Karolina Wrześniak Turecki teatr cieni karagöz

Turecki teatr cieni karagöz Karolina Wrześniak

Rys historyczny

Teatr cieni posiada długą tradycję – powstał w Indiach lub Chinach ok. II wieku p.n.e., po czym rozprzestrzeniał się na Dalekim Wschodzie od V wieku. Misternie wykonane figurki, poruszane przez niewidocznych aktorów za podświetlanym ekranem, przedstawiały charakterystyczne postacie z mitologii, wierzeń, opowieści oraz ballad ludowych. To bogactwo scen oraz możliwość wizualizacji niezwykłych historii za pomocą tak prostych środków powodowało, że teatr cieni szybko zdobył popularność w Azji Południowej i Wschodniej. Każdy kraj modyfikował go do swoich potrzeb – w Chinach powstała wyszukana odmiana cieni chińskich yiugxi, na Jawie wayang kulit, w Grecji karagiozis, w Turcji karagöz. Teatr cieni w zależności od potrzeb służył do mistycznego kontaktu z przodkami, opiewania minionej potęgi państwa i władców czy do prześmiewczego ukazania panoramy społeczeństwa. Turecki teatr cieni karagöz wyróżnia na tle pozostałych satyryczno-obsceniczna tematyka. Początkowo miał charakter dydaktyczno-mistyczny, co było związane z wpływami sufizmu, który od samego początku towarzyszył tej formie teatru. Dopiero w XVIII wieku stał się teatrem satyrycznym.

Karagöz wywodzi się z tradycji teatru ludowego, będącej obok teatru rytualnego, dworskiego oraz zachodniego jedną z czerech podstawowych tradycji teatralnych w Turcji. Zdobył popularność w całym kręgu kultury islamu, ponieważ omijał koraniczny zakaz podobieństwa do człowieka 1 .

1 „Sunna Proroka zakazuje przedstawiania postaci żywych, posiadających duszę, takich jak ludzie i zwierzęta. Tchnienie duszy w martwe przedmioty to umiejętność zarezerwowana wyłącznie dla Boga. […] Zakaz nie dotyczy przedmiotów martwych i roślin, które – podobnie jak przedmioty – nie potrafią same się poruszać”. Cyt. za:

fot. Karolina Wrześniak

Wystawiany był zarówno na ulicznych jarmarkach czy w zadymionych herbaciarniach ku uciesze pospolitych i ubogich mieszkańców, jak i na dworze sułtana. Zajmował w życiu muzułmanów szczególnie uprzywilejowane miejsce podczas święta Ramadan. Każdego wieczoru po zajściu słońca, Turcy tłumnie zbierali się na placach, oglądając co wieczór inną sztukę karagöz. Nawet dzisiaj w Stambule oraz w większych miastach tureckich karagöz jest wystawiany podczas ramadanu. Niestety traci on znaczenie dla samych Turków, stając się jedynie atrakcją turystyczną dla obcokrajowców. Spadkobiercy teatru cieni karagöz przekazują następującą legendę na temat jego powstania. W XIV wieku budowano w Bursie meczet dla sułtana Orhana, jednak budowa ta znacznie się przedłużała. Sułtan dowiedział się, że dwóch dowcipnisiów Karagöz i Hacivat – kowal i murarz – skutecznie rozprasza pozostałych robotników swoimi żartami. Kazał ich powiesić. Z czasem wszyscy zaczęli za nimi tęsknić, dlatego szejch Küsteri miał w obecności sułtana wskrzesić na ekranie postacie straconych na jego rozkaz robotników.

Tytułowy bohater teatru cieni oraz jego główny protagonista, Hacivat, zbudowani są na zasadzie kontrastów: charakterów, pochodzenia i wykształcenia. Można to dostrzec w ich kostiumie, ale też w mentalności czy reakcjach w różnych sytuacjach. Hacivat to refleksyjny i uporządkowany urzędnik imperium. Karagöz to gwałtowny i hałaśliwy kowal, ulubieniec ludu. Bardzo często pojawia się informacja, że Karagöz to Cygan, na co wskazywać może też jego wygląd: ma okrągłą twarz, duże i czarne oczy (stąd jego imię Karagöz – Czarne Oko), zadarty nos i gęstą, kręconą, czarną brodę. Jego głowę, całkowicie łysą, osłania wielki turban, spadający w najbardziej nieodpowiednich momentach.

W dialogach pomiędzy Karagözem a Hacivatem uwagę zwraca odmienny styl mówienia. Hacivat wypowiada się dostojnie, kwieciście, płynnie. Karagöz posługuje się językiem ludu. Słynie z ciętej riposty i kąśliwych uwag. Różnice pomiędzy nimi dotyczą również poziomu wiedzy. Hacivat ma szeroki zakres wiadomości na temat sztuki i poezji. Recytuje sławne wiersze i poematy, zaskakuje wiedzą z dziedziny ogrodnictwa – jest erudytą. Karagöz, jeśli już jest zajęty myśleniem, to wyłącznie o sobie i swojej rodzinie. Ponieważ nie prowadzi handlu, najczęściej bywa bezrobotny. Cechuje go jednak naturalność i spryt, dzięki którym łatwo zwodzi Hacivata.

Temperamenty bohaterów widać w sposobie, w jaki poruszają się na scenie. Hacivat wykonuje tylko kilka ruchów ręką, podczas gdy jego przyjaciel ciągle się przemieszcza, wymachuje rękami i podskakuje. Karagöza przepełnia energia. Hacivat jest opanowany, z niewzruszonym spokojem odnajduje się w nowych sytuacjach. Nierówny status społeczny bohaterów bywa często przyczyną nieporozumień i zatargów pomiędzy nimi. Hacivat z racji swojego stanowiska przebywa często z arystokracją. Stara się wtedy unikać towarzystwa Karagöza, ponieważ boi się jego nietaktownego zachowania.

Pomimo dzielących ich różnic, łączy ich prawdziwa przyjaźń. Hacivat ciągle kłóci się z Karagözem, jednak nigdy nie opuszcza go w potrzebie – pożycza mu pieniądze, szuka dla niego pracy, towarzyszy mu w podróżach. Sztuka karagöz to przede wszystkim apoteoza przyjaźni i wzajemnego zaufania.

Oprócz głównych protagonistów istnieje stały zestaw postaci drugoplanowych — stereotypowe typy ludzkie. Można wyróżnić bohaterów okazjonalnych: kobiety, dzieci, kurtyzany, stare kobiety, wiedźmy, oraz satyrycznych: krasnoludy, obcokrajowcy, drwal, narkomani, pijacy.

fot. Karolina Wrześniak

Rozmowa z ministrem kultury i dyrektorem Muzeum Karagöz w Bursie Ahmetem Erdonmezem, który jest również kolekcjonerem figurek karagöz

Karolina Wrześniak: Jak pan uważa, skąd teatr cieni przybył do Turcji?

Ahmet Erdonmez: Badacz Metin And twierdzi, że teatr cieni przybył do Turcji z Egiptu. Inni są zdania, że z Azji Mniejszej. Mówimy tu o teatrze cieni, a nie o postaciach Karagöza i Hacivaty. Teatr karagöz powstał dużo później na bazie teatru cieni.

K.W.: Jak nazwać karagöz, jest to teatr czy widowisko?

A.E.: Na świecie jest akceptowane nazywanie karagöz teatrem, można określać go również jako widowisko. My w Turcji używamy nazwy shadow play (‘zabawa cieniami’) albo oyun play, często dodając do tego słowo „teatr”, np. shadow play theater (‘teatr zabawy cieniami’), albo skracając shadow theater (‘teatr cieni’).

K.W.: Dla kogo był wystawiany karagöz?

A.E.: W przeszłości karagöz był grany dla sułtana, dzisiaj byłoby to niemożliwe (śmiech). Sztuki grane dla sułtana różniły się od tych granych dla ludu. Temat był inny. Teraz karagöz przedstawiany jest w Centrum Kultury [w przypadku Bursy – K.W.], każdy może go oglądać – ministrowie, studenci, dzieci.

Teatr Cieni

fot. Karolina Wrześniak

K.W.: Czym różnił się karagöz grany dla sułtana od tego dla ludu?

A.E.: Teatr cieni grany dla ludu naśmiewał się z arystokracji, a nawet z sułtana. Ważne jest, że tylko teatr cieni mógł to robić. Sułtan wiedział, że się z niego naśmiewano, ale nie mógł nikogo ukarać. Tylko w teatrze cieni była wolność słowa. W niektórych tekstach było tak wiele seksu, że dzisiaj takie sztuki nie mogłyby być wystawiane.

K.W.: Czy karagöz możemy nazwać fantastyką?

A.E.: Wszyscy bohaterowie osadzeni są w czasach Imperium Osmańskiego, są częścią tamtego życia. Jeśli pojawia się w sztuce dżin, to musiała być jakaś historia o dżinie opowiadana w tych czasach. Karagöz jest raczej realistyczny. Dzisiaj wiele z tych sztuk jest nadal granych, niektóre z nich są unowocześniane. Występują w nich popularne dzisiaj postacie, np. Tarkan.

K.W.: Dlaczego kobiety w karagöz są złośliwe i cały czas się kłócą?

A.E.: Kobiety są ważne w sztukach karagöz. Sposób, w jaki są tam ukazane, nie jest dla nich krzywdzący. Trzeba pamiętać, że na satyrze oparta jest cała struktura karagöz, która odnosi się do kobiet, tak samo jak do mężczyzn. Wszyscy ludzie w karagöz są kłótliwy, głośni, śmieszni, nerwowi.

K.W.: W jakim celu maluje się figurki karagöz? Przecież są za ekranem.

A.E.: Ważne w karagöz jest ukazanie pięknych kolorów figurek. Pomimo tego, że figurki są za ekranem, można zobaczyć ich kolory. Nie miałoby sensu granie nimi bez ekranu. To właśnie płótno i światło wydobywa ich piękno.

K.W.: Czy karagöz jest obecnie grywany poza Bursą?

A.E.: Karagöz powstał w Bursie, później dotarł do Stambułu. W Bursie karagöz przedstawia obecnie Nevzat Cifci. Bohaterowie karagöz nie są przypisani tylko do teatru cieni, można spotkać Karagöza i Hacivata w książkach, w filmach, na scenie teatralnej. Są to postacie charakterystyczne dla Turcji.

Hayali – mistrzowie animacji teatru karagöz

Najważniejszą osobą dla karagöz jest animator, bez którego spektakl nie mógłby się odbyć. To jedyny aktor, który kieruje figurkami i przedstawia na ekranie ich losy.

Zawód animatora wykonywany jest wyłącznie przez mężczyzn. Większość ról w teatrze karagöz jest męskich, a postaciom użycza głosu właśnie animator. Kiedy pojawiają się role żeńskie, musi on w specjalny sposób modulować głos. Kobieta może występować jedynie w roli pomocnika animatora, grając na instrumentach muzycznych oraz podając hayali figurki. Do podstawowych umiejętności hayali należy przede wszystkim sprawne operowanie figurkami oraz doskonała modulacja głosu. Język każdego z bohaterów ma specyficzny styl i akcent. Wiele czasu zajmuje opanowanie tych umiejętności, ale efekt, jaki hayali uzyskuje podczas kłótni dwóch postaci, wart jest długich lat treningu. Nie może się wahać, jego głos musi być pewny i donośny. Przechodzenie od głosów męskich do żeńskich musi być sprawne i płynne. Hayali musi dobrze odgrywać postać zarówno jąkającą się, jak i mówiącą przez nos. Niezbędna jest umiejętność

fot. Karolina Wrześniak

zapamiętania ponad dwudziestu sztuk odgrywanych w czasie ramadanu. Animator musi znać najważniejsze tureckie utwory poetyckie i piosenki ludowe, które często są parodiowane przez bohaterów. Powinien dodatkowo posiadać zdolność improwizacji, ponieważ przygotowując przedstawienie, dostosowuje je do wybranej grupy widzów – inaczej będzie prowadzić sztukę tylko dla dzieci, a inaczej dla dorosłych. Może odnosić się do aktualnych, powszechnie znanych wydarzeń w Turcji oraz na świecie. Nie dotyczy to jedynie polityki, ale także sztuki, muzyki czy najświeższych plotek na temat sławnych osób. Powinien być żartobliwy, wzbudzać śmiech i zainteresowanie. Hayali szkoli pomocnika, który pełni bardzo odpowiedzialne funkcje – gra na bębenku oraz instrumencie zwanym nareke, śpiewa piosenki i podaje animatorowi figurki w poprawnej kolejności. Musi podtrzymywać nieruchome figurki, które w danym momencie nie uczestniczą w akcji, ale występują na scenie. Czasami może trwać to nawet kilka minut. Bardzo rzadko zdarza się, aby pomagało za sceną więcej osób, wyjątkowo mogą być potrzebni dodatkowi muzycy. Podstawę nauczania techniki karagöz stanowi relacja mistrz–uczeń. Z uwagi na ograniczoną liczbę chętnych do poznania i nauki pracy anima

fot. Karolina Wrześniak

tora, nie ma specjalnych zajęć i kursów w szkołach aktorskich. Miejscem kształcącym animatorów może być teatr lub muzeum, gdzie odbywają się spektakle karagöz. Doświadczony hayali zachęca młodych ludzi, aby spróbowali swoich sił po drugiej stronie ekranu. Oczywiście dzieje się to stopniowo. Przykładem powstawania takich relacji jest działalność Nevzata Ciftci w Muzeum Karagöz w Bursie. Od ponad dziesięciu lat organizowane są w pracowni artystycznej muzeum kursy pogłębiające wiedzę na temat karagöz. Kursy są bezpłatne, a ich ukończenie pozwala uzyskać certyfikat wydawany przez ministra edukacji w Turcji. Najpierw wszyscy chętni są instruowani, jak wykonywać figurki karagöz – rysują szablony, wycinają fragmenty postaci ze skóry, zszywają je za pomocą nylonowych nici albo kawałków jelita, po czym kolorują figurki, używając do tego naturalnych barwników albo chińskich tuszy.

Następnie uczą się charakterystyki postaci, modulacji głosu oraz operowania figurką na ekranie. Biorąc pod uwagę fakt, że takie kursy trwają jedynie kilka dni, trudno w ten sposób opanować zdolności prawdziwego hayali. Jeśli uczestnik

kursu wyraża chęć dalszego szkolenia, hayali poświęca mu więcej czasu. Pozwala mu obserwować swoją pracę podczas spektakli, uczy go podstawowej techniki, gry na instrumentach muzycznych, dzięki czemu uczeń stopniowo zostaje pomocnikiem hayali. Kiedy wystarczająco opanuje technikę, mistrz decyduje, że uczeń jest gotowy do samodzielnych przedstawień.

Miejsce karagöz w dzisiejszym świecie

Wraz z postępem cywilizacji podejście do karagöz i jego tradycyjnej formy powoli ulega zmianie. Nastąpił przełom, który doprowadził do unowocześnienia sztuk karagöz, wprowadzając współczesnych bohaterów oraz dzisiejszą problematykę. Karagöz nie tylko wygraża sąsiadom i pływa łódką, lecz także lata helikopterem czy jeździ samochodem. Prowadzi to do podziału na stare sztuki karagöz – Kar-i Kadim, oraz nowe sztuki karagöz – Nev-i Kad. Nevzat Ciftci popiera tworzenie nowych scenariuszy, które łatwiej docierałyby do młodzieży i dzisiejszego widza. Zgadza się również na mo

dyfikowanie starszych. Kiedy przeprowadzałam z nim wywiad, był akurat w trakcie pisania nowej historii opowiadającej o zakochanym Bebe Ruhi i pożarze domu Karagöza. Zauważył on jednak, że czasami można spotkać się z postawą potępiającą wprowadzanie jakichkolwiek zmian do scenariuszy, podejście hayali do tego tematu jest indywidualne. sza niż dotychczasowe tradycje i wartości. Karagöz jest jednym z najważniejszych elementów tradycji teatru tureckiego, niestety nie jest darzony takim szacunkiem, na jaki zasługuje” 3 . Ze smutkiem zauważa, że karagöz wystawiany jest dzisiaj w czasie ramadanu tylko z powodu turystów. Ta tradycja jest kontynuowana ze względów ekonomicznych, aby lepiej zaprezentować Turcję przed obcokra

Wszyscy hayali zdają sobie sprawę z wyjątkowości pracy artystycznej, którą wykonują, oraz z jej edukacyjnej i wychowawczej roli. Czują się w pewnym sensie strażnikami tradycji, pilnują, aby pamięć o teatrze cieni nie zginęła wraz z następnym pokoleniem.

Halit Eker, animator z Ankary, podchodzi do tej pracy bardzo poważnie:

W moim zespole jest pięciu animatorów. Naszym celem jest podtrzymywanie tej pięknej tradycji dla kolejnych pokoleń. Nie chcemy, żeby ludzie zapomnieli o Karagözie. Aby przywrócić teatrowi cieni jego dawną świetność, musimy wychować dzieci, które pokochają ten teatr. […] W ciągu ostatnich lat spektakle odzyskały zainteresowanie publiczności i władz miasta. Rozwija się nasza kultura. Karagöz i Hacivat stają się symbolem ramadanu. Pomagamy również zdobyć wiedzę naszym dzieciom na temat naszej tradycji i kultury 2 .

Inny animator, Huluk Yüce, żałuje, że Turcja tak mało robi, aby podtrzymać tradycję teatru cieni: „Kultura popularna staje się dzisiaj ważniej

2 Wypowiedź w artykule Karagöz puppet shows enliven Ramadan nights dostępnym na stronie internetowej: http:// www.todayszaman.com/tz-web/detaylar.do?load=detay- &link=153318, [16.10.2010].

fot. Karolina Wrześniak

jowcami.

Podczas rozmów z samymi Turkami można się przekonać, że wielu z nich wychowało się na karagözie, jednak w ich życiu dorosłym nie był on obecny. Teatr cieni kojarzy im się tylko ze szkolnymi wyjściami do teatru i opowieściami, którymi byli zabawiani jako małe dzieci. W dorosłym życiu spotykają się z nim tylko w okresie ramadanu, kiedy prowadzą swoje sklepiki na zatłoczonych i pełnych turystów uliczkach. W czasach Imperium Osmańskiego karagöz towarzyszył ludziom przez całe życie.

W 2008 roku turecki minister kultury i turystyki zgłosił do UNESCO wniosek o rejestrację teatru karagöz jako niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Być może ta inicjatywa i związane z nią działania popularyzatorskie przyczynią się do odrodzenia znaczenia teatru cieni wśród mieszkańców Turcji i uświadomią im jego unikalność i oryginalność.