dwa oblicza Hiszpanii: Dobrosława Marszałkowska – Karnawał na ulicach Chueca

Karnawał na ulicach Chueca – madryckie drag queens teatralizują przestrzeń Dobrosława Marszałkowska

Dolly Drag

Czasy przemian – madrycka movida

Drag queen shows 1 nie są widowiskami, które należałoby ściśle łączyć z hiszpańską kulturą. Niekoniecznie trafne byłoby zestawianie tego typu przedstawień z symbolami budzącymi skojarzenie z największym krajem Półwyspu Iberyjskiego – flamenco czy corridą. Tym niemniej współcześnie widowiska stały się jedną z popularniejszych atrakcji stolicy Hiszpanii. Podczas typowego madryckiego drag queen show przebrany za kobietę mężczyzna odgrywa przed publicznością występ, podczas którego prezentuje kilka utworów muzycznych oraz dyskutuje z widzami na tematy intymne, często w wulgarny i obsceniczny sposób. Nie budzi dziś kontrowersji, nikt nie traktuje podobnego zdarzenia jako moralnie niepoprawnego. Nie ma też obaw, iż zjawi

1

Drag queen show, jak sama nazwa wskazuje, jest „show”, a więc występem, drag queen. Drag queen (z ang. ‘przebrana królowa’) zaś to artysta (przeważnie mężczyzna, choć może być to też kobieta) odgrywający na scenie w odpowiednim stroju kobietę. Owa kobiecość jest charakterystyczna, zwykle odnosi się do archetypowych, banalnych skojarzeń. Estetyka drag łączy się również w dużym stopniu z estetyką kiczu, czego wyrazem jest zarówno przebranie, jak i sposób odgrywania postaci.

się policja i przerwie obecnym w lokalu gościom zabawę. Do niedawna było to właściwie trudne do pomyślenia, dopiero przemiany polityczno- -kulturowe ostatnich czterech dekad skutkowały metamorfozą światopoglądową hiszpańskiego społeczeństwa. Ogromne znaczenie dla zmian miała nie tylko śmierć dyktatora – generała Franco, ale i aktywność artystów, którym obalenie reżimu utorowało drogę do ekspresji twórczości. Owa aktywność wpłynęła w decydującym stopniu na spopularyzowanie drag queen shows zarówno w Madrycie, jak i w innych większych miastach Hiszpanii.

Atmosfera po zakończeniu autorytarnych rządów Franco sprzyjała narodzinom ruchu movida (słowo to, rzeczownik rodzaju żeńskiego, jest kolokwializmem i oznacza ‘hulankę, ruchliwość, werwę lub atmosferę zabawy’) powstałego w Madrycie, zajmującego jednak dominującą pozycję w ówczesnej kulturze hiszpańskiej. Nieformalną grupę tworzyło kilkanaście osób; obok Pedra Almodóvara byli to m.in.: Fabio MacNamara, aktor i muzyk; Alaska, piosenkarka; Ouka Lele, fotograf; Sybilla i Agatha Ruiz de la Prada, projektantki mody; czy Paloma Chamorro, gospodyni i producentka programu Złoty wiek 2 . Za główny cel jej członkowie stawiali sobie odcięcie się od przeszłości, przede wszystkim okresu rządów zmarłego wodza. Madryt stał się miastem, które ożyło po okresie kulturalnego letargu. Ożywienie to przejawiało się nie tylko w popularyzowaniu kultury rockowej oraz różnych form życia nocnego, lecz także w próbie zaspokojenia „głodu doznań estetycznych” 3 . Przedstawiciele okresu przemian tworzyli w miejscach nietypowych dla sztuki, zacierając granicę między sztuką a nie-sztuką; prowokowali interakcję między odbiorcami a twórcami. Przekraczali granice artystycznej ekspresji nie tylko w formie. Tematy podejmowane przez reprezentantów movidy także nie wchodziły w zakres standardowych zainteresowań hiszpańskich twórców.

2 W. Bryl-Roman, Madrycka movida jako ruch kulturowy, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2008, s. 8. 3 Ibidem, s. 39.

Wyrazem dalekich od konserwatyzmu przekonań była m.in. wiara w płynność ról społecznych, jak również ról wynikających z różnic biologicznych. Takie poglądy owocowały zachowaniami crossdressingowymi 4 – przebieraniem się za przedstawiciela płci przeciwnej, swoistym odgrywaniem roli kobiety czy mężczyzny, często w parodiujący sposób. Nikogo nie dziwił również makijaż i podobny ubiór u reprezentantów obu płci 5 . Movidowcy spotykali się przede wszystkim w dwóch dzielnicach Madrytu – Chueca i Malasaña. Chueca nie cieszyła się dobrą opinią, wprost przeciwnie, traktowano ją jako miejsce rozpusty, kojarzono z najgorszymi „plagami” – narkomanią i homoseksualizmem. W latach osiemdziesiątych, gdy środowiska gejowskie przestały być piętnowane, rozpoczął się dla tej części Madrytu zdecydowanie lepszy okres. Dzięki homoseksualnemu alcalde miasta udało się przeprowadzić wiele remontów i odrestaurować większość kamienic. Powstało sporo nowych barów, przeznaczonych w założeniu dla mniejszości seksualnych. Obecnie znajduje się tam również wiele księgarni, sklepów z odzieżą, filmami czy płytami muzycznymi, dla konkretnej grupy zainteresowanych, czyli reprezentantów różnych orientacji seksualnych 6 . W lip

4 Crossdressing to termin przejęty z j. angielskiego (cross – ‘przeciwny, krzyżowy’; dressing – ‘przebieranie się’). Oznacza ubieranie stroju płci przeciwnej. 5 E. Mazierska, Słoneczne kino Pedra Almodóvara, słowo/ obraz terytoria, Gdańsk 2007, s. 28. 6 Informacje zaczerpnięte z wywiadów z mieszkańcami Madrytu, którzy w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przebywali bądź mieszkali w stolicy (sierpień

cu na ulicach Chueca odbywa się parada, z okazji El Orgullo 7 , święta, upamiętniającego wydarzenia ze Stonewall Inn, z roku 1968, które uznaje się za początek emancypacji ruchu gejowskiego.

W latach osiemdziesiątych w Chueca powstawały również pierwsze lokale, w których występować zaczęły drag queens. Obecnie popisy drag queens obejrzeć możemy m.in. w A Noite, LL Bar, Binomio, XXX Cafe oraz Black and White. Występy odbywają się w godzinach późnowieczornych, wówczas wydzielone w barze miejsce zostaje zaadaptowane na scenę. Legendarnym barem, będącym jedną z ważniejszych scen drag queens, jest ostatni z wymienionych – Black and White. Powstały w październiku 1980 roku lokal bardzo szybko zyskał miano centrum skupiającego przedstawicieli mniejszości seksualnych. Pierwsze spektakle z udziałem artystów drag prezentowano już w 1983 roku, a od następnego roku do „repertuaru” Black and White weszły konkursy: Chico de Verano (Chłopak lata) oraz La Gala de Hoscar (Gala Oskarów), podczas której wybierano najciekawszą osobę w środowisku homoseksualnym, najlepszego kelnera, tancerza go go, dyskotekę, pub etc. 8 Imprezy prowadzone są do dziś, a w roli prezenterek występują drag queens.

2009). 7 El Orgullo tłumaczy się jako ‘dumę’ (ang. Pride). Święto odbywa się na wzór podobnych imprez w innych krajach. 8 Zob. http://www.discoblack-white.net/, dostęp: 10.10.2010.

Ze świata

Widowiska drag queens w madryckich lokalach

Z początkiem lat dziewięćdziesiątych właściciele Black and White postanowili uatrakcyjnić potencjalnym gościom wieczory, organizując pokazy striptizu. Były to jedne z pierwszych tego typu występów w madryckich barach. Odbywały się one z udziałem striptizerów przybyłych z Londynu i Manchesteru 9 . Od połowy ostatniego dziesięciolecia dwudziestego wieku, kiedy Chueca zyskała miano gejowskiego centrum stolicy Hiszpanii, również Black and White ugruntował swoją pozycję najważniejszego ośrodka rozrywkowego, aprobującego „tęczowy” 10 sposób bycia. Wśród odwiedzających miejsce spotkać można było wiele ówczesnych sław – Normę Duval 11 , Alaskę, Massiel 12 , Conchę Velasco czy Sarę Montiel. Obecnie na stałe z Black and White współpracuje znana madrycka drag – La Plexy, a gościnnie występują tu także Diossa y Malyzzia, najbardziej znane w Hiszpanii „królowe”.

Typowe show składa się z sekwencji krótkich scen, często niepowiązanych ze sobą. Mają one charakter kabaretowych gagów, w których pojawiają się lepsze lub gorsze koncepty. Bardzo ważne są elementy muzyczne (ograniczone najczęściej do występów z playbacku), organizują bowiem rytm spektaklu. Popularne piosenkarki są też dobrym materiałem do parodiowania przez drag queens, gdyż jako postaci w pewnym stopniu ikoniczne posiadają atrybuty na tyle charakterystyczne, iż łatwo je naśladować.

Humorystyczne przedstawienia, obok śpiewaczek popowych, obierają sobie za obiekt zainteresowania także wykonawczynie copla 13 . La Plexy przykładowo lubuje się w odgrywaniu Rocío Jurado, której piosenki przepełnione są dwubiegunową, intensywną emocjonalnością. Motywy obecne w utworach Jurado są wątkami rodem z romansów, niekoniecznie najwyższych lotów. To historie „kobiet ze złamanym sercem” oraz „mężczyzn niezdolnych do prawdziwej miłości”. Eksponowanie podobnych tematów jest właściwe dla

9 Ibidem. 10 Tęcza jest symbolem homoseksualistów; przedstawiciele mniejszości seksualnych noszą często na ręku znaki „rozpoznawcze” – bransoletki w kolorach tęczy. „Tęczowych” gadżetów możemy znaleźć mnóstwo w sklepach i księgarniach w Chueca; od kubków i koszulek z nadrukiem tęczy, po wachlarze (sprzedaje się je w Hiszpanii w przeróżnych miejscach, ale tylko w konkretnych handluje się „tęczowymi”). Jedna z sal Black and White, znajdująca się na dolnej kondygnacji, nazywa się Rainbow. 11 Hiszpańska aktorka grywająca głównie w musicalach. 12 Popularna hiszpańska piosenkarka. 13 Naśladowanie piosenkarek copla przez drag queens ma swoją długą tradycję.

gatunku copla. Sposób wykonania utworu przez Jurado dodatkowo stwarza złudzenie „hiszpańskości” czy też „hiszpańskiej emocjonalności”, kreuje to pojęcie w świadomości odbiorców.

Każdorazowo przy wcielaniu się w cantante de copla La Plexy gra, stosując analogiczne środki – przede wszystkim mimiką twarzy stara się wyrazić siłę emocji, o których śpiewa. Nie jest to granie nazbyt afektowane, ponieważ wszelkie wyolbrzymienie popsułoby efekt, otrzymalibyśmy spektakl zbyt naiwny, śmieszny i niewyrafinowany. Podczas prezentowanych gagów drag queen najczęściej zwraca się do publiczności. Jedynie jeśli przedstawia fragment reżyserowany, nie reaguje na aktywność ze strony widzów. Interakcja zamierzona i w dużej części improwizowana jest jednak stałym punktem występu drag. Sami aktorzy, wcielający się w drag queens, są przygotowani na różne reakcje ze strony odbiorców i, jak mówią, stopień improwizowania zależy od tego, jaka publiczność przybyła danego wieczoru na występ. Zwykle po krótkim czasie artysta wyczuwa, na ile może sobie pozwolić w konkretnym widowisku 14 . Do klubów czy restauracji, w których prezentuje się występy drag queens, przychodzą jednak przede wszystkim osoby będące przedstawiciela

mi mniejszości seksualnych, ewentualnie, niezależnie od orientacji seksualnej, otwarte na różne formy przekazu 15 . W związku z tym można założyć, iż spektakl nie zostanie w nieprzewidziany sposób zakłócony, należy się również spodziewać raczej przyjaznych reakcji w momentach interakcji z publicznością. Potencjalny widz jest zwykle, a przynajmniej powinien być, świadom tego, co może się wydarzyć podczas drag show. Obok rozbudowanych drag queen shows, skonstruowanych z bardziej precyzyjnym scenariuszem, w mieście stołecznym Hiszpanii obejrzeć można również występy mniej efektowne, o strukturze ujednoliconej. Odbywają się one w mniejszych barach, gdzie za scenę służy często niewielki podest, na którym siedzą również klienci. W LL Bar na przykład drag queens pojawiają się na scenie przed północą, ich popisy zaś trwają z przerwami do godzin wczesnoporannych (a właściwie do momentu, w którym jest jeszcze dla kogo występować). Stylizowane są zwykle na kobiety o urodzie banalnej – jest to kobiecość kiczowata. Pojawiają się więc w perukach w landrynkowych barwach, krótkich sukienkach i spódniczkach, wytworzonych z kolorowych i błyszczących materiałów.

Występ zaczyna się zwykle wykonaniem piosenki z playbacku (preferowane utwory z gatunku pop), po zakończeniu której drag queen przystępuje do monologowania. Bardzo szybko też wchodzi w interakcję z widzami. Działania te uwarunkowane są w dużej mierze parcelacją przestrzeni w lokalu. Odległość między odgrywającym a oglądającymi jest bardzo mała. Podest stanowi swoistą rampę, jednak mimo wszystko niewielki metraż stwarza warunki do inicjowania zaburzeń w konwencjonalnej relacji widz–aktor.

„Zagadywanie” widza ma charakter naturalnej rozmowy. Drag queen dostrzega wybrańca, następnie zwraca się do niego, pytając o sprawy prywatne. Przykładowo podczas jednego z show stojące tuż przy scenie dwie dziewczyny spytane zostały o to, czy są parą. Potwierdziły, co zainicjowało dalsze pytania (m.in. o łóżkowe preferencje i doświadczenia). Drag queen czyni również widownię z przypadkowych przechodniów, z którymi wdaje się w konwersacje podczas przerw między występami (np. przerwy spędza, przechadzając się ulicami Chueca). Dopóki jest artystą (jest w przebraniu), dopóty show trwa. Dla występów drag dialogowanie z odbior

15 Publiczność bywa bardzo zróżnicowana, obok osób bardzo młodych można było spotkać i takie, które najprawdopodobniej weszły już w wiek emerytalny. Proponowany humor odpowiadał jednak wszystkim niezależnie od wieku, a reakcje na przedstawiane tematy były podobne.

cami jest koniecznością, informacje pozyskiwane od widzów stają się bowiem pretekstem do tworzenia dalszych narracji. Drag queens muszą swoje wypowiedzi konstruować tak, by z rozmowy uczynić ciekawą anegdotę. Zwykłe oznajmienie jednego z przybyłych na drag queen show, iż pochodzi ze Stanów Zjednoczonych, przyczyniło się do stworzenia przez występującą drag wywodu na temat ojczystego kraju przybysza. Drag queen opowiadała o tym, jak hojni są Amerykanie i jak chętnie wspierają mało zamożnych artystów. Pytająca zwróciła się do cudzoziemca, dlaczego nie praktykują filantropijnych obyczajów w Hiszpanii; wówczas ktoś z widowni wręczył jej monetę 16 . Przy okazji przedstawiania się obcokrajowcowi wspomniała też, iż oczywiście poda mu rękę, ale poza jego dłonią miło byłoby otrzymać też jakiś banknot 17 .

16 Monetę tę włożyła w dekolt, podkreślając tym samym swoją bezpruderyjność. 17 Parafrazuję część dialogu, jaki wywiązał się między drag queen a widzem podczas spektaklu drag w LL Bar, materiał nagraniowy dostępny na następującej stronie: http:// www.interocio.es/LL/v1.mpg, [30.09.2010 ].

Drag queen show jako wydarzenie teatralne. Karnawał na ulicach Chueca

Drag queen show sytuować można w obrębie widowisk typowych dla postmodernizmu. Ich klasyfikacja nie jest przedsięwzięciem łatwym, o ile bowiem eksponowane tematy są dość charakterystyczne, o tyle sama struktura spektakli nie jest zawsze taka sama. Problemem w określaniu występu jest już samo naszkicowanie jego ram – zasadniczo należy przyjąć, iż popis 18 kończy się wraz ze zdjęciem przebrania i zmyciem makijażu. Wówczas jednak szereg działań, które odbywają się poza podestem scenicznym, mieściłoby się w obrębie widowiska. Obejmowałyby one więc wspomniane wcześniej rozmowy z przechodniami czy dialogowanie przy barze. Momenty te są wyjściem z roli „reżyserowanej”. Nie jest to już także zwykła improwizacja – intencjonalne prowokowanie widza do nawiązania kontaktu z występującym na scenie artystą. Wyjście na ulice w przebraniu drag, choćby po to, by na chwilę się przewietrzyć, wy

18 Drag queen show określam jako popis zgodnie z genologią zaproponowaną przez Z. Raszewskiego (por. Z. Raszewski, Teatr w świecie widowisk, [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. J. Degler, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003).

daje się zupełnie „deteatralizować” wykonawcę. Status inicjowanych na chodniku rozmów trudno określić jako „teatralny”, to działanie mocno zaburzające tradycyjną „teatralną” percepcję. Jeśli jednak przyjąć, iż kostium drag jest wykładnikiem ciągłości występu, każda przestrzeń, w której drag queen się pojawia, jest przestrzenią sceniczną. W przypadku Madrytu takim miejscem byłyby więc także ulice Chueca.

Ulice Chueca, pełniące w określonym czasie funkcję scenicznej przestrzeni, stają się obszarem naznaczonym mitycznością, którego wyjątkowość tworzy zjawienie się Innego – drag queen – i zainicjowanie przez tegoż ciągu nietypowych zdarzeń. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż dzielnica transformowana jest nie tylko przez „królowe”. To miejsce w całości queerowe 19 , z mnogością księgarń, pubów, sklepów z płytami i ubraniami, których asortyment dobierany jest z myślą o mniejszościach seksualnych.

Taka przestrzeń rodzi skojarzenie z jarmarkiem jako miejscem, w którym spotykali się ludzie z różnych warstw społecznych. Współcześnie „jarmarkami” stają się wydzielone obszary miejskich metropolii, tworzące w określonych miejscach widowiskową oprawę. Chueca można traktować jako taki obszar. Różnego typu imprezy czy obchody świąt, organizowane w dzielnicy, mają charakter „momentu karnawału” 20 . Podczas El Orgullo na ulice Chueca wychodzą tłumy ludzi; śpiewają, piją, tańczą – to sceny kojarzące się z Brueglowskim ujęciem karnawału w Walce karnawału z postem. Zgromadzeni na placach i deptakach bardzo często występują w swoistych „przebraniach”, zakładają kolorowe, skąpe ubrania, wizerunek uzupełniając o śmieszne gadżety, często z erotycznym podtekstem. W okolicznych klubach odbywają się natomiast drag queen shows i występy striptizerskie. Drag queens przechadzają się też razem z innymi uczestnikami parady, występują jako moderatorzy imprezy. Niewątpliwie charakter święta w dużej mierze kształtowany jest właśnie przez madryckie drag queens. El Orgullo można by w kontekście niniejszych rozważań określić jako festiwal odmienności, którego istotę stanowi to, co świąteczne, widowiskowe i ludyczne. Rzeczywistość przestaje funkcjono

19 Na ową „queerowość” (queer – z ang. ‘dziwny, inny’) pracowali przede wszystkim artyści opisywanego ruchu madryckiego. 20 Moment karnawału rozumiem za A. Szahajem jako wywracanie rzeczywistości na opak, będące swoistą reakcją kompensacyjną na „usensawianie” świata, nadawanie mu racjonalnego porządku. Zob. A. Szahaj, Ponowoczesność – czas karnawału. Postmodernizm – filozofia błazna, [w:] Postmodernizm a filozofia. Wybór tekstów, red. A. Szahaj, S. Czerniak, Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1996, s. 381.

wać w zwykłym trybie, przekształca się w mundus inversus, w którym wszelkie niecodzienne, wulgarne i blasfemiczne zachowania stanowią normę. W takiej czasoprzestrzeni drag queens, wraz ze swoimi popisami, odnajdują się najpełniej.

Zdaniem Szahaja karnawałowe „zaburzenia”, skłonności do wywracania świata na opak są zachowaniami kompensacyjnymi; przeciwwagą dla nadawania porządku realiom poprzez „usensawianie” 21 . Powodują erozję kultury modernistycznej, z jej przywiązaniem do ustalonej hierarchii wartości oraz tęsknotami do totalizującej w ustalaniu „prawdziwości” wizji świata. Za Bachtinem Szahaj podkreśla, iż karnawalizacja ma moc terapeutyczno-emancypacyjną, niweluje poczucie nieprzystawalności kulturowych i społecznych konwencji. W tym sensie przyczyniałaby się do rozszerzenia ludzkiej wolności 22 . Celem imprez czy parad organizowanych podczas El Orgullo jest, obok dostarczania rozrywki, zwrócenie uwagi na problem wykluczenia określonych grup. Dążenie do zmian, pretendowanie do funkcji swoistego katalizatora metamorfoz, nawet jeśli sama realność transformacji może być dyskusyjna, jest wyraźne. Rozrywka zdaje się więc jedynie środkiem do celu, o tyle skutecznym, że przyciągającym masy. Drag queen show jest jednym z przedsięwzięć, które co roku pojawia się w programie madryckiego Pride. Jako widowisko sytuuje się w ramach sztuki rozrywkowej, dla odbiorcy szczególnie atrakcyjnej, bo dostarczającej rozrywki i tym samym wzbudzającej żywe zainteresowanie widza. Rozrywkowość to jednak nie jedyne, co wiąże się z popisem drag queen. Drag queen show skłania do refleksji nad skostniałymi zachowaniami czy kulturowym tabu, jednocześnie zaspokajając potrzebę widza „przebywania wśród ludzi i rzeczy” 23 . Wydaje się więc, iż tego typu aktywność może, choć nie musi, przyczynić się do otwarcia na inność, oswojenia tejże inności. W tym sensie działalność drag queens można uznać za „przemianotwórczą”.

Zdjęcia pochodzą z profilów Dolly Drag, Plexy Drag Queen, Mado Madrid Orgullo w serwisie Facebook oraz profilu Diossa y Malyzzia w serwisie Myspace.

21 Ibidem, s. 382. 22 Ibidem, s. 388. 23 Por. M. Gołaszewska, Estetyka współczesności, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001.