Karolina Wrześniak
Turecki teatr cieni karagöz
Rys historyczny Teatr cieni posiada długą tradycję – powstał w Indiach lub Chinach ok. II wieku p.n.e., po czym rozprzestrzeniał się na Dalekim Wschodzie od V wieku. Misternie wykonane figurki, poruszane przez niewidocznych aktorów za podświetlanym ekranem, przedstawiały charakterystyczne postacie z mitologii, wierzeń, opowieści oraz ballad ludowych. To bogactwo scen oraz możliwość wizualizacji niezwykłych historii za pomocą tak prostych środków powodowało, że teatr cieni szybko zdobył popularność w Azji Południowej i Wschodniej. Każdy kraj modyfikował go do swoich potrzeb – w Chinach powstała wyszukana odmiana cieni chińskich yiugxi, na Jawie wayang kulit, w Grecji karagiozis, w Turcji karagöz. Teatr cieni w zależności od potrzeb służył do mistycznego kontaktu z przodkami, opiewania minionej potęgi państwa i władców czy do prześmiewczego ukazania panoramy społeczeństwa. Turecki teatr cieni karagöz wyróżnia na tle pozostałych satyryczno-obsceniczna tematyka. Początkowo miał charakter dydaktyczno-mistyczny, co było związane z wpływami sufizmu, który od samego początku towarzyszył tej formie teatru. Dopiero w XVIII wieku stał się teatrem satyrycznym. Karagöz wywodzi się z tradycji teatru ludowego, będącej obok teatru rytualnego, dworskiego oraz zachodniego jedną z czerech podstawowych tradycji teatralnych w Turcji. Zdobył popularność w całym kręgu kultury islamu, ponieważ omijał koraniczny zakaz podobieństwa do człowieka 1. 1
78
„Sunna Proroka zakazuje przedstawiania postaci żywych, posiadających duszę, takich jak ludzie i zwierzęta. Tchnienie duszy w martwe przedmioty to umiejętność zarezerwowana wyłącznie dla Boga. […] Zakaz nie dotyczy przedmiotów martwych i roślin, które – podobnie jak przedmioty – nie potrafią same się poruszać”. Cyt. za:
fot. Karolina Wrześniak
Wystawiany był zarówno na ulicznych jarmarkach czy w zadymionych herbaciarniach ku uciesze pospolitych i ubogich mieszkańców, jak i na dworze sułtana. Zajmował w życiu muzułmanów szczególnie uprzywilejowane miejsce podczas święta Ramadan. Każdego wieczoru po zajściu słońca, Turcy tłumnie zbierali się na placach, oglądając co wieczór inną sztukę karagöz. Nawet dzisiaj w Stambule oraz w większych miastach tureckich karagöz jest wystawiany podczas ramadanu. Niestety traci on znaczenie dla samych Turków, stając się jedynie atrakcją turystyczną dla obcokrajowców. Spadkobiercy teatru cieni karagöz przekazują następującą legendę na temat jego powstania. W XIV wieku budowano w Bursie meczet dla sułtana Orhana, jednak budowa ta znacznie się przedłużała. Sułtan dowiedział się, że dwóch dowcipnisiów Karagöz i Hacivat – kowal i murarz – skutecznie rozprasza pozostałych robotników swoimi żartami. Kazał ich powiesić. Z czasem wszyscy zaczęli za nimi tęsknić, dlatego szejch Küsteri miał w obecności sułtana wskrzesić na ekranie postacie straconych na jego rozkaz robotników. J. Danecki, Kultura i sztuka islamu, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003, s. 120.
nietak!t _ 6/2/2011
