Liedvriend jg. 53 #1 april 2014

de nr. 1

Liedvriend

Ellen Valkenburg en Andrea Vasi Nieuw liedduo

Johannes Brahms Dag 10 mei in de Doelen

Sylvia Maessen

GeĂŻnspireerd door dichtkunst

Brahms en Reinick Liebestreu

Besprekingen Partituren en cd’s

ste

50ste INTERNATIONAAL VOCALISTEN CONCOURS 4 – 14 september 2014 • Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch

Opera | Oratorium Jury: Dame Kiri Te Kanawa sopraan • Anne Gjevang mezzosopraan Siegfried Jerusalem tenor • Kenneth Montgomery dirigent Dominic Seldis solocontrabassist Koninklijk Concertgebouworkest Pieter Alferink impresario Jesús Iglesias Noriega De Nationale Opera Evamaria Wieser Osterfestspiele Salzburg, Opera Chicago & Rome Ioan Holender voormalig intendant Weense Staatsopera

Lied Duo Jury: Elly Ameling sopraan• Jard van Nes mezzosopraan Siegfried Jerusalem tenor • Meinard Kraak bariton Irwin Gage pianist • Rudolf Jansen pianist • Graham Johnson pianist

Voorronden 50ste IVC 27 & 28 juni 2014 Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch

3de Elly Ameling Liedcursus Meinard Kraak bariton • Julius Drake pianist 4 & 5 oktober 2014 Muziekcentrum De Toonzaal ’s-Hertogenbosch

www.ivc.nu

B

este Vrienden!

Het is maandag 24 februari, 14 graden Celsius. Ik zit in de tuin en geniet van de zon. Ik kijk naar de bomen met zware zwangere knoppen, ontluikende jonge blaadjes en zie schuchtere bloesems in de hazelaar. Vernieuwende natuur. Ik dwaal af naar onze vereniging en denk: zijn wij ook zo vernieuwend? In gedachten zie ik een vermoeide Gretchen am Spinnrade, een kleumende speelman in de Winterreise en een suïcidale jongeman in Die schöne Müllerin. Is dit alles wat er is?

Neen, ik zie en hoor meer, geweldig vernieuwend repertoire in Van romantiek tot Jugendstil. Een Engels programma met liederen van Byrd, Wesley, Smart, Holst, Finzi, Bridge en Coates.

Sea Pictures met werken van Nyström, Haydn en Elgar en Verschwiegene Lieder met muziek van joodse componisten.

Speciale liedrecitals als Natur und Kunst gewijd aan Goethe en Wilhelm Stenhammar, zijn leven en zijn liederen.

Er is zelfs een programma, Zweedse Nachtegaal, waar (klein)kinderen van de Vrienden van het Lied op een speelse wijze kennis kunnen maken met het lied.

Dit alles is inderdaad vernieuwend.

Vanuit mijn woning hoor ik de stem van Hans Hotter, die Der Lindenbaum zingt.

Ook dat culturele erfgoed moeten we koesteren.

Oud en nieuw, het kan allemaal bij de Vrienden van het Lied.

Aat Klompenhouwer bestuursvoorzitter

In dit nummer …

N I EUW S BRA H MS MA S TERCL A S S GRA H A M JOH N S ON OP RECH T, CREATI EF EN AVON TUURL I JK : HET N I EUW E L I ED D UO OV ER S Y LV I A MA ES S EN

J O H A N N ES BRA H MS DAG B RA H MS EN REI N I CK : LI EBES TREU O N GEH OORD

NI EUW E N OTEN

de Liedvriend is een uitgave van vereniging Vrienden van het Lied Jaargang 53 nr. 1, april 2014 ISSN 1384-0215 Oplage: 2500 ex.

Foto omslag: Ellen Valkenburg en Andrea Vasi Foto: Emiel Janssen Ellen Valkenburg en Andrea Vasi zijn in 2013 toegetreden tot de solistenlijst van de vereniging. Zie pagina 8 e.v.

L

de Liedvriend

id worden?

Uit liefde voor de liedkunst en om de negentiende-eeuwse traditie van huisconcerten nieuw leven in te blazen, werd in 1961 de vereniging Vrienden van het Lied opgericht. De leden zijn verspreid over 23 regionale afdelingen en streven naar verbreiding van de liedkunst.

Jaarlijks biedt de vereniging ongeveer 70 liederenrecitals aan in grotere woonhuizen of kleinere podia. Niet alleen gerenommeerde liedkunstenaars treden op, maar ook veelbelovende, beginnende talenten krijgen de kans podiumervaring op te doen en een repertoire op te bouwen.

2

Elk jaar organiseert de vereniging bovendien cursussen voor gevorderde amateurzangers onder leiding van ervaren beroepsmusici.

Contributie Voor 2014 bedraagt de contributie € 50 per persoon of € 85 per twee personen (1 adres).

Vrienden tot en met 27 jaar betalen € 15 (stuur kopie ID mee).

Het lidmaatschap is voor een jaar en wordt zonder opzegging ieder jaar verlengd. Opzeggen kan schriftelijk, minstens een maand voor het verstrijken van het lidmaatschapsjaar, dus uiterlijk per 1 december.

✁

Ja, ik word lid! naam

_____________________ naam medelid _______________________________

adres

__________________________________________________________________

postcode _____________________ woonplaats

_______________________________

e-mail

__________________________________________________________________

tel.nr.

__________________________________________________________________

regio waarvan ik lid wil zijn ___________________________________________________

datum

______________ handtekening ______________________

Verstuur deze aanmelding en u krijgt verdere informatie thuisgestuurd.

Vrienden van het Lied - Ledenadministratie, t.a.v. mw. A.M.E. van Otterloo Wim Sonneveldlaan 203, 3584 ZS Utrecht. Of meld je aan via www.vvhl.nl

2014, nr. 1

Nieuws van het bestuur

Cursus liedinterpretatie voor amateurs De zo geliefde amateurcursus kan in 2014 helaas geen doorgang vinden. Door privĂŠomstandigheden heeft Annette Ovink geen gelegenheid gehad om de cursus tijdig voor te bereiden. Met des te meer enthousiasme zal ze in 2015 weer een cursusweekend organiseren.

Auditie Vrienden van het Lied 2014 Op zaterdag 1 november vindt de auditie plaats voor de Vrienden van het Lied. De auditie wordt afgenomen in het Utrechts Conservatorium. Het programma begint ‘s ochtends om elf uur en loopt door tot vier uur ‘s middags. Aan de jaarlijkse auditie kunnen in de EU woonachtige zangers/ zangeressen en hun begeleiders deelnemen. Nadere gegevens over programmaeisen, duur van het optreden en kosten voor deelname zijn te vinden op de site.

Kandidaten kunnen zich opgeven tot 20 september.

Pas uitlenen voor ledenwerving Aanwas van nieuwe leden blijft belangrijk voor de Vrienden van het Lied. De beste resultaten worden bereikt met persoonlijke ledenwerving. Kijk eens rond in uw familieen kennissenkring of iemand belangstelling zou kunnen hebben. Een prachtig hulpmiddel is de overdraagbaarheid van de ledenpas. Gaat u zelf een keer niet naar een concert, dan mag u de pas uitlenen. Op die manier kan een niet-lid kennismaken met de vereniging. Laat diegene de site zien en de Liedvrienden en nodig hem na het concert uit om lid te worden.

50ste IVC 4-14 september 2014 Komende september wordt het 50ste Internationaal Vocalisten Concours georganiseerd en is het tevens 60 jaar geleden dat het eerste Concours in Den Bosch werd georganiseerd. Er is een speciale Lied Duo categorie in het leven geroepen. Zangers nemen met hun eigen pianist deel aan deze categorie. Er is een eigen doorloop tijdens het concours met een eigen jury, bestaande uit sopraan Elly Ameling, mezzosopraan Jard van Nes, tenor Siegfried Jerusalem, bariton Meinard Kraak en de pianisten Graham Johnson, Rudolf Jansen en Irwin Gage (juryvoorzitter).

Algemene Ledenvergadering De jaarvergadering van 2014 vindt plaats op zaterdag 24 mei in De Witte Huisjes, Kerkpad 3 in Bunnik. De ALV is van 11.00 tot 13.00 uur. Daarna is er een gezamenlijke lunch. De vergaderagenda en de bijbehorende stukken zijn vanaf 3 mei te downloaden op de site (www.vvhl.nl) en aan te vragen via het secretariaat. Leden die aanwezig waren bij de vorige jaarvergadering, krijgen de stukken toegezonden, zoveel mogelijk per mail. Voor treinreizigers is er vanaf het treinstation de haal- en brengservice. In verband met de catering horen we graag of u komt. U kunt dit doorgeven aan het secretariaat via vriendenvanhetlied@gmail.com.

3

Bladmuziek en muziekliteratuur

KLASSIEK POPULAIR ANTIQUARISCH

•

Minrebroederstraat 24 3512 GT Utrecht 030 -234 36 73 www.broekmans.com

•

De opera- en concertreizen van MUSICO Reizen kenmerken zich door een uitgebreid keuzeaanbod van muziekDe Schubertiade van Schwarzenberg in voorstellingen, goede theaterhet Oostenrijkse Vorarlberg is al decen- plaatsen, het nia lang hét festival op het gebied van persoonlijke en aande kamermuziek. De editie van 2014 karakter dacht voor details. biedt optredens van vooraanstaande We verblijven in uitstekende hotels musici als Ian Bostridge, Adrianna en gebruiken de Pieczonka, Cristiane Karg, Hagen diners in goede restaurants. Voor Quartett, celliste Sol Gabetta en vioReizen is liste Skride Baiba. Naast de muzikale MUSICO muziek het doel en aspecten van deze reis kunt u genieten vakantie het middel.

26 augustus t/m 1 september 2014

Schubertiade

MUSICO Reizen Willemstraat 29 - 3511 RH Utrecht T: (030) 299 11 05 - F: (030) 293 00 39 E: reizen@musico.nl - I: www.musico.nl

MUSICO Reizen

van de prachtige omgeving van het Bregenzerwald. Vrienden van het Lied krijgen € 50,= korting p.p. op deze reis.

2014, nr. 1

Boezemvrienden en mecenassen De wetgeving betreffende de aftrekbaarheid van giften is met ingang van 2014 gewijzigd.

De ANBI-status van de Vrienden van het Lied is omgezet in een SBBI-status. Deze afkorting staat voor sociaal belang behartigende instelling. Periodieke giften blijven aftrekbaar voor de inkomstenbelasting. Daarnaast is de verplichting om bij een mecenaat een notariële akte op te stellen afgeschaft. Gulle gevers kunnen nu volstaan met het invullen van een Overeenkomst Periodieke Gift.

Mecenassen en boezemvrienden dragen stevig bij aan een gezonde, financiële basis van de Vrienden van het Lied. Hierdoor is het mogelijk om naast de reguliere concerten in de regio’s ook een groot evenement te organiseren zoals de Johannes Brahms Dag in mei. Door de nieuwe regels is het zelfs makkelijker geworden om mecenas te worden. Voelt u zich aangesproken?

Neem dan contact op met penningmeester Frans Eggink. Wie zich in 2014 aanmeldt als mecenas, ontvangt de aantrekkelijke 5-cd-box: Elly Ameling 80 jaar. Meer informatie over de mogelijkheden om extra te doneren kunt u vinden op onze site.

In memoriam Op dinsdag 4 maart overleed de operaen concertzanger Lieuwe Visser. Hij trad op met bekende dirigenten als Haitink, Harnoncourt en Dutoit en vervulde diverse basrollen in opera’s van Monteverdi tot Loevendie. Begeleid door Rudolf Jansen gaf hij diverse liedrecitals, onder andere gewijd aan Hugo Wolf. Uit deze bejubelde uitvoeringen bleek zijn grote tekstbesef en gevoel voor theater. Als recitant vertolkte hij werken van Arnold Schönberg. Zijn veelzijdigheid blijkt ook uit het feit, dat hij samen met Jasperina de Jong een musicaltournee heeft gemaakt. Lieuwe Visser heeft zich altijd enorm ingezet voor het eigentijdse repertoire. Bij de Vrienden van het Lied werkte hij mee aan het 35-jarig jubileum, waar hij de speciale compositieopdracht uitvoerde. Hij zong toen met Stanley Hoogland aan de piano liederen van Roel van Oosten op teksten van Paul van Ostaijen. In de biografieën van de VvhL-solisten duikt zijn naam regelmatig op, omdat hij als docent verbonden was aan het conservatorium in Maastricht en talloze masterclasses heeft gegeven. Naast zijn werk als uitvoerend musicus heeft hij ook veel bestuurswerk gedaan in de culturele sector. Lieuwe Visser is 73 jaar geworden.

5

de Liedvriend

6

Brahms Masterclass door Graham Johnson op 7, 8 en 9 mei

2014, nr. 1

en persoonlijke aanbeveling voor de Brahms Masterclass van Graham Johnson Maarten Koningsberger | foto Malcolm Crowthers

“In 1992 ontmoette ik Graham Johnson voor het eerst in Londen. Een vriend van mij had geregeld dat ik kon gaan luisteren naar Grahams liedklas aan de Guildhall School of Music. Ik wist wie Graham was, had hem al een aantal keer horen spelen in het Concertgebouw (o.a. met Felicity Lott en met Ann Murray), maar was niet voorbereid op zijn ongelooflijk bijzondere en inspirerende lessen. Het was een openbaring voor me! Graham Johnson belichaamt een unieke combinatie van kunstenaar en wetenschapper. Naast een fantastische begeleider is hij ook een zeer boeiend verteller en een wandelende encyclopedie! Misschien heeft u ooit een cd-boekje uit de Hyperion Schubert Edition opengeslagen? Of kent u zijn boek The French Song Companion? (om maar twee van zijn publicaties te noemen). Pianist, schrijver, wetenschapper en docent met een ongelooflijk brede en diepgaande kennis van het liedrepertoire.

Een paar jaar later nodigde hij me uit voor een serie concerten en een cd-opname. We repeteerden bij hem thuis. In zijn bibliotheek staat de vleugel van zijn leraar Gerald Moore.

Graham verzamelt handschriften en eerste edities van liederen- en gedichtenbundels, en portretten van componisten en dichters.

Schubert hangt er aan de muur en ik had plotseling de eerste druk van Winterreise in mijn hand! En van Dichterliebe! Het was alsof ik Schubert zelf aanraakte. Graham bracht me naar een andere wereld. Tussendoor dronken

we ‘tea’ en hij deelde gepassioneerd zijn kennis over liederen en gedichten met me, doorspekt met anekdotes over de personages en de tijd waarin ze leefden. Hij vertelde ook over Britten en Pears, met wie hij goed bevriend was en wiens invloed nog steeds voelbaar is.

Op 7, 8 en 9 mei komt Graham Johnson, een van de grote liedbegeleiders van onze tijd, drie dagen naar Rotterdam om zijn kennis met ons te delen over het leven en werk van Johannes Brahms. Deze Brahms Masterclass is een bijzondere gebeurtenis voor Nederland: gaat dat zien!”

Brahms Masterclass De masterclass bestaat elke dag uit twee sessies van twee en een half uur en wordt gehouden in de Jurriaansezaal van de Doelen te Rotterdam. Het eerste gedeelte is van 15.00 tot 17.30 uur en het tweede van 19.00 tot 21.30 uur. Op 7 mei is de middagsessie besloten. Tijdens elke sessie krijgen drie duo’s ieder drie kwartier les. De deelnemers zijn zes geselecteerde zangers met hun vaste begeleiders: twee duo’s van de solistenlijst van de Vrienden van het Lied, twee duo’s van het Koninklijk Conservatorium en twee duo’s van buitenaf.

Op 10 mei zullen de deelnemers aan de masterclass een presentatieconcert geven als onderdeel van de Johannes Brahms Dag. Dit vindt plaats van 11.00 tot 12.30 uur in de Jurriaansezaal.

7

E

de Liedvriend

en nieuw liedduo:

8

tekst Theo Oppewal

|

foto Emiel Janssen

2014, nr. 1

oprecht, creatief en avontuurlijk

S

Sinds de audities van vorig jaar is de Vrienden van het Lied verrijkt met een jong liedduo.

Sopraan Ellen Valkenburg en pianiste Andrea Vasi volgen hun masterstudie aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag die ze dit jaar afronden. We spreken met hen over de meest recente geschiedenis en de nabije en verre toekomst: van de afgelopen auditie tot hun vervolgstappen in hun carrière. En al wat daar tussen zit: het concertprogramma voor de Vrienden van het Lied, elkaars kwaliteiten en we stuiten op iets dat misschien wel een levensmotto is van de pianiste.

Na twee jaar wist een duo weer via de audities door te dringen tot het solistenbestand van de Vrienden van het Lied. Jullie is het gelukt!

Ellen: “We werken nu drie tot vier jaar samen en langzaamaan hebben we ons repertoire uitgebouwd, veel concerten gegeven en gewerkt aan onze presentatie. Qua liedzang is Vrienden van het Lied het hoogst haalbare en dat wilden we graag bereiken. Voor de audi-

tie hebben we het repertoire gekozen waarbij we ons op ons gemak voelden en waarvan we konden laten horen waar we staan.”

Andrea: “Vanwege de reputatie die de Vrienden van het Lied heeft, waren we ons wel bewust dat de auditie vlekkeloos moest zijn op het gebied van interpretatie, stijl, taal - en dat alles honderd procent goed moest zitten.

En daarbij een uniciteit en artisticiteit die echt van ons moest zijn. Dus een combinatie van

9

de Liedvriend

hoge kwaliteit leveren en creatief omgaan met het materiaal. Dat is waar we naar op zoek waren. We waren vrij zenuwachtig, maar niet zodanig dat het ons in de weg heeft gestaan om een mooie auditie af te leveren.”

Ellen: “Het oordeel van de jury was dat we duidelijk op elkaar ingespeeld waren, dat we een écht duo zijn. En dat klopt ook wel: we werken al zo lang samen en repeteren minstens twee keer per week samen.”

10

Over jullie uniciteit gesproken, waar schuilt deze in?

Andrea: “Onze uniciteit zit in een heel oprechte benadering van de partituur. In het zoeken van betekenis achter de woorden of tussen de woorden door: wat zeg je eigenlijk.

En ook het ambacht van ons, het instrument beheersen. Ellen leert dat van Sasja Hunnego en Maria Acda en ik van Ellen Corver die ons stimuleert om alles uit ons instrument te halen wat erin zit.”

Hoe zijn jullie als duo bij elkaar gekomen?

Andrea: “Op een Debussy-avond van leerlingen Zang op het conservatorium hier in Den Haag heb ik heel veel zangers en zangeressen voorbij zien komen. Ik kende Ellen toen nog helemaal niet, maar toen ik haar hoorde zingen dacht ik: ‘O, dat vind ik wel heel erg mooi!’ Tweedejaars pianisten moeten verplicht het vak Duoklas volgen waarin een instrumentalist en een zanger(es) samenwerken. Toen ik Ellen had gehoord, dacht ik: die wil ik binnenhengelen! Het klikte vrijwel meteen tussen ons, op zowel persoonlijk als muzikaal vlak.”

Ellen: “Het was heel erg wederzijds, want diezelfde avond speelde Andrea met een violist en daarvan was ik heel erg onder de indruk. We hebben toen een jaarlang samen coaching gehad van Han-Louis Meijer, waar we zo blij mee waren dat we na dat jaar hebben besloten als duo door te gaan.”

Andrea: “Met veel succes hadden we ook het examen voor dat onderdeel afgesloten, waarbij de juryleden erg enthousiast waren.

Dat was ook voor ons een bevestiging dat het goed zat. We hebben toen verder les en

coaching gehad van Phyllis Ferwerda en onze eigen docenten. We zaten in een luxepositie doordat wij een beurs hadden gekregen voor het nemen van lessen bij wie wij maar inspirerend vonden. Dat heeft zeker geholpen!

Zo hebben we ook les gehad van Meinard Kraak.”

Wat was het dat jullie zo in elkaar aansprak?

Andrea: “Eigenlijk twee dingen. Klankkleur - ik denk dat als je het stemgeluid mooi vindt, dat je dan ‘al veel slikt’ (lacht). En een oprechte houding op het podium. Veel zangers komen tussen de muziek en het publiek in staan, maar bij Ellen had ik het idee dat zij de muziek aan het vertolken was zonder daar bovenop te zitten.”

Ellen: “Als Andrea speelt dan kan ze mij met open mond laten luisteren. Ze kan gewoon toveren.”

Andrea: “We rationaliseren het nu, maar het is vooral een onderbuikgevoel, een instinct.

We waren toen nog redelijk jong en je weet dat je niet naar een eindresultaat aan het luisteren bent, maar naar iemand in ontwikkeling. Je weet dan nog niet hoe iemand gaat worden, maar dat is juist ook wel spannend daar aan.”

Ellen, welke teksten spreken jou het meeste aan?

Ellen: “Ongeveer drie jaar geleden ben ik naar de masterclass van het Oostenrijkse Franz-Schubert-Institut in Baden bei Wien geweest. Daar heb ik vijf weken lang heel diepgaand gewerkt aan niets anders dan Duitstalig repertoire. Dus in eerste instantie heeft Schubert en het Duitstalige repertoire mijn eerste liefde, maar dat is ook gekomen doordat we er daar zo diep op in gingen.”

Andrea: “Ik ben half Roemeens en als we iets kunnen bijdragen aan het liedklimaat dan is dat wel het Roemeenstalige lied dat hier nooit wordt uitgevoerd. Verder komt het standaardrepertoire aan bod in zowel Duits, Frans, als Engels - want Ellen beheerst die talen heel erg goed. Voor de Roemeense uitspraak is ze op cursus geweest bij mijn vader.”

2014, nr. 1

Heeft het Roemeense muziekrepertoire iets extra’s te bieden?

Andrea: “Ik ben zelf opgegroeid met die muziek en merk dat die muziek onbekend terrein is in Nederland. Ook vind ik het leuk om iets van mijn achtergrond uit te dragen.

Ik ben in Nederland opgegroeid en via mijn vader die musicus is en veel Roemeense musici in zijn vriendenkring heeft, heb ik daar veel van meegekregen. Van de Roemeense componist Tiberiu Brediceanu hebben we Twee Volksliederen in het Roemeens op het programma staan. Zijn naam is redelijk onbekend en bij toeval kwamen we het werk in de bibliotheek tegen. George Enescu is bekender en hij heeft Franstalige teksten op muziek gezet met een Roemeens tintje dat je terugvindt in het gebruik van akkoorden, harmonieën, structuur, modaliteit. Allemaal dingen die vanuit het Roemeense duidelijk herkenbaar zijn.”

“Onze uniciteit zit in een heel oprechte benadering van de partituur” Kunnen jullie wat vertellen over jullie programma?

Ellen: “Op ons programma hebben we ook de Hermit Songs van Samuel Barber staan.

Afgelopen zomer hebben we tijdens de Gelderse Muziekzomer deze cyclus een aantal keren uitgevoerd. We vonden dat zo geweldig en we hebben daar zo intensief aan gewerkt, dat we die nu heel graag op het programma wilden hebben.”

Andrea: “Op advies van Meinard Kraak hebben we ontzettend veel Nederlandse stukken bekeken. Uiteindelijk zijn we voor de auditie uitgekomen bij een Franstalig stuk van Henriëtte Bosmans, Le Diable dans la Nuit. Om op het programma versnippering tegen te gaan

hebben we dit aangevuld met Chanson van Henriëtte Bosmans. Het publiek van nu houdt er wel van dat er van alles wat op het programma staat, maar mijn docent Ellen Corver gaf aan het jammer te vinden dat daarmee ook de diepgang verdwijnt in de programmering. Vandaar dat ik ook wel waarde hecht aan het uitvoeren van hele cycli, waarbij je dieper op de dingen ingaat. Inleidingen geven we ook graag omdat het publiek dat ook erg waardeert. Ellen: Die inleidingen verdelen we vaak onderling, afhankelijk van voor wie een kleine pauze goed zou zijn.”

Wat is jullie favoriete lied?

Ellen: “Ik ben erg dol op de Barbercyclus de Hermit Songs, waarvan ik vooral het laatste lied The Desire for Hermitage heel indrukwekkend vind. De teksten vind ik zeer origineel.

Hoe Barber deze op muziek heeft gezet en bepaalde gevoelens overbrengt vind ik heel erg kloppen en duidelijk leesbaar. Als ik de bladmuziek voor me zie dan zie ik meteen wat hij bedoelt. Ik vind het gemakkelijker om ingetogen liederen te zingen - wat niet wil zeggen dat ik die uitbundige liederen niet ook graag zing, maar ik moet daar wat meer moeite voor doen om dat goed over te brengen.”

Andrea: “Eigenlijk probeer ik me open te stellen voor zoveel mogelijk en mezelf zo breed mogelijk te ontwikkelen. Hoe meer je ergens mee bezig bent, hoe meer je er van begrijpt en hoe meer je het gaat waarderen.

Echte voorkeuren heb ik niet. Het enige wat ik moeilijk vind om me in in te lezen is Franse muziek - en dan vooral Debussy en Ravel.

Dat heeft niets te maken met voorkeur maar meer met inlezing, omdat de Franse taal op een bepaalde manier heel beeldend en soms heel abstract is. Als het heel beeldend en symbolisch is vind ik het moeilijk om de betekenis ervan te achterhalen. Ik heb niet een bepaald lied dat me beter bevalt dan een ander.”

Zouden jullie je willen onderscheiden met een geheel Roemeens repertoire?

Andrea: “Juist als je jong bent is het gevaarlijk om je vast te binden aan bepaalde ideeën

11

de Liedvriend

of concepten, omdat je daarmee ook heel veel dingen uitsluit waarvan je het bestaan nu nog niet eens kent maar die evenveel van waarde kunnen zijn. Juist als je plannen hebt of maakt, sluit je andere dingen uit. Zeker als musicus moet je soms dingen je laten overkomen voordat je er waarde aan hecht.”

12

Hebben we het hier over jouw levensmotto?

Andrea: “Misschien wel. Soms moet je muzikaal in het diepe springen om uiteindelijk nog meer uit die liederen te halen die je juist al wel kent. Ik ben boeddhist en in India heb ik veel muziekles gegeven. Dat heeft mij als persoon en als musicus zoveel rijker gemaakt. En er zijn toch dingen die je niet in eerste instantie verwacht wanneer je aan je conservatoriumopleiding begint. Zoals de directheid waarmee muziek mensen kan bereiken - ongeacht de taal of cultuur. In de conservatoriumwereld ben je ontzettend veel bezig om alles perfect te krijgen en verlies je soms een beetje het overzicht. Ik ben meerdere malen in India geweest en als je dan vervolgens met een keyboardje met twee octaven midden in de Indiase rimboe zit en met een druk op de toets vijftig weesmeisjes blij maakt, dan besef je toch wel ineens hoe waanzinnig mooi muziek kan zijn. Zeker als je als pianist gewend bent om acht uur per dag achter het instrument te zitten, dan vergeet je dat wel eens.”

“Via de cultuur op die plek probeer je eerst een connectie te maken met de mensen daar, om vervolgens dingen te doen die ze nog helemaal niet kennen maar wat wel ontzettend aanslaat met de beperkte middelen die je dan hebt. Dit is ook iets wat ik in de toekomst wel wil blijven doen. Toen ik een vacature zag voor een pianodocent in Kathmandu (Nepal), heb ik wel heel erg getwijfeld. Maar vanwege al het prachtigs dat ik nu hier in Nederland op de rails heb staan zoals nu ook het duo met Ellen, vond ik de stap om naar de andere kant van de wereld te gaan en dit te laten vallen te groot. Maar het kan in de toekomst maar zo zijn dat ik mijn hand breek of dat je iets overkomt wat je niet verwacht en dan ligt daar misschien ooit ook een toekomst voor mij.”

Op YouTube staat van jou, Andrea, een filmpje waarbij je les geeft aan een grote groep kinderen. Doe je dat vaak?

Andrea: “Ik vind het heel belangrijk om kinderen kennis te laten maken met klassieke muziek. Vooral omdat er soms een reputatie aan hangt die ik niet vind kloppen. Ik ga de scholen langs om te laten zien waar ik mee bezig ben en een stukje cultuur te bieden.

Dat hoeft niet heel diep te gaan, maar wel zodanig dat ze er even aan kunnen snuffelen.

Vaak heb je dan in iedere klas wel een paar leerlingen die er in geïnteresseerd raken. Je hoopt ze daarmee een boost te geven om even een kant op te gaan die niet zo voor het oprapen ligt.”

“Als Andrea speelt dan kan ze mij met open mond laten luisteren.

Ze kan gewoon toveren!”

“Voor het Prinses Christina Concours heb ik een hele tijd in de Classic Express gewerkt. Er wordt dan bij basisscholen langs gegaan met een vrachtwagen waarin een concertzaal zit, zodat je hele groepen kinderen naar binnen kunt halen en hen een volwaardig concertprogramma/workshop kunt aanbieden. Dit doen we ook bij het speciaal onderwijs, voor kinderen die er eigenlijk al helemaal niet mee in aanraking komen. Je kunt dan denken aan blinde, autistische of lichamelijk gehandicapte kinderen. Juist daar is de respons enorm. Je bereikt de kinderen op een heel directe manier. En door hen bij het concert te betrekken en hen vragen te laten stellen of een stukje te

2014, nr. 1

laten spelen, krijgen ze echt het idee dat ze er aan deelnemen, dat het een activiteit voor iedereen wordt.”

Willen jullie deze vorm van educatie ook in jullie beroepspraktijk voortzetten?

Andrea: “Het Prinses Christina Concours is natuurlijk vooral voor jongere musici, en wij zijn nu voor hun wat aan de oude kant. Maar Ellen heeft ook schoolmuziek gestudeerd waardoor het lijntje naar onderwijs voor haar heel kort is.”

Ellen: “Voordat ik zang ging studeren heb ik aan het conservatorium van Tilburg Docent Muziek gestudeerd. Korte tijd heb ik voor middelbare-schoolklassen gestaan, maar vooral heb ik veel workshops in het basisonderwijs gegeven en projecten gedaan die met zingen te maken hadden. Voor een muziekschool geef ik zangles en cursussen zangtechniek aan koren.”

Andrea: “Wat ik er altijd heel spannend en goed aan vind, is dat de reacties van kinderen altijd ongecensureerd zijn. Ze zeggen wat ze denken, zien en horen. Ze hebben niet een druk op zich om sociaal correct te reageren.

Als ze het saai vinden, dan zeggen ze dat ook. Voor mij als musicus is dat heel leerzaam omdat ik dan direct aan de slag moet om dat te veranderen en om de kinderen maar te blijven bereiken. Omdat hun spanningsboog veel kleiner is dan van volwassenen, moet je het wel heel interessant en heel intensief maken. Dat is ook een uitdaging, zeker als je dan vervolgens weer ‘normale’ concerten geeft, dan valt dat me qua intensiteit vaak heel erg mee, omdat je soms dertig onhandelbare kinderen daarvoor hebt gehad wat een moeilijker publiek is dan mensen die rustig op een stoel zitten te luisteren.”

Hoe ziet jullie carrière eruit na jullie masteropleiding?

Andrea: “We hebben nog wat concoursen en concerten op de agenda staan. We hopen eigenlijk dat het zo doorrolt zoals het nu gaat, want het gaat hartstikke goed. Op dit moment timmeren we hard aan de weg om volwaardig musicus te worden en om naamsbekendheid op te bouwen. Ik heb mensen

achter me staan die me in die naamsbekendheid ook willen helpen. Het is afwachten hoe dat uitpakt.”

Ellen: “Ik zing ook nog in het ensemble CoCo Collectief, met vijf zangers onder leiding van pianist Maurice Lammerts van Bueren. Dat gaat ook hartstikke goed. Ik heb daarnaast ook mijn concerten naast het duo en het collectief, en het lesgeven. Met al die lijnen die er nu lopen verwacht ik dat ik mijn tijd goed gevuld houd.”

En over vijf jaar?

Ellen: “Mijn eerste liefde is lied en ik hoop dat ik dan daarin nog veel verder ben gekomen en veel concerten mag geven. Dat op de eerste plaats. Aan de andere kant ben ik me ook op allerlei andere gebieden aan het ontwikkelen. Mijn focus is altijd naar het lied gegaan, maar ik werk er nu aan om ook de opera op een goed peil te brengen. Ik hoop dat daar dan ook veel werk uit komt.

Ik denk niet dat ik voorlopig nog weer een andere studie ga doen. Ik ben namelijk al tien jaar aan het studeren. Lessen en masterclasses blijf ik natuurlijk doen, maar volgend jaar neem ik de tijd om de concoursen te doen. Ik hoop dat daar dan ook veel nieuwe dingen uit voortkomen.”

Concerten Zaterdag 3 mei 20.15u T.h.v. contactpersoon mw. Franken Lomanstraat 13, Amsterdam Aanmelden aldaar via 020-6717500 of via frankenvbloemendaal@versatel.nl Zondag 18 mei 15.00u T.h.v. contactpersoon hr. Heemskerk Röntgenlaan 9, Son Aanmelden aldaar via 0499-471639 of via fjheemskerk@versatel.nl

13

O

de Liedvriend

ver Sylvia Ma

tekst Leo Samama | foto Paul Maessen

14

2014, nr. 1

essen

H

Het is zeker geen toeval dat de componist Sylvia Maessen zich op de cd Inspired by poetry presenteert met liederen gezongen door haar zuster, de sopraan Irene Maessen . Ze schrijft al een jaar of tien voor Irene en ongetwijfeld heeft Irene haar op haar beurt mede ge誰nspireerd tot het componeren van klassieke muziek naast haar al uitgebreide concertpraktijk als jazzmusicus en arrangeur. En het moet gezegd worden: Sylvia Maessen is minstens zo veelzijdig als componist als in haar werk als uitvoerend musicus.

Op beide terreinen komt zij naar voren als praktisch, maar zeker niet als pragmatisch.

Haar noten hebben de schijn van nuchterheid, haar instrumentaties zijn helder en duidelijk als pentekeningen. Toch huist daarachter een lyrische geest die de teksten,

die zij voor haar liederen kiest, dicht op de huid zit. Luister maar eens naar Rubaiyat, IJskoningin of De Minne. In elk van deze composities gaan compositorische eenvoud en economie hand in hand met de intimiteit van het persoonlijke verhaal.

15

de Liedvriend

In haar vocale werk is dat ook wat direct opvalt: de nabijheid van woorden en noten, verbeelding en structuur, dictie en zang. De verhalende kwaliteit van haar muziek is groot, terwijl tegelijkertijd de klinkende uitbeelding van markante momenten in een tekst (een telefoon, een storm, bittere kou) weliswaar tot de verbeelding spreekt maar nergens buiten de samenbindende structuur van de compositie dreigt te vallen.

16

Meewerkende musici Irene Maessen Eleonore Pameijer Yfynke Hoogeveen John Anderson Jacobien Rozemond Nina Hitz Sylvia Maessen Hans van der Maas Arjan Roos Marja Bon Loes van Ras

sopraan fluit klarinet klarinet viool cello contrabas accordeon slagwerk piano piano

Sylvia Maessen heeft een veelzijdig palet tot haar beschikking, waarmee zij, zo naar het aanziet, moeiteloos zowel middeleeuwse teksten als de meest recente poëzie leven inblaast. Een muzikale ontmoeting met Sylvia en Irene Maessen is tenslotte ook een bijzondere ervaring doordat beide musici hoorbaar plezier in hun werk hebben en daar de vele collega’s die aan bovengenoemde cd hebben meegewerkt, in meetrekken. Als luisteraar kun je je daar niet aan onttrekken.

Een muzikale duizendpoot Na haar studie hobo bij Victor Swillens volgde Sylvia Maessen (*1959) nog een studie compositie/arrangeren bij Lex Jasper en Kenny Napper (examen 1990) en contrabas (klassiek bij Edward Mebius, jazz bij Koos Serierse). Daarnaast volgde zij diverse workshops bij componisten/ arrangeurs als Bob Brookmeijer, Jerry van Rooijen, Peter Herbolzheimer, bij bassisten

Ray Brown, John Clayton, Red Mitchell en bij drummer Ed Thigpen.

Bij Edward Mebius (Radio Philharmonisch Orkest) is zij zich verder gaan ontwikkelen als klassiek contrabassist. Als vaste contrabassist speelt ze met enige regelmaat in vrouwenjazzband Alice in Dixieland, tango-ensemble Fuego Latino, klezmertrio Tripletov en in het begeleidingsorkest Philharmonia A’dam. Ook is zij remplaçant in ensembles en orkesten, zowel klassiek, jazz als wereldmuziek.

Haar composities zijn meestal in klassiek, hedendaags idioom, maar zij componeert en arrangeert daarnaast ook in het wereldmuziek-, jazz- en muziektheater-genre. Zij schreef onder andere voor het Nederlands Blazers Ensemble, Sinfonia Rotterdam, Düsseldorfer Philharmoniker, fluitiste Eleonore Pameijer, pianisten Marja Bon, Marcel Worms en Janina Fialkowska, Tafelmusik (Toronto), Frank Groothof, The Barton Workshop, The Holland Wind Players, bandoneonisten Alfredo Marcucci en Carel Kraayenhof, trompettist Wolfgang Guggenberger, het Amstel Quartet, tablaspeler Nitiranjan Biswas, rietkwintet Pentatiek, beiaardier Gijsbert Kok en A’dam Brass.

Sylvia Maessen heeft diverse compositieprijzen gewonnen en was als docente jazztheorie verbonden aan de Schumann Akademie (opleidingsinstituut voor het staatsexamen muziek). In binnen- en buitenland worden regelmatig composities en bewerkingen van haar gespeeld door vooraanstaande musici, ensembles en orkesten.

Naast haar zeer uiteenlopende muzikale activiteiten bevaart ze met een antieke sleepboot (type Amsterdammer uit 1927) de Europese wateren. In een smederij in Veghel heeft ze lessen gevolgd om ambachtelijk te smeden. Inmiddels heeft ze al diverse objecten gesmeed, onder andere voor haar oude sleepboot. www.sylviamaessen.nl

2014, nr. 1

Johannes Brahms Dag in Rotterdam Op zaterdag 10 mei gonst de Doelen weer van het lied. Van 10 uur ‘s ochtends tot 10 uur ‘s avonds klinken in de foyer en in de Jurriaanse Zaal van de Doelen sololiederen, duetten en kwartetten van Brahms. Dat wordt weer een hele dag volop genieten van romantische muziek en geweldige musici.

Programma zaterdag 10 mei 10.00 – 11.00 uur In de foyer zingen

16.00 – 17.00 uur Recital met duetten

studenten van het Koninklijk Conservatorium liederen van Brahms

gezongen door Karolina Hartman, Selma Harkink en Daniël Hermán Mostert en aansluitend kwartetten door het ensemble SongCircle.

Allen worden begeleid door Maurice Lammerts van Bueren

11.00 – 12.30 uur Presentatieconcert door deelnemers aan de Brahms Masterclass

Pauze

Pauze 13.30 – 14.30 uur Luisteren naar …

Elly Ameling bespreekt verschillende interpretaties van liederen van Brahms aan de hand van cd-fragmenten van beroemde zangers 14.45 – 15.30 uur Brahms-meezingconcert onder leiding van Francis van Broekhuizen met pianiste Femke de Graaf 14.45 – 15.30 uur In de Van Cappellen Zaal geeft Dinant Krouwel een lezing over de duetten van Brahms

Pauze

19.00 – 20.00 uur In de foyer zingen studenten van het Koninklijk Conservatorium 19.30 – 20.00 uur Inleiding door Huib Ramaer 20.15 – 22.00 uur Recital door Michael Volle (bariton), Helmut Deutsch (piano) en Thomas Quasthoff als verteller met de liederencyclus Die schöne Magelone van Brahms

* In de Liedvriend van november 2013 hebben Jan Willem Nelleke en Frans Huijts een informatief artikel geschreven over Die schöne Magelone.

17

zaterdag 10 mei 2014 - de Doelen, Rotterdam

2014, nr. 1

Kaartverkoop Brahms-masterclass en Johannes Brahms Dag Toegang Brahms-masterclass

op 7 - 8 - 9 mei per middag- of avondsessie • Leden Vrienden van het Lied: € 10,kaartverkoop via het secretariaat • Niet-leden: € 12,50, kaartverkoop via de Doelen of het secretariaat • Conservatoriumstudenten hebben gratis toegang • Een passe-partout voor alle 5 sessies van de masterclass kost € 35,De toegangskaarten voor de masterclass kunnen uitsluitend vooraf besteld worden in combinatie met kaarten voor de Johannes Brahms Dag. Indien u alleen naar de masterclass wilt gaan, kunt u op de dag zelf kaarten kopen bij de Doelen. Op vertoon van de ledenpas betaalt u 10 euro voor een kaartje.

Toegang Johannes Brahms Dag

zaterdag 10 mei 2014 van 10.00 – 22.00 uur • Leden Vrienden van het Lied: € 25, kaartverkoop via het secretariaat • Abonnees Liedserie de Doelen hebben gratis toegang tot het dagprogramma • Niet-leden: € 31, kaartverkoop via de Doelen of het secretariaat • Jongeren tot en met 26 jaar: € 9, kaartverkoop via de Doelen Met deze kaarten hebt u toegang tot het dagprogramma en tot het avondrecital

Kaartverkoop Leden van de Vrienden van het Lied kunnen kaarten bestellen door een mail te sturen naar vriendenvanhetlied@gmail.com of door een brief te sturen naar het secretariaat van de Vrienden van het Lied, Wim Sonneveldlaan 203, 3584 ZS Utrecht.

In uw mail of brief vermelden: - naam - adres - aantal gewenste plaatsen voor de Johannes Brahms Dag op 10 mei - aantal gewenste passe-partouts voor de masterclass - aantal gewenste kaarten voor de masterclass - datum 7, 8 en/of 9 mei - middagsessie en/of avondsessie NB: op 7 mei is de middagsessie niet voor publiek toegankelijk Bij de bevestiging van uw bestelling door ons per mail of per brief krijgt u gegevens over de wijze van betalen. De kaarten worden tijdig thuisgestuurd.

Wacht niet te lang met reserveren, want het zou zonde zijn om deze bijzondere activiteiten te missen.

19

de Liedvriend

Brahms en Reinick: Dinant Krouwel

In december 1853 werden de eerste werken van Brahms (1833-1897) gepubliceerd met als eerste lied Liebestreu. Met zijn beeldende poëzie heeft Reinick de jonge Brahms geïnspireerd tot een vroeg meesterwerk. Dit lied maakte direct al diepe indruk door de ingenieuze compositie en de dramatische zeggingskracht. De achtergronden van de dichter, de parallellen in tekst en muziek en de culturele tijdgeest geven aanleiding tot een aangrijpende interpretatie.

20

Liebestreu “O versenk’, o versenk’ dein Leid, mein Kind, in die See, in die tiefe See!” Ein Stein wohl bleibt auf des Meeres Grund, mein Leid kommt stets in die Höh’.

“Und die Lieb’, die du im Herzen trägst, brich sie ab, brich sie ab, mein Kind!”

Ob die Blum’ auch stirbt, wenn man sie bricht, treue Lieb’ nicht so geschwind.

“Und die Treu’ und die Treu’, ‘s war nur ein Wort, in den Wind damit hinaus.”

O Mutter und splittert der Fels auch im Wind, meine Treue, die hält ihn aus.

2014, nr. 1

Liebestreu Een bezorgde moeder: onrust en wanhoop Het is belangrijk om te weten, dat de herhalingen in de tekst door de dichter Reinick zelf zijn geschreven. Brahms heeft in zijn lied alleen de laatste woorden herhaald om een dramatische afsluiting te krijgen. Reinick had zijn gedicht ook kunnen beginnen met: O versenk dein Leid, mein Kind, in die tiefe See! Door het herhaalde o versenk en in die dwingt hij de lezer om de eerste twee regels met twee anapesten te beginnen. Na deze — ) volgen in regel 1 twee versvoeten ( ͝ ͝ twee jambes ( — ) en in regel 2 één jambe. ͝ Elk couplet begint steeds met twee regels van de moeder, die allemaal starten met een anapest. Met het onrustige ritme zet de dichter een wanhopige moeder neer.

Brahms gebruikt het ritme van de tekst als bouwsteen voor het lied. De melodie van de moeder laat steeds de anapest horen. Brahms maakt het onrustig door in de linkerhand van de piano hetzelfde ritme te schrijven, maar dan een tel eerder. De sextolen in de rechterhand doen er nog een schepje bovenop.

Met deze gelaagde ritmiek creëert Brahms ondanks het langzame tempo zeer veel beweging. Hij laat de wanhoop horen door steeds de eerste achtste van twee, zowel in de zangstem als grotendeels in de bas, te laten dissoneren met de akkoorden van de rechterhand. Deze voorhoudingen geven samen met de donkere toonsoort es-klein een dreigende sfeer. Door het snellere tempo wordt de onrust sterker bij het tweede couplet en nog meer bij het derde, waar Brahms bovendien agitato en più f voorschrijft.

Eerste intermezzo: de jonge Brahms Op 30 september 1853 bezocht Brahms in Düsseldorf Robert en Clara Schumann. Een dag later speelde hij hun zijn eerste pianosonate in C voor en de dag daarop werden

vrienden uitgenodigd om te komen luisteren naar deze getalenteerde, 20-jarige componist. Schumann schreef in het door hem opgerichte Neue Zeitschrift für Musik een zeer lovend artikel over Brahms. Hij schreef ook een aanbevelingsbrief aan de uitgeverij Breitkopf & Härtel om het werk van Brahms uit te geven. In december verschenen in Leipzig de Sonate op.1 voor piano, 6 Lieder op.3 en 6 Gesänge op.6. De opusnummers weerspiegelen niet de chronologie van de composities, want Liebestreu is niet zijn eerste lied. Dat is Heimkehr uit 1851, gepubliceerd als op.7 nr.6 in 1854. De overige 17 liederen uit opus 3, opus 6 en opus 7 zijn gecomponeerd in 1852 en 1853. Hiervan zijn er 10 eerder geschreven dan Liebestreu, dat Brahms componeerde in januari 1853. In de eerste editie van dit lied stonden veel tempoen dynamiekaanwijzingen bij de zangstem, die verdubbeld werden in de pianopartij.

Bij de tweede editie uit 1888 zijn deze op verzoek van Brahms grotendeels geschrapt.

Het handschrift met de extra aanwijzingen is vermoedelijk door Brahms gebruikt, toen hij de liederen bij de uitgeverij heeft laten horen.

Hij wilde er zeker van zijn, dat de zangers, die hij toegeschoven kreeg, het lied met het gewenste dramatische effect zouden uitvoeren. Hij heeft dit werk regelmatig laten horen in de kringen rondom Schumann. In herden-

21

de Liedvriend

22

2014, nr. 1

kingsredes na de dood van Brahms noemden de beroemde violist Joseph Joachim en de operadirigent en componist Franz Wüllner met name het lied O versenk, dat destijds zoveel indruk maakte.

Een verliefde dochter: rust en verbondenheid Na de woorden van de moeder klinken de regels van de dochter in het 1e en 2e couplet heel rustig. In haar tekst zitten geen herhalingen en steeds maar één anapest per regel.

Ook Brahms zorgt voor een rustige sfeer bij de dochter. De zangstem dissoneert niet met de akkoorden in de piano. De baslijn, die veel hoger ligt dan bij de moeder, loopt parallel met de zangmelodie. De notenwaarden zijn langer en de voordrachtsaanwijzing is träumerisch. Bij het tweede couplet keert bij de dochter het begintempo terug. Ook al is de dochter verliefd en dromerig, ze hoort wel degelijk de woorden van haar moeder.

In de regels 3 en 7 reageert ze adequaat op haar moeder. In de regels 4 en 8 geeft ze vervolgens een duidelijk weerwoord. Bij Brahms zien we die verbondenheid ook. De hoogste noten van moeder en dochter zijn in de eerste twee coupletten gelijk. Waar de dochter het woord Leid zingt, klinkt dezelfde hoge noot als bij het Leid van de moeder.

Brahms smeedt alle coupletten aaneen door de doorgaande triolenbeweging.

Tweede intermezzo: Reinick, schilder en dichter In het 19e eeuwse liedrepertoire is Robert Reinick (1805-1852) geen onbekende. We komen zijn naam tegen bij componisten als Brahms, Marschner, Reinecke, Schumann en Wolf. Zijn gedichten waren toen populair net als zijn bundels kinderverhalen en sprookjes. Zijn jeugdboeken werden talloze malen herdrukt, zelfs nog in het begin van de 20e eeuw, en verschenen ook in het Engels. Voor de opera Genoveva van Robert Schumann schreef hij het libretto, al verliep de samenwerking niet echt goed. De laatste acht jaar van zijn leven woonde Reinick in Dresden en maakte onderdeel uit van de culturele elite.

In 1845 las Wagner de tekst van Lohengrin voor het eerst voor in een kleine kring met

onder andere Schumann, de architect Semper en Reinick. Hij was echter als kunstschilder in Berlijn en in Düsseldorf opgeleid. In de dertiger jaren verschenen er boeken met illustraties en teksten van zijn hand. Een oogziekte dwong hem om het schilderen op te geven.

Op aanraden van zijn vrienden, onder wie Eichendorff en Chamisso, legde Reinick zich toe op de literatuur. Op de eerste uitgave van zijn gedichten staat op het voorkaft onder zijn naam Maler vermeld. Zijn gedichten waren vooral geliefd door hun beeldende karakter en ongekunstelde lyriek.

De climax: heroïsch en onrustig In het derde couplet spreekt de dochter haar moeder direct aan, omdat ze wil dat die echt luistert. Zelfverzekerd en met krachtige bewoordingen laat ze weten, dat haar trouw onverwoestbaar is. Toch klinkt er onzekerheid in haar stem. Regel 11 begint met een jambe, waarna drie anapesten volgen, en is daardoor onrustiger dan de zinnen van de moeder.

Regel 12 heeft hetzelfde ritme als de regels 2 en 6, waarvan de sleutelwoorden zijn: in die See en brich sie ab. Het lijkt erop, dat Reinick met deze verbinding het angstvisioen van de moeder laat uitkomen.

Door regel 11 in Es-groot te componeren laat ook Brahms de dochter zelfverzekerd klinken.

Het heroïsche karakter versterkt hij met de volle akkoorden, het forte en de octaafsprongen in de linkerhand. Maar de dochter zingt, weliswaar in majeur, de melodie van de moeder, dus inclusief de dissonante achtsten en de voorhoudingen in de baspartij. Brahms koppelt hiermee net als Reinick de onrust van de dochter aan de wanhoop van de moeder. Brahms trekt de stuwende basstem door in de maat voordat de dochter haar moeder aanroept. Tempo en volume worden niet teruggenomen. De expansie bereikt een eerste hoogtepunt bij Fels met een g” in de zangstem en een lage fis in de bas. Na een crescendo komt het drama tot een climax met een hoge as en een diepe e bij Treue.

Hierna daalt de zangstem en de ces in de piano en daarna in de melodie smoren de hoop op een goede afloop.

23

de Liedvriend

24

2014, nr. 1

Derde intermezzo: moeder-dochter-dialoog In het gedicht is duidelijk sprake van een moeder en haar kind, maar niet direct van een dochter. Toch wordt het lied in alle literatuur beschouwd als een dialoog tussen moeder en dochter. Dat ligt ook voor de hand, omdat Brahms meer moeder-dochter-liederen heeft geschreven, zoals Mädchenfluch (op.69/9), Guter Rat (op.75/2), Sommerabend (op.84/1), Der Kranz (op.84/2) en In den Beeren (op.84/3). In de Duitse volkspoëzie en in des Knaben Wunderhorn kom je dit soort dialogen ook veel tegen. Brahms haalde de tekst uit de eerste editie van de gedichten van Reinick, die in 1844 verscheen. in Berlijn. Drie jaar eerder ging in Parijs het ballet Giselle in première, gebaseerd op een verhaal van Théophile Gautier, die zich op zijn beurt liet inspireren door Heinrich Heine.

Giselle beneemt zich van haar leven, omdat ze verliefd en voorgelogen is. Haar moeder, die haar heeft gewaarschuwd, moet machteloos toezien. In de 19e-eeuwse literatuur was zelfmoord een geliefd onderwerp. Vrouwen deden dat vooral wegens ontrouw van hun geliefde en mannen, wanneer hun geliefde onbereikbaar was. Dichter bij de leefomgeving van Robert Reinick is de opera Der fliegende Holländer, die in 1843 zijn première beleefde in Dresden. Wagner baseerde zijn libretto ook op een verhaal van Heine. Aan het eind van de opera stort Senta, een jonge vrouw, zich van een rotsklip in zee uit liefde voor de fliegende Holländer. Haar vader, haar oude kinderjuf en enkele vrienden zien dit tot hun schrik gebeuren. Haar laatste woorden zijn: Hier steh ich, treu dir bis zum Tod! Daarna springt ze van de rots. De scène en de woordkeus sluiten aan bij Liebestreu.

De coda: een tragische afloop Met de beelden in de tekst schildert Reinick een aangrijpend tafereel. Het diepe water, de steen op de zeebodem, de geknakte bloem en de rots in de wind laten weinig aan de verbeelding over. De moeder kijkt wanhopig toe, hoe haar dochter op de rand van een rots staat, waar de golven tegenaan beuken. Reinick heeft in de tweede editie van zijn gedichten (1852) in regel 11 im Wind

vervangen door im Sturm. Hiermee wilde hij het natuurgeweld versterken en de scène nog meer drama geven. Ondanks de smeekbedes van de moeder springt de dochter vastbesloten van de rots af. Misschien slaat ze door de storm wel te pletter tegen de rotsen, maar hoe dan ook, ze verdrinkt en verdwijnt voorgoed in de golven.

Brahms laat deze tragische afloop horen in de coda van het lied. Na het krachtig gezongen meine Treue, die hält ihn aus vertraagt de muziek en klinkt steeds zachter.

De zangstem daalt tot een es en bereikt daarmee haar laagste noot. De dalende lijn wordt onderbroken door rusten, alsof de dochter de adem ontnomen wordt. In het naspel klinkt in de linkerhand van de piano de voorhouding, zoals die door het hele lied al te horen is. Door de beelden, die Reinick oproept, hoor ik in dit motief de golfslag van de zee. Met de melodie van de moeder en steeds een kwartnoot eerder de bas van de piano, onstaat een spel van golven, waarbij de ene golf de ander wegduwt. Als de dochter haar moeder aanroept, worden de dissonante achtsten steeds door octaven gevolgd. Hoge golven slaan tegen de rotsen, opgestuwd door de stormwind. De baslijn in de piano kruipt in de coda langzaam omhoog, alsof de golven de dochter tegemoet komen. In de slotmaten gaat de piano de diepte in en bereikt met een es zijn laagste noot. De golven nemen de dochter mee naar de zeebodem en met een langzame golfslag eindigt dit aangrijpende lied.

Afbeeldingen van Brahms door de Franse schilder Jean-Joseph Bonaventure Laurens (1801-1890) p.20: Bibliothèque Inguimbertine te Carpentras, Dessin 6 p.21: Stadtarchiv Bonn. Dit portret bevindt zich als bruikleen in het Schumannhaus te Bonn. Laurens maakte het in 1853 toen Brahms op bezoek was bij de familie Schumann. Robert Schumann was erg gesteld op de afbeelding van zijn jonge vriend. Het hing in zijn werkkamer in Düsseldorf en hij vroeg Clara om het mee te nemen naar Endenich, toen hij daar was opgenomen in het verpleegtehuis. p.24: Bibliothèque Inguimbertine te Carpentras, Dessin 7

25

10 MEI 2014

THOMAS QUASTHOFF VERTELLER IN DIE SCHÖNE MAGELONE

De wereldberoemde Thomas Quasthoff schittert, exclusief in de Doelen als verteller in Brahms’ liederencyclus Die schöne Magelone, naast bariton Michael Volle en pianist Helmut Deutsch.

BESTEL NU! Kaarten via www.dedoelen.nl en 010 2171717 WWW.DEDOELEN.NL

Brahms baseerde zijn liederencyclus op een vertelling van Ludwig Tieck. Tieck schreef veel, waaronder Genoveva. Op onder meer deze vertelling baseerde Schumann zijn opera Genoveva, waarvan de Doelen in 2007 de Nederlandse première presenteerde.

2014, nr. 1

Ongehoord Henriette Posthuma de Boer

Claude Debussy - Chansons de Bilitis, Wolf, Mahler, Escher, Milhaud, Chabrier, Lutos�awski, Spaanse volksliederen

Cora Canne Meijer (sopraan), Dick Visser (gitaar), Liesbeth Hoppen (piano), Thom Bollen (piano), Radio Kamerorkest, Omroeporkest CCM 1001

Met dank aan Harmonia Mundi en Klassiekshop.nl

Leden van de Vrienden van het Lied kunnen de dubbel-cd van Cora Canne Meijer voor slechts € 18,- bestellen door het bedrag over te maken op rekeningnummer IBAN NL38INGB 0002087261 ten name van G. Bloothooft in Bilthoven, onder vermelding van de cd en uw adres. Zie voor meer informatie www.vvhl.nl/aanbiedingen

Een prijzenswaardig initiatief is het uitbrengen van een dubbel-cd met een door de nu 84-jarige zangeres zelf samengestelde selectie uit haar eigen archief. Het is een gevarieerde verzameling liederen geworden, waarin zij haar reputatie als veelzijdige, intelligente liedvertolkster overtuigend waarmaakt.

Haar warme, flexibele mezzosopraan leent zich niet alleen uitstekend voor de Spaanse volksliederen maar evenzeer voor de uit verschillende cycli afkomstige liederen van Wolf. Ook de boeiende, aan haar opgedragen Chants du désir van Rudolf Escher zijn bij haar in goede handen, evenals Milhauds Poèmes Juifs en de twee geestige liederen van Chabrier. Cd 2 is grotendeels gewijd aan Pierre Louÿs’ complete gedichtencyclus Chansons de Bilitis, feilloos gedeclameerd, omlijst door Debussy’s lieflijke muziek voor 2 fluiten, 2 harpen en celesta. De cyclus eindigt met de drie bekende, gezongen Chansons de Bilitis, Ten slotte is de dramatische zeggingskracht van Cora Canne Meijer nog te bewonderen in Mahlers Kindertotenlieder, met het Omroeporkest, en in vijf expressieve liederen van Lutos�awski. Jammer dat het tekstboekje wat slordigheden bevat en de liedteksten er in ontbreken.

27

de Liedvriend

28

Sigfrid Karg-Elert - Lieder Markus Schäfer (tenor) Ernst Breidenbach (piano)

Sylvia Maessen - Inspired by poetry Irene Maessen (sopraan) ensemble

United Classics T2CD2013003

FutureClassics 113.1

De lang miskende componist Sigfrid KargElert (Oberndorf am Neckar, 1877 - Leipzig, 1933) heeft een omvangrijk oeuvre op zijn naam staan, schreef veel voor harmonium en oogstte zijn grootste successen als componist van orgelwerken. Van 1905 tot 1907 wierp hij zich bijna fanatiek op het componeren van liederen, waarvoor hij aanvankelijk weinig erkenning kreeg. Maar wie de zes liederencycli op deze cd beluistert, zal verbaasd zijn over de kwaliteit ervan. De componist koos zijn teksten met zorg en wist ze met een groot gevoel voor de literaire waarde een extra dimensie te geven. Jammer dat de liedteksten ontbreken in het begeleidende boekje. KargElerts idioom toont verwantschap met dat van Hugo Wolf en Richard Strauss, hoewel hij ook een heel eigen klankwereld oproept.

Binnen één lied wisselt hij soms verbazend snel van sfeer en dynamiek, coupletliederen schrijft hij zelden. De pianopartijen zijn harmonisch rijk en gecompliceerd, de vocalist krijgt de gelegenheid alle registers open te trekken. Dat is dan ook wat Markus Schäfer doet; met zijn wonderschone tenor manoeuvreert hij soepel tussen heftige dramatiek en liefdevol gefluister. Daarbij weet hij zich door Ernst Breidenbach op hoog niveau ondersteund.

Nog zo’n bijzonder project van Nederlandse bodem, de cd die sopraan Irene Maessen (ooit leerlinge van Cora Canne Meijer) opnam met composities van haar zuster Sylvia, op de verzen van vijftien dichters uit verschillende landen en eeuwen. Samen met een energiek spelend kamermuziekensemble, bestaande uit fluit, klarinet, viool, cello, contrabas (bespeeld door de componiste), accordeon, slagwerk en piano, gaat zij het avontuur aan. De componiste, die als geen ander de vocale en dramatische mogelijkheden van haar zuster kent, schreef niet alleen heel goed voor de stem, maar verklankt ook op onnavolgbare wijze de sfeer van de vaak exotische gedichten. Licht en geestig in Bui van Martin Reints en Dichters van Guido Gezelle, grillig en geheimzinnig in De vrijheid komt naakt van de Rus Velimir Khlebnikov, bijna hemels in Rubaiyat van de middeleeuwse Perzische dichter Omar Khayyam, waarbij de zangeres zichzelf begeleidt op zes gestemde wijnglazen. Wat vakmanschap en muzikale hoogstandjes betreft doen de zusters niet voor elkaar onder. Alle teksten met informatie over de dichters en de uitvoerenden zijn in een wonderschoon boekje samengebracht.

2014, nr. 1

Siciliane, The songs of an island Pino De Vittorio (tenor) Laboratorio ‘600 o.l.v. Franco Pavan

What’s new Maarten Koningsberger (tenor) Nico van der Linden Quartet

Glossa GCD P33001

Omnium GW1300009

Iets heel anders, deze Siciliaanse liederencollectie, verzameld door musicoloog, luitist en theorbe-speler Franco Pavan. Zijn speurtocht door oude handschriften en transcripties van musici (onder anderen Giacomo Meyerbeer) leverde hem een schat aan zowel ‘klassieke’ composities als vergeten volksliederen op. Bovendien vond hij in een aantal 18e-eeuwse geschriften de regels voor het in stijl zingen van deze melodieën, namelijk zonder versieringen, maar wel met veel portamenti en andere larmoyante ‘glijpartijen’. In de uitvoering van de Italiaanse tenor Pino De Vittorio (die hier ook barokgitaar en slagwerk speelt) klinken deze melancholieke liederen meer dan overtuigend. Hij wordt begeleid door Laboratorio ‘600, een barokensemble onder leiding van Franco Pavan. Het fraai uitgevoerde tekstboekje bevat, behalve alle relevante informatie ook de complete liedteksten met vertalingen. Heerlijke, historische muziek van een zonnig eiland.

Als zijn naam niet op de cd-hoes had gestaan, zou ik bariton Maarten Koningsberger nooit herkend hebben in dit onverwachte repertoire. What’s new? Dit is volstrekt nieuw: legendarische jazzsongs, intens muzikaal, perfect in stijl en vooral ontroerend mooi gezongen en door het Nico van der Linden Quartet fantastisch ondersteund. Van evergreens als My man uit 1921 tot It must be him uit 1967 en veertien dierbare songs uit de jaren daartussen. Met zoals we van een zanger als Koningsberger konden verwachten, diep respect voor de tekst. In een openhartige personal note schrijft Koningsberger onder meer dat hij al heel jong fan was van de grote jazzzangers uit de vorige eeuw en geraakt was door de schoonheid van melodieën, de rijke harmonieën en hartveroverende arrangementen van het 20e-eeuwse jazzrepertoire. Koningsberger verklaart ook zijn keuze voor deze muzikale liefdesverklaringen die overwegend voor vrouwen geschreven zijn.

Vanuit zijn seksuele geaardheid noemt hij het “extraordinary and exciting to sing about love as a man relating to men”. Niet voor niets heeft hij deze unieke cd dan ook opgedragen aan zijn partner.

29

de Liedvriend

Nieuwe noten op mijn zang Dinant Krouwel, musicoloog en liedbegeleider

G.F. Händel: Kammerduette Bärenreiter - € 32,05

30

Händel schreef twintig duetten voor twee zangstemmen en basso continuo. In deze bundel staan er zes voor sopraan (cis’-a”) en alt (g-e”), waarvan drie geschreven rond 1712 in Hannover en drie rond 1742 in Londen.

Sommige duetten bestaan uit twee of drie delen. Het zijn goede Händel-composities met aantrekkelijke melodieën boven een mooie bas. Zuchten, beven, briesjes en ketens worden fraai uitgebeeld door ritmische bewegingen en veel melismes. In deze editie, gebaseerd op de Hallische Händel-Ausgabe, staan vertalingen van de Italiaanse teksten en een boeiende inleiding over de Duetti da Camera. In de oude uitgave van Peters met een continuo-uitwerking door Johannes Brahms staan drie dezelfde duetten.

M.C. de Jong: Drei lateinische Sologesänge Butz - € 10,30

De Nederlandse componiste Margreeth de Jong (*1961) is werkzaam als kerkmusicus in Middelburg. In orgelkringen is ze bekend om haar spel en haar composities. Ze schreef orgelwerken in barokstijl en deze drie gezangen in een romantisch idioom. Het past bij de trend om huizen te bouwen in een ouderwetse stijl en kastelen als appartementencomplexen. Deze liederen doen me erg denken aan de bekende Italiaanse aria’s in de oude Parisotti-uitgave. De melodieën zingen heerlijk weg, de harmonieën zijn welluidend en

de orgelpartijen zijn aantrekkelijk geschreven.

Dankbaar repertoire voor in de kerk. De Jong gebruikte de teksten Ave Maria, Ave verum en Laudate Dominum met een goed besef van de religieuze betekenis. De stemomvang is d’-as”.

W. Rihm: Harzreise im Winter Universal - € 29,05

Een van de meest vruchtbare liedcomponisten van deze tijd is Wolfgang Rihm (*1952).

Zijn werk bouwt voort op de traditie van Brahms en Mahler: lange lijnen, expressief, grote gebaren en rijk aan beelden. Hij geeft alle ruimte aan de verwondering, het mysterie, de wreedheid en en de schoonheid uit de tekst van Goethe. Dit lange lied voor bariton (Fis-fis’) en piano omvat 21 pagina’s fascinerende muziek. Ondanks de dissonante klanken ondersteunt de begeleiding de zanger goed.

M. Schweikert: Wolken-Lieder und Späte Lieder Furore - € 12.75

Uigeverij Furore zet zich al jaren in voor muziek gecomponeerd door vrouwen. Deze bundel bevat vijf liederen van Margarete Schweikert (1887-1957). In de drie WolkenLieder uit 1923 combineert ze op een fijnzinnige manier laatromantische harmonieën met een contrapuntische schrijfwijze. In de poëtische teksten vormen de wolken een spiegel voor de mens. De componiste laat de kwetsbaarheid goed horen, maar het is geen

2014, nr. 1

zweverige muziek. Ondanks de sobere stijl zit er veel dramatiek in. De twee late liederen schreef Schweikert kort na de Tweede Wereldoorlog. Ze blijft haar schrijfstijl trouw, maar de muziek is harder, heftiger en de melodieën klinken verbrokkeld. De oorlog heeft duidelijk sporen nagelaten. De omvang van de zangstem is b-ges”.

W. Stenhammar: Thirty Songs Leyerle - € 31,05

Wilhelm Stenhammar (1871-1927) heeft altijd in de schaduw gestaan van zijn Scandinavische tijdgenoten Grieg, Sibelius en Nielsen.

Zijn werk verdient beslist een groter publiek.

Karolina Hartman en Florian Just gaven begin dit jaar enkele concerten gewijd aan Stenhammar. Hun programma was vooral een warm pleidooi voor deze componist. Zijn muziek kent een rijke expressie en is vaak romantisch met een melancholieke ondertoon, maar soms ook impressionistisch vol zachte tinten. Karolina en Florian toverden ons trollen voor, bibberende meisjes, dronken zeelieden, geurende weilanden en zingende vogels. Gecombineerd met de aantrekkelijke pianopartijen is het niet verwonderlijk, dat de liederen van Stenhammar enthousiast werden ontvangen. Deze Amerikaanse uitgave bevat een ruime selectie van 30 liederen voorzien van woordelijke vertalingen, uitspraakregels en toelichtingen op elk lied en op de dichters.

Stenhammar had een goede neus voor mooie teksten en kende veel schrijvers persoonlijk.

De meeste liederen zijn geschreven voor middenstem met als totale omvang: a-g”.

Bovengenoemd materiaal is verkrijgbaar bij Broekmans & Van Poppel Amsterdam tel. 020 - 6796575 Utrecht tel. 030 - 2343673

31 C.M. von Weber: Schottische Lieder Schott - € 25,70

De uitgever George Thomson gaf tussen 1793 en 1841 diverse Europese componisten opdracht om volksliederen uit Schotland, Ierland en Wales te arrangeren. Uiteindelijk publiceerde hij ruim 600 bewerkingen, onder anderen van Beethoven, Haydn en Pleyel.

Ook Carl Maria von Weber heeft een set geschreven en gaf deze zelf uit met een Duitse tekst. De speelse begeleiding is voor fluit, viool, cello en piano. De muziek is zeer illustratief en elk lied heeft een boeiend voor- en naspel. Uitgeverij Schott geeft deze muziek als partituur uit. Losse partijen moeten apart besteld worden. Er is ook een Engelstalige versie verschenen onder de titel: Scottish Airs.

De omvang van de zangstem is bes-g”.

de Liedvriend

Regio’s en contactpersonen Bestuur Aat Klompenhouwer voorzitter 0180 649314 Dinant Krouwel secretaris 030 2735781 Frans Eggink penningmeester 020 6710146 Eugenie Ditewig 030 2286682 Robert Koch 030 2718142 Lodewijk Meeuwsen 053 4766257 Voorzitter Raad van Advies Maarten Koningsberger 020 6223745 Voorzitter Commissie Concerten Annette Ovink 0541 517516

32

Ledenadministratie / Contributie Annemarie van Otterloo 030 2735781 Ontwerp en redactie Theo Oppewal www.theooppewal.nl

Alkmaar Jellie Wiersma 0251 653195 Amsterdam Annemart Franken 020 6717500 Arnhem Jan Veldhuizen 026 3518182 Breda Jakobijn Angenent 076 5713678

Ineke Baart 0162 682943 Den Haag Sonja Muysson 070 7504705 Doorn Jan Hoogstad 0343 414243 Eindhoven Frits Heemskerk 0499 471639 Friesland Yolande Couweleers 058 2991822

Lydia Janssen-de Bode 058 2151841 Het Gooi Roderik Blom 06 25528546 Groningen Riekje Bakker 050 5340521

Kees Buiter 050 5349558 Haarlem Guus Brockmeier 023 5292064 ‘s-Hertogenbosch Lenny Robben 06 28136611

Leiden Mette-Lise Boumeester 071 5890417 Limburg Paul Janssen/Tilly Draaisma 045 5727307 Nijmegen Bertien Keijser-Huijts 024 3233803

Herman Stekhoven 0487 532151 Rotterdam Gerry Volker-de Visser 010 5917484 Twente Annette Ovink 0541 517516

Dick Buld 053 5382336 Utrecht Robert Koch 030 2718142 Veluwe Cora de Kovel-vd Reepe 0341 253329

Bert de Vries 0577 462805 Wageningen Ali Hendriksen 0318 463060

Marijke Muuse 0317 423356 Zeeland Michiel Klarenbeek 0118 638773 Zutphen Dick Heijerman 0575 522282 Zwolle Bram & Else Drewes 038 4442712

Voor informatie over de activiteiten in de regio’s kunt u terecht bij de contactpersonen.

Zie www.vvhl.nl voor meer contactinformatie.

MuziekgebouwEindhoven.nl

VOCALE PARELS SEIZOEN 14//15 DO 09 OKT ’14

// DO 15 JAN ’15 // DO 05 FEB ’15 // WO 13 MEI ’15

Nederlandse Bachvereniging Cantates uit ‘All of Bach continuous’

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VR 19 DEC ’14

// St.

Jacobs Kammarkör Stockholm ‘Folksjul’: sfeervolle Zweedse kersliederen

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ZO 21 DEC ’15

// Weihnachtsoratorium Nederlandse Bachvereniging

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

WO 14 JAN ’15

// Lets

Radiokoor

Hillborgs Muoayiyoum en meer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

WO 18 MRT ’15

// Emma

Kirkby sopraan & Jacob Lindberg luit Liederen uit de Gouden Eeuw

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

DO 28 MEI ’15

// Collegium

Vocale Gent

Madrigalen van Gesualdo

TICKETS & INFO // MUZIEKGEBOUWEINDHOVEN.NL // 040.244 20 20

Comité van Aanbeveling

H.K.H. Prinses Christina der Nederlanden Elly Ameling zangeres Huub van Dael voorzitter van diverse muziekorganisaties Drs. Henk Heuvelmans directeur Gaudeamus Muziekweek, secretaris-generaal ECPNM Rudolf Jansen pianist Ruud van der Meer zanger Jard van Nes zangeres Ir. Gabriël Oostvogel directeur Concert- en congresgebouw de Doelen W.E. Scherpenhuijsen Rom oud-voorzitter bestuur Koninklijk Concertgebouworkest Ed Spanjaard dirigent

Ereleden

Thea Ekker-van der Pas Eugène Pannebakker Guus Smeets

Vereniging V R I E NDE N VA N HE T L I E D SECRETARIAAT Dinant Krouwel TEL 030 - 2735781

www. vvhl. nl

Wim Sonneveldlaan 203

KVK 40445139

info @vvhl. nl 3584 ZS Utrecht

IBAN NL70 INGB 0000 3263 29