafią przekonująco udawać oddanie, miłość

dycznych, często negując własne symptomy

i opiekuńczość wobec „chorych” podopiecznych.

chorobowe (Libow, 1995). Z drugiej strony

MSBP często dotyka nie tylko dzieci i matki, ale

doświadczenie skutków przemocy ze strony osoby

zaburza funkcjonowanie całej rodziny, rzutując

wszystkim

z

powodu

sposobem

często

wychowywali

zredukowania

się

napięcia

na kolejne jej pokolenia.

LITERATURA CYTOWANA

Libow, A., (1995). Münchhausen by proxy

Berent, D., Florkowski, A., Gałecki, P., (2012). Przeniesiony zespół Münchhausena.

Boćwińska-Kiluk, B., (2013). Zachowania autodestrukcyjne w świetle psychoanalizy – analiza przypadku. Psychoterapia, 1(164), 67–78.

M.,

Oxley,

Neglect, 19(9), 1131–1142.

Meadow, R. , (1982). Münchhausen

Dziecko krzywdzone, 39(2), 95–103.

Feldman,

victims in adulthood: A first look. Child Abuse and

J.,

(2016).

Complexities of maltreatment: Münchhausen by proxy and animals. Companion Anima, 21(10),

syndrome by proxy. Archives of Disease in Childhood, 57(2), 92–98.

Meadow, R. , (1985). Management of Münchhausen syndrome by proxy. Archives of Disease in Childhood, 60(4), 385–393.

Meadow, R. , (1998). Münchhausen syndrome by proxy abuse perpetrated by man.

586–589.

Feldman, M., Rand, D., (2001). An explanatory model for Münchhausen by proxy abuse. Psychiatry in medicine,31(2), 113–126.

Griffith, J., (1988). The family systems of Münchhausen Syndrome by Proxy, Family Process,

Archives of Disease in Childhood, 78(3), 210–216.

Rogers, R., (2004). Diagnostic, explanatory, and detection models of Münchhausen by proxy: extrapolations from malingering and deception. Child Abuse and Neglect, 28(2), 225–238.

27(4), 423–437.

Heitzman, J., Opio, M., Ruzikowska, A., Pilszyk, A., (2012). Przeniesiony zespół Münchhausena w opinii sądowo-psychiatrycznej – opis przypadku i kontrowersje etyczne.

Psychiatria Polska, 46(4), 677–689.

Janus, T., (2015). Przeniesiony zespół Münchhausena – sposoby indukowania objawów chorobowych u dzieci. Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 14(3), 9–37.

Jarząb, M., Klemens, J., Kluczewska, E., Piegza, M., Pudlo, R., Sołtysik, A., Sołtysik, M., (2018). Choroba zapomniana, ale groźna.

Wyzwania diagnostyczne u pacjentki z zespołem Münchhausena. Annales Academiae Medicae Silesiensis, 72, 203–208.

Leszczyk-Baranowska,

L.,

Przybyło-

Partyka, M., Pudlo, M., Pudlo, R., (2005).

Trudności diagnostyczne u pacjenta z zespołem Münchhausena. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 14(1), 111–114.

9

FANTAZJE SEKSUALNE – ZDEMASKOWANE

WSTĘP Fantazje seksualne są ważnym elementem

Julia Chełminiak

życia erotycznego, każdej aktywnej seksualnie osoby. Są one wyobrażeniami sytuacji, osób lub doświadczeń o treści seksualnej pojawiającymi się, czy to w odniesieniu do własnych przeżyć, czy też do informacji otrzymanych z zewnątrz - za pośrednictwem filmów, zdjęć lub innych ludzi (Waszczyńska, 2010). Fantazje te funkcjonują na zasadzie niepowtarzalnej elastyczności, mogą wchłonąć każdy nowy obraz, postać i pomysł poprzez rozwój obrazów z pozoru całkowicie sprzecznych (Friday, 1992). Niektórzy posiadają fantazje bardzo rozbudowane, bogate w szczegóły i zogniskowane wokół różnych aktywności seksualnych. Inni posiadają jedynie pewne pojedyncze wyobrażenia, które nie przyjmują szczególnie skomplikowanej formy, a jednak w jakiś sposób generują pożądanie i podniecenie seksualne.

W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że

10

STRESZCZENIE

każdy ma jakąś fantazję i według niektórych

Niniejszy artykuł zawiera podsumowanie danych,

autorów pełnią one funkcje adaptacyjne z punktu

dotyczących

będących

widzenia ewolucyjnego, ponieważ niejako

znaczącą częścią ludzkiej seksualności. Fantazje

zachęcają do odbycia stosunku seksualnego, który

seksualne

z kolei przyczyniać się może do sukcesu

fantazji

są

silnie

seksualnych,

zróżnicowane

zarówno

w odniesieniu do płci jak i różnych cech osobowości.

reprodukcyjnego

Przedstawiono również niektóre wyjaśnienia

Shackleford, 2017).

(Shackleford,

Weekes-

istniejących różnic oraz badania dotyczące funkcji,

Fantazje w bardzo wielu przypadkach

jakie pełnią fantazje, jak i omówiono ich znaczenia

pozostają niezrealizowane i ukryte w „strefie

dla jakości związków romantycznych. Kolejnym

cienia” ludzkiej seksualności. Celem tego arty-

zagadnieniem poruszanym w artykule są skom-

kułu jest zwrócenie uwagi na rozwojowy chara-

plikowane korelacje pomiędzy fantazjami seksu-

kter fantazji oraz przedstawienie danych dotyczą-

alnymi, a angażowaniem się w aktywności

cych różnorodności fantazji seksualnych wśród

seksualne, które są ich treścią. Ciekawe badania

ludzi, a także ukazanie pozytywnych konsekwen-

dotyczą również związków fantazji seksualnych

cji fantazjowania, ze zwróceniem szczególnej

i religijności, a powiązania te są różne dla kobiet

uwagi na jego zalety w odniesieniu do związków

i dla mężczyzn. Wnioski z przeprowadzonego

długoterminowych. Przedstawione zostaną tu

przeglądu dotyczą przede wszystkim zagadnienia

również możliwe negatywne następstwa konkret-

wyznaczania normy dla fantazji seksualnych,która

nych rodzajów fantazji oraz kwestie związku

jest trudna do określenia, ze względu na ogromną

fantazji z wieloma różnymi zmiennymi, a także

różnorodność fantazji.

problematyka dotycząca wyznaczania ich norm.

ZRÓŻNICOWANA

NATURA I TREŚĆ FANTAZJI

w swoich fantazjach seksualnych skupiają się na

SEKSUALNYCH

Ilość

a także związanego z nimi kontekstu. Kobiety

badań

dotyczących

fantazji

sytuacji i romantycznej atmosferze. Mężczyźni

seksualnych jest zaskakująco niewielka w sto-

z kolei największą uwagę zdają się przywiązywać

sunku do roli, jaką pełnią one w życiu seksualnym

do nagości, konkretnych czynności o charakterze

jednostki. Fantazje mogą służyć jako bodziec do

seksualnym oraz do doznań wizualnych, do-

reakcji seksualnej, co oznacza, że funkcjonują

tyczących głównie genitaliów. Co ciekawe, fan-

jako motywacja do aktywności oraz podniecenia

tazje kobiece i męskie wydają się niejako kom-

seksualnego. Wyobrażenia te mogą się również

plementarne,

pojawiać niejako w reakcji na sygnały motywacji

fantazjują o byciu poddanymi odbiorczyniami

pobudzającej lub podniecenia seksualnego, czyli

męskich pieszczot, z kolei mężczyźni, o byciu

w ystępują po zaistnieniu innych bodźców

stroną dominującą oraz o dawaniu przyjemności

ertycznie nacechowanych (Bankroft, 2010). Nie

kobiecie. W zakresie interesujących różnic

oznacza to jednak, że mogą one działać jedynie

międzypłciowych warto wspomnieć jeszcze

jako

działać

o obiektach fantazji. Dla mężczyzn częściej są to

jednocześnie jako jeden i drugi element

wyobrażone lub nieznane im kobiety, często

aktywności seksualnej, potęgując doznania.

również jest to więcej niż jedna kobieta. Z kolei

bodziec

lub

reakcja.

Mogą

Fantazje seksualne mogą pełnić rozmaite

ponieważ

kobiety

częściej

dla pań bardziej charakterystyczne są wyo-

funkcje w życiu erotycznym. Pierwsza z nich jest

brażenia dotyczące mężczyzny już znanego ze

związana z przedłużaniem „tu i teraz” w życiu

swojego otoczenia. Źródła tłumaczenia genezy

seksualnym. Dotyczy to sytuacji, w których osoba

tych różnic są rozmaite. Sięga się w nich między

fantazjuje o tym, co przytrafia się jej na co dzień

innymi do wyjaśnień o charakterze ewolucyjnym,

w życiu seksualnym, czy to po stosunku, czy przed

związanych z odmiennymi strategiami roz-

nim. Fantazje mogą też stanowić wyraz potrzeb

rodczymi, które w przypadku mężczyzn mają

lub

sytuacji

charakter ekspansywny, a w przypadku kobiet

erotycznej czy sztuki miłosnej. W związku z tym

bardziej ostrożny (Leitenberg, Henning, 1995).

można wyróżnić kolejną ich funkcję: próbują

Inne możliwe wyjaśnienie różnic między-

niejako kompensować problemy i trudności

płciowych odwołuje się do odmiennej socjalizacji

w sferze seksualnej danej osoby. W fantazjach

oraz doświadczeń związanych z seksualnością.

mogą się również ujawniać ukryte potrzeby czy

Zdecydowanie częściej to nastoletni chłopcy są

preferencje, których ze względów społecznych czy

odbiorcami pornografii wizualnej, kładącej

etycznych dana osoba nie chce ujawniać

szczególny nacisk na nagość i dosłowność

w działaniu (Lew-Starowicz, 2000). Zróżni-

przekazu, z kolei dziewczynki częściej mają

cowanie celów, jakim służą fantazje, prowadzi nas

styczność z romantycznymi nowelami, historiami

wprost do zróżnicowania ich formy oraz treści.

miłosnymi czy romansami (Bancroft, 2010).

Joyal, Cossette i Lapierre (2015) przeprowadzili

W interesujących badaniach stwierdzono również,

metaanalizy z których w ynika, że fantazje

że fantazje kobiet dotyczące doświadczania

seksualne są mocno zróżnicowane w zależności

przemocy seksualnej, które nie należą do szcze-

od płci. Według badań będących przedmiotem tej

gólnie rzadkich, mogą być efektem przedwczesnej

analizy, kobiece fantazje seksualne dotyczą

ekspozycji

doznań romantycznych oraz emocjonalnych,

pornograficznym (Corne, Briere, Esses, 1992).

życzeń

względem

partnera,

na

materiały

o

cha-rakterze

11

W zakresie różnorodności możliwych

12

zgłosiło fantazje takiej treści). Męskie powszech-

fantazji seksualnych należy poruszyć również

ne fantazje dotyczyły m. in. dominowania nad

kwestię ich „normatywności”. Bardzo często

kobietą, a także, co może wydawać się zaskaku-

mówiąc o nich z łatwością przechodzimy od

jące, fantazje o współżyciu z osobą o cechach

pojęcia fantazji seksualnej do dewiacji czy

płciowych zarówno kobiecych jak i męskich.

perwersji. Zapominamy jednak o tym, jak trudno

Wydaje się zatem, że to, co powszechnie uchodzi

stworzyć określone normy dla tak zindywi-

za dziwne, ekstrawaganckie czy nawet dewiacyj-

dualizowanego zagadnienia, jakim jest ludzka

ne, pojawia się w fantazjach seksualnych osób

seksualność. Problemem tym szczegółowo zajęli

dorosłych z niemałą częstotliwością.

się Joyal, Cossette i Lapierre (2015). W swojej

Podobnie jak kiedyś badania Kinsey’a

analizie wzięli pod uwagę ponad 50 różnych

(1953) łamały tabu aktywności seksualnej

fantazji seksualnych i porównali je pod względem

Amerykanów, tak tego typu analizy pozwalają

częstości występowania, by następnie przy-

zrozumieć jak złożona i wydawałoby się dziwacz-

porządkować je do jednej z trzech grup: pow-

na jest ludzka seksualność oraz czynniki gene-

szechne, nietypowe, rzadkie. Okazało się, że

rujące pożądanie i podniecenie. Bardzo często

spośród tak wielu rozmaitych fantazji, jedynie

fantazje są wytworem ludzkiej wyobraźni

dwie zostały uznane za rzadkie, a dziewięć za

i niekoniecznie muszą wynikać z przeszłych

nietypowe. Wśród fantazji typowych dla kobiet

doświadczeń. Jednakowoż badania nie dostarczają

znalazły się między innymi bycie zdominowaną,

jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, skąd

spanking (z ang. klapsy), wiązanie lub bycie

pojawiają się one po raz pierwszy w umyśle.

zmuszaną do stosunku (od 30% do 60% kobiet

W pracach badawczych mówi się o rozmaitych

mechanizmach powstawania fantazji: od

częściej angażują się w fantazje seksualne.

biologicznych, związanych z szeroko pojętym

Pozwalają one podczas stosunku osiągnąć

temperamentem seksualnym, poprzez mecha-

kobiecie stan podniecenia oraz/lub orgazm,

nizmy fizjologiczne związane z regulacją hor-

niezależnie od satysfakcji z obecnego życia

monalną, aż po mechanizmy psychologiczne

seksualnego. Co ciekawe, u mężczyzn nie odna-

związane z potrzebą nowości i pragnieniami.

leziono podobnych związków. Wydaje się zatem,

Mimo tych ustaleń nadal brakuje pełnej

że fantazjowanie seksualne może być związane

odpowiedzi na pytanie, skąd w ludzkiej fantazji

z wyższą satysfakcją seksualną, ale jedynie

pojawiają się konkretne treści, często zawsty-

w przypadku kobiet. Satysfakcja se-ksualna

dzające samych fantazjujących (Bankroft, 2010).

w związku jest silnie powiązana z satysfakcją czerpaną ze związku w ogóle (Sprecher, 2002),

ROLA FANTAZJI SEKSUALNYCH

dlatego też istnieją pewne pośrednie zależności.

Jak wynika z wyżej przytoczonych danych,

Według analiz przeprowadzonych przez

fantazje seksualne stanowią znaczącą część życia

Hicks i Letenberg (2010), im większe zadowolenie

seksualnego. Odgrywają one zróżnicowane role

ze związku, tym częściej w fantazjach występuje

zarówno w obszarze aktywności seksualnych, jak

aktualny partner. Z kolei im mniejsze zado-

i satysfakcji ze związku w ogóle. Jedną

wolenie ze związku, tym częściej w fantazjach

z pierwszych analiz dotyczących korzyści

pojawia się inna osoba. Jest to jedynie relacja

płynących z fantazji seksualnych przeprowadzili

o charakterze korelacyjnym, więc trudno domnie-

Davidson i Hoffman (1986). Według nich kobiety

mywać tutaj zależności przyczynowo-skutkowej,

zadowolone ze swojego życia seksualnego

niemniej jednak związek między treścią fantazji

13

seksualnych, a jakością związku odnaleźć można

się, że nie sam fakt występowania fantazji, ale ich

w wielu badaniach. Jak podają Brinbaum ze

treść ma większe znaczenie dla związków roman-

współpracownikami (2018) fantazje seksualne

tycznych. Warto jednak pamiętać, że wszystkie

mogą działać również na niekorzyść długoter-

analizowane dane są danymi korelacyjnymi, stąd

minowego związku. Te dotyczące obecnego

też nie można na ich podstawie wyciągać daleko

partnera promują korzystne dla związku zacho-

idących wniosków o charakterze przyczynowym.

wania zarówno seksualne, jak i związane z samym związkiem, a także odpowiadają za podtrzymywanie napięcia seksualnego w przypadku

14

FANTAZJE A PRAKTYKI SEKSUALNE Podczas opracowywania tego zagadnienia

związków długoterminowych. Jeżeli jednak

opierano się w dużej mierze na pracy Waszczyńs-

bohaterem fantazji nie jest partner, a ktoś inny,

kiej (2010), ponieważ jest to jedno z nielicznych

zmniejsza to zachowania korzystne dla związku.

polskich opracowań tematu dotyczącego tego, na

W innych badaniach wykazano również, że ponad

ile to, co rozgrywa się w wyobraźni, ma swoje

87% osób angażuje się w fantazje pozapartner-

odzwierciedlenie w sypialnianej rzeczywistości

skie, i że częściej są to mężczyźni. Pozadiadyczne

Polaków. Okazuje się, że stosunkowo rzadko

fantazje są tym częstsze, im dłuższy jest związek.

przedmiotem fantazji stają się pocałunki,

Co ciekawe zdrada związana jest z fantazjami

pieszczoty, stosunek oralny czy genitalny, czyli

o kimś innym niż partner, tylko w przypadku

popularne wśród Polaków praktyki seksualne.

kobiet. Oznacza to, że kobiety częściej fantazju-

Wytłumaczenie wydaje się być banalnie proste:

jące o mężczyznach innych niż swój partner, są

jeśli czynności te są codzienną i „standardową”

też częściej stroną zdradzającą w związku.

aktywnością seksualną, nie ma potrzeby, aby

W przypadku mężczyzn zależności między tego

o nich fantazjować. Tym samym istnieje niska

typu fantazjami, a prawdopodobieństwem

korelacja pomiędzy fantazjowaniem o wyżej

niewierności nie zauważono. Można zatem

wymienionych aktywnościach, a ich podejmo-

powiedzieć, że w przypadku mężczyzn fantazjo-

waniem. Najwyższe korelacje pomiędzy treściami

wanie o kobiecie niebędącej partnerką jest mniej

fantazji, a angażowaniem się w czynności będące

ryzykowne dla związku niż w przypadku kobiety

ich przedmiotem dotyczą czynności niebędących

oddającej się tego typu fantazjom.

powszechną aktywnością seksualną Polaków.

W oparciu o przedstawiony przegląd stanu

Wysokie korelacje między częstotliwością

badań, warto sformułować kilka nasuwających się

fantazjowania, a angażowaniem się w aktywności

wniosków. Po pierwsze wydaje się, że fantazje

dotyczyły m.in. seksu analnego, przyglądania się

mają generalnie większe znaczenie w przypadku

innym osobom uprawiającym seks, elementów

kobiet, niż mężczyzn. Dla kobiet fantazje mają

sadyzmu oraz masochizmu, czy używania przed-

wpływ na satysfakcję seksualną, dla nich również

miotu w trakcie aktu seksualnego. Oznacza to, że

są ważne w kontekście satysfakcji ze związku

częściej fantazjujemy o rzeczach, których

i możliwej zdrady partnerskiej. Jednakże z innych

doświadczamy rzadko, a jednocześnie anga-

badań wyłania się odmienny obraz analizo-

żujemy się w te fantazje, kiedy się pojawiają.

wanego problemu. Według Carvalhiera, Brotto

Angażowanie się w tego typu wyobrażenia może

i Leal (2010) fantazje seksualne są ważne dla

być wyrazem ciekawości i potrzeby odkrywania

niektórych kobiet i tylko niektórym przynoszą

nowych, zaobserwowanych czy zasłyszanych

wymierne korzyści lub szkody. Po drugie wydaje

praktyk seksualnych. Jak wynika z przytoczonej

analizy, to właśnie fantazje popychają osobę do

Ciekawe związki zaobserwowano również

angażowania się w nowe aktywności seksualne.

między fantazjami seksualnymi, a religijnością

Analizując powyższe wyniki, należy wziąć również

(Ahrold i in., 2011). Po pierwsze wydaje się, że

pod uwagę fakt, że badanymi byli studenci, a więc

religia wywiera odmienny i silniejszy wpływ na

osoby młode, a zatem warto pogłębić analizy

seksualność kobiet w porównaniu do efektów jej

o badania osób w wieku starszym.

oddziaływania na mężczyzn. W religiach bardziej konserwatywnych, kobiety przejawiają generalnie

F ANTAZJE

SEKSUALNE I INNE ZMIENNE :

OSOBOWOŚĆ ORAZ RELIGIJNOŚĆ

W interesujących badaniach (Baughman

mniej fantazji seksualnych oraz są mniej aktywne seksualnie. Jednakże zarówno w przypadku kobiet, jak i mężczyzn, fantazje seksualne wystę-

i in., 2014) sprawdzano związek między tendencją

pują rzadziej w przypadku religii, w których myśli

do angażowania się w fantazje seksualne o róż-

traktowane są również jako uczynki (katolicyzm)

nych treściach, a tak zwaną „ciemną triadą”, czyli

– tu fantazje pojawiają się zdecydowanie rzadziej

trzema cechami osobowości: psychopatią, nar-

niż w religiach, w których liczą się jedynie

cyzmem i makiawelizmem. W wyniku tych badań

faktyczne czyny (na przykład w przypadku bud-

ujawniono, że m.in. osoby o wysokim natężeniu

dystów). Osoby religijne żywią przekonanie, że

psychopatii cechują się generalnie większym

niezgodne z doktryną kościoła fantazje o cha-

popędem seksualnym, a także fantazjami zwią-

rakterze seksualnym są piętnowane w podobnym

zanymi z eksplorowaniem czy sadyzmem. Osoby

stopniu, jak gdyby były faktycznymi czynami.

o cechach narcystycznych częściej angażują się

Wydaje się zatem, że doktryna wiary wpływa na to,

w fantazje seksualne dowolnego rodzaju. Tego

w jaki sposób osoby religijne myślą o swojej

typu zależności zostały wykryte jedynie u męż-

seksualności oraz na to, w jaki sposób ją realizują.

czyzn. Z badań tych wyciągnięto wniosek, iż

Przekonania religijne wywierają silny wpływ na

osoby o cechach należących do triady są

stosunkowo nieinwazyjną czynność, jaką są fan-

w większym stopniu predysponowane do

tazje seksualne, co pozwala dostrzec, jak głęboko

eksplozywnej i krótkotrwałej strategii seksualnej,

są one zakorzenione w ludzkiej seksualności.

mającej na celu dużą liczbę niezbyt głębokich relacji o charakterze seksualnym. Należy jednak

PODSUMOWANIE

mieć na uwadze, że związki te są czysto korela-

Biorąc pod uwagę wyniki przytoczonych

cyjne, nie można zatem wysnuwać wniosku,

badań, pierwszy nasuwający się wniosek dotyczy

jakoby angażowanie się w fantazje było cechą

różnorodności fantazji seksualnych, które

dystynktywną osób o rysie psychopatycznym.

u różnych osób przyjmują rozmaite konfiguracje.

Przedstawiono wyniki tego badania jako swego

Istnieją różnice międzypłciowe czy osobowoś-

rodzaju potwierdzenie różnorodności fantazji

ciowe, które modyfikują nie tylko treść fantazji,

i braku możliwości stworzenia normatywnych

ale także częstość angażowania się w nie. Istnie-

kryteriów ich opisu i oceny. Fantazje związane są

jące w tym zakresie różnice tłumaczono m. in.

z cechami osobowości, które przyjmują rozmaite

Wpływami ewolucyjnymi czy odmienną socja-

konfiguracje u każdego człowieka. W związku

lizacją. Tak duża różnorodność fantazji sprawia,

z tym trudno jest skonstruować jakąkolwiek

że nie sposób dyskutować tutaj o kwestii ich

normę, według której będzie można ocenić ten

normtywności. Ogólnie rzecz ujmując, w zakresie

złożony aspekt ludzkiej seksualności.

seksualności trudno o ustalanie granic normal-

15

ności. Wydaje się, że często normę w tym zakresie

LITERATURY CYTOWANA

zauważa się, kiedy zostaje ona prze-kroczona, tak

Ahrold, T. K., Farmer, M., Trapnell, P. D.,

jak w przypadku np. przestępstw seksualnych.

Meston, C. M. (2011). The relationship among

Jednak do momentu, w którym seksualność oraz

sexual attitudes, sexual fantasy, and religiosity.

jej elementy, takie jak fantazje seksualne,

Archives of sexual behavior, 40(3), 619–630.

pozostają w strefie cienia naszej wyobraźni, wydaje się, że nie jesteśmy w stanie sformułować

Bancroft, J. (2010). Seksualność człowieka.

Wrocław: Elsevier Urban & Partner.

jakichkolwiek wyznaczników ich normatywności.

Baughman, H. M., Jonason, P. K., Veselka,

Kolejnym wnioskiem wyłaniającym się

L., Vernon, P. A. (2014). Four shades of sexual fan-

z dokonanego przeglądu jest niebagatelność roli,

tasies linked to the Dark Triad. Personality and

jaką fantazje seksualne pełnią w życiu człowieka.

Individual Differences, 67, 47–51.

Poszczególne ich funkcje zostały już omówione

Brinbaum, G. E., Kanat-Maymon, Y.,

powyżej, ale w podsumowaniu po raz kolejny

Miz-rahi, M., Recanati, M., Orr, R. (2018). What

podkreślam znaczenie fantazji dla życia seksual-

fantasies can do to your relationship: the effects

nego, ale także dla jakości związku romantycz-

of sexual fantasies on couple interactions.

nego. Warto również pamiętać o skomplikowa-

Personality and Social Psychology Bulletin, 1–16.

nym związku fantazji z rzeczywistymi praktykami

Carvalheira, A. A., Brotto, L. A., Leal, I.

seksualnymi. W zależności od popularności

(2010). Women's motivations for sex: Exploring

fantazji, w które angażują się ludzie, zależność

the diagnostic and statistical manual, text

fantazji i ich faktycznej realizacji w życiu

revision criteria for hypoactive sexual desire and

seksualnym zmienia się (Waszczyńska, 2010).

female sexual arousal disorders. The journal of

Warte podkreślenia są jeszcze związki

sexual medicine, 7(4), 1454–1463.

religijności z fantazjami seksualnymi. Nie tylko

Corne, S., Briere, J., Esses, L. M. (1992).

po raz kolejny obserwujemy na tej płaszczyźnie

Women’s attitudes and fantasies about rape as

odmienny charakter zależności fantazji od

a function of early exposure to pornography. Jour-

poziomu religijności dla mężczyzn oraz kobiet,

nal of Interpersonal Violence,7(4), 454–461.

ale także zróżnicowane dla dychotomicznych

Davidson Sr, J. K., Hoffman, L. E. (1986).

kategorii religijny–niereligijny, również w zakre-

Sexual fantasies and sexual satisfaction: An

sie osób z różnych ugrupowań religijnych (Ahrold

empirical analysis of erotic thought. Journal of Sex

i in. 2011).

Research, 22(2), 184–205.

Można zatem stwierdzić, że fantazje

Hicks, T. V., Leitenberg, H. (2001). Sexual

seksualne są ważnym, a jednak słabo poznanym

fantasies about one's partner versus someone

elementem ludzkiej seksualności. Dalszej

else: Gender differences in incidence and freq-

eksploracji wymagają zagadnienia z zakresu

uency. Journal of Sex Research, 38(1), 43–50.

porównania grup wiekowych, a także związków

Joyal, C. Cossette, A., Lapierre, V. (2015).

fantazji seksualnych z praktykami seksualnymi.

What exactly is an unusual sexual fan-tasy? The

Należy również pamiętać, że w przypadku

journal of sexual medicine, 12(2), 328–340.

problemu tak różnorodnego trudno wypracować

Kinsey, A. C., Pomeroy, W. B., Martin, C. E.

normę, którą można by zastosować do każdej

(1953). Sexual behavior in the human male.

aktywnej seksualnie jednostki.

Philadelphia : W. B. Saunders Co. Leitenberg, H., Henning, K. (1995). Sexual

16

fantasy. Psychological bulletin, 117(3), 469.

Lew-Starowicz, Z. (2000). Encyklopedia erotyki. Warszawa: Muza.

Shackleford, T., Weekes-Shackleford, V.

(2017).

Encyclopedia

of

Evolutionary

Psychological Science.

Sprecher, S. (2002). Sexual satisfaction in premarital relationships: Associations with satisfaction, love, commitment, and stability.

Journal of sex research, 39(3), 190–196.

Waszczyńska, K. (2010). Treść fantazji a podejmowanie zachowań seksualnych w grupie młodych dorosłych-badania własne. Seksuologia Polska, 8(1), 34–40.

17

DIAGNOZA ZABURZEŃ SEKSUALNOŚCI – TRUDNOŚCI

W czasach postępującej emancypacji

I KONSEKWENCJE

mniejszościowych grup społecznych, a w tym

Miłosz Wujek

mniejszości seksualnych w liberalno-demokratycznych społeczeństwach, kwestia normy i zaburzenia w sferze seksualności poddawana jest bezustannej rewizji. Liczne zachowania, które jeszcze kilkadziesiąt lat temu uważane były za chorobę lub przejaw zupełnej degeneracji moralnej, a często za jedno i drugie, stają się tolerowane, a nawet postrzegane jako kreatywne eksperymenty. Odkrycie przed innymi swoich niestandardowych preferencji seksualnych, może być coraz częściej postrzegane jako przejaw odwagi do ekspresji siebie i chęci walki o uznanie równości innego stylu życia. Prywatne staje się polityczne. Jak pisze Charles Taylor (1992), w naszej kulturze podkreślana jest waga speł-

18

STRESZCZENIE

nienia w zwyczajnym życiu. Ponieważ role

Wiedza o ludzkiej seksualności w ciągu ostatniego

i pozycje społeczne utraciły siłę określania tożsa-

stulecia uległa znacznym przemianom,co znajduje

mości na rzecz ideału autentyczności, to związki

odzwierciedlenie w klasyfikacji zaburzeń sfery

międzyludzkie stanowią kluczowe pole odkry-

seksualnej. W kolejnych edycjach systemów DSM

wania siebie i samopotwierdzenia, są czynnikiem

i ICD modyfikowano ich definicje i zalecenia oraz

w oparciu o który generowana jest tożsamość.

pozbywano się tych przestarzałych. Według wielu

Nieodłącznym aspektem związków

ekspertów w dziedzinie psychologii i seksuologii,

międzyludzkich jest sfera intymna. Analiza

aktualnie obowiązujące klasyfikacje zaburzeń

najskrytszych ludzkich fantazji i pragnień przez

parafilicznych DSM-5 i ICD-11 wciąż dalekie są od

Freuda oraz jego kontynuatorki i kontynuatorów,

ideału. Celem

rewolucja seksualna w USA, badania współczes-

artykułu

jest

przedstawienie

najczęściej pojawiających się argumentów prze-

nych seksuologów, nowe fale feminizmu – te

mawiających za zmianą lub zupełnym po-

i prawdopodobnie wiele innych czynników odpo-

rzuceniem kategorii zaburzeń parafilicznych.

wiedzialnych jest za to, że nasza wiedza o ludzkiej

Zarzuca się im między innymi to, że oparte są na

seksualności jest inna od tej opartej wyłącznie na

normach kulturowych, a nie badaniach empi-

dogmatach religijnych i uprzedzeniach. Czy jest

rycznych, a także, że brak im realnej użyteczności

lepsza? Prawdopodobnie tak, choć każdy medal

klinicznej. Zarzuca się im także wchodzenie

ma dwie strony. Odnajdujemy bowiem dysfunkcje

w kompetencje organów kontroli społecznej

tam, gdzie kiedyś nie byliśmy ich świadomi

poprzez patologizację odbiegających od przyjętych

(Solbe, ¹987). Pragniemy satysfakcji, która jest być

standardów zachowań. Badania pokazują, że

może jedynie ideałem stworzonym w podręczni-

fantazje

za

kach do seksuologii. Tak twierdzą reprezentanci

niestandardowe, w rzeczywistości występują

niektórych podejść psychoanalitycznych, według

u znacznej części populacji.

których pełna satysfakcja seksualna nie jest moż-

seksualne

mylnie

uważane

liwa do osiągnięcia. Alenka Zupančič (2017)

według DSM-5 to „syndrom, charakteryzujący się

w swojej książce What is sex? napisała, że

klinicznie znaczącym zaburzeniem procesów

seksualność ludzka jest pełna sprzeczności, jest

poznawczych, regulacji emocji, lub zachowania,

wymuszoną normalizacją czegoś chaotycznego,

oddający dysfunkcję psychologicznych, biolo-

czegoś co odbiega od adaptacyjnych mecha-

gicznych, lub rozwojowych procesów leżących

nizmów przetrwania jednostki i logiki czystej

u podłoża funkcjonowania umysłowego” (str. 20).

potrzeby nienaruszonej przez inną, naddatkową

Ponieważ o różnicy pomiędzy parafilią i zaburze-

rozkosz. Jako taka nie może zostać poddana

niem parafilicznym decyduje obecność cierpienia,

normalizacji.

to ono (a nie samo zainteresowanie seksualne)

Chaotyczność popędów to jedno, a realia

musiałoby być symptomem dysfunkcji psycholo-

kliniki to drugie. Jako psychologowie zobowiązani

gicznych, biologicznych lub rozwojowych proce-

jesteśmy pracować w strukturach instytucji, gdzie

sów leżących u podłoża funkcjonowania umysło-

oczekuje się od nas jasnej i precyzyjnej diagnozy

wego (Moser, 2016). Skoro cierpienie i stres

za wszelką cenę. Aby ułatwić pracę psychologom

obecne są u wszystkich ludzi, to czym różni się

i psychiatrom, stworzono systemy diagnostyczne

cierpienie związane z parafilią od cierpienia z nią

DSM i ICD. Tam znaleźć można wytyczne do-

niezwiązanego? Podążając tym tokiem myślenia,

tyczące tzw. zaburzeń parafilicznych. Zdawałoby

można się zastanowić, dlaczego nie istnieje

się, że obecność tej kategorii pośród zaburzeń

kategoria seksualnego zaburzenia normofiliczne-

psychicznych wymaga uzasadnienia. Jej istnienie

go, uzasadnionego cierpieniem wynikającym ze

implikuje, że pewne problematyczne fantazje,

standardowych zainteresowań seksualnych. Co

pragnienia i zachowania seksualne są symp-

zatem ze wszystkimi ludźmi, którzy cierpią

tomami leżącego u ich podłoża zaburzenia

z powodu niemożności realizacji, z jakiejkolwiek

psychicznego. Kluczowe jest obecnie w najnow-

przyczyny, swoich zgodnych z kulturowo promo-

szych systemach diagnostycznych, rozróżnienie

wanym wzorcem pragnień seksualnych?

na parafilie i zaburzenia parafiliczne. Parafilia,

Pragnienie, aby było żywe, musi być

czyli niestandardowe stałe zainteresowanie

podtrzymywane przez brak i frustrację, co jest

seksualne, nie stanowi zaburzenia, jeżeli nie

synonimem cierpienia, nieodłącznym w doświad-

powoduje cierpienia u jej posiadacza lub osób

czeniu także osób uchodzących za wzór normy.

trzecich. Wszystkie opisane zaburzenia parafi-

Według badań zdecydowana większość osób

liczne składają się przynajmniej z dwóch

posiadających tzw. parafilie nie odczuwa żadnych

kryteriów je wyróżniających, z których pierwsze

związanych z tym szczególnych problemów

to charakterystyka parafilii, a drugie – występo-

(Ahlers i in., 2011; Moser, Levitt, 1987). Sporna

wanie

jest także kwestia, czy możliwe jest trafne

cierpienia

u

jej

posiadacza

lub

wywoływanie go u innych. To, że jakieś zachowa-

rozpoznanie u zgłaszającego się po pomoc

nie jest nieakceptowane społecznie, nie jest

pacjenta, że dręczące go cierpienie spowodowane

w ystarczającą podstawą do uznania jego

jest akurat przez parafilię, a nie na przykład przez

patologicznego charakteru (APA, 2013).

zinternalizowane uprzedzenia lub niepowodzenie

Według niektór ych badaczy brakuje

w innych sferach życia społecznego. To, jak silna

uzasadnienia istnienia kategorii zaburzenia

może być uwewnętrzniona nienawiść do swoich

parafilicznego jako zaburzenia psychicznego lub

preferencji seksualnych wynikająca ze stygma-

jest ono niewystarczające. Zaburzenie psychiczne

tyzacji, można zaobserwować u niektórych osób

19

homoseksualnych w opisach przypadków

normy te są zmienne w czasie i miejscu, definicję

zinternalizowanej homofobii (Igartua, Gill,

taką należałoby oprzeć o dane statystyczne.

Montoro, 2009). W takiej sytuacji pracuje się nad

Jednak po zapoznaniu się z wynikami przepro-

zmianą szkodliwych przekonań danej osoby, a nie

wadzonych w tym celu badań, możemy przekonać

jej orientacji seksualnej.

się, jak bardzo realia odbiegają od powszechnych

Interesujące jest uwzględnienie w DSM-5

20

przekonań. Naukowcy z Kanady w 2015 roku prze-

nie tylko zachowania, ale także samego pra-

prowadzili badania na próbie ponad 1500 osób

gnienia. Aby zaburzenie parafiliczne zostało

i zapytali uczestników o ich fantazje seksualne

zdiagnozowane, wystarczy posiadać silne nie-

(Joyal, Cossette, Lapierre, 2015). W badaniu zas-

normatywne pragnienie, którego składową jest

tosowano kwestionariusz Wilson’s Sex Fantasy

chęć powodowania cierpienia lub uczestnictwa

Questionnaire, a także zapewniono jego

w stosunku osoby niewyrażającej na to zgody.

uczestnikom możliwość dopisania własnej

Problem pojawia się przy samym rozróżnieniu na

odpowiedzi, jeżeli nie znalazła się ona na liście.

normatywne i parafiliczne pragnienia. Pragnienie

Wyróżniono 55 różnych fantazji, z czego tylko

wywiedzione z fantazji możemy nazwać nie-

dwie zostały uznane za rzadkie (występujące

standardowym, jeżeli określimy pewne fantazje

u mniej niż 2,3% respondentów), były to zoofilia

jako standardowe. Ponieważ nie istnieje uni-

i pedofilia. Za częste (ponad 50%) i typowe (ponad

wersalna, akceptowana przez wszystkich definicja

84,1%) uznano aż 35 różnych fantazji, w tym

standardowego pragnienia seksualnego (Moser,

takie, które są powszechnie uznawane za

2011), a oparcie jej o transgresję norm społe-

dziwaczne i rzadkie. Większość mężczyzn (82,1%)

cznych i prawnych jest niesłuszne ponieważ

ma voyeurystyczne fantazje o oglądaniu dwóch

kobiet uprawiających seks, jedna trzecia kobiet

zgodność tego rodzaju fantazji ze statystyczną

i dwie trzecie mężczyzn o podglądaniu roz-

normą (Crepault, Couture, 1980; Ahlers i in.,

bierającej się osoby bez jej wiedzy. Więcej niż

2011). Wynika z tego jasno, że pragnienia nie-

połowa kobiet i mężczyzn (odpowiednio 57,3%

pasujące do ideałów kulturowych nie są wcale

i 66,1%) fantazjuje o ekshibicjonistycznym seksie

rzadkie, a wręcz przeciwnie. Szczególnie zauwa-

w miejscu publicznym, prawie co czwarty męż-

żalna jest popularność fantazji nie uwzględnia-

czyzna o ukazaniu się nago w miejscu publi-

jących dwóch dorosłych, świadomych, obustron-

cznym. Fantazje o byciu zdominowaną oraz

nie wyrażających zgodę na stosunek osób.

o byciu związaną przejawia ponad połowa kobiet,

Argumenty dotyczące prawa jednostki do

a o uderzaniu pejczem i innej przemocy fizycznej

realizacji swoich nietypowych pragnień słabną,

prawie połowa mężczyzn. Są to aktywności

kiedy podejmiemy się problemu tych fantazji,

powodujące fizyczny ból i cierpienie, a więc okre-

których realizacja zagraża ich obiektom. Kwestią

ślane jako seksualny sadyzm i masochizm. Więcej

zasadniczą staje się wtedy pytanie: co sprawia, że

niż co czwarta osoba bez względu na płeć

niektóre osoby realizują swoje fantazje związane

deklaruje fantazje fetyszystyczne lub o seksie

z krzywdzeniem innych, nie zaś to, czy ktoś dane

z nieprzystosowanym do tego obiektem. Więcej

fantazje posiada. Podejmujemy w tym przypadku

niż 20% mężczyzn i 10% kobiet wspomina o zmu-

zagadnienie samokontroli, dla którego odpowie-

szeniu kogoś do seksu lub wykorzystaniu osoby

dnia jest kategoria DSM-5: „Disruptive, Impulse-

śpiącej lub pijanej. Co dziesiąty mężczyzna fanta-

Control and Conduct Disorders.”. Tam zebrane są

zjował o partnerce lub partnerze oddającym na

inne zaburzenia powiązane z angażowaniem się

niego mocz. Inne badania także potwierdzają

w aktywność przestępczą, problemami z kontrolą

21

i życiem w społeczeństwie. Nie jest jasne dlaczego

związku parafilii z cierpieniem, niektórzy tera-

ekshibicjonista popełniający przestępstwo sek-

peuci doszukują się przyczyn tego stanu rzeczy

sualne poprzez obnażanie się w miejscu publicz-

w traumatycznych wydarzeniach z dzieciństwa,

nym ma być uznawany za chorego psychicznie,

postrzegają klienta jako złego rodzica, spekulują

a „zwykły” gwałciciel nie. Różnica pomiędzy

obecność zaburzeń osobowości i tym podobne

jednym a drugim to tylko sposób realizacji swoich

(Kolmes, Stock, Moser, 2006). Tymczasem badania

różnych, niezgodnych z prawem pragnień, a to że

przeprowadzone na osobach praktykujących

„kryminalnych” ekshibicjonistów jest mniej niż

BDSM wykazują, że populacja ta pod względem

gwałcicieli, nie może być podstawą do dodatkowej

zdrowia i dobrostanu psychicznego nie różni się

patologizacji na której ucierpią „niekryminalni”

od populacji generalnej (Connolly, 2006).

ekshibicjoniści. W Stanach Zjednoczonych nadużywa się diagnozy zaburzeń parafilicznych do

nych w obecnej formie ma realne, psychologiczne,

bezterminowego przetrzymywania przestępców

ekonomiczne i społeczne konsekwencje dla życia

seksualnych w szpitalach psychiatrycznych, po

wielu osób o nietypowych zainteresowaniach

odbyciu przez nich kary w więzieniu (Moser,

seksualnych. Jako kategoria kliniczna powinna

2018). To niebezpieczna sytuacja, w której diag-

być ona przede wszystkim użyteczna dla lekarzy

noza psychiatryczna wchodzi w kompetencje

i terapeutów oraz służyć dobru pacjentów. W tym

systemu karnego.

wypadku mamy do czynienia z tyloma nieścisłoś-

Diagnoza zaburzenia parafilicznego

22

Istnienie kategorii zaburzeń parafilicz-

ciami i twierdzeniami opartymi na kulturowych

naznacza człowieka nieprawidłowością, która

normach i uprzedzeniach (Fedoroff, Di Gioacchi-

przez lata może istnieć bez ujawnienia się

no, Murphy, 2013), że możemy mieć wątpliwości

symptomów. Długość możliwej remisji w DSM-5

co do etycznej wartości takiej diagnozy. Wię-

określona jest na okres 5 lat. Jest to czas w ciągu

kszość ludzi z tzw. parafiliami nie cierpi z ich po-

którego pacjent może nie mieć żadnych myśli

wodu i nie szuka pomocy (Shindel, Moser, 2011;

związanych z parafilicznym pragnieniem, a mimo

Ahlers i in., 2011). Jak pokazują badania nad

to nosić łatkę zaburzonego, choć nie ma żadnego

fantazjami seksualnymi, powinniśmy być bardzo

naukowego uzasadnienia dla tak długiego okresu

ostrożni, nazywając jakąkolwiek z nich zboczoną

pełnej remisji. Może to narażać zdiagnozowanych

czy nienormalną. W pierwszej kolejności szkodli-

na nieuzasadnioną stygmatyzację i wykluczenie

wy jest brak kontroli popędów. Podczas diagnozy

(Wright, ²006). Innym, równie niebezpiecznym

nacisk powinien być położony właśnie na to oraz

problemem związanym z parafiliami, jest brak

na cierpienie spowodowane przez uprzedzenia

aktualnej, opartej na dowodach empirycznych

i brak akceptacji, a nie na próby definiowania tego

wiedzy wśród psychoterapeutów pracujących

co normalne i nienormalne w seksualności pa-

z klientami przejawiającymi zachowania tak

cjenta. Psychiatrzy byli odpowiedzialni za insty-

klasyfikowane. Na przykład terapeuci dowiadu-

tucjonalizację zbyt wielu zachowań, które wykra-

jący się, że ich klient angażuje się w praktyki sa-

czały poza kulturowe normy (Moser, 2009). Kiedyś

domasochistyczne za obustronną zgodą (BDSM)

także masturbację czy homoseksualizm uznaw-

mają tendencję do nieuzasadnionej patologizacji

ano za zaburzenia wymagające leczenia. Taka nie-

tej aktywności, pomimo wytycznych ICD i DSM

chlubna karta w historii psychologii i psychiatrii

rozróżniających zaburzenie od samej parafilii.

powinna służyć za ostrzeżenie przed zbyt daleko

Pomimo braku deklarowanego przez klientów

idącymi próbami normalizacji seksualności.

LITERATURA CYTOWANA Ahlers, C. J., Schaefer, G. A., Mundt, I. A., Roll, S., Englert, H., Willich, S. N., Beier, K. M. (2011). How unusual are the contents of

Moser, C. (2011). Yet another paraphilia definition fails. Archives of sexual behavior, 40(3), 483–485.

Moser, C. (2016). DSM-5 and the para-

paraphilias? Paraphilia associated sexual arousal

philic disorders: Conceptual issues. Archives of

patterns in a community based sample of men.

sexual behavior, 45(8), 2181–2186.

The journal of sexual medicine, 8(5), 1362–1370.

American Psychiatric Association. (2013).

Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Arlington,VA: American Psychiatric Publishing.

Connolly, P. H. (2006). Psychological functioning

of

bondage/domination/sado-

Moser, C. (2018). Paraphilias and the ICD-11: Progress but still logically inconsistent.

Archives of sexual behavior, 47(4), 825–826.

Shindel, A. W., Moser, C. A. (2011). Why are the paraphilias mental disorders?. The journal of sexual medicine, 8(3), 927–929.

Solbe, A. (1987). Preface: Changing

masochism (BDSM) practitioners. Journal of

Conceptions of Human Sexuality. W: Sexuality and

Psychology & Human Sexuality, 18(1), 79–120.

Medicine. Vol. I: Conceptual Roots. 1987.

Crépault, C., Couture, M. (1980). Men's erotic fantasies. Archives of Sexual Behavior, 9(6), 565–581.

Fedoroff, J. P., Di Gioacchino, L., Murphy, L. (2013). Problems with paraphilias in the DSM-5. Current psychiatry reports, 15(8), 363.

Igartua, K. J., Gill, K., Montoro, R. (2009).

Taylor, C. (1992). The ethics of authenticity.

Harvard University Press.

Wright, S. (2006). Discrimination of SM-identified individuals. Journal of Homosexuality, 50(2–3), 217–231.

Zupančič, A. (2017). What is sex?.

MIT Press.

Internalized homophobia: A factor in depression, anxiety, and suicide in the gay and lesbian population. Canadian Journal of Community Mental Health, 22(2), 15–30.

Joyal, C. C., Cossette, A., Lapierre, V. (2015). What exactly is an unusual sexual fantasy?. The journal of sexual medicine, 12(2), 328–340.

Kolmes, K., Stock, W., Moser, C. (2006).

Investigating bias in psychotherapy with BDSM clients. Journal of Homosexuality, 50(2–3), 301–324.

Moser, C. , Levitt, E. E. (1987). An exploratory descriptive study of a sadomasochistically oriented sample. Journal of Sex Research, 23(3), 322–337.

Moser, C. (2009). When is an unusual sexual interest a mental disorder?. Archives of Sexual Behavior, 38(3), 323–325.

23

STWARDNIENIE ROZSIANE – PSYCHOLOGICZNE ASPEKTY CHOROBY

WSTĘP Stwardnienie rozsiane (multiple sclerosis,

Karolina Skrobol

SM) to przewlekła, autoimmunologiczna, zapalna choroba ośrodkowego układu nerwowego (OUN).

W przebiegu SM dochodzi do niszczenia osłonki mielinowej aksonów neuronów, degradacji aksonów i oligodendrocytów (Goldenberg, 2012; Kazibutowska, 2008) oraz powstawania wieloogniskowych uszkodzeń OUN (Luchinetti i in., 2000; Selmaj, 2005). Etiologia SM jest nie-znana (Kazibutowska, 2008). Uważa się, że za pojawienie się choroby odpowiada interakcja czynników środowiskowych oraz genetycznych (Pugliatti i in., 2006).

SM to zaburzenie o nieprzewidywalnym przebiegu (Goldenberg, 2012; Selmaj, 2005), a jego obraz kliniczny jest bardzo zróżnicowany.

W toku choroby pojawiać się może wiele odmiennych symptomów, co związane jest z różnymi lokalizacjami uszkodzeń OUN (Kazibu-

STRESZCZENIE

towska, 2008; Knight, Devereux, Goodfrey, 2008).

Stwardnienie rozsiane (SM) to progresywna, autoimmunologiczna choroba Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN). Charakteryzuje się szeregiem objawów somatycznych oraz psychologicznych związanych z występowaniem rozsianych ognisk demielinizacyjnych. W artykule poruszone zostały psychologiczne aspekty SM, do których należą m.in. zaburzenia poznawcze. Początkowo mogą to być specyficzne trudności, które wraz z postępem choroby przyjmują

postać

deficytów

globalnych.

Zaburzenia psychiatryczne w grupie osób z SM w ystępują częściej niż w populacji ogólnej.

Depresja może dotykać nawet ponad 50% pacjentów. Rozpowszechniony jest wśród nich także nasilony lęk. Kolejną podjętą w artykule kwestią są zaburzenia seksualne oraz zaburzenia pracy układu moczowego. Wszystkie z zaburzeń negatywnie wpływają na wiele sfer życia.

Istotnym aspektem jest także problematyka rodzicielstwa w kontekście SM.

24

Do klinicznych objawów należą m.in.: spastyczność (często w obrębie kończyn dolnych), zaburzenia sensoryczne (nadczulica, niedoczulica, parestezje), zaburzenia pracy układu moczowego, zaburzenia równowagi, wzmożone napięcie mięśniowe czy niezborność ruchów. Pojawiają się także zespoły bólowe, przewlekłe uczucie zmęczenia, zaburzenia widzenia (jedno lub obustronne), połykania czy mowy (związane z zaburzeniami pracy móżdżku). Występują także zaburzenia poznawcze, które przyjmować mogą w ybiórczy lub uogólniony charakter oraz zaburzenia nastroju lub lękowe (Kister i in., 2013).

Z czasem trwania SM następuje nasilenie objawów. Przewidywana długość życia osoby chorej jest o 10–12 lat krótsza, niż w populacji ogólnej (Ragonese, Aridon, Salemi, D’Amelio, Savettieri, 2008). Moment pojawienia się klinicznych objawów (bądź ich zaostrzenia) określa się jako „rzut choroby”. Wyróżnia się cztery postacie stwar-

dnienia rozsianego: remitująco-rzutową, wtórnie

ZABURZENIA POZNAWCZE

przewlekłą, pierwotnie przewlekłą oraz rzutowo-

W początkowych fazach badań nad SM

przewlekłą (Selmaj, 2005). Postać remitująco-

uważano, że zaburzenia poznawcze mogą

rzutowa jest najczęściej występującym wariantem

pojawiać się jedynie w zaawansowanych stadiach

SM. Dotyka 85% chorych. Charakteryzuje ją

choroby, a lekarze nie zwracali na nie większej

pojawianie się rzutów choroby z początkowo

uwagi. Dziś wiadomo, że trudności w funkcjo-

pełną lub znaczną remisją objawów pomiędzy

nowaniu poznawczym są znacznie rozpowsze-

rzutami. Rzuty mogą występować w odstępach od

chnione w populacji osób z SM (Rao, 1986).

kilku miesięcy do kilku lat. Wraz z postępem

Zaburzenia poznawcze mogą być obecne już od

choroby następuje coraz słabsza remisja objawów,

początku choroby, a czasem pojawiają się, zanim

które nakładają się na siebie. Między rzutami nie

wystąpią inne objawy neurologiczne. Zaburzenia

obserwuje się progresji symptomów (Kazibu-

te dotyczyć mogą nawet 70% chorych (Chiara-

towska, 2008; Lublin, Reingold, 1996; Selmaj,

valotti, DeLuca, 2008; Sartori, Edan, 2006).

2005). Ta forma choroby może przechodzić

30–50% pacjentów cierpi na łagodne zaburzenia

w postać wtórnie postępującą (Goldenberg, 2012).

poznawcze, a u 20–30% są one znacznie nasilone

Dane dotyczące rozpowszechnienia są

(Rosello, Pascual, Martinez, Perez, 2017). Po-

bardzo zróżnicowane. Zachorowalność waha się

czątkowo najczęściej obserwuje się u chorych

od 15 do 180 przypadków na 100 000 osób w za-

zaburzenia pojedynczych funkcji. Wraz z postę-

leżności od szerokości geograficznej. Z danych

pem choroby mogą one przybierać postać global-

epidemiologicznych wynika, iż na SM częściej

nych deficytów oraz postępować, aż do pełnego

chorują

tych

otępienia. Ich nasilenie jest niezależne od stopnia

wskaźników różni się w zależności od kraju

pozostałych objawów (Kurkowska-Jastrzębska

(Alwan i in., 2012; Potemkowski, 2009). Mężczyź-

i Mirowska-Guzel, 2008).

kobiety,

jednakże

wartość

ni chorują średnio dwa razy rzadziej. Wyższe

Często występują zaburzenia pamięci i da

ryzyko zachorowalności obserwuje się u rasy

się je zaobserwować już na wczesnych etapach

białej (Amato, Ponziani, Bartolozzi, Siracusa,

choroby (Achiron, Barak, 2006; Rosello i in., 2017;

1999). Pierwsze objawy SM pojawiają się naj-

Zakrzewska-Pniewska, 2004). Chorzy wykazują

częściej między 20. a 40. rokiem życia. Nie licząc

deficyty w zakresie uczenia się werbalnego oraz

wypadków, SM stanowi najczęstszą przyczynę

pamięci deklaratywnej (Potemkowski, 2010;

niepełnosprawności u młodych osób (Pugliatti

Zakrzewska-Pniewska, 2004). Rozpoznawanie

i in., 2006; Rao, 1986). Według Polskiego Towa-

może pozostawać w normie, natomiast występują

rzystwa Stwardnienia Rozsianego w Polsce choru-

trudności w swobodnym odtwarzaniu materiału.

je na nie ok. 45 000 osób (więcej niż 1/1000 osób).

Kiedyś uważano, że przyczyną zaburzeń pamięci

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie

jest deficyt w zakresie odtwarzania, a nie

jak istotnie, stwardnienie rozsiane wpływa nie

konsolidacji materiału (Rao, 1986). Nowsze

tylko na fizyczne, ale także psychologiczne

badania przynoszą jednak odmienne wyniki

funkcjonowanie jednostki. Wynika to z faktu, iż

i wskazują, iż trudność może stanowić proces

SM może manifestować się objawami natury

kodowania nowych informacji. Pacjenci z SM

psychicznej, a wiele z somatycznych objawów

potrzebują większej ilości powtórzeń, aby

istotnie wpływa na jakość życia oraz psycho-

wyuczyć się danej treści na tym samym poziomie,

społeczne funkcjonowanie osoby chorej.

co osoby zdrowe, jednak kiedy go osiągną

25

Innych schorzeniem, na które prawdo-

Dane odnośnie do rozpowszechnienia

podobieństwo zachorowalności u chorych na SM

zaburzeń seksualnych wśród chorych na SM są

jest dwukrotnie wyższe niż w populacji ogólnej,

niespójne. W zależności od próby szacuje się, iż

jest

dwubiegunowe.

jest to 23–91% badanych (Lew-Starowicz,

W pierwszych 4 latach od diagnozy jest ono

Oksińska, Rola, Rawska, 2011). Występują one

największe i wynosi nawet 13%. Nadal jest jednak

częściej niż w populacji ogólnej, ale nie muszą być

mało systematycznych badań dotyczących tej

obecne u wszystkich osób z SM (Kisic-Tepavcevic

kwestii (Marrie i in., 2015; Rosello i in., 2017).

i in., 2015). Etiologia tych trudności jest złożona –

Dane dotyczące zaburzeń psychotycznych są

istotne są w niej zarówno czynniki somatyczne

niespójne – niektóre badania wykazują w tym

(bezpośrednio oraz pośrednio związane z akty-

zakresie istotną różnicę między chorymi,

wnością seksualną), jak i psychologiczne

a populacją ogólną - inne jej nie dowiodły.

(Schmidt i in., 2005). U chorych na SM zaburzenia

Trudność stanowi różnicowanie, czy objawy

seksualne dzieli się na trzy grupy: pierwszo-

psychotyczne wynikają z osobnej jednostki

rzędowe, drugorzędowe oraz trzeciorzędowe.

chorobowej, czy też są konsekwencją uszkodzeń

Zaburzenia pierwszorzędowe wynikają z uszko-

OUN (Rosello i in., 2017).

dzeń OUN i bezpośrednio wpływają na czynności

zaburzenie

afektywne

seksualne. Obejmują one zaburzenia erekcji,

ZABURZENIA SEKSUALNE Seksualność jest niezwykle ważnym

u kobiet najczęściej manifestują się poprzez

aspektem życia człowieka. Wiąże się ona z zaspo-

zaburzenia osiągania orgazmu, nieprawidłowe

kojeniem wielu potrzeb, takich jak potrzeba

nawilżenie pochwy, odczuwanie bólu podczas

intymności, przynależności, bezpieczeństwa,

stosunku, czy obniżone (rzadko wzmożone)

akceptacji, samorealizacji, pożądania, a także

pożądanie. Występują także nieprawidłowości

rodzicielstwa. Niestety zaburzenia seksualne są

czucia

często pomijane bądź ignorowane zarówno przez

Zaburzenia drugorzędowe wynikają z objawów

lekarzy, jak i samych pacjentów chorych na stwar-

SM, które nie są wprost związane z życiem

dnienie rozsiane. Wynikać to może z faktu, iż per-

seksualnym, jednakże znacznie wpływają na

sonel medyczny nie posiada wystarczającej wie-

możliwość i jakość współżycia. Należą do nich

dzy oraz świadomości odnośnie tej sfery życia pa-

m.in.: nieprawidłowości w funkcjonowaniu dróg

cjentów, a chorzy nie chcą spontanicznie poru-

moczowych i zwieracza odbytu, spastyczność,

szać tego tematu, gdyż wstydzą się o tym mówić

zmęczenie czy zespoły bólowe (Lew-Starowicz

lub uważają inne objawy za bardziej istotne (Lew-

i in., 2011; Potemkowski, 2010; Zaborski, Darda-

Starowicz, 2013; Potemkowski, 2010; Schmidt,

Lendzion, 2005). Negatywny wpływ na aktywność

Hofmann, Niederwieser, Kapfhammer, Bonelli,

seksualną mają również przyjmowane leki.

2005). SM dotyka głównie osoby między 20. a 40.

28

orgazmu i ejakulacji u mężczyzn, natomiast

w

obrębie

narządów

intymnych.

Zaburzenia trzeciorzędowe mają z kolei

rokiem życia – jest to często czas nawiązywania

u swojego podłoża przyczyny psychiczne, społe-

bliskich relacji intym-nych lub zakładania rodzin.

czne, emocjonalne oraz kulturowe. Na aktywność

Z uwagi na powyższe, a także częstość występo-

seksualną mogą wpływać zaburzenia poznawcze

wania zaburzeń seksual-nych w SM oraz ich

lub zaburzenia nastroju (w tym depresja). Uwagę

konsekwencje, wydaje się, iż tematowi temu

należy zwrócić także na zmiany w obrazie swojego

powinno się poświęcić znacznie więcej uwagi.

ciała, swojej atrakcyjności i samooceny oraz

relacje z partnerem, które po diagnozie SM mogą

zaburzenia pracy pęcherza, jest istotnie niższy,

ulegać znacznym modyfikacjom (Lew-Starowicz

niż u pacjentów, u których dysfunkcje te nie

i in., 2011; Potemkowski, 2010; Zaborowski,

występują (Nortvedt i in., 2001). Konsekwencje,

Darda-Lendzion, 2005). Występowanie zaburzeń

jakie niosą za sobą te dysfunkcje, wydają się oczy-

seksualnych u pacjentów z SM wiąże się

wiste, a najbardziej widoczne są one w sferze

z obniżeniem jakości ich życia (Schmidt, 2005).

społecznej. Chorzy ograniczają bowiem swoją

Badania dowiodły, iż u pacjentów, u których

aktywność zawodową, towarzyską, czy też

obecne są dysfunkcje seksualne jakość życia jest

sportową. Nie chcą korzystać ze środków

istotnie niższa, niż u grupy chorych, u której

publicznego transportu, chodzić do kin i teatrów

zaburzenia te nie występują (Nortvedt, 2001). Ma-

lub na baseny. Przez konieczność częstego korzy-

ją one także znaczenie dla efektywności leczenia

stania z toalety są zmuszeni do przerywania

oraz rehabilitacji. U młodych kobiet chorych na

aktualnie wykonywanej czynności, a w nocy

stwardnienie rozsiane następują negatywne

często się wybudzają. Z tego powodu zarówno ich

zmiany w wielu sferach, takich jak: poczucie

praca, jak i odpoczynek nocny mogą być mniej

atrakcyjności, samoocena, przekonanie o możli-

efektywne. W późniejszych stadiach chorzy na

wości stworzenia trwałego, intymnego związku

stwardnienie rozsiane, z uwagi na nietrzymanie

czy obraz własnego „Ja” (Lew-Starowicz, 2013).

moczu, mogą być zmuszeni do ciągłego używania

Wraz z czasem trwania choroby spada często-

pieluchomajtek bądź pieluch, co powoduje

tliwość kontaktów seksualnych zarówno u kobiet,

znaczny dyskomfort psychiczny oraz uniemo-

jak i mężczyzn (Darija i in., 2015).

żliwia noszenie pewnego rodzaju ubioru np. latem. Negatywne emocje u chorych oraz otocze-

ZABURZENIA PRACY UKŁADU MOCZOWEGO Zaburzenia funkcjonowania układu mo-

nia wywołuje także zapach moczu (Potemkowski, 2010). Dysfunkcje pracy pęcherza są istotne

czowego to objaw somatyczny, jednak wywiera on

również z innego powodu: powodują one częste

istotny wpływ na jakość życia chorych na SM

występowanie infekcji dróg moczowych, które

i może powodować wiele negatywnych konsek-

w konsekwencji mogą doprowadzić do zgonu

wencji psychicznych. Chorzy spontanicznie nie

(Potemkowski, 2010).

poruszają tematów związanych z dysfunkcjami układu moczowego, gdyż wstydzą się swoich trudności (Potemkowski, 2010). Nieprawidłowości

CIĄŻA, MACIERZYŃSTWO, OJCOSTWO Ostatnimi z omówionych w pracy aspe-

pracy pęcherza są jednymi z najczęstszych

któw choroby są ciąża oraz rodzicielstwo osób

symptomów SM, jednocześnie (razem z zaburze-

chorych na stwardnienie rozsiane. Jest to kwestia

niami seksualnymi) znacznie obniżającymi jakość

może niebezpośrednio związana z objawami SM,

życia chorych oraz upośledzającymi ich społeczne

ale równie ważna. Pierwsze objawy SM pojawiają

funkcjonowanie (Nortvedt i in., 2001). Do obja-

się, jak już wcześniej podano, między 20. a 40.

wów tych należą m.in: uczucie nagłego parcia na

rokiem życia. Jest to czas, kiedy kobiety oraz

pęcherz, nietrzymanie moczu z parciem, często-

mężczyźni mogą planować posiadanie potom-

mocz, zatrzymanie moczu. Występują one u około

stwa, wiadomość o chorobie natomiast może

80% pacjentów (Hennesey, Robertson, Swingler,

wywrzeć silny wpływ na te plany (Prunty, Sharpe,

Compston 1999; Potemkowski, 2010). Poziom

Fulcher, 2008; Rzepiński, Wawrzyniak, Niezgo-

jakości życia u chorych, u których występują

dzińska-Maciejek, Rzepińska, 2013).

29

Stwardnienie rozsiane nie upośledza

mało jest danych na temat rodzicielstwa,

płodności. Do niedawna dominował jednak

a szczególnie ojcostwa osób chorych na SM

pogląd, iż może wywierać negatywny wpływ na

(Prunty i in., 2008).

ciążę, a ciąża na SM, dlatego też pacjentkom odra-

Niezwykle ważne jest także wsparcie

dzano posiadanie biologicznego potomstwa

dzieci, których rodzice chorują na stwardnienie

(Potemkowski, 2010; Rzepiński i in., 2013). Nadal

rozsiane. SM stanowić może wyzwanie dla

jednak często panuje przekonanie, iż po diagnozie

młodego człowieka, gdyż choroba jednego

stwardnienia rozsianego należy porzucić marze-

z rodziców zmienia funkcjonowanie całej rodziny.

nia o dziecku. Dziś powszechnie wiadomo, iż

Konieczne może być wówczas przeformułowanie

ciąża nie pogarsza stanu chorej, a wręcz przeci-

podejmowanych w niej ról, zmiana zadań oraz

wnie – zmniejsza ryzyko wystąpienia rzutu, bądź,

podjęcie intensywnej opieki nad chorym

jeśli takowy wystąpi, ma on łagodniejszy prze-

(Potemkowski, Ratajczak, 2017).

bieg. Rzuty SM mogą być częstsze i silniejsze w czasie połogu, lecz po około 3 miesiącach powracają do stanu sprzed ciąży (Alwan i in., 2012).

Stwardnienie

rozsiane

(SM)

to

Badania nie wykazały także negatywnych kon-

progresywna choroba OUN charakteryzująca się

sekwencji SM dla dziecka, np. większej ilości

w ystępowaniem wielu ognisk demielini-

powikłań lub wad genetycznych u noworodków

zacyjnych. W zależności od lokalizacji tych ognisk

(Czernichowska-Kotiuszko,

Bartosik-Psujek,

objawy oraz ich natężenie wykazują duże

2014). Jednakże według danych NARCOMS na

zróżnicowanie. Do objawów choroby należą m.in.

ciążę po rozpoznaniu SM zdecydowało się 21,8%

zaburzenia widzenia, zaburzenia równowagi,

chorych. Około 35% pacjentek nie chciało

napięcia mięśni, nieprawidłowości w funkcjo-

zachodzić w ciążę właśnie z powodu choroby.

nowaniu układu moczowego. Obserwuje się także

Wśród powodów, przez które chore nie zde-

szereg zaburzeń związanych z funkcjonowaniem

cydowały się na potomstwo były: strach przez

psychicznym, takich jak deficyty poznawcze,

niemożliwością zapewnienia dziecku odpo-

depresja, czy zaburzenia seksualne.

wiedniej opieki, gdy nastąpi postęp choroby, lęk

30

PODSUMOWANIE

W niniejszym artykule przedstawione

przed zbytnim obciążaniem partnera obowią-

zostały te aspekty stwardnienia rozsianego, które

zkami oraz przed możliwością przekazania cho-

w sposób bezpośredni lub pośredni związane są z

roby potomkowi, a także niepokój związany

psychologicznym funkcjonowaniem jednostki.

z koniecznością przerwania terapii (Rzepińska,

Niektóre z nich wydają się oczywiste, jednak

Steinborn, Rzepiński, Maciejek, 2018). Wśród

nadal pozostaje wiele kwestii, którym nie poświę-

chorych na SM mniej kobiet decyduje się na ciążę,

ca się wystarczającej uwagi badawczej. Psycholo-

a więcej na jej terminację, niż w populacji ogólnej

giczne konsekwencje objawów somatycznych,

(Prunty i in., 2008). Dla wielu kobiet karmienie

z jakimi zmagają się chorzy na SM, nierzadko są

piersią jest bardzo istotne. Z powodu konie-

ignorowane zarówno przez lekarzy, jak i samych

czności powrotu do farmakoterapii może się to

pacjentów, choć znacząco wpływają one na jakość

jednak okazać niemożliwe. Naturalne karmienie

życia chorych, dlatego ważna jest ich znajomość.

utrudniać mogą także objawy SM takie jak

Przedstawiona w artykule lista nie jest wyczer-

drżenie, niezborność czy niedowład (Potem-

pująca, a chorzy na SM zmagają się z szeregiem

kowski, 2010; Rzepińska i in., 2018). Wciąż jednak

innych trudności, takich jak samo przyjęcie

diagnozy czy przewlekłe zmęczenie. Z nowymi

LITERATURA CYTOWANA

wyzwaniami muszą radzić sobie także rodziny

Achiron, A., Barak, Y. (2006). Cognitive

i bliscy chorych. Pokazuje to, iż tak, jak SM

changes in early MS: A call for a common

charakteryzuje się wieloogniskowymi uszkodze-

framework. Journal of the Neurological Sciences,

niami OUN, innymi u każdego pacjenta, tak też

245(1–2), 47–51.

wywołuje całą konstelację powiązanych ze sobą

Alwan, S., Yee, I. M., Dybalski, M., Gui-

negatywnych konsekwencji psychicznych i soma-

mond, C., Dwosh, E., Greenwood, T. M., Butler,

tycznych, której obraz jest odmienny u każdego

R., Sadovnicki, A. D. (2012). Reproductive decision

chorego. Z tego powodu niezbędna jest więc

making after the diagnosis of multiple sclerosis

wielowymiarowa, interdyscyplinarna opieka nad

(MS). Multiple Sclerosis Journal, 19(3), 351–358.

osobami z SM.

Amato, M. P., Ponziani, G., Bartolozzi, M. L., Siracusa, G. (1999). A prospective study on the natural history of multiple sclerosis: clues to the conduct and interpretation of clinical trials. Journal of the Neurological Sciences, 168(2), 96-106.

Beiske, A. G., Svensson, E., Sandanger, I., Czujko, B., Pedersen, E. D., Aarseth, J. H., Myhr, K. M. (2008). Depression and anxiety amongst multiple sclerosis patients. European Journal of Neurology, 15, 239–245.

Chiaravalotti, N. D., DeLuca, J. (2008).

Cognitive impairment in multiple sclerosis. The Lancet Neurology, 12(7), 1139–1151.

Chwastiak, L. A, Ehde, D. A. (2007).

Psychiatric Issues in Multiple Sclerosis. Psychiatric Clinics of North America, 30(4), 803–817.

Czernichowska-Kotiuszko, M., BartosikPsujek, H. (2014). Ciąża i poród u chorych na stwardnienie rozsiane. Aktualności Neurologiczne, 14(1), 25–29.

Feinstein, A. (2011). Multiple sclerosis and depression. Multiple Sclerosis Journal, 17(11), 1276–1281.

Florkowski, A., Chmielewski, H., Gałecki, P. (2009). Zaburzenia psychiczne w stwardnieniu rozsianym. Aktualności Neurologiczne, 9(4), 264–266.

Goldenberg M. M. (2012). Multiple sclerosis review. P T., 37(3), 175–184.

Hennessey, A., Robertson, N. P., Swingler,

31

R., Compston, D. A. S. (1999). Urinary, faecal and

Results of an international survey. Neurology,

sexual dysfunction in patients with multiple scle-

46(4), 906–911.

rosis. Journal of Neurology, 246(11), 1027–1032.

Janculjak,

D.,

Mubrin,

Z.,

Brinar,

J., Scheithauer, B., Rodriguez, M., Lassmann,

V., Spilich, G. (2002). Changes of attention and

H. (2000). Heterogeneity of multiple sclerosis

memory in a group of patients with multiple

lesions: implications for the pathogenesis of

sclerosis. Clinical Neurology and Neurosurgery,

de-myelination. Annals of Neurology, 47(6),

104(3), 221–227.

707–717.

Kazibutowska, Z. (2008). Diagnostyka,

Marrie, R. A., Reingold, S., Cohen, J., Stuve,

rokowanie i leczenie w stwardnieniu rozsianym

O., Trojano, M., Sorensen, P. S., Cutter, G., Reider,

w kontekście zagadnień rehabilitacji. Polski

N. (2015). The incidence and prevalence of

Przegląd Neurologiczny, 4, 45–46.

psychiatric disorders in multiple sclerosis:

Kisic-Tepavcevic,

D.,

Pekmezovic,

T., Trajkovic, G., Stojsavljevic, N., Irena Dujmovic, I., Mesaros, S., Drulovic, J. (2015). Sexual

A systematic review. Multiple Sclerosis Journal, 21(3), 305–317.

Nortvedt, M. W., Risse, T., Myhr, K. M.,

dysfunction in multiple sclerosis: A 6-year follow-

Landtblom, M. A., Bakke, A., Nyland, H. I. (2001).

up study. Journal of the Neurological Sciences,

Reduced quality of life among multiple sclerosis

358(1–2), 317–323.

patients with sexual disturbance and bladder

Kister, I., Bacon, T. E., Chamot, E., Salter,

dysfunction. Multiple Sclerosis, 7(4), 231–235.

A. R., Cutter, G. R., Kalina, J. T., Herbert, J. (2013).

Potemkowski, A. (2009). Stwardnienie

Natural History of Multiple Sclerosis Symptoms.

rozsiane na świecie i w Polsce – ocena

International Journal of MS Care, 15(3), 146–156.

epidemiologiczna. Aktualności Neurologiczne,

Knight, R. G., Devereux, R. C., Goodfrey,

9(2), 91–97.

H. P. D. (1997). Psychosocial consequences of

Potemkowski, A. (red.). (2010). Psy-

caring for a spouse with multiple sclerosis.

chologiczne aspekty stwardnienia rozsianego.

Journal

Poz-nań: Termedia. Wydawnictwo Medyczne.

of

Clinical

and

Experimental

Neuropsychology, 19(1),7–19.

Potemkowski, A., Ratajczak, A. (2017).

Kurkowska-Jastrzębska, I., Mirowska-

Psychologiczne i społeczne problemy dzieci

Guzel, D. (2008). Zaburzenia poznawcze

w rodzinie ze stwardnieniem rozsianym. Polski

w stwardnieniu rozsianym i możliwości terapii.

Przegląd Neurologiczny, 13(3), 132–136.

Polski Przegląd Neurologiczny, 4, 52–53.

Lew-Starowicz, M., Oksińska, A., Rola, R.,

Prunty, M., Sharpe, L., Fulcher, G. (2008).

The motherhood choice: Themes arising in the

Rawska, K. (2011). Seksualność osób chorych na

decision-making process for women with mul-

stwardnienie rozsiane. Przegląd Seksuologiczny,

tiple sclerosis. Multiple Sclerosis, 14(5), 701–704.

26(2), 13–18.

Pugliatti, M., Rosati, G., Carton, H., Riise,

Lew-Starowicz, M. (2013). Jakość życia

T., Drulovic, J., Vecsei, L., Milanov, I. (2006). The

seksualnego młodych kobiet ze stwardnieniem

epidemiology of multiple sclerosis in Europe.

rozsianym.

European Journal of Neurology, 13(7), 700–722.

Pielęgniarstwo

Neurologiczne

i Neurochirurgiczne, 8(3), 23–26.

32

Luccinetti, C. , Bruck, W., Parisi,

Ragonese,

P., Aridon,

P.,

Salemi,

Lublin, F. D., Reingold, S. C. (1996).

G., D'Amelio, M. i Savettieri, G. (2008). Mortality in

Defining the clinical course of multiple sclerosis:

multiple sclerosis: a review. European Journal of

Neurology, 15, 123–127.

Rao, S. M. (1986). Neuropsychology of

cikowska (red.), Otępienie. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Multiple Sclerosis: A Critical Review. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology, 8(5), 503–542.

Rosello, A. P., Pascual, M. A., Martinez, T. A., Perez, A. V. (2017). Multiple sclerosis and mental ilness: An integrated approach to the disease process. W: T. Sutton (red.), Multiple Sclerosis: Perspectives, Clinical Aspects and Cognitive Challenges. New York: Nova Biomedical.

Rzepińska, M., Steinborn, B., Rzepiński, Ł., Maciejek, Z. (2018). Macierzyństwo a stwardnienie rozsiane w kontekście leczenia modyfikującego przebieg choroby. Neurologia po dyplomie, 3.

Do-stęp online: https://podyplomie.pl/neurologi a /29925,macierzynstwo-a-stwardnienie-rozsinew-kontekscie-leczenia-modyfikujacego-przebieg -choroby.

Rzepiński, Ł., Wawrzyniak, S., Niezgodzińska-Maciejek, A., Rzepińska, (2013). Macierzyństwo w stwardnieniu rozsianym – fakty i mi-ty.

Aktualności Neurologiczne, 13(1), 31–34.

Sartori, E. I Edan, G. (2006). Assessment of cognitive dysfunction in multiple sclerosis. Journal of Neurological Sciences, 245(1–2), 169–75.

Schmidt, E. Z., Hofmann, P., Niederwieser, G., Kapfhammer, H. P., Bonelli, R. M. (2005).

Sexuality in multiple sclerosis. Journal of Neural Transmission, 112(9), 1201–1211.

Selmaj, K. (2005). Stwardnienie rozsiane – kryteria diagnostyczne i naturalny przebieg cho-roby. Polski Przegląd Neurologiczny, 3(1), 99–105.

Zaborski, J., Darda-Lendzion, L. (2005).

Zaburzenia czynności płciowych u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym. Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii, 3, 273–278.

Zakrzewska-Pniewska, B. (2004). Zaburzenia funkcji poznawczych w stwardnieniu rozsianym. W: A. Szczudlik, P. P. Liberski, M. Bar-

33

WKŁAD ANTONIEGO KĘPIŃSKIEGO W ZROZUMIENIE

WSTĘP

CZŁOWIEKA I CHOROBY PSYCHICZNEJ

Antoni Kępiński to człowiek, który trwale zapisał

Agnieszka Kuhny

się na kartach historii, nie tylko w odniesieniu do psychiatrii czy psychologii klinicznej. Jak wskazuje Kokoszka (1999) całokształt jego pracy istotny jest również dla szerzej rozumianego dorobku kulturowego. Chociaż sam, nigdy nie zabiegał o popularność, jego twórczość stale się nią cieszy, również wśród osób niezwiązanych zawodowo z poruszaną w niej tematyką (Jakubik, Masłowski, 1981). Jak żartobliwie zauważa Kokoszka (1996), nakłady książek autorstwa Kępińskiego wielokrotnie przekroczyły liczbę psychiatrów w Polsce.

Nie stało się tak bez powodu – trudno

STRESZCZENIE Antoniego Kępińskiego zaliczyć można do

34

jednak opisać wszystkie przyczyny tego stanu rzeczy wymieniane przez znawców myśli Kępiń-

grona najbardziej znanych i cenionych psy-

skiego. Argumentem, który pojawia się wielo-

chiatrów polskich. Celem pracy jest zwrócenie

krotnie i który z pewnością jest w stanie prze-

uwagi na jego wkład w zrozumienie człowieka

mówić do większości czytelników, jest pojawia-

i choroby psychicznej, który uwidacznia się na

jący się w tekstach Kępińskiego sposób opisu

wielu płaszczyznach. Prace, które publikował

osoby zmagającej się z problemami psychicznymi

Kępiński zdobyły powszechne uznanie, co

– widać w owym opisie szacunek do drugiego

przyczyniło się do poszerzenia wiedzy o choro-

człowieka (Jakubik, Masłowski, 1981) oraz

bach psychicznych zarówno wśród osób zawo-

dążenie do jego zrozumienia (Maciuszek, 2015)

dowo zajmujących się poruszanymi w nich

z jednoczesnym ukazaniem drogi, jaką należy

zagadnieniami, jak i niezaznajomionych z dzie-

obrać, aby lepiej poznać chorego (Kokoszka,

dziną. To, co wyróżnia Kępińskiego, to sposób

1996). Kępiński traktuje czytelnika jak partnera

w jaki zwraca się on do chorego, w jaki sposób tra-

i m. in. dzięki temu, lekturze jego prac towarzyszy

ktuje chorobę i to, jak przedstawia doświadczenie

wyjątkowa atmosfera emocjonalna (Jakubik,

choroby innym. Nie postuluje on restrykcyjnego

Masłowski, 1981), a u osoby czytającej powstaje

rozgraniczenia między zdrowiem, a chorobą i na

poczucie pewnego rodzaju bliskości z porusza-

każdym kroku podkreśla człowieczeństwo

nym tematem (Kokoszka, 1996). Warto zwrócić

chorego. Kępiński zwraca uwagę na niebe-

uwagę na to, że efekt ten występuje wraz

zpieczeństwo płynące z dystansu psychotera-

z przekazywaniem wiedzy pochodzącej w dużej

peuty do pacjenta i proponuje utrzymanie

mierze z nauk biologiczno-medycznych

równowagi pomiędzy postawą przyrodniczą

(Maciuszek, 2015). Niestety, jak wskazuje Koko-

i humanistyczną. Jego rozważania nie są gotową

szka (1996), przedwczesna śmierć wybitnego

odpowiedzią na pytanie o istotę człowieczeństwa,

psychiatry sprawiła, że nie rozwinął on w pełni

a sugestiami, które mogą być pomocne przy

wszystkich tematów czy idei, którymi dzielił się

próbie zrozumienia jednostki ludzkiej.

z czytelnikami. Kokoszka zwraca również uwagę

na to, że oprócz ogromnej ilości wiedzy, Kępiński

zaną z bezpośrednim kontaktem z osobami

dostarczył odbiorcom swojej twórczości inspiracji

chorymi psychicznie, którą, jak zauważył sam

do myślenia i rozważań. Niedawno miała miejsce

Kępiński, określano czasem w tym okresie jako

setna rocznica urodzin Kępińskiego, warto więc

„czarna robota” postanowił on ukazać jako

przypomnieć wkład, jaki psychiatra ten wniósł

zajęcie godne szacunku.

w zrozumienie człowieka i choroby psychicznej.

Zarówno chorym, jak i współpracownikom okazywał serdeczność, szanował ich poglądy

PRAKTYKA KLINICZNA

i indywidualność, w rozmowach traktując wręcz

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę

koleżeńsko (Jakubik, Masłowski, 1981). Nie chcąc

na to, że wspomniany efekt bliskości tematyki

dystansować się od chorych oficjalnością

choroby psychicznej nie jest skutkiem jedynie

gabinetu, często przyjmował ich w pomie-

literackiego talentu Kępińskiego – z pewnością

szczeniu, które jedna z pacjentek określiła jako

całokształt jego praktyki w zawodzie psychiatry

„kąt na ziemi”. Nigdy nie był obojętny na potrze-

miał równie duży wpływ na autentyczność jego

bujących kontaktu z nim pacjentów. Był osobą

tekstów. Emocjonalna lektura jego prac, jest

całkowicie oddaną chorym i praktyce związanej

zgodna z przyjętą przez Kępińskiego postawą

z nimi (Maciuszek, 2015). W wypowiedziach

zawodową, w której ważne jest dla niego filo-

pacjentów Kępińskiego zauważyć można relację

zoficzno-etyczne rozumienie człowieka (Maciu-

o wyjątkowości kontaktu, jaki go z nimi łączył,

szek, 2015). Tożsamość sposobu opisu chorych

a także zaufaniu, jakim był darzony oraz zrozu-

i własnego działania przy pracy z nimi można

mieniu i wsparciu, jakie pacjenci od niego otrzy-

znaleźć w pierwszej części książki Jakubika

mywali (Kokoszka, 1999). Jeden z pacjentów pisze

i Masłowskiego (1981) stanowiącej biografię psy-

o spotkaniu z Kępińskim: „Nie byłem pacjentem,

chiatry. Już początki jego praktyki związanej

byłem człowiekiem i rozmawiałem z drugim

z klinicznym leczeniem psychiatrycznym wskaz-

człowiekiem” (Kokoszka, 1999, s.30). Przede

ują, że słuchał każdego z cierpliwością, sprawiając

wszystkim jednak należy zwrócić uwagę na

wrażenie, że sam dowiaduje się od chorych czegoś

korzyści, które chorzy wynieśli z terapii i dzięki

nowego. Dzięki niemu m. in. system zamknięcia

którym udawało im się przezwyciężyć chorobę.

osób chorych psychicznie został rozluźniony,

Właśnie na ten, najbardziej bezpośredni rodzaj

urządził on dla nich klub, a także zajął się wpro-

wpływu Kępińskiego na leczenie chorób psy-

wadzaniem zasad społeczności terapeutycznej

chicznych, postanowiłam początkowo zwrócić

w Klinice Neurologiczno-Psychiatrycznej Uniwer-

uwagę – poprzez swoją praktykę kliniczną pomógł

sytetu Jagiellońskiego. Było to w psychiatrii

on wielu swoim pacjentom zarówno w lepszym

drugiego dziesięciolecia powojennego bardzo

zrozumieniu chorób, jak i uwolnieniu się od

innowacyjne - medycyna promowała wówczas

cierpień z nimi związanych. Za podsumowanie

podejście do leczenia pacjenta oparte przede

jego wkładu w tym zakresie można uznać fra-

wszystkim na przyglądaniu się wynikom jego

gment życzeń złożonych Kępińskiemu przez

analiz, na co uwagę zwrócił Skwarnicki (Jakubik,

jednego z pacjentów: „Oby wszyscy Pańscy

Masłowski, 1981). Zaznaczył on przy tym, że

pacjenci zyskali to, co ja zyskałem od Pana.”

Kępiński wychodził poza ten sposób - nie skupiał

(Jakubik, Masłowski, 1981 s.129).

się na leczeniu chorego organu i uwagą obejmował całego człowieka. Natomiast pracę zwią-

35

DZIAŁALNOŚĆ AKADEMICKA

zrozumienie przez studentów bliskości światów

Niewątpliwie istotny wkład Antoniego

człowieka zdrowego i cierpiącego na choroby

Kępińskiego w zrozumienie człowieka i choroby

psychiczne było dla niego niezwykle istotne. Gdy

psychicznej zawiera się także w innego rodzaju

po jednym, szczegółowo opisanym przez niego

działalności psychiatry, o czym piszą we

przypadku chorego, znudzeni studenci zwrócili

fragmentach swoich książek Jakubik i Masłowski

się z prośbą o przedstawienie czegoś nowego,

(1981). Dotyczą one szczególnie charakterystyki

Kępiński podsumował to słowami: „Człowiek

sposobu w jaki profesor Kępiński przekazywał

wam się znudził?! Człowiek?! Czy wy w ogóle

swoją wiedzę studentom podczas wykładów, które

wiecie, co to jest człowiek?” (Jakubik, Masłowski,

miały miejsce w Akademii Medycznej w Krakowie.

1981, s.125). Z pewnością nie ma jednej

Był on lubianym i inspirującym wykładowcą,

interdyscyplinarnej odpowiedzi na to pytanie,

który nawiązywał ze studentami naturalny i dość

jednak pewien obraz, zarówno człowieka, jak

niekonwencjonalny kontakt. Tym, do czego

i choroby psychicznej, został przedstawiony

zachęcał studentów, była dyskusja. Starał się

w pracach Kępińskiego i może być pomocny przy

rozwijać w młodych adeptach sztuki lekarskiej

próbach lepszego zrozumienia istoty ludzkiej.

zdolność do samodzielnego myślenia, krytycyzmu – zdawał sobie sprawę z tego, że są to istotne, a pomijane w systemie nauczania umiejętności.

Przekonywał lekarzy do brania udziału w bada-

36

UKAZYWANY PRZEZ KĘPIŃSKIEGO OBRAZ CZŁOWIEKA

Aby

poprawnie

przedstawić

myśl

niach naukowych, pomagając zarówno przy

Kępińskiego, należy dokonać zwięzłej całościowej

prostszych propozycjach artykułów, jak i przy

syntezy jego twórczości, której to próby podej-

pracach doktorskich i habilitacyjnych. Tym, co

mują się głównie znawcy tekstów psychiatry. Nie

wydaje się być niezwykle istotne jest to, że Kępiń-

będę podejmować więc próby podobnego

ski starał się ukazać innym badaczom obraz

przedstawienia myśli autora Melancholii, posta-

człowieka chorego psychicznie, jaki sam w swojej

ram się natomiast, skupiając się na wybranych

działalności przyjmował. Jeden z jego studentów

przykładach, ukazać obraz człowieka i choroby

wspominając egzamin napisał: „Pierwsze pytanie

psychicznej wyłaniający się z dzieł Kępińskiego.

było dla wszystkich jednakowe: Jakie objawy

Jakubik (1981) stwierdza, że wybitnemu

choroby psychicznej zauważał pan (czy pani)

psychiatrze zawdzięczać można pewien określony

u siebie? Wiedzieliśmy, że chce tym pytaniem

sposób myślenia o człowieku, określa ów sposób

zmniejszyć nasz dystans, do badanych przez nas

jako „kępiński”. Podejście Kępińskiego cechuje

chorych. Pokazać nam, jak płynna jest granica

wielość perspektyw i przyjmowanych punktów

między zdrowiem i chorobą, normą i odchyleniem

widzenia odnoszących się do istoty człowieka

od niej.” (Jakubik, Masłowski, 1981, s.125).

(Maciuszek, 2015). Chociaż sam Kępiński podkre-

Kępiński przyczyniał się więc do rozwi-

śla, że rolą psychiatry nie jest rozważanie filozo-

jania wrażliwości na drugiego człowieka u przy-

ficzne podstawowych pytań dotyczących człowie-

szłych lekarzy, którzy dzięki temu mogli w podo-

ka, to jednak udziela on chociaż częściowych

bny mu sposób pomagać tym, którzy tej pomocy

odpowiedzi na każde z nich (Jakubik, Masłowski,

potrzebowali. Doradzając w licznych pracach

1981). Charakterystyczne było dla niego przy

naukowych, miał także swój udział w powię-

opisie pacjentów, rozpoczynanie od analizy

kszaniu dorobku naukowego. Wydaje się, że

choroby, a w następnej kolejności ukazywanie

podobieństw między chorym, a jednostką zdrową

emocjonalnego, który obecny jest w świecie

oraz swego rodzaju nobilitacja przeżyć ze świata

chorego. Ukazał ów problem za pomocą porów-

psychotycznego, która ukazuje, że mogą być one

nania: tak, jak na scenie można zmieniać oświe-

sposobem poznania rzeczywistości. Zwracał on

tlenie, by w efekcie zmieniał się kolor czy kształt

uwagę, że próby wyjaśnienia natury ludzkiej

odbieranych przez widzów przedmiotów, tak

należy podejmować ujmując ją holistycznie, nie

choroba psychiczna również prowadzi do swego

da się jej wyjaśnić w terminach poszczególnych

rodzaju zmiany oświetlenia w całym świecie

dyscyplin, takich jak fizyka czy biochemia.

przeżyć chorego. Nerwice i zmiany psychopaty-

Kępiński uznawał wartość intuicyjno-

czne prowadzą do silniejszego oświetlenia.

uczuciowego poznania drugiego człowieka.

W przypadku depresji świat staje się monochro-

Uważał on, że chorego należy poznać poprzez

matyczny, a ocena jej głębokości możliwa jest na

samego siebie, bez odwoływania się do specja-

podstawie określenia nasilenia ciemnego kolo-

listycznych terminów czy teorii (Kępiński, 2002).

rytu (Kępiński, 2001a). U chorego na schizofrenię

Nadawanie dolegliwościom wyszukanych nazw

właściwie nie widać dużych różnic w przeży-

i wymyślanie ich skomplikowanych schematów

wanych przez niego nastrojach i uczuciach

nie jest według niego istotą nauki w zakresie

w porównaniu z osobą zdrową. U osób chorych

psychiatrii (Kępiński, 1989). Jest to zapewne jeden

koloryt emocjonalny nie jest jednak ograniczony

z powodów, dzięki któremu był on w stanie

– mogą pojawić się wybuchy różnorodnych uczuć,

sformułować tak znakomite opisy doświadczeń

które czasem uznawane są nawet za sprzeczne ze

chorego (Maciuszek, 2015). Zarówno w Melan-

sobą. Są one także znacznie intensywniejsze,

cholii (2001a), jak i Schizofrenii (2001b) Kępiński

często nieprzewidywalne i niezrozumiałe –

ukazuje chorego jako osobę, której świat różni się

trudno jest odwołać się do kontekstu danej sytu-

od świata osób zdrowych. Aby pomóc choremu,

acji przy interpretacji ekspresji emocji przez

należy wejść w jego świat (Kępiński, 2001a),

chorego (Kępiński, 2001b).

a następnie podjąć próbę sprowadzenia go z po-

Dzieła Kępińskiego związane z psycho-

wrotem do świata charakterystycznego dla osób

patologią powstały pod koniec jego życia, gdy

zdrowych (Kępiński, 2001b).

śmiertelna choroba uniemożliwiła mu pracę

Kępiński podkreślał ważność humani-

z chorymi (Maciuszek, 2015). Można więc stwier-

stycznego kontaktu psychiatry z pacjentem,

dzić, że teksty te niosą olbrzymią wiedzę, którą

rozumiał go przede wszystkim jako stosunek

wybitny psychiatra zgromadził przez większość

człowieka do człowieka (Kępiński, 1989).

swojego życia. W książkach Kępińskiego ukazana

Przyjmowanie

stosunku

została pozytywna wizja człowieka. Kępiński

obserwatora do przedmiotu, charakterystycznego

wierzył w jego zdolność do samorozumienia

dla nauk przyrodniczych, jest według niego

i samorealizacji (Jakubik, Masłowski, 1981). Takie

krzywdzące dla chorego i wręcz oddala od zro-

przedstawianie człowieka w jego koncepcji wzma-

zumienia świata jego przeżyć. Zauważał, że każdy

cnia również jego wiara w to, że jednostka ludzka

człowiek charakteryzuje się swoistym językiem

potrafi darzyć miłością innych i od nich ją otrzy-

i to, w jaki sposób będzie przebiegać rozmowa

mywać. Człowiek jest więc według niego zdolny

z cho-ym, w dużej mierze zależy od zdolności

do uczuć, twórczy i moralny, a żaden z tych aspe-

lekarza do wczucia się w język chorego. Za wyją-

któw nie może zostać zakłócony, by mógł on

tkowo istotne uważał on rozpoznanie kolorytu

w pełni dążyć do samorealizacji. Chętnie posługi-

wobec

pacjenta

37

wał się on również tzw. modelem systemu otwar-

uczestniczyć w przeżyciach charakterystycznych

tego, a system ten w uproszczeniu można uznać

dla większości ludzi.

za zespół współdziałających ze sobą elementów

38

Co ważne, jak już wcześniej zostało

zorientowanych na cel (Maciuszek, 2015). Wyja-

wspomniane, książki Kępińskiego cieszą się dużą

śniając przez jego pryzmat wiele zjawisk ludzkie-

popularnością, nie tylko wśród psychologów czy

go życia, ukazywał człowieka jako względnie

psychiatrów. Przystępny język, którym posługuje

autonomicznego i posiadającego wewnętrzne

się psychiatra, jest w stanie pomóc czytelnikom

źródła aktywności. Szczególnie warte podkreśla-

i społeczeństwu w zrozumieniu sytuacji osób

nia jest to, że psychiatra eksponuje człowieczeń-

chorych psychicznie. Może to w konsekwencji

stwo, osób cierpiących na chorobę psychiczną –

prowadzić do zmniejszenia ich wykluczenia,

Kępiński ukazuje „odmienność światów” tych

szukania dla nich bardziej adekwatnych form

osób, ale nie odmienność ich samych. Barwne

pomocy czy nawet osobistego zaangażowania

opisy, takie jak te, które zostały wyżej przyto-

osób z bliskiego otoczenia chorego w pomoc

czone, jak i wiele innych występujących w jego

cierpiącemu. Wkład, jaki Antoni Kępiński wniósł

książkach, mogą pomóc znacznie lepiej zrozu-

w zrozumienie człowieka i choroby psychicznej

mieć chorego i jego problemy. Chory nie jest

poprzez swoje książki, wydaje się być niezwykle

w ujęciu Kępińskiego osobą odmienną, nieprzy-

rozległy. To, w jaki sposób postrzegał on chorych

stającą do społeczeństwa, ale osobą, której świat

i sposób, w jaki to opisał, stanowić może nie-

przeżyć różni się od świata osób zdrowych,

zwykle istotną podstawę do trafnego zrozumienia

i której należy pomóc, aby znów mogła ona

choroby. Osoby cierpiące na schizofrenię nie są

u niego ludźmi, których często postrzega się

poglądy wielu wcześniejszych lekarzy, badaczy

stereotypowo jako „obłąkanych”, a tymi „którzy

i filozofów, które następnie przekładał na własną

więcej czują i inaczej rozumieją i dlatego bardziej

praktykę, ukierunkowaną na potrzeby chorych

cierpią, a których często nazywamy schizo-

(Kokoszka, 1996). Według Kępińskiego psychiatra

frenikami.” (Kępiński, 2001b, s.10). Dzięki tego

powinien w stosunku do pacjenta utrzymywać

rodzaju niezwykłym opisom osoby te mogą być

równowagę między postawą przyrodniczą umoż-

postrzegane przez odbiorców twórczości Kępiń-

liwiającą zachowanie dystansu do łączącej go

skiego w zaproponowany przez niego sposób.

z chorym relacji i obiektywny opis jego reakcji emocjonalnych, a humanistyczną, która ze wzglę-

ZARYS WPROWADZONYCH TEORII I STOSOWANEJ PRZEZ KĘPIŃSKIEGO

du na to, że głównym zadaniem psychiatry jest

PSYCHOTERAPII

pytanie o prawdziwą naturę człowieka, jest konie-

Warto zwrócić uwagę na wkład Kępiń-

przede wszystkim znalezienie odpowiedzi na

czna, by podejmować właściwe próby realizacji

skiego wniesiony do badań z zakresu psychiatrii

tego zadania (Jakubik, Masłowski, 1981). Wiedział

i terapii osób chorych psychicznie. Jakubik (1981)

on jednak, że w psychiatrii potrzebne są pewne

określa Kępińskiego jako psychiatrę eklektycz-

uogólnienia czy interdyscyplinarne syntezy

nego, który korzystał z różnego rodzaju koncepcji

niektórych koncepcji, dlatego przedstawił własne

i teorii, by w najbardziej odpowiedni sposób

propozycje teoretyczne. Tymi, których znaczenie

zrozumieć chorego, mając przy tym na uwadze

podkreśla Jakubik (1981), są podstawy psychiatrii

szczególnie jego dobro. Inspirowały go więc

aksjologicznej i metabolizm energetyczno-infor-

39

macyjny. Zauważa on, że chociaż psychiatria

czy postępowaniu (Kokoszka, 1999). Dokonując

aksjologiczna nie jest kierunkiem psychiatrii

analizy licznych tekstów Kępińskiego, Kokoszka

utworzonym przez Kępińskiego, to koncepcja

(1996) stwierdza, że poglądy w nich przed-

zaburzeń psychicznych spowodowanych zakłó-

stawione nie są wystarczająco spójne, by mogły

ceniem porządku moralnego jest doniosłym

zostać

wkładem psychiatry nie tylko w badania na polu

psychoterapii, jednak są one zgodne z obecnie

psychiatrii polskiej, ale również światowej.

uznawanymi zasadami psychoterapii wspierającej

Podkreśla, że taki punkt widzenia chorób psychi-

oraz psychoterapii opartej na związku psycho-

cznych umożliwia zarówno interesujące badania

terapeutycznym. Ze względu na eklektyzm przed-

w tej dziedzinie, jak i może przyczynić się do

stawiony w jego pracach, ukazana w nich praktyka

pogłębionej analizy zagadnień związanych

psychoterapeutyczna jest dosyć osobista, przez co

z moralnością.

brak jest możliwości, by uprawiać ją dokładnie

Metabolizm informacyjny jest metafo-

określone

jako

oddzielny

system

w opisany sposób. Również dlatego nie można

rycznym określeniem utworzonym przez Kępiń-

więc mówić o Kępińskim jako o twórcy orygi-

skiego dla modelu przetwarzania informacji,

nalnej praktyki psychoterapeutycznej. Kokoszka

który został oparty na funkcjonowaniu i struktu-

zwraca jednak uwagę na poruszaną przez

rze komórki biologicznej (Kokoszka, 1996). Cho-

Kępińskiego problematykę psychologicznego

ciaż przez wielu owo określenie jest uważane za

przeżywania wartości oraz szczegółowych analiz

powód nazywania Kępińskiego mianem twórcy

tego tematu napisanych przez psychiatrę – uważa

oryginalnych teorii, to obecnie wraz z rozwojem

on, że są to prace pionierskie, które dostarczają

nauki jest ono raczej nadmiernie uogólnioną

podstaw do dalszych badań. Podkreśla również, że

metaforą (Jakubik, Masłowski, 1981). Jakubik

twórczość Kępińskiego wywarła długotrwały

(1981) podkreśla jednak, że owa metafora ma duże

wpływ na przeprowadzane badania naukowe

znaczenie dla twórczości popularnonaukowej

i sposób postępowania terapeutycznego w Kate-

Kępińskiego, ponieważ może przyczynić się do

drze Psychiatrii Collegium Medicum Uniwer-

lepszego zrozumienia przez czytelników pewnych

sytetu Jagiellońskiego.

zagadnień. Mimo dość krytycznej oceny metabolizmu informacyjnego przez Jakubika, Kokoszka (1996) podkreśla, że społeczność między-

40

PODSUMOWANIE Podsumowując,

wkład

Kępińskiego

narodowa przyjęła tą koncepcję znacznie lepiej.

w zrozumienie człowieka i choroby psychicznej

Tischner stwierdza z kolei, że metabolizm ener-

zauważalny jest właściwie w każdej płaszczyźnie

getyczny obejmuje koncepcje Freuda i nawet

jego działalności - zarówno jako praktyka

w pewien sposób je udoskonala (Kokoszka, 1996).

w zawodzie psychiatry i wykładowcy, jak i w jego

Psychoterapię określał Kępiński jako

twórczości literackiej. Kokoszka (1999) zaznacza,

spotkanie z drugim człowiekiem. Spotkaniu temu

że praktyka i teoria stanowiły dla Kępińskiego

towarzyszy atmosfera naturalna dla bliskiego

nierozerwalną całość. Lecząc chorych jego wkład

kontaktu (Kępiński, 1989). Jest to więc metoda

określić można jako najbardziej bezpośredni,

leczenia, która umożliwia pacjentom pogłębienie

a gdy praktyka ta, ze względu na chorobę stała się

refleksji emocjonalnej oraz intelektualne samo-

niemożliwa przekazał on swoją wiedzę w dziś tak

poznanie, dzięki czemu możliwe jest następnie

chętnie czytanych pozycjach (Maciuszek, 2015).

dokonanie zmian w przeżywaniu emocjonalnym

Wkład Kępińskiego w psychiatrię widać zarówno

w koncepcjach związanych z psychiatrią

LITERATURA CYTOWANA

aksjologiczną i metabolizmem energetyczno-

Jakubik, A., Masłowski, J. (1981). Antoni

informacyjnym, jak również w licznych propo-

Kępiński- Człowiek i Dzieło. Warszawa: Państwowy

zycjach, które nawet mimo braku określonej

Zakład Wydawnictw Lekarskich.

metodologii stały się inspiracją dla dalszych

Kępiński, A. (1989). Poznanie chorego.

badań. Tym, co wydaje się być niezwykle istotne,

Warszawa: Państwow y Zakład Wydawnictw

jest sposób, w jaki Kępiński ukazuje człowieka

Lekarskich.

i jego chorobę psychiczną. Sposób ten sam w sobie zdaje się prowadzić do lepszego zrozumienia przedstawianych zagadnień, nie tylko przez psychiatrów czy psychologów, ale i całe społeczeństwo. Osobę chorą psychicznie, stygmatyzowaną i postrzeganą często przez pryzmat

Kępiński, A. (2001a). Melancholia. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Kępiński, A. (2001b). Schizofrenia. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Kępiński, A. (2002). Rytm życia. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

diagnozy, Kępiński ukazuje ludziom zdrowym

Kokoszka, A. (1996). Rozumieć, aby leczyć

jako bliźniego (Jakubik, Masłowski, 1981). Za

i „podnosić na duchu”: psychoterapia według

Tischnerem stwierdzić więc można, że „Kępiński

Antoniego Kępińskiego. Kraków: Collegium

wciąż jest wśród nas obecny i wciąż «działa»”

Medicum UJ.

(Kokoszka, 1996, s.13).

Kokoszka, A. (1999). Jak pomagał i leczył profesor Antoni Kępiński. Kraków: Medycyna Praktyczna.

Maciuszek, J. (2015). Obraz człowieka w dziele Kępińskiego. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

41

JAK UŻYWANIE JĘZYKA OBCEGO ZMIENIA NASZE DECYZJE?

WSTĘP

Magdalena Wiśniewska

pokazują, że wiąże się ona ze zmianami w pro-

Badania nad dwu- i wielojęzycznością

cesach kognitywnych i architekturze mózgu.

Osoby dwujęzyczne osiągają lepsze, w stosunku do osób posługujących się jednym językiem, wyniki w zadaniach wymagających kontroli wykonawczej (Bialystok, 2011). Badacze donoszą (Keysar i in., 2012), że kolejną różnicą między osobami dwujęzycznymi, a jednojęzycznymi jest podejmowanie decyzji. Sugerują oni, że w wielu przypadkach zmiana języka z ojczystego na obcy niesie za

STRESZCZENIE

sobą zmianę decyzji. Czy naprawdę jest tak, że to

Jednymi z mniej oczywistych zjawisk, jakie

co wybierzemy, zależy w pewnej mierze od języka,

niesie ze sobą korzystanie z drugiego języka, są

którym się posługujemy? Celem artykułu jest

zmiany w decyzjach powiązanych z ryzykiem oraz

bliższe przyjrzenie się tej kwestii, ze szczególnym

w ocenach moralnych. Badania pokazują, że

uwzględnieniem wyborów powiązanych z ryzy-

udzielając odpowiedzi w języku obcym, oceniamy

kiem oraz takich, które angażują moralność.

ryzyko jako mniejsze (Keysar, Hayakawa, An, 2012,). Jedną z korzyści płynących z używania

42

JĘZYK OBCY, A RYZYKO

obcego języka jest zniesienie błędów poz-

Jedną z metod badawczych pozwalających

nawczych towarzyszących naszym osądom (Gao,

stwierdzić, jakie wybory podejmują ludzie

Zika, Rogers, Thierry, 2015; Keysar i in., 2012).

w obliczu hipotetycznego ryzyka, jest klasyczny

Używanie języka innego niż ojczysty sprawia

Paradygmat Azjatyckiej Choroby zaproponowany

również, że dokonujemy mniej radykalnych

przez Twersky’ego i Kannemana (1981). Zada-

osądów moralnych (Geipel, Hadjichristidis,

niem badanego jest wybrać jedną z dwóch

Surian, 2015), a nasze własne decyzje angażujące

strategii walki z panującą w kraju chorobą. Gdy

moralność są bardziej utylitarne, niż w przypadku

strategia leczenia jest przedstawiona w postaci

mówienia w języku rodzimym (Costa i in., 2014).

strat (np. „umrze 400 osób z 600”) znaczna

Badacze nie są zgodni co do źródeł mechanizmów

większość osób wybiera drugą opcję, która

stojących za tym fenomenem, za istotną uważa

sprawia wrażenie bardziej ryzykownej. Natomiast,

się jednak w tym przypadku redukcję procesów

gdy jawi się w postaci zysków (np. „200 z 600 osób

emocjonalnych (Puntoni, Langhe, Osselaer,

przeżyje”) znaczna większość zaznacza właśnie

2009), która miałaby pozwalać na dokonywanie

tę, pewną opcję. Ludzie mają więc tendencje do

bardziej racjonalnych decyzji. Istotne jest również

unikania ryzyka, gdy zdarzenie jest przed-

to, że najczęściej języka obcego uczymy się

stawione w kategorii zysków, a kiedy pojawia się

w kontekście szkolnym, gdzie emocjonalność jest

w opisie kategoria strat, zależność się odwraca

zredukowana. Istnieje możliwość, że wysoki

(Hayakawa i in., 2016). Inne przedstawienie tej

poziom umiejętności językowych oraz immersja

samej sytuacji jest więc w stanie zmienić nasze

z kulturą w której drugi język występuje, znacznie

wybory, a zjawisko to nazywamy efektem ram

niwelują efekt (Čavar, Tytus, 2018).

odniesienia (Kanneman, Twersky, 1981).

Badania z udziałem osób dwujęzycznych

JĘZYK OBCY, A MORALNOŚĆ

pokazują, że asymetria decyzyjna znika, kiedy

Badania pokazują, że język, którego

tego typu zadanie rozwiązywane jest w języku

używamy ma również wpływ na decyzje

obcym. (Keysar i in., 2012). Wówczas zbliżona

podejmowane w dylematach moralnych (Costa

liczba badanych wybiera opcję pewną, niezależnie

i in., 2014; Geipel, Hadjichristidis, Surian, 2015).

od sposobu przedstawienia problemu. Efekt ten

W obu eksperymentach badacze posłużyli się

został sprawdzony na różnych parach języków

klasycznym dylematem wagonika, zapropo-

i w każdej z badanych grup zależność wystąpiła,

nowanym przez brytyjską filozofkę Philippę Foot

a więc fenomen ten jest globalny, niezależny od

(1967) oraz jego zmodyfikowaną wersją. W pod-

kombinacji języków. Przetwarzanie informacji

stawowej postaci dylematu, wagon kolejki pędzi

w drugim języku sprawia, że w sytuacjach ryzyka

niekontrolowany na piątkę ludzi przywiązanych

nasze decyzje są bardziej racjonalnie, nie ulegamy

do torów. Istnieje jednak możliwość użycia

efektowi ram odniesienia. Badanie przepro-

zwrotnicy i przekierowania kolejki na drugi tor, na

wadzone przez Coste i współpracowników (2014;

którym znajduje się jedna osoba. Osoba badana

za: Hayakawa i in., 2016) pokazuje, że ryzyko jawi

ma więc za zadanie określić, czy w takiej sytuacji

nam się jako mniejsze, kiedy oceniamy je w języku

użyłaby zwrotnicy czy też nie. Zmodyfikowany

obcym. Badani odpowiadający w drugim języku

wariant różni się tym, że zamiast możliwości

uznawali działania, takie jak hazard albo latanie

użycia zwrotnicy, osoba badana ma zadecydować

samolotem za mniej ryzykowne i przynoszące

czy zepchnąć z kładki znajdującej się nad torami

więcej korzyści, niż ludzie odpowiadający

otyłą osobę, ratując tym samym pięcioro ludzi.

w swoim rodzimym języku.

W pierwszej wersji eksperymentu myślowego

Inne ciekawe zjawisko związane z uży-

wyniki nie różniły się — tyle samo badanych było

waniem języka obcego to zanik efektu znanego

skłonnych użyć zwrotnicy, aby uratować więcej

pod angielską nazwą „hot hand fallacy” (Gao i in.,

osób, bez względu na język, w którym zaprezen-

2015). Fenomen „gorącej ręki” polega na przece-

towany był problem. Kiedy jednak dylemat

nianiu szansy na wygraną w momencie dobrej

dotyczył grubszej osoby będącej na kładce,

passy, czyli na przykład kilku wygranych pod rząd

istotnie większa liczba badanych odpowiada-

zakładów hazardowych. Badacze sprawdzili, jak

jących w drugim języku zdecydowała się na

pozytywna i negatywna informacja zwrotna

zrzucenie jej i uratowanie życia pięciu osobom.

w języku rodzimym lub obcym, wpływają na

Użycie drugiego języka skutkuje bardziej

podejmowane decyzje podczas hazardowej

utylitarnymi decyzjami (Costa i in., 2014), a więc

manipulacji komputerowej. Okazało się, że

korzyści wynikające z zachowania pięciu istnień

pozytywna informacja zwrotna po wygranych,

jawią się jako większe, niż straty wiążące się

potęgowała przyjmowanie bardziej ryzykownych

z przyczynieniem się do śmierci jednej osoby.

zakładów, ale tylko w języku ojczystym. Osoby

Podobnie jak w przypadku decyzji związanych

podejmujące decyzje hazardowe w języku obcym

z ryzykiem, zależność została potwierdzona dla

w ybierały wolniej, a pozytywne informacje

różnych połączeń języków ojczystych i obcych.

zwrotne nie wpływały na ich decyzje. Tym samym

Inne badanie (Geipel, Hadjichristidis, Surian,

unikały opisanego wcześniej błędu poznawczego.

2015) pokazało, że osoby dwujęzyczne dokonują mniej surowych ocen zachowań uważanych za powszechnie niemoralne oraz są ich mniej pewne

43

w przypadku udzielania odpowiedzi w języku

osądzania moralnego mogą mieć miejsce dwa

drugim w stosunku do odpowiedzi w języku

procesy poznawcze, którym towarzyszą częściowo

pierwszym. Badacze sugerują, że używając języka

rozłączne podłoża neuronalne (Green, Sommer-

obcego jesteśmy bardziej skłonni do naginania

ville, Nystrom, Darley, Cohen, 2001). Pierwszy

albo łamania norm społecznych, ponieważ ich

system odpowiada za decyzje emocjonalne

nauka przebiega w języku rodzimym. Ponadto

i intuicyjne, działa bezwysiłkowo, natomiast

pojedyncze obraźliwe słowa objęte społecznym

druga ścieżka wymaga większych nakładów

tabu wywołują większą autonomiczną reakcję

poznawczych, jest wysiłkowa i bardziej czaso-

w momencie kiedy są wypowiedziane w języku

chłonna. Decyzje będące wynikiem tylko

ojczystym, w porównaniu do obcego (Harris,

pobieżnej analizy sytuacji są związane z pier-

Ayçíçeğí, Gleason, 2003). W tym samym badaniu

wszym, intuicyjnym systemem, natomiast te

wykazano również, że reprymendy znane z dzie-

dokładniej przeanalizowane wynikają z dzia-

ciństwa wywołują wysoką autonomiczną reakcję

łalności drugiej ścieżki. Hipoteza redukcji emocji

tylko jeśli są wypowiadane w języku rodzimym.

podczas moralnych osądów w drugim języku

Do pomiaru badacze użyli reakcji skórno-

zakłada więc, że podczas decydowania przeważają

galwanicznej, która jest uważana za fizjologiczną

procesy wyższego rzędu – kontrolowalne i nie-

oznakę przeżywania emocji. Uzyskane rezultaty

zależne od emocji. Warto tutaj podkreślić, że

w ynikają według autorów z tego, że nauka

kontekst nabycia języka ojczystego jest emo-

pierwszego języka w dzieciństwie przebiega

cjonalny, natomiast drugiego języka uczy się

w środowisku naturalnym, wiąże się z większymi

najczęściej w warunkach szkolnych, mniej

emocjami.

emocjonalnych (Hayakawa i in., 2016).

Być może wyniki te wyjaśniają,

dlaczego wiele osób dwujęzycznych z łatwością

Obecnie między naukowcami, zajmują-

przeklina i używa słów nieakceptowanych

cymi się tematem rozbieżności decyzji w zale-

społecznie, podczas mówienia w języku obcym.

żności od użytego języka, trwa dyskusja, której celem jest ustalenie tego, w jakim stopniu poziom

MOŻLIWE WYJAŚNIENIA

znajomości języka oraz zanurzenie w kulturę obcą

Zjawisko podejmowania rozbieżnych

niwelują efekt. Čavar i Tytus (2018) wykazały, że

decyzji w języku ojczystym i obcym znajduje

u badanych, którzy wyemigrowali do kraju, gdzie

powszechne potwierdzenie w eksperymentach,

używany jest ich drugi język, a ich umiejętności

jednak badacze nie zawsze są zgodni co do

w posługiwaniu się nim były wysokie, zależność

przyczyn i mechanizmów leżących u podłoża tego

została zredukowana. Nie ma jednak powszechnej

fenomenu. Keysar i współpracownicy (2012)

zgody naukowców na to, że wysokie kompetencje

twierdzą, że używanie języka obcego zwiększa

w drugim języku oraz obcowanie z kulturą kraju,

psychologiczny dystans, przez co jesteśmy zdolni

w którym jest on używany, niwelują rozbieżności

do podejmowania bardziej racjonalnych decyzji.

decyzyjne (Białek, Fugelsang, 2018).

Najbardziej rozpowszechniona jest jednak hipoteza zakładająca, że u źródła efektu leży redukcja procesów emocjonalnych (Costa i in., 2014;

44

Puntoni, Langhe, Osselaer, 2009).

PODSUMOWANIE Osoby czynnie posługujące się drugim językiem często raportują, że podczas jego

Dwusystemowa teoria moralności propagowana

używania zauważają różnicę w swoim zacho-

przez Greene’a (2004) zakłada, że podczas

waniu (Grosjean, 2010). Być może jedną z przy-

czyn wspomnianej subiektywnej różnicy są opisa-

judgment: The role of emotions and norms. PloS

ne w tym artykule rozbieżności w decyzjach. Bez

one, 10(7), e0131529.

wątpienia efekt ten wymaga dalszej eksploracji

Greene, J. D., Sommerville, R. B., Nystrom,

naukowej, a pełne zrozumienie stojących za nim

L. E., Darley, J. M., Cohen, J. D. (2001). An fMRI

mechanizmów

investigation of emotional engagement in moral

zdaje

się

być

kluczowe

w dzisiejszych czasach, ponieważ znaczna część społeczeństwa jest dwu- i wielojęzyczna.

judgment. Science, 293(5537), 2105–2108.

Greene, J. D., Nystrom, L. E., Engell, A. D., Darley, J. M., Cohen, J. D. (2004). The neural bases

LITERATURA CYTOWANA

of cognitive conflict and control in moral

Białek, M., Fugelsang, J. (2018). No evidence for decreased foreign language effect in highly proficient

and

acculturated

bilinguals:

judgment. Neuron, 44(2), 389–400.

Grosjean, F. (2010). Bilingual. Harvard university press, (121–133).

a commen-tary on Čavar and Tytus (2018).

Harris, C. L., Ayçíçeğí, A., Gleason, J. B.

Journal of Multilingual and Multicultural De-

(2003). Taboo words and reprimands elicit greater

velopment, 1–8.

autonomic reactivity in a first language than in a

Bialystok, E. (2011). Reshaping the mind: the benefits of bilingualism. Canadian Journal of Experimental Psychology/Revue canadienne de psychologie expérimentale, 65(4), 229.

judgement and foreign language effect: when the foreign language becomes the second language. of

multilingual

and

561–579.

Hayakawa, S., Costa, A., Foucart, A., Keysar, B. (2016). Using a foreign language

Čavar, F., Tytus, A. E. (2018). Moral

Journal

second language. Applied Psycholinguistics, 24(4),

multicultural

development, 39(1), 17–28.

changes our choices. Trends in Cognitive Sciences, 20(11), 791–793.

Keysar, B., Hayakawa, S. L., An, S. G. (2012). The foreign-language effect: Thinking in a foreign

Costa, A., Foucart, A., Hayakawa,

tongue

reduces

decision

biases.

Psychological science, 23(6), 661–668.

S., Aparici, M., Apesteguia, J., Heafner, J., Keysar,

Puntoni, S., De Langhe, B., Van Osselaer,

B. (2014). Your morals depend on language. PloS

S. M. (2008). Bilingualism and the emotional

one, 9(4), e94842.

intensity of advertising language. Journal of

Gao, S., Zika, O., Rogers, R. D., Thierry, G. (2015). Second language feedback abolishes the “hot hand” effect during even-probability gambling. Journal of Neuroscience, 35(15), 5983–5989.

consumer research, 35(6), 1012–1025.

Tversky, A., Kahneman, D. (1981). The framing of decisions and the psychology of choice. Science, 211(4481), 453–458.

Foot, P. (1967). The problem of abortion and the doctrine of double effect. Oxford Review, 5, 5-15.

Geipel, J., Hadjichristidis, C., Surian, L. (2015). How foreign language shapes moral judgment.

Journal

of

Experimental

Social

Psychology, 59, 8–17.

Geipel, J., Hadjichristidis, C., Surian, L. (2015). The foreign language effect on moral

45

DLACZEGO NIE PAMIĘTAMY JAK BYŁO NAPRAWDĘ?

O ZJAWISKU FAŁSZYWYCH WSPOMNIEŃ I CZYNNIKACH, KTÓRE NA NIE WPŁYWAJĄ

WSTĘP

Agnieszka Urbańska

Dzięki pamięci jesteśmy w stanie odtworzyć je

Każdego dnia doświadczamy zdarzeń, które stają się częścią naszej osobistej historii.

w umyśle, wyciągnąć z nich wnioski, a także uczyć się na błędach. Można powiedzieć, że wspomnienia mówią trochę o tym kim jesteśmy, pozwalają nam zdefiniować własną tożsamość.

Dzięki nim wiemy, jakie relacje łączą nas z konkretnymi osobami. Pamięć wywiera więc ogromny wpływ na funkcjonowanie człowieka. Według najprostszych definicji jest ona określana jako zdolność do nabywania, przechowywania, a następnie wykorzystania określonych informacji (Nęcka, Orzechowski, Szymura, 2013).

Często nie doceniamy jednak roli pamięci, gdyż jej prawidłowe funkcjonowanie wydaje nam się oczywiste. A co jeśli nie wszystkie nasze wspomnienia są tak prawdziwe, jak nam się wydaje?

Jeśli to co pamiętamy, to nie tylko rzetelne odwzorowanie rzeczywistości, ale też informacje dodane przez nas samych? Gdzie leży granica między rzeczywistością, a fikcją? Artykuł ten dotyczyć będzie zjawiska fałszywych wspomnień oraz

STRESZCZENIE

46

czynników, które wpływają na ich powstawanie.

Fałszywe wspomnienia to włączenie do

Fałszywe wspomnienie to włączenie do

pamięci zdarzenia, które w rzeczywistości nie

pamięci zdarzenia, które w rzeczywistości nie

miało miejsca lub miało inny przebieg niż

miało miejsca lub miało inny przebieg niż

zapamiętaliśmy. Czynniki takie jak: sprawność

zapamiętaliśmy. Charakteryzuje się tym, że osoby

pamięci roboczej i uwagi, wcześniejsza wiedza,

posiadającej takie wspomnienie są przekonane

wyobraźnia czy wiek mogą wpływać na pow-

o jego autentyczności (Nęcka i in., 2013). Pamięć

stawanie fałszywych wspomnień. Pomagają one

fałszywych wspomnień to „paradygmat bada-

uzupełnić niekompletny obraz zdarzenia

wczy, polegający na indukowanym przez badacza

pozostający w pamięci lub mogą spowodować

włączaniu fałszywych informacji do prawdziwych

przeinaczenie zdarzenia faktycznego. Jednak do

zapisów pamięciowych” (Nęcka i in., 2013, str.

prawidłowej pracy systemu poznawczego

644). Hyman (1999) stwierdza, iż stworzenie fał-

niezbędna jest selekcja informacji, która umo-

szywego wspomnienia możliwe jest wówczas, gdy

żliwia wydajne działanie. Wiąże się to ze sto-

fikcyjna sytuacja mogła mieć miejsce. Prawdo-

sowaniem w myśleniu pewnych uproszczeń,

podobieństwo, że dana historia się wydarzyła

mogących prowadzić do powstania fałszywego

rośnie, gdy jest ona dopasowana do wiedzy osoby

wspomnienia.

badanej i jej schematów poznawczych.

BADANIA W PARADYGMACIE LIST SŁÓW SKOJARZONYCH (DEESE, 1959)

niejszych przypomnień, mają charakter konstruktywny. Oznacza to, iż podczas każdego kolejnego

W pamięci semantycznej (zawierającej

wydobycia z pamięci ulegają zmianom i włączane

zorganizowaną wiedzę o symbolach werbalnych

są do zawartości pamięci (Jagodzińska, 2001).

i ich znaczeniu) zjawisko fałszywych wspomnień

Taka koncepcja podkreśla rolę pamięci roboczej

odkrył Deese (1959), stosując paradygmat list

i uwagi (odpowiedzialnych za bieżące przetwa-

słów skojarzonych. Podejście to zostało następnie

rzanie informacji) w tworzeniu się fałszywych

zmodyfikowane przez McDermotta i Roedigera

wspomnień (Maciaszek, 2015). Pamięć robocza

(1995). Narzędzie stworzono do pomiaru siły oraz

posiada ograniczone zdolności do przetwarzania

częstotliwości występowania fenomenu fałszy-

informacji, przez co musi hamować bodźce

wych wspomnień (Maciaszek, 2015). Badanie

nieistotne względem zadania, a podtrzymywać

polega na prezentacji listy słów powiązanych

aktywację

semantycznie (znaczeniowo) z pojęciem kryty-

rozwiązania (Orzechowski, 2012). Jednostka może

cznym, które nie znajduje się na liście. Po prezen-

więc wybrać odpowiedni do warunków zadania

tacji następuje test pamięci, podczas którego

poziom przetwarzania informacji. Strategia

oczekuje się, że osoba badana wymieni nie tylko

refleksyjna przetwarzania i zapamiętywania

słowa faktycznie obecne na liście, ale także słowa

informacji wiąże się z wysoką aktywnością

krytyczne. Test pamięci polegać może na swobo-

procesów kontrolnych i dokładnym przetwarza-

dnym odtwarzaniu (osoba badana proszona jest

niem danych. Powoduje to obciążenie systemu

o przypomnienie sobie jak największej liczby słów

poznawczego i zmniejsza podatność na wpływy

z listy) lub może mieć postać testu rozpoznania

zewnętrzne. Natomiast strategia impulsywna,

(osoba badana dostaje listę ze słowami z której

wiąże się z niską aktywnością procesów kontro-

wybrać ma tylko te, które były jej wcześniej

lnych. Informacje przetwarzane są mniej dok-

prezentowane). Jako wskaźnik fałszywych wspo-

ładnie niż w przypadku strategii refleksyjnej.

mnień najczęściej brana jest pod uwagę liczba

Strategię impulsywną cechuje szybkość i bezwy-

pojęć krytycznych „odpamiętanych” przez ucze-

siłkowość, które przyczyniają się do wysokiego

stnika badania (Deese, 1959).

poziomu inercji (Maciuszek, 2012).

informacji

ważnych

dla

jego

Maciaszek (2015) przeprowadziła badania

UWAGA I PAMIĘĆ ROBOCZA A POWSTAWANIE

na temat związku sprawności funkcjonowania

FAŁSZYWYCH WSPOMNIEŃ

pamięci roboczej i powstawania fałszywych

Pamięć robocza krótkotrwale przechowuje

wspomnień. W swojej pracy wykorzystała kla-

informacje i kontroluje bieżący przebieg prze-

syczny paradygmat słów skojarzonych DRM

twarzania danych za pomocą centralnego sys-

(Deese, 1959). Sprawność pamięci roboczej wyra-

temu wykonawczego, pełni więc istotną rolę

żała się w doborze odpowiedniej strategii decy-

w poznawczym funkcjonowaniu człowieka (Nęcka

zyjnej, a więc sposobu przetwarzania informacji

i in., 2013; Orzechowski, 2012). Choć poglądy

potrzebnych do wykonania zadania. To właśnie

badaczy pamięci na temat tego, co pełni decy-

wybór odpowiedniej strategii miał kluczowe

dującą rolę w genezie fałszywych wspomnień są

znaczenie dla powstawania fałszywych wspo-

różne, to poczyniono pewne ogólne założenia. Po

mnień. Stosowanie impulsywnej strategii wiązało

pierwsze, procesy pamięciowe podczas zapi-

się z większą liczbą fałszywych alarmów i kró-

sywania śladu pamięciowego, a także jego póź-

tszym czasem reakcji – co korelowało ze

47

wzrostem liczby fałszy w ych przypomnień.

działań w danym kontekście. Jedną z jego podsta-

Natomiast stosowanie strategii refleksyjnej

wow ych funkcji jest pomoc w rozumieniu

pozwalało przewidywać mniejszą liczbę fał-

i pamiętaniu zdarzeń. W skrypcie zawarte są

szywych przypomnień, a także większą ilość

informacje o najczęściej występujących osobach,

błędów ominięcia. Strategia w badaniu Maciaszek

obiektach i okolicznościach charakterystycznych

(2015) zdefiniowana została jako dynamiczna

dla konkretnego zdarzenia (Wojciszke, 2011).

charakterystyka zależna od sytuacji (w zależności

Właściwe dla badań nad zniekształceniami

od otoczenia, człowiek może wybrać określoną

pamięci jest podejście konstrukcyjne, przedsta-

strategię). Jak podaje Lindsay (2014; za:

wione przez Fredericka Barletta w 1932 roku.

Maciaszek, 2015) strategia sytuacyjna to pewna

Definiuje ono pamięć jako system konstrukcyjny.

tendencja systemu poznawczego do reagowania

Oznacza to, że zapamiętane informacje składają

w konkretny sposób. Osoby impulsywne prze-

się z faktów, ale także w części z wiedzy i doświad-

twarzają informacje bardziej pobieżnie niż osoby

czeń jednostki (Olszewska, 2007). Badania prowa-

refleksyjne. Jest to związane z tym, że u osób

dzone w tym nurcie potwierdzają założenia

refleksyjnych kodowanie informacji ma charakter

koncepcji. W jednym z badań dzieci oglądały

bardziej analityczny i dokładny, przez co czas

przedstawienie z udziałem klauna, który bawił się

reakcji jest dłuższy, a błędy ominięcia częstsze

jakąś znaną rzeczą w nowy, odmienny sposób.

(Craik, Lokckhart, 1972). Podsumowując otrzy-

Następnie dzieci z grupy eksperymentalnej

mane wyniki, można stwierdzić, że adaptacyjność

pytano o to, co jeszcze można zrobić z przed-

strategii jest zależna od wymagań sytuacji.

miotem zaprezentowanym w przedstawieniu.

Istnieją okoliczności narzucające wysoki stopień

Dzieci z grupy kontrolnej nie były o to pytane.

poprawności, gdyż koszty popełnienia błędu są

Autorzy badania zakładali, że spekulacje na temat

wysokie np. zeznania świadka w sądzie. W tym

możliwych zastosowań danego obiektu spowod-

przypadku strategia refleksyjna prawdopodobnie

ują u grupy eksperymentalnej wytworzenie

okaże się bardziej adaptacyjna. Są też sytuacje,

codziennych skojarzeń np. szczoteczka służy do

gdy tak wysoka poprawność nie jest konieczna np.

mycia zębów. Z tego powodu przewidywano, że

podczas opowiadania zabawnej historii. Wówczas

dzieci z grupy eksperymentalnej, pytane o to, co

bardziej adaptacyjna może okazać się strategia

klaun robił z daną rzeczą, będą odpamiętywać

impulsywna. Sprawność funkcji pamięci roboczej

więcej fałszywych (choć wysoce prawdopodo-

odpowiedzialnych za przyjęcie strategii odpowie-

bnych) sposobów zastosowania przedmiotu

dniej do wymagań sytuacji ma istotne znaczenie

w przedstawieniu. Predykcje autorów okazały się

w genezie fałszywych wspomnień.

słuszne. Po 5 do 6 miesięcznej przerwie dzieci z grupy eksperymentalnej tworzyły więcej

WPŁYW WIEDZY I WYOBRAŹNI NA

fałszywych, choć wysoce prawdopodobnych

POWSTAWANIE FAŁSZYWYCH WSPOMNIEŃ

przypomnień niż dzieci z grupy kontrolnej

EFEKT SCHEMATU

(Schreiber, Wentura, Bilsky, 2001). Powstawanie

Schematy społeczne definiowane są jako pamięciowe organizacje wcześniejszych doś-

rzeczywistych informacji w struktury pamięci, ale

wiadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, obiektów

wpły wa na nie także wcześniejsza wiedza

lub osób. Skrypt jest schematem, który opisuje

i posiadane schematy.

umysłową reprezentację sekwencji zdarzeń czy

48

wspomnienia polega więc nie tylko na włączaniu

WYOBRAŹNIA Badania wskazują, że na powstawanie

czytanie go w tym czasie i zapamiętanie jak największej ilości informacji o opisanym w nim

fałszywych wspomnień ma wpływ także wyo-

mieście X. Następnie sprawdzano znajomość

braźnia. Hyman i Pentland (1996) przeprowadzili

tekstu i do dalszej części eksperymentu przeszły

eksperyment, którego celem była implementacja

osoby, które prawidłowo odpowiedziały na

fałszywego zdarzenia osobom badanym. Zasu-

pytania z nim związane. Po krótkiej przerwie

gerowane zdarzenie miało pochodzić z ich

badani czytali drugi tekst, dotyczący życia kobiety

dzieciństwa. W trzech różnych sesjach proszono

mieszkającej w mieście X. Połowa z nich

osoby badane o wizualizację tego wspomnienia.

otrzymała instrukcję wyobrażeniową, a druga

Podczas pierwszej próby wizualizacji, żaden

połowa – pojęciową (osoby te miały przeczytać ją

z badanych nie pamiętał rzekomego wydarzenia

jak najszybciej, wymawiając słowa szeptem, by

z dzieciństwa, jednak w trakcie trzeciej próby aż

uniknąć wizualizacji). Następnie badani odpo-

25 osób stwierdzało, że dobrze pamięta to

wiadali na pytania dotyczące tekstu drugiego, ale

zdarzenie. Badanie dowodzi, jak silny wpływ na

udzielenie odpowiedzi na część z nich wymagało

powstawanie fałszywych wspomnień mają kolej-

wnioskowania w oparciu o tekst pierwszy. Pros-

ne wyobrażenia o konkretnych zdarzeniach.

zono jednak, aby korzystali jedynie z informacji

Inne badania nad efektem implementacji

zapamiętanych z tekstu drugiego. Wprowadzono

fałszywego wspomnienia również wykazały

dwa warunki odpamiętywania: przypominanie

znaczący wpływ wyobrażeń na pamięć osób bada-

(zadania otwarte) i rozpoznawanie (zadania zam-

nych (Loftus, Pickrell, 1995). Uczestnicy dostawali

knięte). Okazało się, że podczas przypominania

do dyspozycji cztery historyjki opisujące jakieś

w warunku pojęciowym, osoby badane popełniały

w ydarzenie. Poinformowano ich, że są to

mniej błędów wynikających z wykorzystywania

rzeczywiste zdarzenia z ich dzieciństwa potwier-

wcześniejszej wiedzy, niż w warunku wyobra-

dzone przez ich rodziny. Faktycznie skonsulto-

żeniowym. Wyobraźnia zwiększała więc liczbę

wano się z rodzinami osób badanych, jednak tylko

fałszywych wspomnień w porównaniu do warun-

trzy z czterech historii wydarzyły się naprawdę.

ku, w którym nie posługiwano się wizualizacją.

Osoby badane proszone były o napisanie tych

Badania jednoznacznie wskazują, że wyobraźnia

elementów, które pamiętają z danego wydarzenia.

wpływa na tworzenie fałszywych wspomnień.

Uzyskane wyniki pokazały, iż jedna na cztery osoby deklarowała, że pamięta zdarzenie, które jej

WIEK A POWSTAWANIE FAŁSZYWYCH

się nie przydarzyło i relacjonowała szczegóły jego

WSPOMNIEŃ

przebiegu. Można przypuszczać, że badani, którzy

Schacter (2003) zauważa, że ludzie starsi

stwierdzali, iż pamiętają nierzeczywiste zdarze-

stają się z czasem szczególnie podatni na błędne

nie starali się je zobrazować w swoim umyśle, co

rozpoznania. Jedną z prawdopodobnych przyczyn

miało wpływ na wytworzenie fałszywego wspo-

może być to, że ludzie starsi przypominając sobie

mnienia i przekonania, że faktycznie miało ono

szczegóły, męczą się bardziej niż ludzie młodsi

miejsce w ich dzieciństwie.

przez co chętniej korzystają z ogólnej wiedzy na

Kolejne badania przeprowadziła Olsze-

temat rzeczy czy zjawisk. Takie zachowanie

wska (2007). Grupa eksperymentalna dostała na

zwiększa szanse pojawienia się błędnych

okres jednego tygodnia tekst do zapoznania się

atrybucji. Ludzi starszych cechuje często także

z nim w domu. Badani proszeni byli o wielokrotne

niskie oczekiwanie względem przypomnienia

49

sobie szczegółowych informacji przeszłych

dotyczących zaimplementowanych wspomnień

doświadczeń. Larry Jacob przestrzega, że brak

wydarzeń, które nie zaszły w rzeczywistości

oczekiwań wobec własnej pamięci u osób

(Loftus, Pickrell, 1995).

starszych jest wykorzystywany m.in. przez

Choć badacze dalecy są jeszcze od

oszustów (Schacter, 2003), którzy dzwonią do

wyznaczenia konkretnych przyczyn zjawiska

seniorów, by uzyskać ich dane personalne.

tworzenia się fałszywych wspomnień, to wykryto

Następnego dnia dzwonią ponownie, by spra-

pewne czynniki wpływające na ich powstawanie,

wdzić czy dana osoba pamięta rozmowę z dnia

co potwierdzają przytoczone w artykule badania.

poprzedniego. Jeśli nie, istniała duża szansa, że

Do czynników tych należą między innymi:

gdy podadzą jakąś nieprawdziwą historię (np.

sprawność funkcjonowania pamięci roboczej

o tym, że wysłała czek na 1000 dolarów i musi

i uwagi, wcześniejsza wiedza, wyobraźnia czy

dopłacić jeszcze 600), to osoba starsza uwierzy

wiek. Badania przytoczone w niniejszej

w nią, gdyż nie ma oczekiwań dotyczących tego, iż

pracy w jednoznacznie wskazują, iż nie zawsze

zapamiętałaby taką sytuację i by uniknąć

jesteśmy w stanie wiernie odtworzyć z pamięci

kłopotów, wyśle pieniądze na konto oszustów.

rzeczywiste wydarzenia. Ponadto subiektywna pewność osoby, co do prawdziwości zdarzeń nie

PODSUMOWANIE Zniekształcenia pamięci są nieuchronnym

mnień od fałszy w ych. Wykrycie czynników

elementem pracy systemu poznawczego, jednak

wpły wających na powstawanie błędnych

należy je uznać za efekt uboczny jego adapta-

wspomnień może pomóc w opracowaniu metod

cyjnego działania. To, co my uważamy za błędy,

redukujących ich ilość. W naszym życiu mamy do

może mieć przystosowawczy charakter dla

czynienia z sytuacjami, które wymagają wyso-

funkcjonowania systemu poznawczego. Ewolu-

kiego stopnia poprawności, gdyż popełnienie

cyjnie selekcja informacji przez struktury pozna-

błędu wiąże się z wysokimi kosztami i może

wcze jest niezbędna do jego prawidłowej pracy,

prowadzić do fatalnych skutków (np. Prze-

umożliwia bowiem jego wydajne działanie, dzięki

słuchanie świadka naocznego i niesprawiedliwy

ekonomii poznawczej, polegającej na minimali-

wyrok sądu). Są także sytuacje, gdy popełnienie

zacji wysiłku i czasu potrzebnego do przetwo-

błędu nie jest tak kosztowne, a wysoki stopień

rzenia informacji. Taki sposób funkcjonowania

poprawności i dokładność nie są wymagane (np.

wiąże się jednak ze stosowaniem pewnych

opowiadanie żartu znajomym). Należy pamiętać,

uproszczeń w myśleniu lub niedokładnym prze-

że dla prawidłowego funkcjonowania systemu

twarzaniem informacji. Z jednej strony fałszywe

poznawczego konieczne są pewne uproszczenia.

wspomnienia pomagają nam uzupełnić nie-

Możemy jednak starać się zmniejszać ich liczbę

kompletny obraz zdarzenia, który zostaje

w sytuacjach, gdy jest to potrzebne.

w naszej pamięci. Z drugiej strony, może to powodować przeinaczenie pierwotnego sensu sytuacji, która rzeczywiście miała miejsce. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż posiadanie pewności co do prawdziwości fałszywego wspomnienia jest wysoka (Hyman, Pentland, 1996). Osoby badane potrafią nawet podawać więcej szczegółów

50

pozwala na odróżnienie autentycznych wspo-

LITERATURA CYTOWANA

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura,

Craik, F. I. M., Lockhart, R. S. (1972). Levels

B. (2013). Psychologia poznawcza. Warszawa:

of processing: A framework for memory research.

Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii

Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior,

Społecznej Academica.

Niedźwieńska, A. (2004). Poznawcze me-

11(6), 671–684.

Deese, J. (1959). On the predictions of occurrence of particular verbal intrusions in immediate recall. Journal of Experimental

chanizmy zniekształceń w pamięci zdarzeń. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Olszewska, J. (2007). Wiedza i wyobraźnia a zjawisko fałszywej pamięci. Roczniki psycho-

Psychology. 58(1), 17–22.

Hyman, I., Pentland, J. (1996). The role of

logiczne. 10(2), 75–88.

mental imagery in the creation of false childhood

Orzechowski, J. (2012). Magiczna liczba

memories. Journal of memory and language. 35,

jeden, czyli co jeszcze zmieści się w pamięci roboczej.

101–117.

Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloński.

Jagodzińska, M. (2001). Psychologia

Schacter, D. L. (2003). Siedem grzechów pamięci: jak zapominamy i zapamiętujemy.

pamięci. Warszawa: Helion.

Lindsay, D. S. (2014). Remembering.

Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Schreiber, N., Wentura, D., Bilsky,

Abingdon: Taylor and Francis.

Loftus, E. F., Pickrell, J. E. (1995). The

W. (2001). “What else could he have done?”

formation of false memories. Psychiatric Annals.

Creating false answers in child witnesses by

25(12), 720–725.

inviting

Maciaszek,

P.

(2013).

Fałszy we

wspomnienia: jak to się dzieje, że umysł pamięta coś, czego nie było. Przegląd Filozoficzny: Nowa

speculation.

Journal

of

Applied

Psychology. 86(3), 525–532.

Wojciszke, B. (2011). Psychologia społeczna.

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Seria. 86(2), 305–322.

Maciaszek, P. (2015). Wpływ sprawności funkcjonowania

pamięci

roboczej

na

powstawanie fałszywych wspomnień. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Psychologica. (19), 63–78.

Maciuszek, J. (2012). Automatyzmy i bezrefleksyjność w kontekście wpływu społecznego.

Warszawa: PWN. McDermott, K. B., Roediger, H. R. (1995).

Creating false memories: Remembering words not presented in lists. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition.

21(4), 803–814.

Miyake A. , Shah P. (1999). Models of Working Memory: Mechanisms of Active Maintenance and Executive Control. New York: Cambridge University Press.

51

NASZE ZABRUDZONE WSPOMNIENIA Hanna Krawczyńska

WSTĘP Uważasz, że masz dobrą pamięć? Badania tymczasem wskazują, że gdy chodzi o procesy pamięciowe, błędy nie są dla nas rzadkością (por.

Kleider, Pezdek, Goldinger, Kirk, 2008). Modyfikacje pamięci, usuwanie niechcianych oraz dodawanie pożądanych wspomnień mogą brzmieć zagadkowo, ale są częścią naszej codzienności.

PAMIĘĆ O CZYMŚ, CO SIĘ NIE ZDARZYŁO Angielski powieściopisarz Julian Barnes zauważa: „[…] to, co pozostaje w pamięci, nie zawsze jest równoznaczne z tym, czego człowiek był świadkiem” (Barnes, 2012, s. 9), cytat ten dobrze oddaje potoczną intuicję, której refleksy widzimy w codziennym życiu: pomimo możliwości pamięci, każdego dnia nasze wspomnienia ulegają zniekształceniom.

Szwajcarski psycholog Jean Piaget (1999) opisał jedno ze swoich pierwszych wspomnień: gdy miał zaledwie dwa lata jego niania uratowała

STRESZCZENIE Pamięć nie jest pojedynczą funkcją, lecz zespołem układów. Ma przewagę nad najlepszymi komputerami, które działają w sekwencyjny sposób, podczas gdy nasz mózg ma zdolność do równoległego przetwarzania informacji. Dzięki temu w tym samym czasie w wielu miejscach naszego umysłu mogą zachodzić różne procesy, choć mimo to nasza pamięć często nas zawodzi.

Artykuł opisuje, czym są fałszywe wspomnienia oraz w jaki sposób powstają. Bazuje na badaniach Elizabeth Loftus, którą ze względu na doświadczenie w zakresie badania fałszywych śladów pamięciowych można nazwać „hakerem wspomnień”. Opisane w artykule badania dotyczą tego, jak objawia się zjawisko fałszywych wspomnień.

Artykuł przedstawia nie tylko genezę, ale również pozytywne oraz negatywne konsekwencje występowania fałszywych wspomnień dla życia jednostki oraz jej środowiska.

52

go przed porywaczem. Okazało się jednak, że wspomnienie to nie było prawdziwe, czego dowiedział się, mając piętnaście lat. Niania wymyśliła tę historię, aby otrzymać od rodziców Piageta nagrodę za ten odważny czyn. Mimo iż porwanie nigdy się nie wydarzyło, jego wspomnienie było żywe, a Piaget dokładnie opisywał zapamiętane obrazy dotyczące tego wydarzenia. Przedstawiony przypadek dotyczy fałszywego wspomnienia. Mówiąc precyzyjniej, fałszywe wspomnienia są to przywołane z pamięci treści sprawiające wrażenie realnych wspomnień. Nie są one jednak oparte na rzeczywistych zdarzeniach z naszego życia. Elizabeth Loftus (2003) podkreśla plastyczność pamięci, wskazując, że wiele czynników może sprawić, iż nasze wspomnienia mogą ulec zmianie, a nawet zostać stworzone na nowo. Loftus (2013) stwierdziła, że „wspomnienia są formowane, są przeformowywane, a pamięć działa jak strona Wikipedii:

możesz w nią wejść i dokonać zmian, ale inni też

smashed), powodowało, że osoby w tej grupie

mogą”. Zdanie to pokazuje nam, z czego wynikać

znacznie zawyżały prędkość, z jaką poruszały się

mogą fałszywe wspomnienia. Wspomnienie nie

samochody

jest dokładną replikacją zdarzenia, ale jego re-

w których w ystępowały słowa: zderzenie,

konstrukcją, a przebieg i końcowy efekt tego

uderzenie czy zetknięcie. Badacze stwierdzili, że

odtworzenia zależą nie tylko od tego, co się

nie tylko samo wydarzenie, ale także sposób,

naprawdę wydarzyło, ale też od tego, kto i w ja-

w jaki sformułowane zostało pytanie, może

kich warunkach tej rekonstrukcji dokonuje.

prowadzić badanego do odpowiedzi. Czasownik,

Można by pomyśleć, że fałszywe wspomnienia to

który sugeruje duże zniszczenia (smashed), może

nasze prywatne ślady pamięciowe, więc nie

powodować przeszacowanie prędkości z jaką

powinny być krzywdzące dla innych i z reguły tak

jechały samochody. Loftus i Palmer zwracają też

jest. Jednak gdy spojrzymy na nie z perspektywy

uwagę na to, że sposób, w jaki sformułowane

pamięci naocznych świadków, zauważymy, że

zostało pytanie o konkretne wydarzenie, może

mogą mieć bardzo niebezpieczne konsekwencje

powodować zmianę jego reprezentacji pamię-

także dla innych ludzi.

ciowej. By sprawdzić to przypuszczenie, nauko-

w

porównaniu

do

warunków,

wcy tydzień po omawianym w yżej badaniu

HAKERZY WSPOMNIEŃ Elizabeth Loftus jest jedną z najsłyn-

przeprowadzili jego następną część w której uczestnicy odpowiadali na różne pytania

niejszych badaczek zajmujących się fałszywymi

dotyczące zdarzeń, których byli świadkami

wspomnieniami oraz zeznaniami świadków i ze

podczas poprzedniego eksperymentu. Jedno

względu na jej doświadczenie oraz ilość badań,

z pytań dotyczyło tego, czy widzieli stłuczone

które przeprowadziła w tym zakresie, można

szkło. Wyniki pokazały, że osoby z grupy, które

nazywać ją „hakerem wspomnień” (por. Loftus

tydzień wcześniej odpowiadały na pytanie

2017). Jej wieloletnie badania nad zeznaniami

z czasownikiem smashed, częściej twierdziły, że

naocznych świadków pozwoliły lepiej zrozumieć,

widziały potłuczone szkło niż osoby z grupy hit.

jakie czynniki wpływają na to, co pamiętają świa-

W rzeczywistości na filmie, który badani oglądali

dkowie i co ma wpływ na powstawanie fałszywych

tydzień wcześniej, potłuczonego szkła nie było.

wspomnień. W jednym z pionierskich badań

Oznacza to, że zawarta w pytaniu pod postacią

Loftus i Palmer (1974) przeprowadzili ekspery-

czasownika smashed sugestia stawała się częścią

ment, który przyczynił się do zrozumienia feno-

wspomnienia dotyczącego tego zdarzenia, przez

menu fałszywych wspomnień.

co badani wyciągali fałszywe wnioski.

Zadaniem uczestników było obejrzenie

Badanie to dotyczyło efektu dezinfor-

filmów przedstawiających wypadki samochodowe

macji, czyli włączenia do czyjejś reprezentacji pa-

i późniejsze opisanie wypadku oraz wypełnienie

mięciowej informacji, która tematycznie jest

kwestionariusza zawierającego pytania powią-

powiązana ze zdarzeniem, ale nie została nabyta

zane z tym zdarzeniem. Jedno z pytań dotyczyło

przez osobę w sposób bezpośredni, lecz została jej

prędkości z jaką jechały samochody w momencie

dostarczona z innych źródeł (Polczyk, 2007).

zderzenia. Badani byli podzieleni na grupy, a każ-

Badani mogą odpowiadać zgodnie z tym, co

da z nich otrzymywała pytanie z innym czasowni-

powiedziała druga osoba z trzech powodów: nie

kiem użytym do opisu wypadku. Pytanie, które

chcą się nie zgodzić (wpływ normatywny), myślą,

zawierało w sobie słowo „roztrzaskać” (ang.

że ta druga osoba ma racje (wpływ informacyjny)

53

lub budują wspomnienie na podstawie tego, co

Loftus (1979) zwróciła uwagę, że gdy wydarzenie,

powiedziała druga osoba (Wright, Memon,

które trzeba zapamiętać, ma centralny charakter,

Skakerberg, Gabbert, 2009). Trzeci mechanizm

wówczas szczegóły zapamiętywane są o wiele

dotyczy zniekształcenia śladu pamięciowego.

lepiej, a badani nie są podatni na wpływ sugesty-

Z czasem zasugerowana informacja staje się

wnej manipulacji informacją. Badania, które

częścią pamięci epizodycznej. Fałszywe wspo-

przeprowadziła, polegały na obejrzeniu serii

mnienia mogą powstawać przez sugestię, ukrytą

slajdów przedstawiających kradzież portfela

w pytaniu stąd informacje zdają się znajome i są

i późniejszym udzieleniu odpowiedzi na pytania.

uznawane za część rzeczywistego zdarzenia (tak

Końcowe pytanie dotyczyło koloru portfela, który

jak w przypadku badania Loftus i Palmer).

został skradziony i chociaż próbowano zasugero-

Czasami osoby świadomie kodują informacje oraz

wać badanym jego inną barwę, to odpowiadali

jej źródło, lecz z czasem zapominają, skąd

oni, że portfel był czerwony, będąc tym samym

pozyskali tę informację. W oby przypadkach

odpornymi na sugestię. Zatem możemy przypu-

badani popełniają błędy w monitorowaniu źródła

szczać, że centralny charakter wydarzeń chroni

(Johnson, Hashtroudi, Lindsay, 1993).

przed zniekształceniami pamięci, ale to, co nie

Loftus (1975) przeprowadziła też badanie,

dotyczy zapamiętywania centralnego zdarzenia,

w którym uczestnicy oglądali filmik przedsta-

może ulegać zniekształceniom pod wpływem

wiający wypadek samochodu, a później w jednej

sugestii.

z grup odpowiadali na pytanie dotyczące oszaco-

Loftus i Burns (1982) przeprowadzili także

wania prędkości samochodu z jaką jechał, gdy

badania, w których jedna grupa uczestników

mijał stodołę. Obiekt ten został celowo wpro-

oglądała szokujący filmik, w którym młody

wadzony do pytania w charakterze sugestii, gdyż

chłopiec zostaje brutalnie postrzelony w głowę,

w filmie w ogóle się nie pojawił. Tydzień później

a druga oglądała ten sam filmik w wersji bez

osoby badane odpowiadały na pytanie, czy

przemocy. Wyniki wykazały, że osoby, które

widziały stodołę. Według wyników 17% osób

oglądały szokujący, brutalny filmik (wydarzenie

stwierdziło, że widziało stodołę, gdy w ich

niepokojące psychicznie) wykazały się gorszą

poprzednim pytaniu pojawiło się to słowo,

zdolnością do zapamiętywania szczegółów. Suge-

a w grupie kontrolnej, gdzie nie wprowadzano

ruje to wpływ silnych stanów emocjonalnych na

sugestii, było to zaledwie 3%. Na podstawie

wybiórcze zapamiętywanie informacji.

swoich badań i obserwacji Loftus stwierdziła, że napływające informacje (sugestie) powodują wystąpienie zmian w śladzie pamięciowym.

Obecnie można nie tylko zaszczepić

Badaczka nie neguje szansy występowania

fałszywe wspomnienia, ale również przedstawić

„czystego” śladu pamięciowego, choć uważa, że

szereg negatywnych skutków, jaki mają na życie

poszukiwania tego śladu okazały się dla niej

innych ludzi. Bardzo dobrze obrazują to sytuacje,

bezskuteczne (Baddeley, 1998). Nasze wspo-

w których naoczni świadkowie – pewni tego, co

mnienia wydają się mieszanką rzeczywistych

widzieli – poprzez swoje zeznania wysyłali

zdarzeń z tym, co później myślimy o tych

niewinnych ludzi do więzienia. Jedną z takich

wydarzeniach.

spraw jest przypadek Ronalda Cottona skazanego

Jednak nie zawsze tak łatwo da się zbudować fałszywe wspomnienie. Elizabeth

54

SKUTKI TEGO, CO NIGDY SIĘ NIE ZDARZYŁO

w 1986 roku na karę pozbawienia wolności (https://www.innocenceproject.org/cases/ronald-

cotton/) za zgwałcenie studentki Jennifer

zostały bowiem wielokrotnie zakwestionowane

Thompson (Loftus, 2003). Thompson, świadoma

przez śledczych, którzy nie znaleźli żadnych

konsekwencji składania fałszywych zeznań,

dowodów potwierdzających oskarżenia w tej

wskazała na Cottona jako swojego oprawcę, a ten

sprawie. Warto też zwrócić uwagę na to, że

otrzymał wyrok dożywocia. Jedenaście lat

pacjentka udała się na terapię z jednym

później, gdy pojawiła się możliwość wykonania

problemem, a zakończyła ją z diagnozą dotyczącą

testu DNA, wykazano niewinność Cottona.

zupełnie innego. Guyer i Loftus (2002) w artykule

Podobnym przypadkiem zajmowała się Elizabeth

dotyczącym rzekomego molestowania córki przez

Loftus (2003) opisująca sprawę mężczyzny

matkę wnioskowali, że słuszność stosowania

(Steve’a Titusa) skazanego za gwałt na podstawie

pewnych technik terapeutycznych, takich jak

fałszywych wspomnień (http://old.seattletimes.c

ćwiczenia wyobraźni, hipnoza czy ekspozycja na

om/news/local/tituscase/lookingback.html).

fałszywe informacje nie ma naukowego potwier-

Oskarżony zmarł na zawał serca w wieku 35 lat.

dzenia, a nawet może prowadzić do powstawania

W swojej książce Julia Shaw (2018) przy-

fałszywych wspomnień. Loftus (1997) chciała

wołuje dane opracowane przez międzynarodową

zbadać techniki terapeutyczne, wykorzystując

organizację Innocence Project zajmującą się

sugestię, czyli metodę inspirowaną psychote-

oczyszczaniem z zarzutów niewinnych skazań-

rapią. Badanym zaimplikowano wspomnienie,

ców. Ich zdaniem głównym czynnikiem spraw-

wedle którego w wieku 5 lat zgubili się w centrum

czym pomyłek sądowych są fałszywe wspo-

handlowym – byli przez dłuższy czas sami, bali

mnienia naocznych świadków. Potwierdzają to

się, płakali, ale ostatecznie starsza pani pomogła

dane z 2015 roku gdzie z 325 spraw, w których

odnaleźć im rodziców. 25% osób pamiętało

dowiedziono niewinności przy pomocy testów

zdarzenie, które tak naprawdę nigdy nie miało

DNA, aż 235 przypadków było powiązanych

miejsca, co potwierdziło oczekiwania badaczki.

z zeznaniami świadków i ich błędną identyfikacją

Stosowanie

oprawcy. Wspomnienia ofiar i świadków mogą być

niektórych psychoterapeutów może prowadzić do

fałszywe lub niewiarygodne, nawet jeśli osoby te

implikacji fałszywych wspomnień, co w efekcie

są przekonane o prawidłowości swoich wspo-

szkodzi pacjentom i ich otoczeniu.

technik

sugestywnych

przez

mnień. Ma to istotny wpływ na system prawny,

Na podstawie przedstawionych tu badań

czyli nie tylko na tych, którzy przesłuchują

i tez naukowych da się wywnioskować, że

świadków, ale również tych, którzy wydają wyroki.

fałszywe wspomnienia mogą mieć negatywne

Badania dotyczące tej tematyki mają na celu

konsekwencje nie tylko dla nas samych, ale

poszerzenie wiedzy osób biorących udział

również dla otaczających nas ludzi. Warto więc

w wymierzaniu sprawiedliwości i usprawnienie

zapytać, czy istnieją jakieś pozytywne skutki

systemu, który ma wiele wad.

fałszywych wspomnień? W badaniu prze-

Julia Shaw (2018) przywołuje również

prowadzonym przez Bernsteina, Laney, Morris

historię kobiety cierpiącej na depresję. Zakoń-

i Loftus (2005) zasugerowano uczestnikom, że gdy

czyła ona swoją psychoterapię, wierząc w to, że

byli dziećmi, mieli zatrucie pokarmowe po

latami doświadczała satanistycznych tortur z włą-

zjedzeniu jajek na twardo lub ogórków kiszonych.

czeniem molestowania seksualnego. Shaw stwier-

Później osoby miały wyobrazić sobie, że znajdują

dza, że pomimo powszechności tej historii, nie

się na grillu, a następnie ocenić, z jakim

jest ona wiarygodna. Przywołane informacje

prawdopodobieństwem zjadłyby poszczególne

55

potrawy. Wyniki wykazały, że osoby, którym

mnienie, powinien doprowadzić nas do ciągłego

zasugerowano informację o zatruciu w dzie-

wątpienia w to, co myślimy i jak się zachowu-

ciństwie, nie chciały jeść potraw zawierających

jemy? Świadomość, że nasze wspomnienia mogą

jajka na twardo czy ogórki kiszone. Badanie

zostać zmodyfikowane, prowadzi do zwiększenia

pokazuje, że dorośli mogą błędnie wierzyć w to, że

wiedzy o tym, że możemy paść ich ofiarą. Dzięki

jako dzieci byli chorzy z powodu spożywania

temu możemy mieć nad nimi większą kontrolę

pewnych pokarmów oraz, że te fałszywe prze-

i w konsekwencji podejmować lepsze, mniej

konania mogą mieć swoje konsekwencje w ich

tendencyjne decyzje. Wiedza o fałszywych

dorosłym życiu. Loftus stwierdziła, że wyniki tych

wspomnieniach prowadzi również do stawiania

badań można przełożyć na naszą codzienność

kolejnych pytań powiązanych z pamięcią. Może to

i w ten sam sposób zaszczepić komuś nie do końca

skutkować

wyraźne, ale miłe wspomnienia powiązane ze

wyjaśniającymi mechanizmy zjawisk, takich jak

zdrowym jedzeniem (szparagami, brokułami,

fałszywe wspomnienia.

coraz

nowszymi

badaniami

szpinakiem). W konsekwencji doprowadziłoby to do zachęcenia danej osoby, aby jadła więcej zdrowych produktów. Skutki zasugerowanych w ów sposób fałszywych wspomnień mogą trwać długo po przeprowadzeniu takiej operacji.

Metoda ta mogłaby okazać się skuteczna

LITERATURA CYTOWANA Baddeley, A. (1998). Pamięć. Poradnik użytkownika. Warszawa: Prószyński i S-ka.

Barnes,

J.

(2012).

Poczucie

kresu.

Warszawa: Świat Książki.

w przypadku leczenia osób otyłych. Mimo jej

Bernstein, D. M., Laney, C., Morris, E. K.,

pozytywnych skutków wątpliwości dotyczą

Loftus, E. F. (2005). False Memories About Food

związanych z nią kwestii etycznych, gdyż proces

Can Lead to Food Avoidance. Social Cognition,

sugerowania informacji polegałby jednak na

23(1), 11–34.

okłamywaniu danej osoby. Loftus zwróciła uwagę

Johnson, M.K., Hashtroudi, S., Lindsay,

na to, że choć z jednej strony praktyka mimo-

D.S. (1993). Source monitoring. Psychological

wolnego manipulowania wspomnieniami

Bulletin, 114, 3–28.

stosowana przez niektórych psychoterapeutów

Kleider, H. M., Pezdek, K., Goldinger, S. D.,

jest wątpliwa, to z drugiej proces rozważnego,

Kirk, A. (2008). Schema-driven source misattri-

kontrolowanego zaszczepienia informacji mógłby

bution errors: remembering the expected from a

zostać wykorzystany w terapii jako pomoc

witnessed event. Applied Cognitive Psychology: The

pacjentowi. Jednak z powodu problemów

Official Journal of the Society for Applied Research

etycznych związanych z tworzeniem fałszywych

inMemory and Cognition, 22(1), 1-20.

wspomnień

i

braku

badań

nad

ich

Loftus, E. F. (1975). Leading Questions and

terapeutycznymi konsekwencjami, terapeuci

the Eyewitness Report. Cognitive Psychology,

wciąż nie mają podstaw, aby stosować takie

7, 550–572.

praktyki.

Loftus, E. F. (1979). Reacting to blatantly contradictory information. Memory & Cognition,

PAMIĘĆ SPISANA NA STRATY? Wspomnienia wydają się kruche – czy oznacza to, że nie możemy na nich polegać? Czy fakt, że istnieje coś takiego jak fałszywe wspo-

56

7(5), 368–374.

Loftus, E. F. (1997). Creating false memories. Scientific American, 277(3), 71–75.

Loftus, E. F. (2003). Our changeable me-

mories: legal and practical implications. Nature Reviews Neuroscience, 4(3), 231–234.

Loftus, E. F. (2013, Czerwiec). Elizabeth Loftus: How reliable is your memory? [Plik wideo].

Pobrany z https://www.ted.com/talks/elizabeth_ loftus_the_fiction_of_memory.

Loftus, E. F. (2017). Eavesdropping on memory. Annual Review of Psychology, 68, 1–18. http://dx.doi.org/10.1146/annurev-psych010416-044138 Loftus, E. F., Burns, T. E. (1982). Mental shock can produce retrograde amnesia. Memory & Cognition, 10(4), 318–323.

Loftus, E. F.,Guyer, M. (2002). Who Abused Jane Doe? The hazards of the single case history.

Part I. Skeptical Inquirer, 26(3), 24–32.

Loftus, E. F., Palmer, J. C. (1974).

Reconstruction of Automobile Destruction: An Example of the Interaction Between Language and Memory. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior, 13(5), 585–589.

Piaget, J. (1999). Plays, dreams and imitation in childhood. London: Routledge.

Polczyk, R. (2007). Mechanizmy efektu dezinformacji w kontekście zeznań świadka naocznego. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Shaw, J. (2018). Oszustwa pamięci.

Warszawa: Amber.

Wright, D.B., Memon, A., Skakerberg, E.M., Gabbert, F. (2009). When Eyewitnesses talk.

Current Directions in Psychological Science, 18 (3), 174-178.

57

KULTUROWA UNIWERSALNOŚĆ CZY SPECYFICZNOŚĆ

Na przestrzeni wielu dekad naukowcy

EMOCJI

zastanawiali się nad tym, czy istnieją emocje

Agnieszka Urbańska

uniwersalne, które potrafi rozpoznać każdy człowiek w wyrazie twarzy innej osoby.

Zastanawiano się też nad tym, czy emocje i procesy z nimi związane są zależne od kultury.

Prowadzono badania i dyskusje nad tym, czy niektóre emocje moglibyśmy uznać za uniwersalne i na podstawie jakich eksperymentów moglibyśmy o tym wnioskować. Istnieje już wiele badań oraz prac naukowych, które wpisały się na stałe w historię poszukiwań odpowiedzi na pytania o naturę emocji. Celem niniejszej pracy jest zebranie dotychczasowej wiedzy, jaką posiadamy na temat kulturowej uniwersalności, a także specyficzności emocji. W tym celu dokonano przeglądu literatury dotyczącej omawianego zagadnienia. Zebrane zostały najważniejsze badania przemawiające zarówno za wpływem czynników biologicznych, jak i kulturowych na emocje. Następnie odniesiono się do tezy, że niektóre emocje i wiążące się z nimi procesy są uniwersalne, a pozostałe są specyficzne i zależne od kultury, w której żyje człowiek.

Rozważania na temat kulturowej uniwer-

STRESZCZENIE

58

salności czy też specyficzności emocji należałoby

Artykuł stanowi przegląd badań doty-

rozpocząć od objaśnienia natury owych stanów,

czących kulturowej uniwersalności i specyfi-

jednakże w literaturze nie spotkamy się z powsze-

czności emocji. Pewne podstawowe emocje są

chnie akceptowaną odpowiedzią na pytanie

rozpoznawane na twarzach osób z innej kultury

„czym są emocje?” (Wrońska, 1990). Próżno

nawet, gdy wcześniej nie mieliśmy z nią

również szukać uogólnionej teorii emocji. Istnieje

styczności. Ponadto, mimowolne wyrazy mimi-

wiele pojęć pokrewnych takich jak afekt, uczucie,

czne są takie same u bardzo małych dzieci oraz

emocjonalność, nastrój, wzruszenie (Wrońska,

dzieci niewidomych lub niesłyszących. Nato-

1990). Problemy dotyczące uniwersalnej definicji

miast, specyficzność emocji uwydatnia się przede

i wspólnej teorii wynikają między innymi z tego,

wszystkim w różnym ich wyrażaniu. Normy

że emocje mogą być interpretowane jako

kulturowe mogą wpływać na sposób i intensy-

subiektywne odczucia, ale również jako zjawiska

wność w yrażania emocji. Niektóre emocje

mierzone za pomocą wskaźników fizjologicznych

i procesy z nimi związane są zatem uniwersalne,

i behawioralnych (Strelau, Doliński, 2008). Dzieje

inne zaś są specyficzne, zależne od kultury,

się tak, ponieważ emocje obejmują nie tylko

w której żyje człowiek.

zmiany psychiczne, ale również fizyczne (Zimbar-

do, Gerrig, 2015). Strelau i Doliński (2008)

twarzy, czyli m.in. marszczymy brwi i czoło,

proponują uogólnioną definicję emocji, z którą

otwieramy szerzej oczy i mamy na wpół otwarte

jak

większość

usta (Perna, 2007). Próbowano również dowieść,

psychologów: „Emocja to subiektywny stan

że istnieją takie emocje, które potrafimy rozpo-

psychiczny,

uruchamiający

dla

znać w ekspresji innej osoby niezależnie od jej

związanego

z

działania.

pochodzenia. Naukowcy starali się wykazać, że

twierdzą

zgodziłaby

nią

się

priorytet

programu

Odczuwaniu emocji towarzyszą zwykle zmiany

posiadamy pewne wzorce reagowania już od uro-

somatyczne, ekspresje mimiczne i panto-

dzenia. Przyjrzyjmy się, na ile badania te wspie-

mimiczne oraz specyficzne zachowania.” (Strelau,

rają pogląd o kulturowej uniwersalności emocji.

Doliński, 2008, s. 514). Nie jest to jednak

W latach 60. XX wieku Paul Ekman wraz ze

objaśnienie w pełni satysfakcjonujące, gdyż nie

swoimi współpracownikami przeprowadził serię

odwołuje się do roli interpretacji w powstawaniu

badań nad procesami emocjonalnymi (Chojniak,

emocji. Warto również zwrócić uwagę na to, iż

2013). Wpisały się one na stałe w historyczny nurt

ekspresja i subiektywne odczuwanie zmian

eksperymentów nad naturą emocji. Badacz ten

fizjologicznych w organizmie trwa bardzo krótko,

pragnął stworzyć listę emocji uniwersalnych, czyli

ale za to intensywnie (Strelau, Doliński, 2008), co

takich, na które każdy z nas ma zaprogramowane

może pozwolić na odróżnienie emocji od innych

kilka podstawowych sposobów reagowania

pojęć pokrewnych na przykład od nastroju, który

(Ekman, 1992). W 1969 roku Ekman przeprow-

charakteryzuje się mniejszą intensywnością

adził badanie, w którym wzięli udział przedstawi-

i trwa dłużej (Zimbardo, Gerrig, 2015). Zimbardo

ciele siedmiu kultur zachodnich i poza-

i Gerrig (2015) podkreślają również, że związek

zachodnich. Wyniki pokazały, że nie różnią się oni

między nastrojem, a sytuacją go wywołującą jest

specjalnie pod względem sposobu dopasowy-

dużo słabszy niż w przypadku emocji. Współcz-

wania słów opisujących emocje do pokazywanych

eśni psychologowie definiują emocje jako „złoż-

im wyrazów twarzy. Badanie to jednak nie było w

ony zespół zmian, obejmujący pobudzenie

pełni wiarygodne, ponieważ przedstawiciele

fizjologiczne, odczucia, procesy poznawcze i rea-

dwóch pozazachodnich kultur mieli już wcześniej

kcje behawioralne, pojawiające się w odpowiedzi

styczność z kulturami Zachodu. Oznacza to, że

na sytuację postrzeganą przez jednostkę jako dla

mogli przyswoić sobie pewne wzorce odczyty-

niej ważną” (Zimbardo, Gerrig, 2015, s. 510).

wania w yrazów twarzy i na tej podstawie

Definicja ta trafnie opisuje chociażby codzienne

wywnioskować, z jaką emocją mają do czynienia,

doznanie radości. Przeżywając tę emocję, od-

mimo, że ekspresja tej emocji pochodzi z innej

czuwamy pobudzenie fizjologiczne na przykład

kultury (Ekman, Friesen, 1971). Ekman rozumie-

w postaci delikatnego bicia serca. Kiedy dozna-

jąc ten problem, do kolejnego badania poszukiwał

jemy pozytywnych uczuć, następuje interpretacja

osób, które miałyby jak najmniejszy kontakt

na podstawie której stwierdzamy, jaką emocję

z kulturą zachodnią. Chciał sprawdzić, czy osoby,

odczuwamy oraz ujawniamy reakcje behawio-

które nie miały możliwości wyuczenia się reguł

ralne takie jak na przykład uśmiech.

odczytywania wyrazów twarzy u osób innych

Eksperymenty dotyczące kulturowej uniwersalności emocji miały odpowiedzieć na

kultur, będą wykonywać to zadanie tak samo.

Do kolejnego badania Ekman w ybrał

pytanie, czy odczuwając daną emocję, na przykład

egzotyczne plemię Fore, żyjące niemal w całkowi-

strach, wszyscy reagujemy podobną ekspresją

tej izolacji. Jego członkowie mieli bardzo ogra-

59

niczony kontakt z przedstawicielami innych

sposób, a gatunek ludzki łączy niepodważalne

społeczeństw. Metoda badawcza polegała na

podobieństwo na gruncie ich wyrażania.

przestawieniu badanemu krótkiej historyjki,

Wrońska (1990) przytacza kolejny

w której bohater przeżywał szczęście, smutek,

argument na rzecz biologicznej genezy emocji,

gniew, zdziwienie, wstręt lub strach. Po zapozna-

odwołując się do teorii Darwina, która zakłada, że

niu z historią pokazywano respondentowi trzy

człowiek w procesie ewolucji został wyposażony

fotografie twarzy tego samego człowieka, które

w szereg emocji pierwotnych pełniących funkcje

prezentowały różne emocje. Niekiedy były to

adaptacyjne. Darwin postawił tezę, iż pewne

emocje dość trudne do rozróżnienia. Na przykład,

ruchy mimiczne, a także gesty są uwarunkowane

gdy bohater przeżywał smutek, obok fotografii ze

gatunkowo i są wrodzone. Przemawiać ma za tym

smutnym wyrazem twarzy pokazywano też takie,

fakt, iż posługują się nimi nawet bardzo małe

które ilustrowały gniew i wstręt. Jedna z emocji

dzieci, ludzie różnych ras oraz osoby niewidome

pasowała do tej, którą przeżywał bohater w his-

od urodzenia.

torii, a badany miał ją wskazać. Wyniki dorosłych przedstawiały się następująco. W 92,3% przypad-

emocji świadczą również badania Goodenough

ków badani poprawnie wybierali twarz wyraża-

(1932, za: Wrońska, 1990) oraz Eibl-Eibesfeldt

jącą emocję radości, w 85,3% trafnie wybierali

(1987, za: Wrońska, 1990). W tych pierwszych

twarz prezentującą złość i w 83% twarz przedsta-

badaniu poddano noworodki i małe dzieci. Wyniki

wiającą wstręt (Ekman, Friesen, 1971). Trochę

potwierdzały tezę, iż zarówno u dzieci widzących,

gorzej poradzili sobie jeśli chodzi o strach (80,5%)

jak i głuchych i niewidomych występują takie

oraz smutek (79,5%). Większe kłopoty sprawiało

same mimowolne wyrazy mimiczne. Na pod-

badanym poprawne wskazanie zaskoczenia

stawie drugiego badania sformułowano podobne

(68%). Strelau i Doliński (2008) sugerują, że jedn-

wnioski. Wrońska (1990) uważa, że na podstawie

ymi z trudniejszych emocji do rozróżnienia są

tego typu badań można wnioskować o istnieniu

zaskoczenie i strach. Może być to spowodowane

wyrazów mimicznych np. zaskoczenia czy wstrętu

tym, że emocje te często występują łącznie na

jako o zachowaniach wrodzonych, występujących

przykład w sytuacji zagrożenia pojawiają się

od urodzenia.

zwykle razem.

Nie

Naukowcy

60

Na korzyść poglądu o uniwersalności

czynników

biologicznych i uniwersalności emocji, należy

z plemienia Fore (Ekman, Friesen, 1971).

jednak stwierdzić, że kultura ma silny wpływ na

Zaobserwowali, że z rozpoznawaniem wyrazów

wyrażane przez nas stany emocjonalne. Zbiór

twarzy, które pasują do emocji opisanej

przekonań i wartości, w których zostaliśmy

w historyjce starsze dzieci nie radzą sobie wcale

wychowani, a także przyjęte obyczaje i normy

lepiej niż młodsze, co również wskazuje na

społeczne (różne w zależności od szerokości

uniwersalność kulturową niektórych emocji.

geograficznej) mają ogromny wpływ na nasze

Badania nad ludźmi z plemienia Fore dowodzą, że

zachowanie. Kultury możemy podzielić na takie,

nawet nie mając styczności z daną kulturą,

w których publiczne w yrażanie emocji jest

jesteśmy

akceptowalne, a czasem nawet pożądane oraz

stanie

również

roli

dzieci

w

zbadali

umniejszając

roz-poznać

ekspresję

niektórych, podstawowych emocji na twarzy

takie, w których bardziej ceniona jest emocjo-

drugiej osoby. Oznacza to, iż uzewnętrzniamy

nalna powściągliwość (Duszak, Pawlak, 2003).

podstawowe emocje w ten sam czy też podobny

Możemy zatem stwierdzić, iż to w jaki sposób

eksponujemy emocje czy też je maskujemy, jest

ale dopiero wówczas, gdy oglądali oni film

uwarunkowane kulturowo. Kochman (1981, za:

w obecności innej osoby. W takiej sytuacji ci

Duszak, Pawlak, 2003) zaobserwował, że kultura

pierwsi o wiele rzadziej ujawniali emocje nega-

czarnej Ameryki charakteryzuje się przyzwo-

tywne podczas oglądania materiału filmowego

leniem dla okazywania silnych emocji, także

przedstawiającego operację oka. Taki wynik

w postaci agresji słownej. Całkowicie inny obraz

eksperymentu wskazuje, że na ekspresję emocjo-

wyrażania emocji w życiu społecznym prezentuje

nalną Japończyków duży wpływ wywarła kultura

natomiast kultura japońska. Skłania ona do

japońska, która – jak wcześniej wspomniałam –

hamowania ekspresji silnych emocji (Price, Crapo,

przyjmuje, że w życiu społecznym nie powinno się

2003), unikania agresji i nieokazywania emocji,

okazywać silnych emocji, szczególnie tych nega-

zwłaszcza negatywnych (Duszak, Pawlak, 2003).

tywnych. Z tego też powodu zachowanie Japoń-

Przykładem badań dowodzących, że kultura prowadzi do specyficznego wyrażania

czyków różniło się od zachowania Amerykanów.

Inne badanie, które miało na celu ustale-

emocji jest eksperyment Ekmana nad mimiczną

nie, jakie emocje wypada wyrażać w konkretnej

ekspresją emocji, w którym brali udział Japoń-

kulturze, zostało przeprowadzone przez Stephan,

czycy i Amerykanie (1972, za: Ekman, 1987).

Stephan i DeVargas (1996, za: Price, Crapo, 2003).

Badani byli podzieleni na dwie grupy. Respon-

W eksper ymencie tym udowodniono, że

denci z pierwszej grupy byli filmowani podczas

mieszkańcy Kostaryki rzadziej niż Amerykanie

oglądania (samemu lub w towarzystwie innej

dają wyraz emocjom negatywnym (jak na

osoby) dwóch różnych filmów. Pierwszy z nich

przykład

ukazywał przebieg operacji oka, drugi natomiast

dezaprobacie). Poza tym Kostarykanie są mniej

pozbawiony był treści stresujących. Nagrania

skłonni niż Amerykanie do wyrażania emocji,

osób badanych oglądających film oceniono pod

które podkreślają ich indywidualność. Prawdopo-

względem rodzaju wyrażanych przez nich emocji.

dobnie różnica ta wynika ze specyficznego dla

Druga grupa miała za zadanie określić na

danej kultury nastawienia – kolektywistycznego

podstawie nagranego materiału, czy badany

lub indywidualistycznego. Autorzy badania

z ierwszej grupy oglądał stresujący czy też

uważają, iż różnica między badanymi Amery-

niestresujący film – uczestników eksperymentu

kanami, a mieszkańcami Kostaryki odnosi się do

oceniano na podstawie umiejętności trafnego

sposobu wyrażania emocji, nie zaś do ich

wskazania rodzaju filmu. Gdy badani oglądali film

przeżywania. Wyniki badania potwierdzają, że

(stresujący lub niestresujący) w pojedynkę, nie

możemy wyrażać emocje w odmienny sposób,

zaobserwowano różnic w wyrazie twarzy Amery-

jednak nie oznacza to, że subiektywnie odczu-

kanów i Japończyków. Nie zarejestrowano rów-

wamy je inaczej. Możliwe jest, iż przeżycia są

nież różnic dotyczących umiejętności rozpozna-

takie same, natomiast ekspresja różni się ze

nia, czy badany we własnej czy też obcej grupie

względu na odmienne normy społeczne wykształ-

oglądał film stresujący. Choć jak do tej pory

cone w różnych częściach świata.

w yniki sugerują uniwersalność kulturową

nieufności,

rozdrażnieniu

czy

Kultura wpływa również w wyraźny

rozpoznawania i ekspresji emocji, badanie to

sposób na to, jak odbieramy zachowanie i ekspre-

ujawniło

między

sję emocji u innych. Znaczącą rolę pełnią tutaj

Amerykanami i Japończykami. Wyrazy twarzy

także stereotypy. Badanie przeprowadzone przez

Japończyków i Amerykanów bardzo się różniły,

Condry i Condry (1976) dowiodło wpływu

dość

wyraźną

różnicę

61

stereotypów kulturowych na ocenę emocji

i Japonia (Scherer, Wallbott, Matsumoto, Kudoh,

wyrażanych przez inną osobę. Osoby badane

1988, za: Ekman, Davidson, 1998). Wykazano

oglądały nagranie filmowe, które ukazywało

większe różnice kulturowe niż w przypadku

reakcję tego samego dziecka na zaskoczenie.

poprzedniego badania, szczególnie jeśli chodzi

Osoby, którym powiedziano, że oglądają

o kontrast między Japonią i USA oraz krajami

dziewczynkę, przypisywały dziecku więcej stra-

europejskimi. Japończycy uznawali, że czerpią

chu i mniej złości, niż osoby, które sądziły, że

mniej radości z cielesnych przyjemności, a także

oglądają chłopca. Badanie to dowodzi, że kultura

odczuwają mniej smutku, gdy jest on związany ze

wpływa nie tylko na to, jak wyrażamy emocje, ale

śmiercią czy oddzieleniem od osoby i mniej

również na to, jak postrzegamy je u innych.

gniewu spowodowanego interpretacją sytuacji

Otoczenie społeczne oddziałuje na dziewczynki

jako niesprawiedliwej (Scherer i in., 1988, za:

i chłopców w odmienny sposób. Przyjęte są pewne

Ekman, Davidson, 1998). Wyniki te sugerują, że

standardy co do zachowania jednych i drugich.

kultura japońska, która promuje powściągliwość

Czynniki kulturowe wpływają więc na to, że

emocjonalną i hamowanie silnych emocji, wy-

bardziej skłonni jesteśmy przypisać strach

wiera spory wpływ na subiektywne odczucia

dziewczynce niż chłopcu i odwrotnie, jeśli chodzi

Japończyków w codziennym życiu. Nauczeni od

o gniew, gdyż kierujemy się rolą społeczną

urodzenia pewnych norm społecznych starają się

związaną z daną płcią.

wyrażać emocje w taki sposób, aby ich zachow-

Ważne badania nad emocjami przeprowadzili też Scherer, Wallbott i Summerfield

62

anie nie zostało uznane za brak wychowania.

Podsumowując, należy zaznaczyć, iż wiele

(1986). Badania te miały formę kwestionariuszo-

badań dowiodło już istnienia emocji uni-

wą i były to słowne sprawozdania ze zdarzeń

wersalnych, które są wspólne gatunkowi

emocjonalnych zaistniałych w prze-szłości. Swoją

ludzkiemu, bez względu na kraj pochodzenia.

uwagę autorzy skupili na emocjach takich jak

Choć badacze spierają się co do tego, jakie emocje

gniew, strach, radość i smutek porów-nywanych

należy uznać za uniwersalne, nie ulega

w obrębie ośmiu krajów europejskich i Izraela.

wątpliwości, że takie emocje istnieją (Wrońska,

Zadaniem badanych było opisanie zdarzenia

1990). Świadczą o tym w szczególności badania

z przeszłości, które spowodowało wystąpienie

Ekmana (1971), ale również te przeprowadzone

tych emocji oraz wypisanie swoich reakcji na

na noworodkach i małych dzieciach (Gooden-

daną sytuację, czyli „subiektywnych odczuć,

ough, 1932, za: Wrońska, 1990). Uniwersalność

objawów fizjologicznych, ekspresji werbalnej

kulturowa dotyczy jednak tylko kilku spośród

i niewerbalnej oraz zabiegów kontro-lujących

wielu emocji podstawowych takich jak radość,

emocje” (Ekman, Davidson, 1998). Auto-rzy

smutek, złość, strach zdziwienie i wstręt. Badanie

badania uznali, że różnice między badanymi

Ekmana (1972, za: Ekman, 1987) dowiodło

kulturami są raczej niewielkie. Wskazali jednak, iż

istnienia specyficzności emocji. Wiemy już, że

„podstawowe przyjemności” sprawiały najwię-

istnieją pewne normy wyrażania emocji właściwe

kszą radość Brytyjczykom, natomiast niemiecko-

tylko ludziom żyjącym w danej kulturze. Możliwe,

języczni Szwajcarzy charakteryzowali się żywą

że jesteśmy w stanie odróżnić ekspresję pewnych

emocjonalnością. Za pomocą tego samego kwes-

podstawowych emocji, mimo iż jej nasilenie

tionariusza przeprowadzono również badanie na

będzie różne w zależności od tego, jakimi

większą skalę, uwzględniając kraje takie jak USA

normami społecznymi kieruje się człowiek.

Niezależnie od tych rozważań możemy stwier-

Perna, G. (2007). Zrozumieć emocje.

dzić, że istnieją emocje specyficzne dla kultury,

Poradnik. Kraków: Wydawnictwo OO. Franci-

w której żyje człowiek. Na podstawie przyto-

szkanów „Bratni Zew”.

czonych badań nie da się jednoznacznie stwier-

Price, W. F., Crapo, R. H. (2003).

dzić, iż wszystkie emocje są uniwersalne, ale

Psychologia w badaniach międzykulturowych.

należy wyróżnić podział na te powszechnie

Gdańsk: GWP.

w ystępujące oraz w ykształcone w procesie ewolucji kulturowej danej społeczności.

Scherer, K. R., Wallbott, H. G., Summerfield, A. B. (red.). (1986). Experiencing emotion: A cross-cultural study. Cambridge: Cambridge

LITERATURA CYTOWANA

University Press. jako

Wrońska, J. (1990). Niektóre kontrowersje

przedmiot badań kulturoznawczych. Roczniki

w psychologii emocji. Przegląd Psychologiczny,

kulturoznawcze, 4(4), 47–57.

33(1), 147–164.

Chojniak, A. (2013). Emocje

Condry, J., Condry, S. (1976). Sex

Zimbardo, P. G., Gerrig, R. J. (2015).

differences: A study of the eye of the beholder.

Psychologia i życie. Warszawa: Wydawnictwo

Child development, 47(3), 812–819.

Naukowe PWN.

Duszak, A., Pawlak, N. (red.). (2003).

Anatomia gniewu – emocje negatywne w językach i kulturach świata. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.

Ekman, P. (1992). An argument for basic emotions. Cognition and emotion, 6(3/4), 169–200.

Ekman, P., Davidson, R. J. (red.).

(1998). Natura emocji: podstawowe zagadnienia.

Gdańsk: GWP. Ekman, P., Friesen, W. V. (1971). Constants cross cultures in the face and emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 17(2), 124–129.

Ekman, P., Friesen, W. V., O'sullivan, M., Chan, A., Diacoyanni-Tarlatzis, I., Heider, K., Krause, R., LeCompte, W. A., Pitcairn, T. Ricci-Bitti, P. E., Scherer, K., Tomita, M. (1987).

Universals and cultural differences in the judgments of facial expressions of emotion. Journal of personality and social psychology, 53(4), 712-717.

Maruszewski, T., Doliński, D., Łukaszewski, W., Marszał – Wiśniewska, M. (2008).

Emocje i motywacja. W: J. Strelau, D. Doliński (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom I. Gdańsk: GWP.

63

NIEAUTENTYCZNA OSOBOWOŚĆ W TEORIACH HELENY DEUTSCH I DONALDA W. WINNICOTTA

w wielu systemach filozoficznych, religijnych,

Agata Mysona

a także w psychiatrii (Winnicott, 1965). Obecna

Problem autentyczności poruszany jest

w zbiorowej świadomości idea maski, fasady, fałszu w ludzkim zachowaniu i osobowości znajduje swoje odbicie także w teoriach osobowości podejmujących próbę opisu w sposób ustrukturyzowany elementu fałszu, niejednokrotnie będącego dla podmiotu źródłem cierpienia czy poczucia braku autentyczności, czyniącego jego życie niepełnym doświadczeniem. Motyw ten

STRESZCZENIE Celem niniejszego artykułu jest przedsta-

tycznych, między innymi w pracach Heinza

wienie, porównanie oraz próba ustalenia relacji

Kohuta czy Jacquesa Lacana (Magnone, 2016).

między dwoma psychoanalitycznymi konce-

Kwestia autentyczności była w pewnej formie

pcjami poruszającymi problematykę autenty-

obecna w myśli psychoanalitycznej od jej

czności: koncepcją osobowości „jak gdyby”

początków. Jak zauważa Mitchell (1992), problem

autorstwa Heleny Deutsch oraz prawdziwego

autentyczności i jej braku jest dla psychoanalizy

i fałszywego self zaproponowaną przez Donalda

problemem centralnym, wypływającym już

W. Winnicotta. Opisana została geneza obu

z pism Freuda i powiązanym z początkowym

konstruktów, ich cechy charakterystyczne, funk-

łączeniem tego, co popędowe (a więc związane

cje oraz warunkowany przez nie sposób relacji

z naturą i będące rdzeniem osobowości)

z rzeczywistością. Między koncepcjami istnieją

z autentycznością ludzkiego doświadczenia.

liczne podobieństwa polegające na adaptacyjnej

Z biegiem lat kwestia autentyczności w psycho-

funkcji zarówno fałszywego self, jak również

analizie zaczęła wiązać się mniej z popędami,

osobowości „jak gdyby”, braku obsady obiektów

a bardziej z kwestią prawdziwości wewnętrznego

leżącego u źródeł obu konstruktów oraz na ich

doświadczenia. Motyw autentyczności podejmo-

identyfikacyjnej naturze. Zaprezentowane różni-

wany jest także w koncepcjach osobowości „jak

ce natomiast powiązane są z samą strukturą

gdyby” Heleny Deutsch (2016) oraz prawdziwego

konstruktów: przyjmowaną przez Winnicotta

i fałszywego self Donalda W. Winnicotta (1965).

dychotomią self i postulowaną przez niego

Celem artykułu jest przedstawienie obu konce-

wielością stopni organizacji fałszywego self oraz

pcji, wskazanie występujących pomiędzy nimi

jednorodną strukturą osobowości „jak gdyby”

podobieństw i różnic oraz ustalenia relacji

zaproponowaną przez Deutsch. Kolejną różnicą

pomiędzy nimi. Teorie Deutsch i Winnicotta

jest także stopień patologizacji zjawisk opisy-

odwołują się do patologicznego elementu fałszu

wanych przez autorów. Odmienne są również

w ludzkiej osobowości, powstającego na skutek

formułowane przez nich rokowania odnośnie

charakterystycznego wzorca relacji z pierwszymi

postępów w procesie analitycznym w pracy

opiekunami. Pomimo wielu różnic mogą dotyczyć

z osobowiścią „jak gdyby” i fałszywym self.

tego samego zjawiska, ujętego jednak na różnym

Poświęcono również uwagę związkom obu

poziomie opisu.

konstruktów ze światem kultury i sztuki.

64

pojawia się również w teoriach psychoanali-

Konstrukt osobowości „jak gdyby” jest

Deutsch (2016) zaznacza, że osobowość

uznawany za najważniejszy wkład Heleny

„jak gdyby” identyfikuje się z ludźmi, z którymi

Deutsch w praktykę kliniczną. Teoria osobowości

wchodzi w relacje i dzięki temu narcystycznemu

„jak gdyby” przedstawiona została przez Deutsch

utożsamieniu reorganizuje swą strukturę. Mimi-

po raz pierwszy w referacie wygłoszonym na

kra jest dlań środkiem umożliwiającym adaptację

forum Wiedeńskiego Towarzystwa Psycho-

do rzeczywistości. Ciągła zmienność struktury

analitycznego w 1934 roku, gdy polska psycho-

osobowości jest oparta na kolejnych identyfi-

analityczka zdążyła już zapisać się na kartach

kacjach z różnymi elementami świata zew-

historii psychoanalizy, konceptualizując swoją

nętrznego. Utożsamienie to jest fragmenta-

teorię kobiecej seksualności i jej rozwoju, polemi-

ryczne: zachodzi z jednym tylko elementem

zując tym samym z twierdzeniami Freuda (Mag-

zewnętrznej rzeczywistości, od której podmiot

none, 2016). Deutsch termin osobowości „jak

staje się zależny.

gdyby” ukuła na podstawie pracy z pacjentkami

Na podstawie pracy z pacjentkami

i zaznacza, że problem osobowości „jak gdyby”

z osobowością „jak gdyby” Deutsch (2016) postu-

dotyczyć może tylko kobiet (Deutsch, 2016).

luje, że ten typ organizacji osobowości mieć może

Deutsch (2016) zauważa, że osoby

swoją genezę w takich relacjach z rodzicami,

z osobowością „jak gdyby” na pozór nie wyróż-

w których nie okazują oni dziecku rzeczywistej

niają się spośród ludzi o strukturze osobowości

czułości, wyrażając ją jedynie w celach wychowa-

mieszczącej się w normie. Po pewnym czasie

wczych. Emocjonalny chłód rodziców sprawia, że

jednak osoby „jak gdyby” wzbudzają w innych

dziecko pasywnie podporządkowuje się wyma-

pewien dyskomfort: trudne do określenia

ganiom otoczenia. Relacje z obiektami są nie-

i zwerbalizowania poczucie, że „coś jest nie tak”.

autentyczne, a okazywana w nich czułość niepra-

Życie intelektualne i uczuciowe na pierwszy rzut

wdziwa. Dziecko jest posłuszne wobec opiekuna,

oka nie nosi znamion patologii, w obszarach tych

jednak nie jest możliwe obsadzenie obiektów

wykazują one pełną sprawność i adekwatność

libido i nie dochodzi do utożsamienia się

reakcji. Zdolne są do działań produktywnych, lecz

z opiekunem w ramach rozwiązania kompleksu

już nie kreatywnych, tworzona przez nie sztuka

Edypa, przez co wytwarza się niezintegrowana,

jest odtwórcza i pozbawiona osobistego rysu.

wstępna struktura „nad-ja”, niepozwalająca na

Deutsch określa osobowość „jak gdyby”

wykształcenie się wewnętrznego systemu zasad

jako „rzeczywistą utratę afektywnego obsadzenia

moralnych. U osób przejawiających osobowość

obiektów” (2016, s. 356). Zaznacza, że emocje

typu „jak gdyby” nie dochodzi więc do konfliktu

okazywane przez osoby o osobowości „jak gdyby”

pomiędzy „ja” i „nad-ja”. Z tej też przyczyny

są jedynie formą bez treści, pozbawione są ciepła

osobowość „jak gdyby” według Deutsch (2016)

właściwego standardowym odpowiedziom afekty-

charakteryzuje także duża zmienność poglądów

wnym. Analityczka określa wręcz, że nie posiadają

i deklaracji ideologicznych. Dzieje się tak ze

one wewnętrznych przeżyć. W relacjach osoby te

względu na ogromną podatność na sugestie oraz

sprawiają wrażenie pełnych i zdolnych do wyra-

pasywność, które wyróżniają ten typ osobowości.

żania ciepła i współczucia, w rzeczywistości

Przekonania, normy moralne czy idee są

jednak przeżycia te nie są przez nie odczuwane –

przyjmowane i z równą łatwością zmieniane

brak im autentyczności, są nieprawdziwe.

nawet na zupełnie przeciwne.

65

Konstrukty prawdziwego i fałszywego self

z powierzchniowym systemem p–św, zwróconym

sformułowane zostały na podstawie wieloletniej

ku światu zewnętrznemu, także przestrzennie

pracy Donalda W. Winnicotta (1965) jako lekarza

znajdującym się na zewnątrz części centralnej

pediatry

aparatu psychicznego, wiążącej się z namię-

oraz

psychoanalityka.

Opisane

w artykule z 1960 roku, prawie 30 lat po

tnościami. System p–św odbiera postrzeżenia

sfor-mułowaniu przez Helenę Deutsch teorii

pochodzące ze świata zewnętrznego, ale także

osobowości „jak gdyby”, fałszywe self wydaje się

wewnętrzne doznania (Freud, 2009a, 2009b).

być zjawiskiem podobnym do konstruktu

Według Freuda „ja” jest zmodyfikowaną przez

opisanego uprzednio przez polską psycho-

wpływ świata zewnętrznego częścią „tego”, które

analityczkę. Winnicott dostrzega ideę korespon-

kieruje się zasadą rozkoszy (Freud, 2009a). Jak

dującą z prawdziwym i fałszywym self już we

jednak wskazuje Phillips (2013), odnoszenie

wczesnych pismach Freuda, we wprowadzonym

fałszywego self do „ja” w szczególności, prawdzi-

przezeń podziale osobowości na część centralną,

wego self do „tego” jest nieadekwatne i niezgodne

popędową, powiązaną z seksualnością oraz część

z freudowskimi definicjami „ja” i „tego”.

powierzchniową, związaną ze światem zew-

66

Winnicott (1965) w swej praktyce tera-

nętrznym. Brytyjski analityk wydaje się odwoły-

peutycznej zauważył u pewnych pacjentów

wać tym samym do drugiej topiki Freuda, do

charakterystyczny wzorzec przeniesienia, w któ-

w yodrębnienia w osobowości kierowanego

rym następowała u nich regresja do całkowitej

popędami „tego” i „ja”, pozostającego w relacji

zależności od analityka. Brytyjski analityk we

z rzeczywistością zewnętrzną. „Ja” powiązane jest

wzorcu tym widzi odbicie relacji niemowlęcia

z matką. Niemożliwym jest uzyskanie od pacjenta

się terminem trzymania (holding) – matka

informacji o jego pragnieniach i potrzebach

„trzyma” dziecko w sensie dosłownym, pie-

w okre-sie wczesnego dzieciństwa ze względu na

lęgnując i troszcząc się o nie, oraz metafo-

mający wtedy miejsce brak zdolności mowy

rycznym, zapewniając dziecku, znajdującemu się

i formułowania myśli, jednak przekazać je

w stanie pierwotnego braku integracji, poczucie

może pacjent znajdujący się w fazie regresywnej,

spójności. Niemowlę na tym etapie w gestach daje

gdyż uzewnętrznia on niespełnione w nie-

wyraz spontanicznym impulsom. Źródłem tych

mowlęctwie potrzeby, wypełniając tym samym

gestów jest prawdziwe self, które wywodzi się

lukę pomiędzy oceną stanu klinicznego, a jego

z aktywności sensomotorycznej, a sponta-

genezą. Praca z pacjentami o takim wzorcu

niczność jest jego nieodłącznym atrybutem. To,

przeniesienia

w jaki sposób matka przyjmie te gesty, jest

leży

u

podstaw

koncepcji

prawdziwego i fałszywego self.

kluczowe dla późniejszej organizacji osobowości

Winnicott (1965) wskazuje, że rozwój

dziecka. Jeżeli matka jest, jak określa Winnicott,

fałszywego self i charakter jego organizacji ma

wystarczająco dobra, to akceptuje i rozumie

źródło w relacji matka – dziecko na wczesnym

potrzeby niemowlęcia, aktywnie dostosowuje się

etapie rozwoju niemowlęcia, wiąże się więc

do nich. Niemowlę w relacji z matką, wyrażając

z relacjami z pierwszymi obiektami. Rola matki

swe popędowe, spontaniczne impulsy, często jest

jest tu kluczowa, w tym czasie bowiem dziecko

bezwzględne i agresywne, matka jednak toleruje

jest całkowicie zależne od niej i sprawowanej

i pozwala na tę bezwzględność. Jej poświęcenie

przez nią opieki. Opisując to, Winnicott posługuje

jest źródłem prawdziwego self, które powstaje

67

68

dzięki urzeczywistnieniu przez nią zmysłowych

self prawdziwego (które jest obecne w strukturze

halucynacji i spontanicznych gestów (Winnicott,

osobowości jako potencja) przed niekorzystnymi

1965). Matka początkowo pozwala dziecku na

zmianami w środowisku. Na następnym poziomie

omnipotencję: poprzez opiekę stwarza mu

fałszywe self poszukuje dla prawdziwego self

możliwość fantazjowania o obiektach i powta-

warunków umożliwiających mu ujawnienie się.

rzalną konfrontację wyobrażeń z rzeczywistością,

Jeżeli nie jest to możliwe, fałszywe self poszukuje

wzbogaconą o nowe doznania zmysłowe

nowych form obrony, mających zapobiec eksplo-

(Winnicott, 1945, 1965). Dziecko, bawiąc się

atacji prawdziwego self. Winnicott zaznacza, że

i fantazjując (wyrażając swą omnipotencję),

w sytuacji, w której i ten mechanizm zawiedzie,

dzięki matce stopniowo zaczyna rozpoznawać

fałszywe self sięga po samobójstwo jako środek

element iluzji charakterystyczny dla tych działań,

mający ochronić jednostkę przed zniszczeniem

dzięki czemu zaczyna używać symboli i widzieć

prawdziwego self poprzez destrukcję całej

odrębność swoją oraz matki od świata zewnętrzn-

struktury osobowości. Na poziomie czwartym

ego. Prawdziwe self związane jest ściśle z ciele-

fałszywe self powstaje na bazie identyfikacji

snością, z procesami życiowymi, oddychaniem czy

z innymi. W sytuacji zdrowia nie przestaje istnieć

biciem serca i jego zadaniem jest łączenie

– przyjmuje formę zachowań społecznych kie-

w całość doświadczeń sensomotorycznych

rowanych formułami grzecznościowymi, konwe-

składających się na doświadczenie bycia żywym

nansami i manierami, umożliwiając w ten sposób

organizmem (Winnicott, 1965) .Jeżeli jednak

funkcjonowanie w społeczeństwie na poziomie

matka nie jest wystarczająco dobra i nie jest

dla prawdziwego self nieosiągalnym. Tylko wtedy,

w stanie dostosować się do potrzeb niemowlęcia,

gdy w życiu jednostki obecny jest zarówno aspekt

w miejsce spontanicznych gestów dziecka

spontaniczności, jak i podporządkowania, uczest-

narzuca swoje. Wymaga to od dziecka podpo-

niczyć może ona w życiu kulturalnym: obszarze

rządkowania się i jest źródłem fałszywego self.

przez Winnicotta (1953) określanym jako po-

Jego zadaniem jest ochrona i ukrycie praw-

średni pomiędzy rzeczywistością wewnętrzną

dziwego self przed szkodliwymi wpływami

a zewnętrzną. Obszar rzeczywistości pośredniej

środowiska zewnętrznego właśnie poprzez pod-

jest dla ludzi obszarem odpoczynku, nie wymaga

porządkowanie (Winnicott, 1965).

bowiem ciągłego różnicowania pomiędzy tym, co

Winnicott (1965) wyróżnia pięć poziomów

zewnętrzne, a tym co wewnętrzne. Według

organizacyjnych fałszywego self, mieszczących

Winnicotta różnicowanie to jest zadaniem

się między całkowitym brakiem self prawdziwego,

każdego człowieka. Obszar pośredni to w jego

a zdrowiem. Na pierwszym poziomie prawdziwe

rozumieniu kultura, sztuka i religia, ale także

self pozostaje całkowicie ukryte, a fałszywe self

konwenanse i niuanse towarzyskie. Winnicott

zajmuje jego miejsce, przez co jest na pozór

(1965) z jednej strony zwraca uwagę na

niemożliwe do odróżnienia. W relacjach inter-

patologiczny wymiar fasady fałszywego self, na

personalnych okazuje się ono jednak niewystar-

wiążący się z nim pozór i brak autentyczności.

czające – wymagają one bowiem, by uczestniczyła

Jednak z drugiej strony w przypadku konstrukcji

w nich realna osoba. Tylko prawdziwe self

osobowości o niewielkiej rozbieżności między self

zapewnić może poczucie realności i auten-

prawdziwym i fałszywym, udział fałszywego self

tyczności. Na kolejnym poziomie, bardziej zbli-

w osobowości jest kluczow y dla pełnego

żonym ku biegunowi zdrowia, fałszywe self broni

funkcjonowania jednostki w świecie społecznym

i kulturalnym. Granica normy i patologii wyzna-

Jedna z podstawowych różnic pomiędzy

czana jest przez udział i stopień ekspansywności

teoriami Deutsch i Winnicotta leży w struktu-

fałszywego self w stosunku do self prawdziwego.

ralnym ujęciu konstruktów fałszywego self

Podstawowa zbieżność między teoriami

i osobowości „jak gdyby”. Brytyjski analityk wpro-

Deutsch i Winnicotta wiąże się z funkcją, jaką

wadza klasyfikację organizacji fałszywego self

pełnić mają oba konstrukty. U Deutsch (2016)

o zmiennym poziomie patologii, rozciągającym

funkcją osobowości „jak gdyby” jest skuteczna

się od zdrowia (w którym jednak fałszywe self

adaptacja do wymogów środowiska. Następuje

wciąż jest obecne i pełni ważne funkcje, jednak

ono na zasadzie infantylnej mimikry – osoby „jak

jego udział w strukturze osobowości jest mniej

gdyby” przystosowują się poprzez identyfikację

znaczący) do całkowitego ukrycia prawdziwego

z osobami ze swojego otoczenia. Widoczna jest

self (Winnicott, 1965). Natomiast Deutsch (2016)

tutaj kolejna zbieżność z koncepcją Winnicotta

nie dokonuje podobnego rozróżnienia.

(1965), w której fałszywe self pełni funkcję

Kolejna strukturalna różnica wiąże się

obrońcy prawdziwego self przed niekorzystnym

z tym, iż Deutsch nie dychotomizuje osobowości

przyjęciem przez środowisko, w swej roli posu-

– typ podmiotowości „jak gdyby” jest, jak zauważa

wając się nawet do organizacji samobójstwa, aby

Więckiewicz (2018), płynny, niestabilny, skłonny

tylko nie dopuścić do eksploatacji prawdziwego

do częstej reorganizacji, ale wzorzec tych

self. Winnicott przywołuje przypadek pacjentki,

reorganizacji, sprowadzający się do kolejnych

która żyła z poczuciem, że jej życie tak naprawdę

identyfikacji, wyrasta z jednorodnej tendencji.

się nie zaczęło i wciąż szukała kontaktu z pra-

Autorka zaznacza jednak, że restrukturyzacja ta

wdziwym self. To właśnie fałszywe self, pełniąc

ma charakter pasywny. Oczywista jest natomiast

funkcję opiekuńczą i obronną, przywiodło pa-

dychotomizacja self w koncepcji Winnicotta,

cjentkę do analityka, celem ochrony self prawdzi-

w której obie składowe osobowości (o różnym,

wego. Podobieństwo między teoriami Deutsch

w zależności od podmiotu, udziale) pozostają

i Winnicotta dostrzegalne jest także w obszarze

w dialektycznej relacji. Warto zaznaczyć, że

funkcji pełnionej przez osobowość „jak gdyby”

Winnicott (1965) nie nadaje fałszywemu self

oraz fałszywe self. Struktury obu omawianych

charakteru jednoznacznie patologicznego. To self

konstruktów, opierają się na identyfikacji z in-

prawdziwe, gdyby występowało bez swego od-

nymi ludźmi, początkowo z opiekunami (rodzi-

powiednika, nie pozwalałoby podmiotowi na

cami, niańkami), a później w przypadku osobo-

pełne funkcjonowanie na wszystkich pła-

wości „jak gdyby” (Deutsch, 2016), z całymi

szczyznach życia społecznego i kulturalnego,

systemami przekonań. W koncepcji Deutsch

ponieważ obszar rzeczywistości pośredniej nie

(2016) relacje, w które wchodzą osoby z organi-

jest dla prawdziwego self dostępny. Fałszywe self

zacją osobowości „jak gdyby” nie są autentyczne,

natomiast, dzięki swemu obronnemu charakte-

ponieważ nieokazują-cy ciepła i czułości rodzice

rowi, może kolejny raz zgodzić się na kompromis

lub opiekunowie nie pozwalają na obsadzenie

leżący u podstaw kultury i sztuki. Winnicott ani

obiektów libido, przez co nie wytwarza się z nimi

nie patologizuje fałszywego, ani nie romantyzuje

libidi-nalna więź. Także w koncepcji Winnicotta

prawdziwego self. Osobowość „jak gdyby” jest

(1965), na skutek złej adaptacji niewystarczająco

natomiast opisywana przez Deutsch (2016) jako

dobrej matki, nie dochodzi do obsady obiektów ze

twór jednoznacznie patologiczny i paradoksalnie,

świata zewnętrznego.

nieprzystosowawczy. Paradoksalnie, gdyż orga-

69

nizacja osobowości „jak gdyby” sprowadza się

realność dopiero wtedy, gdy usłyszał, że do tej

przecież do funkcji adaptacyjnej.

pory nie istniał. Brytyjski analityk zakłada więc

Warto zwrócić uwagę na obecny u obojga autorów nacisk na kwestię relacji „fałszywej”

udziałem self prawdziwego. Helena Deutsch

osobowości (fałszywego self u Winnicotta

(2016) z kolei zwraca uwagę na niską efektywność

i osobowości „jak gdyby” u Deutsh) ze światem

pracy analitycznej w konfrontacji z osobowością

sztuki. Widać tu interesującą różnicę między

„jak gdyby”, ale zaznacza, że dzięki identyfikacji

porównywanymi koncepcjami. U Winnicotta

pacjenta z analitykiem, stanowiącym dobry

(1965) to „nieautentyczność” fałszywego self

przykład, możliwe są postępy. Nie wspomina ona

i jego wyrosła na bazie podporządkowania,

jednak o możliwości zmiany struktury oso-

regresywna uległość pozwala podmiotowi na

bowości „jak gdyby”, opierając proces zmiany

pełne uczestnictwo w społecznej rzeczywistości.

terapeutycznej na mechanizmie charakterys-

To oparty na podporządkowaniu aspekt fał-

tycznym dla już istniejącej struktury osobowości.

szywego, a nie prawdziwego self czyni z jednostki

Inna istotna różnica między koncepcjami

odbiorcę kultury i sztuki, obszary te bowiem

Winnicotta i Deutsch widoczna jest na poziomie

sprowadzają się do kompromisu – są oparte na

osobistego doświadczenia podmiotu. Deutsch

umowie społecznej i na podzielanej iluzji.

(2016) wskazuje, że pacjenci z osobowością „jak

Ekwiwalentem podporządkowania fałszywego

gdyby” nie zdają sobie sprawy z własnych

self w normalnym rozwoju jest właśnie kom-

defektów w sferze autentyczności przeżyć

promis. Oczywiście do pełnego wykształcenia

afektywnych, sądząc, że ich poziom przeżywania

funkcji symbolicznej potrzebny jest zarówno

jest typowy także dla innych. Winnicott (1965)

uległy aspekt self fałszywego, jak i kreatywny

z kolei zaznacza, że wysoce patologiczna

prawdziwego. Ten ostatni pozwala na rozpozna-

organizacja osobowości z dużą rozbieżnością

wanie iluzji, a sztuka czy religia opierają się

pomiędzy prawdziwym i fałszywym self staje się

według Winnicotta na zbiorowym jej doświad-

dla pacjenta źródłem niepokoju i cierpienia,

czeniu. Osobowość „jak gdyby” (Deutsch, 2016)

wiąże się ze stale obecnym poczuciem braku

okazuje się okaleczać podmiot także w dziedzinie

autentyczności czy też wręcz realności.

sztuki, jako że nie jest on zdolny do kreatywnej

Zarówno koncepcja fałszywego self, jak

ekspresji, a sztuka przezeń tworzona nie nosi

i osobowości „jak gdyby” odwołują się do aspektu

znamion autentyczności.

fałszu czy pozoru obecnych w ludzkiej oso-

Kolejna różnica pomiędzy koncepcjami

70

możliwość reorganizacji osobowości z małym

bowości na poziomie patologicznym. Konstrukty

Deutsch i Winnicotta widoczna jest w obser-

te są różne nie tylko pod względami struktu-

wacjach odnoszących się do postępów, jakie

ralnymi, ale także pod tymi, które odnoszą się do

czynią w analizie osoby z dużą rozbieżnością

osobistego doświadczenia pacjenta i wiążą się

między self prawdziwym, a fałszywym oraz

z postulowanymi przez obie teorie relacjami ze

z osobowością „jak gdyby”. Winnicott (1965)

światem sztuki. Istnieją jednak fundamentalne

zauważa, że w praktyce analitycznej w kon-

podobieństwa w zakresie ich funkcji i genezy. Być

frontacji z fałszywym self o wysoce patologicznej

może z tej przyczyny uznawane by wają za

organizacji kluczowe i efektywne jest odkrycie

terminy równoznaczne (Magnone, 2016). Wydają

oraz wskazanie braku realności self pacjenta.

się bowiem być próbami konceptualizacji tego

Przywołuje przypadek pacjenta, który poczuł swą

samego zjawiska: identyfikacyjnego z natury,

opartego na pasywności wzorca przystosowania do rzeczywistości zewnętrznej, wiążącego się

LITERATURA CYTOWANA Deutsch H. (2016). Osobowość „jak gdyby”.

z brakiem opieki ze strony pierwszych opiekunów.

W: L. Magnone (red.), Psychoanaliza w Polsce

Chociaż oba wzorce osobowości powstają na

1909–1946 (s. 354–367). Warszawa: Fundacja

skutek nieco innych działań ze strony opiekunów,

Augusta hr. Cieszkowskego.

wiążą się z zaniedbaniem potrzeb dziecka:

Freud, S. (2009a). „Ja” i „to”. W: S. Freud

z brakiem okazywania czułości w teorii Deutsch

(red.), Psychologia nieświadomości. (s. 217–262).

(2016) i niezdolnością matki do przyjęcia

Warszawa: Wydawnictwo KR.

i zaspokojenia domagań w przypadku koncepcji

Freud, S. (2009b). Wykład XXXI. Roz-

Winnicotta (1965). Wykształcają się więc

szczepienie osobowości psychicznej. W: S. Freud

w interakcji z niesprzyjającym środowiskiem,

(red.), Wykłady ze wstępu do psychoanalizy. Nowy

w sytuacji braku wsparcia ze strony pierwszych

cykl.(s. 45–62). Warszawa: Wydawnictwo KR.

opiekunów. Obie koncepcje bazują na obserwacji

Magnone, L. (2016). Psychoanaliza

klinicznej, na materiale zebranym podczas analiz

w Polsce? W: L. Magnone (red.), Psychoanaliza

pacjentów. Opis Winnicotta wydaje się jednak być

w Polsce 1909–1946 (s. 5–48). Warszawa:

teoretyzacją bardziej subtelną i zniuansowaną,

Fundacja Augusta hr. Cieszkowskego.

swego rodzaju uzupełnieniem teorii Deutsch.

Mitchell, S. A. (1992). True Selves, False

Koncepcja Winnicotta uwzględnia nie tylko

Selves, and the Ambiguity of Authenticity. W: N.

pozornie, ale także prawdziwie przystosowawczy

J. Skolnick i S. C. Warshaw (red.), Relational

charakter elementu fałszu obecnego w oso-

perspectives in psychoanalysis (s. 1–20). Hillsdale,

bowości. Jest także bardziej rozbudowana, opisuje

NJ: Analytic Press.

fałszywe self na różnych poziomach organizacji.

Możliwe, że osobowość „jak gdyby” jest odpowiednikiem

skrajnie

Philips, A. (2013). Winnicott.

Gdańsk: Imago.

patologicznej

Więckiewicz, A. (2018). Ontologia przy-

organizacji fałszywego self na kontinuum

padłości „jak gdyby” w teorii Heleny Deutsch: Na-

opisanym przez Winnicotta.

rodziny teorii kobiet albo sondowanie granic psychoanalizy. Praktyka Teoretyczna, 28(2), 138–160.

Winnicott, D. W. (1945). Primitive emotional development. W: L. Caldwell, A. Joyce (red.), Reading Winnicott (s. 54–68). London: Routledge.

Winnicott, D. W. (1965). Ego distortions in terms of true and false self. W: D. W. Winnicott (red.), The Maturational Processes and The Facilitating Environment: Studies in the Theory of Emotional Development (s. 140–152). New York: International University Press.

Winnicott, D. W. (2011). Zabawa a rzeczywistość. Gdańsk: Imago.

71

ZROBIŁEM TO SAM! – CZYLI CO Z NAMI ROBI EFEKT IKEA

WSTĘP

Szymon Bucki

stwierdzanie wprost stanu rzeczywistości (Nęcka,

Wydawanie sądów – czyli zw yczajne

Orzechowski, Szymura, 2006) – jest kluczowym aspektem naszego życia. Gdyby nie ono, osobista wiedza ludzka nie mogłaby się poszerzać i mało tego, nauka stała by w miejscu, bo czym byłoby poznanie świata bez możliwości sformułowania jego opisu? Niestety albo może na szczęście, mózg w ciągu ewolucji przystosował się do wydawania sądów w warunkach, w których liczyła

STRESZCZENIE Naszym sądom o rzeczywistości daleko do

się jak największa szybkość przy możliwie największej trafności, co nie sprzyja formu-

idealnie logicznych, lecz nie stanowi to większego

łowaniu

problemu. Ewolucja przystosowała nas do

i poprawnych ocen rzeczywistości. Zauważył to

szybkich praktycznych decyzji, a nie do prze-

między innymi Cole (Cole, Gay, Glick, Sharp

myślanych i bezbłędnych. Jednym z błędów jakie

(1971), za: Nęcka i in., 2006) w swoich badaniach

możemy popełnić przy podejmowaniu szybkiej

nad plemieniem Kpelle z Liberii, w których

decyzji, jest tak zwany efekt IKEA, który sprawia,

opisywał nielogiczne, ale praktycznie poprawne

że przedmioty wykonane przez nas uważamy za

odpowiedzi tubylców na przedstawione im

bardziej wartościowe, niż identyczne, ale już

sylogizmy. Ale nie jest z nami tak źle, prawda?

gotowe. Badania wykazały, że bardziej cenimy

Stworzyliśmy filozofię, naukę, mamy jakieś

cele, które wymagały od nas wysiłku i do takich

ogólne pojęcie na temat rzeczywistości… Ludzko-

też dążymy, co może być jednym z wyjaśnień

ści wydaje się, że jest nieomylna, skoro tak daleko

efektu IKEA. Innym wyjaśnieniem – bardziej

zaszła jako gatunek, niestety jest to błędne

ewolucyjnym – może być to, że chcemy się

przekonanie. Właśnie jedno z takich błędnych

wykazać i potwierdzić nasze kompetencje przed

przekonań, związanych z naszym poczuciem

sobą i innymi. Norton, Mochon i Ariely prze-

wartości, przeanalizuję w niniejszym artykule. Co

prowadzili wiele eksperymentów dotyczących

lepiej pomoże nam bronić się przed błędnymi

efektu IKEA – od udowadniających istnienie

przekonaniami, niż zrozumienie i zdemasko-

efektu, przez badające wpływ nieukończenia

wanie mechanizmów, które za nimi stoją?

skomplikowanych,

przemyślanych

projektu (efekt zanika). Autorzy próbowali także przywrócić poczucie kompetencji przez efekt

72

CZYM JEST EFEKT IKEA?

IKEA, eksperyment zakończył się sukcesem.

Najprościej ujmując, efekt IKEA ujawnia

Replikacje powyższych badań przeprowadzone

się, gdy produkt przygotowany lub złożony

przez Sarstedt, Neubert i Barth potwierdziły

własnoręcznie cenimy bardziej, od identycznego,

wyniki uzyskane przez poprzednich badaczy. Co

lecz już gotowego. Określenie efektu pochodzi od

ciekawe, dowiedziono istnienia efektu także

nazwy popularnego sklepu z meblami do samo-

w przypadku przygotowania jedzenia – jedzenie

dzielnego montażu, a inna nazwa to efekt

było subiektywnie zdrowsze i smaczniejsze, gdy

zrobiłem to sam (I designed it myself effect)

było przygotowane osobiście przez badanych.

(Franke, Schreier, Kaiser, 2010; Mochon, Norton,

Ariely, 2012; Norton, Mochon, Ariely, 2012).

zauważyć, że opisane w nich tendencje do

Mechanizm stojący za tym efektem może być

pewnego stopnia przypominają omawiany efekt.

interpretowany w kategorii tendencyjności

Kiedy sama praca nad produktem zwiększa

w podejmowaniu decyzji, a dokładniej w irracjo-

satysfakcję z efektu, podwyższa to subiektywną

nalności niektórych ludzkich sądów (Franke i in.,

wartość gotowego produktu. Z drugiej strony,

2010). Efekt IKEA jest szczególnym rodzajem

chcąc usprawiedliwić wysiłek włożony na przy-

błędu poznawczego, ponieważ odnosi się bez-

kład w skręcanie szafki, oceniamy ją jako coś

pośrednio do naszej samooceny i motywacji.

bardziej wartościowego niż identyczna, lecz

Dlatego ekonomiści, którzy badają nasze

uprzednio skręcona szafka ze sklepu (Nęcka i in.,

zachowania konsumenckie, chcąc stworzyć

2006). Jest to jedna ze strategii zmniejszania

dokładny model podejmowania decyzji i wyda-

dysonansu poznawczego (uczucia napięcia przez

wania sądów w sytuacjach ekonomicznych, muszą

rozbieżność między tym, co oczekiwane, a tym co

mierzyć się z dodatkowymi niespecyficznymi

zastane). Podczas fazy postdecyzyjnej (gdy

zmiennymi (Thaler, 1980).

decyzja została już podjęta, a my zastanawiamy się nad jej skutkami) podwyższamy wartość

CO SKŁADA SIĘ NA EFEKT IKEA? Wykonanie zadania, mimo wszystkich swoich negatywnych aspektów związanych

naszego wyboru jednocześnie deprecjonując inne opcje.

Ludzie

chcą

pokazywać

swoje

z włożoną w nie pracą, prowadzi w końcu do

umiejętności, dowodzić sobie i innym jak bardzo

nagrody, jaką jest osiągnięcie celu. Nawet badania

są skuteczni (effectant), czyli zdolni do

na szczurach potwierdzają ewolucyjne pocho-

produkowania pożądanych wytworów. Osiągają to

dzenie odczucia nagrody za starania – szczury

przez kontrolę i wpływ na posiadane obiekty

preferowały jedzenie, do którego zdobycia

(Bandura, 1977; Belk, 1988; Furby, 1991; White,

potrzebny był wysiłek (Kacelnik, Marsh, 2002;

1959, za: Mochon i in., 2012). Dla przykładu:

Lawrence, Festinger, 1962; za: Norton i in., 2012).

chętniej używamy bogatych w aplikacje i funkcje

Pokazuje to, że oprócz samego obiektu, który

urządzeń elektronicznych, aby pokazać – sobie

chcieliśmy zdobyć, potrzebujemy także potwier-

i innym – jak kompetentni jesteśmy. W tym wy-

dzenia jego wartości. Działa to także u ludzi –

padku kieruje nami poczucie dumy, które

w jednym z badań, kobiety chcące dołączyć do

biologicznie bliskie jest uczuciu spełnienia

grupy dyskusyjnej musiały wziąć udział w ostrej

(jak przy osiągnięciu celu) oraz chęć pozytywnej

(severe) lub łagodnej (mild) inicjacji. Wszystkim

autoprezentacji, która odpowiada chęci dominacji

udało się ją przejść, lecz w zależności od warunku

u ssaków (Mochon i in., 2012; Tracy, Robins, 2004,

eksperymentalnego te, które musiały włożyć w to

za: Mochon i in., 2012).

zadanie większy wysiłek, lubiły daną grupę

Co może lepiej potwierdzić nasze

bardziej niż pozostałe (Aronson, Mills, 1959).

kompetencje niż stworzenie czegoś użytecznego

Podsumowując, nie tylko dążymy do bardziej

własnoręcznie? To jeden z kluczy do sukcesu

wymagających celów, ale także cele wymagające

produktów „dla

więcej wysiłku subiektywnie oceniamy jako

Do It Yourself ) – nasza pierwotna chęć

bardziej wartościowe.

„wykazania się” oraz udowodnienia sobie i innym

Jak to się ma do efektu IKEA? Gdy przyjrzymy się podanym przykładom możemy

majsterkowicza”

(DIY –

naszej skuteczności. Produkty, które można złożyć samemu podnoszą samoocenę, dlatego

73

będą oceniane jako bardziej wartościowe, niż te

cami profesjonalistów. Okazało się, że twórcy byli

same produkty „niedające nam się wykazać”, czyli

skłonni zapłacić za swoje modele średnio tyle, ile

zmontowane wcześniej (preassembled) (Mochon

sędziowie kompetentni za profesjonalne figurki.

i in., 2012). Jednym z wyjątków od tej reguły jest

Z kolei składane samodzielnie origami były

lodówka, którą możemy samodzielnie wnieść na

oce-niane przez sędziów kompetentnych jako

czwarte piętro, lecz wtedy nie mówimy już

pięcio-krotnie tańsze (Norton i in. 2012).

o efekcie IKEA.

W kolejnym badaniu (2) wywoływać efekt

Jak widać, ludzkie sądy, a szczególnie te

IKEA miały modele LEGO w jednym z trzech

dotyczące własnej osoby, mogą być mniej lub

warunków: (a) otrzymywali gotową figurkę, (b)

bardziej zniekształcone przez pierwotne czynniki

budowali ją samodzielnie, (c) budowali ją, a po-

poznawcze i motywacyjne, takie jak dążenie do

tem rozkładali. Następnie badani zostali dobrani

osiągnięć, redukcja dysonansu poznawczego czy

w pary (w której każdy z nich miał inną figurkę)

chęć potwierdzenia swoich kompetencji. Wszys-

i poproszono ich o podanie ceny, którą gotowi są

tkie te mechanizmy prowadzą do tendencyjności

zapłacić za figurkę swoją lub drugiej osoby

w formułowaniu sądów, co może skutkować

z informacją, że wyższa cena uprawnia ich do

wystąpieniem efektu IKEA.

odkupienia danego modelu. Tylko w przypadku (b) budowania, wykazano różnicę w cenie na

PRZEGLĄD BADAŃ NAD EFEKTEM IKEA Norton, Mochon i Ariely (2012), chcąc

74

korzyść własnej figurki, a w pozostałych warunkach cena nie różniła się znacząco na korzyść

sprawdzić efekt IKEA, przeprowadzili serię ekspe-

żadnego z modeli. Pokazuje to, że (c) budowanie

rymentów, w których osoby badane składały pu-

i rozkładanie (niszczenie lub nieukończenie),

dełka z IKEI (1a). Były one specjalnie wystanda-

może znieść efekt IKEA (Norton i in. 2012).

ryzowane, aby nie było możliwości jakiejkolwiek

Ostatni eksperyment tej serii badań (3)

ich modyfikacji, ponieważ jak wykazali Franke,

miał dokładniej sprawdzić wpływ nieukończenia

Schreirer i Kaiser (2010), przyczynianie się do

budowania na wystąpienie efektu IKEA. Osoby

projektowania przedmiotów zwiększa ich atra-

badane zostały podzielone na dwie grupy,

kcyjność dla projektanta. Badani zostali podzie-

z których jedna (a) budowała pudełka, a druga (b)

leni na dwie grupy, z których część po prostu

mogła wykonać tylko połowę kroków potrzebnych

oceniała gotowe pudełka pod kątem tego, jak

do ich złożenia, następnie obie grupy oceniały, ile

bardzo się im podobają a druga część szacowała

są gotowe za nie zapłacić. Wynik potwierdził

ich cenę. Grupa eksperymentalna miała te same

wpływ ukończenia zadania na szacowaną wartość

zadania, z tą różnicą, że dodatkowo musiała

– osoby z grupy pierwszej (a) były gotowe zapłacić

samodzielnie złożyć produkt. Okazało się, że

średnio prawie trzykrotnie więcej, by zatrzymać

grupa osób składających pudełka oceniała je

swoje gotowe pudełka, niż grupa druga (b) za

wyżej i chciała zapłacić za nie średnio 63% więcej

swoje niedokończone prace, co potwierdziło

niż grupa kontrolna. Kolejne badanie (1b) było

hipotezę (Norton i in. 2012).

bardzo podobne, lecz badane w nim osoby

Replikacja powyższych badań przepro-

składały origami, a ocenie poddawano jedynie

wadzona przez Sarstedt, Neubert i Barth (2016)

wartość figurek szacowaną przez zaangażowa-

obejmowała pięć warunków, z których w czterech

nych i niezaangażowanych w ich powstawanie

osoby badane były proszone o wykonanie branso-

uczestników badania. Porównano je także z pra-

letki z gumek (loomi band) dla początkującej

firmy jubilerskiej, a w jednej tylko o ocenę takiej

wadzono badanie, w którym jedna z grup miała

bransoletki. Przed badaniem sprawdzono

spróbować mlecznego koktajlu, a druga zrobić

podejście do tej kategorii produktów, poczucie

swój własny zgodnie z instrukcją. Obydwie grupy

kompetencji w tego typu zadaniach manualnych

oceniały później smak koktajli, ich wartości

oraz jak bardzo badani uznają się za majster-

odżywcze i naturalność (naturalness), dodatkowo

kowiczów (do-it-yourself people). W grupie

sprawdzano, ile koktajlu wypiły poszczególne

pierwszej (1) osoby badane miały wybrać jedną

osoby. Wyniki pokazały, że koktajle przygotowane

z gotowych bransoletek i spisać swoje przemy-

samodzielnie, w każdym aspekcie pozytywnie

ślenia oraz odczucia jej dotyczące. W grupie

przewyższyły gotowe – „miały” mniej kalorii,

drugiej (2) należało zrobić bransoletkę zgodnie

„były” bardziej naturalne i smaczniejsze, ponadto

z instrukcją. W grupie trzeciej (3) zadanie było

badani wypijali więcej „własnych” koktajli.

takie, jak w (2) z tą różnicą, że badani byli infor-

Mochon, Norton i Ariely (2012) w innej

mowani, że wybrane przez firmę zostaną tylko

serii badań skupili się także na wzmacnianiu

najlepsze bransoletki. Stworzono tym u nich

i przywracaniu uczucia kompetencji przez efekt

poczucie możliwego wpływu na decyzje firmy

IKEA. W eksperymencie pierwszym (1) sprawdzo-

(empowerment). Grupie czwartej (4) przerywano

no czy zwiększona wartość produktu była spo-

pracę nad zadaniem, uniemożliwiając dokoń-

wodowana poczuciem kompetencji z nim

czenie bransoletki. Natomiast grupa piąta (5)

związanym. Osoby badane podobnie jak

musiała na koniec rozłożyć stworzoną przez

w poprzednich eksperymentach, budowały lub

siebie bransoletkę. Po każdym z zadań spra-

nie, samochodzik z LEGO i oceniały wartość

wdzono poczucie psychologicznego posiadania

pieniężną tego modelu, dodatkowo badani zostali

(psychological ownership) bransoletki, ogólne

zapytani, w jakim stopniu czują się dumni ze

poczucie dumy oraz pytano ile by za nią zapłacili.

swojego wytworu i w jakim stopniu chcieliby się

Wyniki pokazały, że osoby z grupy (2) czuły

nim pochwalić. Podobnie jak w poprzednich

większe przywiązanie do swoich wyrobów oraz

badaniach budujący podawali wyższe ceny

były gotowe zapłacić za nie znacznie więcej, niż

samochodzika, ponadto wykazano, że poczucie

osoby z grupy (1). Również osoby z grupy (3)

kompetencji (niższe u niebudujących) było

uzyskały w tym zakresie większe wyniki niż grupa

związane z chęcią płacenia więcej za swój wytwór.

(1), ale nie tak duże jak grupa (2). Grupa (4) miała

Drugi eksperyment (2) oprócz tego, co

obniżone wyniki w porównaniu z grupą (3), lecz

pierwszy (1), sprawdzał także wpływ wcześniej

różnica nie była wystarczająca, by zauważyć efekt.

podwyższonego lub obniżonego poczucia kompe-

Przeciwnie – wyniki grupy (5) były znacznie

tencji. Według teorii płynnej kompensacji (fluid

mniejsze od wyników grupy (3). Poczucie wpływu

compensation), potwierdzenie ważnej wartości

na decyzje firmy (empowerment) nie wpłynęło na

w jednej dziedzinie, obniża potrzebę potwier-

ocenę produktów.

dzenia w innej, czyli efekt powinien być zniesiony,

Co ciekawe efekt IKEA pojawia się także

jeśli uczestnicy potwierdzą swoje kompetencje

w kontekście przygotowania jedzenia. Dohle, Rall

wcześniej (Boucher Bloch, Pelletier, 2016). Ta

i Siegrist (2014) przeprowadzili badanie mające

teoria potwierdziła się: nie wykazano różnicy

na celu sprawdzenie czy potrawy przygotowane

w ocenianiu w ytworów między warunkami

osobiście mogą wydawać się smaczniejsze

(budowane lub otrzymane) w grupie ekspe-

i zdrowsze przez efekt IKEA. W tym celu przepro-

rymentalnej, w której podnoszono poczucie kom-

75

petencji wszystkich uczestników przed przy-

LITERATURA CYTOWANA

stąpieniem do budowy i oceny lub samej oceny, co

Aronson, E., Mills, J. (1959). The effects of

wskazuje na zanik w tym przypadku efektu IKEA

severity of initiation on liking for a group. Journal

(Mochon i in. 2012).

of Abnormal and Social Psychology 59, 177-181.

Boucher, H. C., Bloch, T., Pelletier,

CO MOŻEMY WYNIEŚĆ DLA NAS? Ważną częścią obrony przed tendencyjnością w formułowaniu sądów jest świadomość

A. (2016). Fluid compensation following threats to self-concept clarity. Self and Identity, 15(2), 152-172.

tego, że jesteśmy pod ciągłym wpływem mecha-

Dohle, S., Rall, S., Siegrist, M. (2014).

nizmów, które mogą zaburzać nasze poznanie.

I cooked it myself: Preparing food increases liking

W niniejszym artykule przedstawiłem jeden z nich

and consumption. Food Quality and Preference 23,

– efekt IKEA, chcąc przybliżyć działanie i teorie

14 – 16.

dotyczące jego powstawania. Przywołane w arty-

Franke, N., Schreier, M., Kaiser, U. (2010).

kule badania ukazują, jak na nasze postrzeganie

The “I Designed It Myself” Effect in Mass Custo-

rzeczywistości mogą wpływać: motywacja i chęć

mization. Management Science 56, 125 – 140.

uzyskania nagrody - w znaczeniu dosłownym

Mochon, D. , Norton, I. M. , Ariely,

i poznawczym, jako potwierdzenie kom-petencji

D. (2012). Bolstering and Restoring Feelings of

oraz jak modyfikuje to nasze, wydawałoby się,

Competence via the IKEA Effect. International

racjonalne sądy. Myślę, że z tą wiedzą łatwiej bę-

Journal of Research in Marketing 29(4), 363 – 369.

dzie nam rozpoznawać niektóre błędy w ocenie rzeczywistości, co następnie pozwoli ich uniknąć.

Nęcka, E., Orzechowski, J., Szymura, B. (2006). Psychologia poznawcza.

Warszawa: PWN. Norton, I. M., Mochon, D., Ariely, D. (2012). The IKEA Effect: When Labour Leads to Love. Journal of Consumer Psychology 22(3), 453 – 460.

Sarstedt, M., Neubert, D., i Barth, K. (2014). The IKEA Effect. A Conceptual Replication. Journal of Marketing Behaviour 2, 307 – 312.

Thaler, R. (1980). Toward a Positive Theory of Consumer Choice. Journal of Economic Behaviour and Organization 1, 39 – 60.

76

77