de nr. 1
Liedvriend
Aat Klompenhouwer Van licht tot lied
Novalis in Zeist Nachthymne D687
Schumann en Heine Im wunderschรถnen Monat Mai
Partituren en cd's Besprekingen
Lied
Internationaal Zeist
16 21 MEI 2017
SCHUBERT EN ZIJN VOORGANGERS MOZART HAYDN BEETHOVEN Beleef het lied in al zijn veelzijdigheid in de groene omgeving van Zeist. Een week vol unieke concerten en inspirerende voordrachten!
www.ilfz.nl
B
este Vrienden!
Er is een tijd van komen en een tijd van gaan … Een vereniging als de onze kan alleen optimaal functioneren indien alle plaatsen in bestuur en commissies bezet zijn met personen met kennis van zaken en liefde voor het lied. Gelukkig hebben we binnen de vereniging vele trouwe steunberen, maar helaas hebben enkele beren te kennen gegeven met hun werkzaamheden te stoppen. Allereerst Dick Buld, die de belangrijke taak heeft vervuld om programma's en liedteksten op te stellen. Ik heet zijn opvolgers Alexandra d'Espinoza en Peter Keijzer van harte welkom. Ook Dinant Krouwel gaat ons verlaten als secretaris. Voor die belangrijke taak hebben we Teuny van Wijgerden gevonden. Zij wordt op de jaarvergadering in mei voorgesteld. Moeilijker is het een vervanger te vinden voor penningmeester Frans Eggink. Hij heeft zijn werk voorbeeldig gedaan en gezorgd dat de vereniging er financieel voortreffelijk voorstaat. We zullen bij gelegenheid afscheid nemen van deze steunberen met een lach en een traan. Tranen van ontroering vloeiden zeker begin april bij het Eerbetoon aan Rudolf Jansen. In de Kleine Zaal van het Concertgebouw hebben we Rudolf Jansen op een voetstuk gezet. Een terechte ode aan een groot kunstenaar, pianist en liedbegeleider.
In dit nummer … N I EUW S CURS US L I ED I N TERP RETATI E S CH UBERT EN N OVA L I S I N ZEI S T VAN LICHT TOT LIED DAG VA N H ET TH EATRA L E L I ED I M W UN D ERS CH ÖN EN MON AT MA I ON GEH OORD
N I EUW E N OTEN
de Liedvriend is een uitgave van
Aat Klompenhouwer bestuursvoorzitter
vereniging Vrienden van het Lied Jaargang 56 nr. 1, april 2017 ISSN 1384-0215 Oplage: 2500 ex. Afb. omslag: detail uit De sterrennacht van Van Gogh. Zie 'Van licht tot lied' pagina 10 e.v.
L
de Liedvriend
id worden?
Uit liefde voor de liedkunst en om de negentiende-eeuwse traditie van huisconcerten nieuw leven in te blazen, werd in 1961 de vereniging Vrienden van het Lied opgericht. De leden zijn verspreid over 23 regionale afdelingen en streven naar verbreiding van de liedkunst. Jaarlijks biedt de vereniging ongeveer 70 liederenrecitals aan in grotere woonhuizen of kleinere podia. Niet alleen gerenommeerde liedkunstenaars treden op, maar ook veelbelovende, beginnende talenten krijgen de kans podiumervaring op te doen en een repertoire op te bouwen. Elk jaar organiseert de vereniging bovendien cursussen voor gevorderde amateurzangers onder leiding van ervaren beroepsmusici.
Contributie Voor 2017 bedraagt de contributie € 50 per persoon of € 85 per twee personen (1 adres). Vrienden tot en met 27 jaar betalen € 15 (stuur kopie ID mee). Het lidmaatschap is voor een jaar en wordt zonder opzegging ieder jaar verlengd. Opzeggen kan schriftelijk, minstens een maand voor het verstrijken van het lidmaatschapsjaar, dus uiterlijk per 1 december.
✁
Ja, ik word lid! naam
_____________________ naam medelid _______________________________
adres
__________________________________________________________________
postcode _____________________ woonplaats
_______________________________
__________________________________________________________________
tel.nr.
__________________________________________________________________
regio waarvan ik lid wil zijn ___________________________________________________
datum
______________ handtekening ______________________
Verstuur deze aanmelding en u krijgt verdere informatie thuisgestuurd. Vrienden van het Lied - Ledenadministratie, t.a.v. Wilma van der Stappen, Valkstraat 11, 3514 TG Utrecht. Of meld je aan via www.vvhl.nl
2017, nr. 1
Nieuws van het bestuur
Overdracht secretariaat Dinant Krouwel, die sinds 2009 het secretariaat voert van de Vrienden van het Lied, heeft zijn taak overgedragen aan Teuny van Wijgerden. Officieel krijgt dit zijn beslag op de ALV van 13 mei. Hierdoor wijzigt ook het correspondentieadres van de vereniging. Dat is vanaf nu: Johannes Vermeerstraat 12, 3583 RM Utrecht. Het telefoonnummer van Teuny van Wijgerden is 06-83717146 en haar mailadres is teunym.vanwijgerden@gmail. com. Dinant Krouwel blijft wel bestuurslid met als taak de Liedvriend, de nieuwsbrief en de websiteredactie. Nieuwe programmamakers Dick Buld heeft 25 jaar lang de programma's en tekstbladen van de concerten verzorgd. Afgelopen zomer gaf hij aan zijn taak als lid van de Commissie Concerten neer te willen leggen. Zijn werk voor de concerten wordt nu overgenomen door twee leden, te weten Alexandra d'Espinoza en Peter Keijzer. Het bestuur prijst zich gelukkig met deze twee enthousiaste vrijwilligers en is veel dank verschuldigd aan Dick Buld. Hij maakte als programmamaker jarenlang deel uit van het bestuur, was ook een tijd penningmeester en voerde de ledenadministratie. Daarnaast is hij al die jaren ook contactpersoon van de afdeling Twente. In juni zal het bestuur op gepaste wijze afscheid nemen van Dick Buld. Eerbetoon Rudolf Jansen Op zondag 2 april vond in de Kleine Zaal van het Concertgebouw een bijzonder concert plaats ter ere van Rudolf Jansen. Hij kreeg een hoge koninklijke onderscheiding en het
IVC eerde hem door het instellen van een Rudolf Jansen-prijs, die de komende jaren uitgereikt wordt aan een liedpianist. Aat Klompenhouwer bedankte Rudolf voor zijn inzet voor de Vrienden van het Lied en voor de liedkunst in het algemeen met het aanbieden van een ets, geïnspireerd door het lied Im Dorfe uit de Winterreise. Verder waren er toespraken van Simon Reinink, directeur Koninlijk Concertgebouw, en van Elly Ameling en optredens van onder andere Robert Holl, Thomas Oliemans en Lenneke Ruiten. Auditie 2016 Op 29 oktober vond in Utrecht de jaarlijkse auditie plaats. De jury bestond uit de vocalisten Marion van den Akker, Lodewijk Meeuwsen en Robbert Muuse en de pianistes Phyllis Ferwerda en Reinild Mees met als juryvoorzitter Irene Maessen. Met slechts vier deelnemende duo's was het een korte sessie, maar wel met een positief resultaat. De jury besloot unaniem om Claire Lees (sopraan) en Lies Braakman (piano) toe te laten tot de solistenlijst van de Vrienden van het Lied. Zij wonnen in 2015 al de Vrienden van het Lied-prijs bij het Internationaal Studenten Lied Duo Concours en kregen naar aanleiding hiervan een interview in de Liedvriend van november 2015.
3
de Liedvriend
Bladmuziek en muziekliteratuur
KLASSIEK POPULAIR ANTIQUARISCH
4
•
Minrebroederstraat 24 3512 GT Utrecht 030 -234 36 73 www.broekmans.com
•
2017, nr. 1
Cursus Liedinterpretatie De amateurcursus heeft dit jaar Francis van Broekhuizen, dramatische sopraan, en pianist Femke de Graaf als docenten. Een duo met ruime ervaring als liedvertolkers en op het theatrale vlak, dat garant staat voor een levendige cursus met oog voor presentatie.
Plaats en tijd De cursus wordt gehouden in Cantina Vocaal te Amsterdam, een gastvrije locatie voor tal van vocale activiteiten. De aanvang is zaterdag om 10.30 uur (einde rond 18.30 uur) en zondag om 9.30 uur. De deelnemers sluiten hun cursus af met een gratis toegankelijk, openbaar slotconcert dat zij van circa 17.30 tot 18.30 uur zullen geven. Globale kosten De deelnamekosten wordt berekend naar het aantal deelnemers. Voor leden van de Vrienden van het Lied is dit maximaal € 175 per persoon inclusief koffie/thee en lunches.
Niet-leden betalen maximaal 40 euro meer, en jongeren t/m 27 jaar 40 euro minder. Toehoorders die lid van de Vrienden van het Lied zijn betalen € 25 per dag inclusief koffie/ thee/lunch, niet-leden iets meer en jongeren iets minder. Kosten voor een dagdeel zijn naar rato evenredig. Wie bij het aanmelden lid wordt betaalt daarvoor slechts € 25 en jongeren tot en met 27 jaar slechts € 7,50. Nadere info en aanmelden Voor muziekinhoudelijke vragen kunt u terecht bij Ria Frowijn via ria.frowijn@gmail.com en voor overige inlichtingen bij Annette Ovink via 0541-517516 of ahodovink@a1.nl. Aanmelden voor deelname kan uitsluitend via het aanmeldingsformulier op www.vvhl.nl.
Francis van Broekhuizen (foto Merlijn Doomernik)
De jaarlijkse cursus Liedinterpretatie van de Vrienden van het Lied vindt plaats op zaterdag 28 en zondag 29 oktober 2017 in Cantina Vocaal in Amsterdam. De deelnemende duo’s moeten een programma naar eigen keuze voorbereiden van vier tot zes liederen, waaronder werk waarin de theatrale kant van de liedkunst naar voren komt. Hiermee borduren we voort op de Dag van het Theatrale Lied van vorig jaar in Rotterdam. Ook de keuze voor een lied van een Nederlandse componist wordt op prijs gesteld. De docenten coachen de duo’s gezamenlijk, waardoor beide musici afzonderlijk aandacht krijgen en ook het samen muziek maken ruime aandacht krijgt. Het minimum aantal duo’s is zes (met 2 uur lestijd per duo), het maximum acht (met 1,5 uur lestijd per duo). Toehoorders zijn van harte welkom, ook voor een dag of dagdeel.
5
de Liedvriend
Nachthymne D687 Schubert en
6
2017, nr. 1
Novalis in Zeist
Frans Eggink
7
In mei 2017 vindt de tweede editie plaats van het Internationaal Liedfestival Zeist. Dit jaar is het thema:Â Schubert en zijn voorgangers Haydn, Mozart en Beethoven. Op woensdag 17 mei is er een recital met religieuze liederen. Robert Holl zingt met collega's in de Kerk van de Evangelische Broedergemeente onder andere liederen van Beethoven en Schubert op teksten van Gellert en Novalis . De drijvende kracht achter de Evangelische Broedergemeente was Nikolaus Ludwig Graf von Zinzendorf (1700-1760), die in 1722 deze gemeente stichtte. Hij stelde zijn beweging "unter des Herrn Hut" (onder
de hoede van de Heer). In 1745 vestigden de Hernhutters zich in de tuinen van Slot Zeist. Daar ontstonden het Broeder- en Zusterplein, waar nog steeds de in 1768 gebouwde kerk van de Evangelische
de Liedvriend
Hinüber wall' ich, Und jede Pein Wird einst ein Stachel Der Wollust sein. Noch wenig Zeiten, So bin ich los, Und liege trunken Der Lieb' im Schoß. Unendliches Leben Wogt mächtig in mir; Ich schaue von oben
8
Herunter nach dir. An jenem Hügel Verlischt dein Glanz Ein Schatten bringet Den kühlenden Kranz. O! sauge, Geliebter, Gewaltig mich an, Daß ich entschlummern Und lieben kann. Ich fühle des Todes Verjüngende Flut, Zu Balsam und Äther Verwandelt mein Blut Ich lebe bei Tage Voll Glauben und Mut, Und sterbe die Nächte In heiliger Glut.
Broedergemeente Zeist staat. De dichter Novalis (1772 – 1801) was via zijn ouders verbonden met de Hernhutters. Zijn werk is duidelijk beïnvloed door het piëtisme, waarvan Zinzendorf een voorman was. Een aantal gedichten uit de bundel Geistliche Lieder van Novalis is opgenomen in het liedboek van de Broedergemeente. Gedichten van Novalis, muziek van Schubert, gebracht in de Kerk van de Evangelische Broedergemeente; poëzie, muziek en gebouw worden één bij dit recital in Zeist. Novalis, pseudoniem van Georg Friedrich Philipp von Hardenberg, werd geboren in 1772 in Oberwiederstedt, een plaatsje vlakbij Eisleben. In 1795 verloofde hij zich met de toen nog slechts twaalfjarige Sophie von Kühn, overigens zonder medeweten van zijn ouders. Tot een huwelijk met het meisje waar hij zo hartstochtelijk van hield, is het nooit gekomen, Sophie overleed op vijftienjarige leeftijd aan tuberculose, een ziekte die toen veel slachtoffers eiste. Novalis verwerkte zijn verdriet in zijn Hymnen an die Nacht. Schubert heeft een aantal liederen gecomponeerd op teksten van Novalis, waaronder Nachthymne (D687). Het is één van Schuberts meesterwerken, niet alleen vanwege de schoonheid van de muziek, maar ook omdat het gedicht tijdloos modern is en elementen bevat van Goethe, Freud en Jung. De woorden van dit gedicht zijn ervoor gemaakt om gekoppeld te worden aan hemelse muziek. En wie kon dat beter doen dan Schubert? In Novalis heeft Schubert zijn gelijke gevonden als dromer en tovenaar. Aangemoedigd door Novalis combineert Schubert in dit lied het spirituele en het erotische, en muzikaal houdt hij ze even fraai in balans als Novalis dat poëtisch doet. Nachthymne begint met een koraal, de muziek is simpel en tegelijk onnavolgbaar. Het is ‘zoete’ muziek voor ‘zoete pijn’: Elke pijn zal eens de prikkel van wellust zijn. Het lijkt of we zweven, terwijl we wachten om op te stijgen. ‘Noch wenig Zeiten’, het duurt nog even, en dan ben ik vrij! Onder de woorden ‘So bin
2017, nr. 1
ich los’ zit een verbazingwekkend akkoord, B-mineur uitreikend naar een Gis, zo reikt de dichter naar de verlossing. De herhaling van ‘Der Lieb’ im Schoss’ in een stijgende melodische lijn is zowel ontroerend als erotisch. Schubert eindigt dit deel van het lied met een herhaling van het openingskoraal, statig en van een andere wereld. De woorden ‘Unendliches Leben Wogt mächtig in mir’ brengen ons in het middendeel van het lied. Het heeft een enorme, dringende kracht. Het lijkt een sciencefiction film, waarin de hoofdpersoon opeens wordt vervuld met de energie en het licht van een bovenaardse wereld. Schubert componeert hierbij filmmuziek avant la lettre: een tremolo in de linkerhand in een dalende lijn alsof de aarde onder ons verdwijnt, en een krachtige en luide herhaling van ‘Unendliches Leben’. En als we de grens naar een ander zijn hebben overgestoken, kunnen we vrij zweven naar de sterren.
in het duister op zoek is naar de laatste toegangspoort voor de hemelse staat. Het laatste deel van dit lied is een wonder. De begeleiding gaat over in triolen in vloeiende sexten. Een meesterzet van Schubert, zo suggereert hij dat de ziel zich losmaakt van het lichaam. Mozart deed hetzelfde in Abendempfindung, en Schubert ook in Der Lindenbaum, allebei liederen die gaan over leven en dood. De muziek die Schubert hier schrijft is etherisch en ijl; de beelden zijn vol van stromend bloed, balsem en ether, en deze muziek voor een veranderde staat is vloeibaar genoeg om al deze beelden te omvatten. De dichter spreekt van ‘verjongende dood’, van leven bij dag en sterven bij nacht. Spreekt de dichter wartaal of verkeert hij in andere sferen? Schubert overtuigt ons van het laatste: de muziek stijgt op het toetsenbord, de ziel is op weg naar de hemel. In Nachthymne ontpoppen Novalis en Schubert zich als een perfect koppel.
Schubert neemt ons mee naar hogere sferen en zijn muziek weerspiegelt het verlangen van de dichter om herenigd te worden met zijn geliefde. Daarna volgt een meesterlijk ritardando. In de herhaling van ‘An jenem Hügel Verlischt dein Glanz’ is de groter wordende afstand ook muzikaal te horen. Het beeld van de geliefde (bij Novalis altijd Sophie) wordt minder scherp voor onze oren, zoals Eurydice vervaagde voor de ogen van Orpheus. Een lange reeks van dalende basnoten komt tot rust in E groot bij ‘kühlenden Kranz’. De volgende passage heeft de aanduiding ‘Geschwinder’. Het is een gepassioneerde smeekbede – het verlangen van Novalis om te sterven en herenigd te worden met zijn geliefde Sophie. Syncopische zestienden in de pianopartij versterken het ‘Gewaltig mich an’. ‘Dass ich entschlummern Und lieben kann’ klinkt smachtend, zowel sensueel als ongeduldig en is heel ontroerend. In een kort tussenspel zwerven de achtsten over het toetsenbord alsof ze de juiste toonsoort en harmonie uitproberen. Dit is muziek die
Met dank aan Graham Johnson, die toestemming gaf om gebruik te maken van zijn uitgebreide bespreking van dit lied in zijn driedelige encyclopedie Franz Schubert - the complete songs. Graham Johnson treedt zelf ook op in het Internationaal Lied Festival Zeist: op zaterdag 20 mei met de sopraan Felicity Lott (liederen van Haydn, Mozart, Schubert, Fauré, Debussy en Hahn) en op zondag 21 mei met de bas Robert Holl (Winterreise, Schubert). Afb. pg. 6-7: Schloss Oberwiederstedt, ca. 1800. Met dank aan de Forschungsstätte für Frühromantik und Novalis-Museum Oberwiederstedt
9
de Liedvriend
10
2017, nr. 1
met Aat Klompenhouwer tekst Theo Oppewal | foto Martina Simkovicova
11
Hij was net teruggevlogen vanuit het hart van de klassieke muziek. In Wenen had Aat Klompenhouwer een feestelijk programma bijgewoond rond de 70e verjaardag van bas-bariton Robert Holl, Nederlands trots die tegenwoordig in Oostenrijk woont. In zijn drukke bestaan als onder andere voorzitter van de Vrienden van het Lied spraken we met Aat Klompenhouwer over zijn passie voor het lied ĂŠn het licht, over Schubertiades, zijn collectie Winterreise-opnames en die drie mysterieuze Nebensonnen daaruit. Zonneklaar dat Die Nebensonnen zijn favoriete lied is.
de Liedvriend
"Het was een leuke verjaardag en een prachtige viering waarbij ik Robert Holl de Winterreise heb mogen horen zingen wat wel echt fantastisch was! Het was heel, ja, héél goed! En dan zit je in de Brahmszaal van de Musikverein gevuld met 600 man, helemaal uitverkocht, terwijl er buiten mensen staan voor de deur staan met kartonnen bordjes met daarop 'Karten kaufen'. Zijn begeleider was die avond Oleg Maisenberg, een goede vriend van Robert waar hij al jaren mee optrekt."
12
Was je in Wenen alleen voor het feest of ook om te netwerken? "Ik was er alleen naar toe gereisd, maar je ontmoet er toch ook altijd weer bekende gezichten, ook in Oostenrijk. Rob had er nog radio-interviews lopen. Ik had het daar net nog met Lenie [zijn echtgenote - red.] over … het is daar een heel ander leven dan hier, overal wordt zo'n iemand herkend, begroet en aangesproken. "Gutentag Herr Professor" klinkt het dan links en rechts. Robert in Wenen is een grootsheid, zoiets kunnen wij ons hier in Nederland niet voorstellen. Misschien gaat het wel op voor een enkele toneelspeler,
op Radio4 over het jubileum van Robert of dat het zelfs maar aangehaald werd - want uiteindelijk is hij toch een Nederlander van formaat, nog wel geridderd in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Maar ze zei dat ze niets had gehoord. Ook al woont hij in Wenen, regelmatig is hij in Nederland voor concerten, zoals in het verleden vaak bij de Schubertstichting en bij de Vrienden van het Lied. En nu dus in Zeist waar ik met hem samenwerk. Hij is daar artistiek leider van het Internationaal Liedfestival Zeist en legt daar op dit ogenblik heel zijn ziel en zaligheid in." Bekend is dat ook jij je met tomeloze energie inzet voor het lied. Hou je nog wel vrije tijd over? "Dat heb ik sinds ik mijn bedrijf niet meer heb. Ik ben 35 jaar eigenaar geweest van het bedrijf Industrielicht en daar ben ik met mijn 65e gestopt waarna mijn zoon het bedrijf heeft overgenomen. Vrije tijd is voor mij altijd maar bezig zijn met het lied." Wanneer is jouw passie voor het lied ontstaan? "In de periode '70-'72 kwam ik veel in Berlijn voor mijn studie Verlichtingskunde. Vanwege mijn voorstudie kreeg ik veel vrijaf en toen ben ik om de tijd te vullen aan het Hanns Eisler-conservatorium lessen gaan volgen waar we liedteksten van Mahler onderzochten. Daarna kwamen Wolf en Schubert aan bod en zo raakte ik in de ban van de dichter Eduard Mörike. Het verhalende aspect van de liedteksten uit de romantische periode vond ik erg interessant. Mijn bijzondere interesse betreft ook Wilhelm Müller in diverse cycli en de Balladen van Carl Loewe. Qua dichtkunst kom je bij Nederlandse dichters maar weinig terecht bij de muziek. We hebben natuurlijk geweldige dichters, maar daarop wordt zelden muziek gecomponeerd. Robert Holl heeft net een aantal teksten van Nederlandse dichters op muziek gezet en op dit moment liggen die bij de uitgeverij Done-
“Ik ben toen alleen maar bezig gegaan met het in stand houden van het lied” maar op het gebied van het lied kan ik mij zoiets niet herinneren, ook niet indertijd met bijvoorbeeld Elly Ameling terwijl zij toch ook een groots zangeres was." Staan we daar in Nederlander te nuchter in? "Ik vroeg Lenie of zij nog iets gehoord had
2017, nr. 1
mus waar hij ze heeft aangeboden. In het begin had ik dus geen enkele voeling met de muziek, het ging mij louter om de teksten. Uiteindelijk ben ik me gaan verdiepen in de vertaalslag van tekst naar piano: wat kon ik van de teksten terugvinden in de pianopartijen? Zo kwam ik uit bij Rudolf Jansen. Ik trof bij hem het mooiste pianospel aan, zuiver gekeken naar de tekst en naar wat de componist daar voor geschreven had. Hij sprong eruit, samen met Gerald Moore en Dalton Baldwin. Pas later kwam ik uit bij de zangkunst: wat werd hierin meegegeven aan de tekst? Ik ben gaan kijken wat er in Nederland op dat vlak gebeurde. Ik heb daarbij nog de tijd meegemaakt van Elly Ameling en bezien wat er daarna kwam. Zo maakte ik uiteindelijk kennis met de Vrienden van het Lied. Ik ben vanaf toen alleen maar bezig geweest met het Lied." Hoe was destijds het klimaat omtrent het klassieke lied? "Ik heb nog prachtige Schubertiades meegemaakt in de Doelen. De directeur Huub van Dael had nog echte Schubertiades met Ameling en Holl op het podium en liet ook kamermuziek aan de orde komen. Voor mij waren dat prachtige tijden en dan spreek ik over '87-'89. Sindsdien zag ik het bergafwaarts gaan met het lied. Ik was toen vooral toehoorder en deed nog niets aan concertorganisatie." Hoe ben je bij de Vrienden van het Lied terecht gekomen? "Ik was destijds niet zo gecharmeerd van de sfeer binnen de vereniging, ik vond het vrij elitair. De vereniging deed toen zonder meer veel voor het lied, maar het was voor mij niet aantrekkelijk om mij daarin te begeven. In een periode van een behoorlijke bestuurscrisis heeft men mij gevraagd lid te worden. Ik werd toen door een aantal personen aanbevolen om wat rust te creëren binnen de vereniging. Ik heb me voor de vereniging
ingezet zoals ik ook altijd binnen mijn bedrijf heb gedaan: met enthousiasme en door eerlijk te zijn in de omgang met mensen. Ik heb de vereniging doorgelicht en bezien wat de sterke punten zijn om daarmee in de weer te gaan en ervoor te zorgen dat het een stuk beter zou gaan worden.
“De audities vind ik een van de belangrijkste taken van de vereniging” Toen in 2006 de Vrienden van het Lied 45 jaar bestond stapte ik in. Het 45-jarig jubileum kwam tot stand door goedwillende bestuursleden en ik ben daar toen bij gekomen. Er zijn toen gesprekken gevoerd en plooien glad gestreken waarop er een paar mensen uit zijn gegaan. We moesten samenwerken, er was geen plaats meer voor alleenheersers. Toen moest er nog iets gedaan worden met dat lied, want het ledenaantal liep elke maand terug. Door elk jaar het lied stevig te positioneren met een Dag van het Lied heb ik weer wat schwung binnen de vereniging gebracht. We kregen toen een prachtige uitvoering van het lijfblad van de vereniging, want inmiddels was het ook van belang geworden om in de uitstraling van de Liedvriend verandering te brengen." Wat zou je verder binnen de Vrienden van het Lied willen bereiken? "Ik heb altijd gezegd, er moeten binnen de vereniging meer mogelijkheden zijn, we moeten meer podium bieden voor de solisten, we moeten meer naar buiten treden met grotere concerten. Het bestuur was het daar niet helemaal mee eens. Eenmaal per jaar zo'n activiteit als de Dag van het Lied, zoals de afgelopen jaren met de Hugo Wolf Dag, de
13
de Liedvriend
Brahms Dag, de Mendelssohn Dag en de Dag van het Theatrale Lied, daarvan ben ik overtuigd dat het de redding van de vereniging is. Maar een heel festival organiseren was vanuit de vereniging niet mogelijk, dus heb ik met een zelfstandige stichting die geheel los staat van de Vrienden van het Lied nu het Internationale Liedfestival in Zeist opgezet. Op die manier probeer ik het lied in Nederland hoog te houden. De liedkunst in de huiskamer is de kernactiviteit van de Vrienden van het Lied, inclusief dan één keer per jaar de Dag van het Lied. Om het lied ook internationaal verder uit te kunnen dragen, met internationale zangers, daar is dus het liedfestival in Zeist voor gekomen.
14
Voor mij zijn de liedzangers het belangrijkst. Je moet niet vergeten dat er elk jaar de nodige aantallen liedzangers afstuderen aan de conservatoria. Om een boterham te kunnen verdienen gaan ze altijd de richting op van de opera. Daar is geld te verdienen, weliswaar niet zoveel, maar als je er bovenuit steekt, dan kun je daar zonder meer van leven. Al die zangers beginnen allemaal met het lied. Het lied is de basis voor de verdere richting die zij kiezen. Om die mensen een podium te geven is onder andere de Vrienden van het Lied een prachtige gelegenheid. De inschrijvingen voor de audities verlopen elk jaar wat moeizamer, maar dat komt ook door de interne discussie over het al dan niet meer open gooien van die audities. Dit betreft een PR-verhaal en daar kan veel tijd en werk mee gemoeid zijn, terwijl ik juist de audities een van de belangrijkste taken van de vereniging vind. Immers, via die weg kun je de artiesten een podium bieden, maar er zal meer moeten gebeuren om hen daarna vast te houden voor het lied. Dat vasthouden is wel lastiger geworden doordat ook grote concertzalen aan het bezuinigen zijn wat vaak ten koste van het lied gaat. Liedseries verdwijnen. De Doelen was vorig seizoen gestopt met hun liedserie, maar met heel veel moeite heb ik het toch weer voor elkaar gekregen om daar een drietal concerten te organiseren. Maar er zou bij die podia meer moeite gedaan moeten worden om de Nederlandse liedzangers
een plek te geven. Dat is dus wat ik ook doe in Zeist. Op de topavond van dat festival hebben we een groep Nederlandse jongere topzangers staan, zoals Peter Gijsbertsen, Rosanne van Sandwijk, Ellen Valkenburg, Jan Willem Schaafsma en Henk Neven met Maurice Lammerts van Bueren aan de piano. Heb je nog dromen te verwezenlijken? "Ik ben bestuurslid van het Festival Vocallis in Limburg en dat moet nog iets beter van de grond komen. Ook voor de Schubertstichting wil ik me inzetten om die wat van de grond te krijgen. Met Robert Holl als artistiek leider voor het Internationale Liedfestival in Zeist waren we begonnen met Schubert: vorig jaar een geheel Schubertprogramma, dit jaar Schubert en zijn voorlopers Beethoven, Mozart en Haydn, en volgend jaar Schubert en zijn navolgers Schumann en Wolf. Daarna willen we Schubert wat meer los laten en wellicht het Franse lied aan bod laten komen. Schubert hoort helemaal thuis bij de Schubertstichting, daar moeten zij zich dus eigenlijk mee bezig houden en dan niet alleen ten aanzien van het de zangkunst, maar ook de kamermuziek en de pianomuziek. Ik ben een beetje geremd met het Internationale Liedfestival in Zeist omdat daar sinds jaar en dag ook de Zeister Muziekdagen worden gehouden met wereldbekende artiesten. Wij hebben met hen de afspraak dat wij ons alleen richten op de liedkunst. Het liefst zag ik dat het een Schubertiade zou worden à la Schwarzenberg." Zou het met zoveel spelers op het kleine zelfde vlak niet goed zijn om de krachten te bundelen? "Ik zie daar de meerwaarde niet van in. Er zijn namelijk nogal verschillende types bezoekers. Leden van de Vrienden van het Lied gaan graag naar de recitals in hun eigen regio, maar dat zijn niet dezelfde bezoekers van het Internationale Liedfestival in Zeist. De leden zijn geënt op hun drie concerten in de woonkamer. We hebben wel honderd keer gepoogd om jongeren naar die concerten te trekken, maar zij voelen zich gewoon niet
2017, nr. 1
thuis in die beslotenheid van grote groepen oudere bezoekers. Zij stappen daar niet zo maar binnen. Regio Friesland bewijst dat je met concerten op bijzondere locaties meer open staat voor een breder publiek. Daarentegen heb je regio's die erg vasthouden aan juist hun beslotenheid. Ik zou daarom meer willen zien dat er in bepaalde steden zoals vooral Rotterdam, Den Haag, Amsterdam en Groningen er gezorgd zou worden voor prachtige locaties met een meer open uitstraling. Waar ook jongeren zich op hun gemak voelen. Dit zeg ik zonder negatief over te willen komen. Je bent namelijk wel
gebotst, of dat zij tegen mij zegt van moet je nou alweer naar een uitvoering? Zij gaat altijd met veel liefde mee. Zij is ook een groot liefhebster van het lied. Zij heeft altijd enorm achter mij gestaan voor alles wat ik deed en doe. Zij waardeert dit enorm en heeft me hierin nooit geremd. Hoewel er nu wel eens een klein beetje op de rem getrapt wordt nu ik al vijf jaar lang ziek ben. "Aat, is het niet allemaal te veel." klinkt het dan, en "Zou je niet een beetje willen terugschakelen?" Maar als ik dat zou moeten doen, dan word ik pas ĂŠcht ziek. Lenie is mijn steun en toeverlaat, bijvoorbeeld wanneer ik haar om haar
foto Elisabeth Melchior
15
in sterke mate afhankelijk van de mensen die de concerten plaatselijk organiseren. Soms moet je al lang blij zijn dat de regionale contactpersonen hun drie concerten organiseren, want helaas lukt het niet altijd te kijken naar andere mogelijkheden qua locaties zoals galerieĂŤn en dergelijke." Vaak zien we je vergezeld van je echtgenote Lenie. Hoe belangrijk is zij voor jou in het leven? "Het is een bijzonderheid dat Lenie eigenlijk dezelfde liefhebberij heeft als ik en net zo kan genieten van muziek. Het heeft nooit
mening vraag. Zij heeft er altijd een open oor voor en dan besluiten we om een bepaalde weg te gaan." Wat zijn voor jou belangrijke waarden in het leven? "Eerlijkheid, open staan voor wat anderen willen, en overdracht van kennis. Toen mijn zoon naar de kleuterschool ging ben ik voorzitter geworden van de oudercommissie. Sindsdien heb ik altijd wel in een stichting of een vereniging gezeten als bestuurslid of voorzitter. Mijn drive is altijd wel wat goed is voor de mensheid en wat goed is voor de
de Liedvriend
16
“Er is met licht veel meer aan de hand dan je op het eerste gezicht zou vermoeden�
2017, nr. 1
scholen. Zo ben ik dus naast dat ik een bedrijf leidde ook altijd docent gebleven. Ook heb ik veel technische opleidingen opgezet om mijn kennis over te kunnen dragen aan anderen." Ik heb gehoord dat je een grote collectie bezit van uitvoeringen van Schuberts Winterreise. "De laatste jaren wil ie de re e n we e r d e Winterreise zingen. Op een gegeven moment bleef mijn collectie hangen op zo'n 360 uitvoeringen, maar nu ineens zit ik al tegen de 400 uitvoeringen. Het meest bijzondere in mijn collectie is dat ik wel twaalf verschillende uitvoeringen heb van Dietrich Fischer-Dieskau, van zijn eerste Winterreise tot zijn laatste. Dat heb ik ook van Robert Holl, en dat zijn er negen. Om daar een keuze uit te maken wat de beste is, is moeilijk vanaf een cd te beoordelen. Ik heb bijvoorbeeld veertien liederen uit de Winterreise van Richard Tauber. Daarvan kun je moeilijk zeggen dat dat de mooiste zijn, want de opnamekwaliteit daarvan is niet zo goed als die van tegenwoordig. Ook heb ik drie verschillende uitvoeringen van Hans Hotter, de leermeester van Robert Holl. Ik heb die uitvoeringen niet live meegemaakt, maar het staat gelukkig wel mooi op cd. Wel kan ik zeggen dat ik afgelopen vrijdag in Wenen een van de allermooiste Winterreisen heb gehoord. Dat komt door de ambiance, de persoonlijkheid, de gedrevenheid. Zo'n vier, vijf jaar geleden was Robert Holl vanwege de kanker in zijn keel qua stem ten dode opgeschreven. Door zijn harde vechten en het weer terug willen komen om nu weer op het hoogste niveau te zingen, dat is een extra onderdeel van hoe mooi die Winterreise van die vrijdagavond in Wenen klonk. Al die facetten tellen voor mij mee, en als dat in zijn geheel klopt dan kan elke uitvoering even zo mooi zijn - ongeacht hoe ze dan ook maar gezongen wordt." Ian Bostridge plaatste de Winterreise in een politiek-maatschappelijk kader. Hoe kijk jij tegen het werk aan? "Het zijn uiteindelijk allemaal momentbeoor-
delingen. De eerste twaalf liederen zijn in een andere tijd tot stand gekomen dan de twaalf daaropvolgende liederen. Daar zat weliswaar een periode van nog geen jaar tussen, maar in die tijd was het gewoon zoals Sjostakovitsj moest leven in Rusland: er moest iets klinken. Het had met de vrijheid en openheid van de muziek te maken. Hij moest altijd denken om de regering die niet tegen het hoofd mocht worden gestoten. Dat zou zijn leven kunnen kosten. En dat was in de tijd van de Winterreise ook zo. Vele liederen van Wolf en Schubert zijn gecomponeerd in een tijd waarbij ze tegen het licht gehouden moesten worden of ze ook schadelijk zouden kunnen zijn voor de regering. De hele Winterreise kun je dus ook zo bezien. Nu kom je ook op het punt wat mij zo intrigeert aan die teksten. Tijdens mijn studie moest ik de liedteksten bezien in het licht van de tijd dat ze geschreven zijn. Was de achtergrond zuiver literair? Of ging het over liefde, hoop, dood? Al die liederen hadden in die tijd wel een bepaald doel en dat geldt ook zeer zeker voor de Winterreise, alleen is nu nooit meer voor de volle honderd procent te zeggen welk doel. Er blijven altijd verschillende uitleggen mogelijk." Welk lied uit de cyclus ligt jou het meest na aan het hart? "Zonder meer het voorlaatste lied, over de drie Nebensonnen. Dat heeft alles te maken met mijn achtergrond als verlichtingskundige. Voor mij is de verlichtingskunde meer dan het lampje in de woonkamer. Ik ben altijd bezig geweest voor verlichting in de gezondheidszorg, voor behandeling van Alzheimer en voor lichttherapieën. Die Nebensonnen zijn eigenlijk te vergelijken met het werk van bepaalde schilders. Zo heeft Vincent van Gogh in zijn schilderij Nachtcafé verschillende lichtbronnen afgebeeld zoals je dus ook die drie zonnen zou kunnen zien in de Winterreise. Die weergave heeft te maken met een ziektebeeld. Er is op een gegeven moment bij Van Gogh een krankzinnigheid vastgesteld die zich weerspiegelde in zijn schilderkunst. Die drie zonnen die Wilhelm Müller dus zag heeft waarschijnlijk te maken gehad met de ziekte die hij onder de leden
17
de Liedvriend
had. Dat is ook iets wat zich voordoet bij de ziekte van Alzheimer die je gedachtenpatroon ondermijnt, je gaat dan dingen zien die buiten de werkelijkheid staan. Destijds ben ik ben afgestudeerd op te vroeg geboren baby's en die liggen weer allemaal onder een violette lamp voor lichttherapie in verband met geelzucht die ontstaat door onrijpheid van de lever (bilirubine). Licht heeft veel meer invloed op mensen en er is veel meer met licht aan de hand dan men zich realiseert. Goethe beschreef dat ook met zijn kleurenleer in zijn natuurwetenschappelijke werk Zur Farbenlehre uit 1810 - er is met licht in feite veel meer aan de hand dan je zou vermoeden."
18
pen a t K lo m W ie is A
houwer?
nden ing Vrie verenig e d r n e a uw r v e oorzitte mpenho mmissi Naast v Aat Klo entenco de Lied is m t u e n h o n m n e va a d v n d i a l v s ter tuur voorzit onale am, bes ternati lasserd , het In g van Alb llis n a i c t o h c V i al rtst , Festiv van t Schube s g i n e i t Z h l c g Sti tiva ij zittin Liedfes rlandse h e d d e a h N er de ting. e. Eerd h en van c d i n t s u r k e s ting Mahl Verlich van de n estuur met zij in het b t samen n o as van wo w n j i e H r . a 6 ja drecht Aat is 7 n Baren r-eigenaar van Lenie i 1 ecteu r i vrouw d tot 201 5 0 is t 20 n 1986 In 2008 n . 1971 to icht BV en va e d n u sk de iel lichting e Vrien r d e Industr v n a e v r ter. hoge urslid voorzit docent ls bestu erd hij oemd a 2009 w n i hij ben n e Lied van het
Afb. pg. 16: Het nachtcafÊ (Arles, 1888) olieverf op doek Vincent van Gogh (1853–1890) Yale University Art Gallery (New Haven, V.S.) Afb. pg. 16: Detail uit De sterrennacht (1889) olieverf op doek Vincent van Gogh Museum Of Modern Art (New York)
2017, nr. 1
Zaterdag 19 november vond de Dag van het Lied plaats. Dit keer betrof het een wel heel speciale editie. Niet een bepaalde componist die centraal stond, nee, alles op deze dag draaide om het theatrale kunstlied! De programmering in de Doelen liet een keur aan musici van de solistenlijst voorbijkomen. Voor menig liefhebber van het klassieke lied was deze gezellige dag een mooie ervaring. Het was, zeg maar gerust, anders dan anders. De fotoreportage op de volgende pagina's laat beelden zien van voordrachten door conservatoriumstudenten, optredens door VvhL-solisten, van de masterclass en van het publiek. Fotografie: Martina Simkovicova
19
de Liedvriend
2017, nr. 1
de Liedvriend
22
Im wunderschรถnen Monat Mai, als alle Knospen sprangen, da ist in meinem Herzen die Liebe aufgegangen. Im wunderschรถnen Monat Mai, als alle Vรถgel sangen, da hab' ich ihr gestanden mein Sehnen und Verlangen.
2017, nr. 1
Dinant Krouwel
Al eeuwenlang vormt de combinatie van lente en liefde een onuitputtelijke inspiratiebron voor poëzie. Een prachtig voorbeeld vinden we bij de minnezanger Heynric van Veldeken. In zijn bekende Minnelied dicht hij over vogels, die luidkeels zingen, waar de bloemen bloeien, maar dat hijzelf treurig is. In het middeleeuwse Manessische Handschrift staat hij afgebeeld met een treffende illustratie. Vogels en bloemen omringen de minnezanger. Als er veel lentegedichten zijn, zijn er natuurlijk ook veel lenteliederen. Het beroemdste voorbeeld is Im wunderschönen Monat Mai, het openingslied van de cyclus Dichterliebe van Robert Schumann op teksten van Heinrich Heine. Ook hier gaat het over bloemen en vogels en uiteraard over de liefde.
In 1827 verscheen in Hamburg de gedichtenbundel Buch der Lieder van Heinrich Heine (1797-1856). Hierin had Heine al zijn jeugdwerk bijeengebracht en bij de verschillende onderdelen de jaren van ontstaan vermeld. De eerste druk (2000 stuks) werd matig verkocht en pas na tien jaar verscheen de tweede druk, maar toen ging het hard. Veertig jaar later waren er al 200.000 duizend exemplaren verkocht, een echte bestseller. Niet alle recensenten waren enthousiast over Heine's gedichten. Er was vooral kritiek op
zijn alledaagse woordgebruik. Zijn poëzie is inderdaad toegankelijk, maar dat zal juist bijgedragen hebben aan de populariteit, ook buiten Duitsland. Maar achter de simpele woorden en de heldere structuur gaat een gevoelige dichter schuil en een knappe taalvirtuoos. Een zoete herinnering Met de openingsregel pakt Heine de lezer meteen in. De rustige cadans, de lange klinkers en de resonerende medeklinkers
23
de Liedvriend
24
2017, nr. 1
zijn een weldaad voor het oor en roepen een aangename meimaand op. De tweede regel daarentegen is vol actie. Door de korte klinkers en de explosieve medeklinkers knalt de lente je tegemoet. In de regels 3 en 4 zit meer rust en resonantie. De klank is lyrisch, waarbij die Liebe door de heldere en lange klinkers alle aandacht trekt. Het tweede couplet herhaalt de eerste regel, maar door de verleden tijd in regel 2 weten we dat het om een herinnering gaat en dat de meimaand zo wunderschön was door de liefde. Hierna ontbreken de knallende medeklinkers en volgt er een lyrische regel, die past bij de vogelzang. Heine houdt de lyrische toon verder vast. In regel 7 staan ich en ihr hoopvol naast elkaar en verwijzen de twee opeenvolgende i-klanken naar die Liebe. De slotregel rondt het gedicht af met klanken van de openingswoorden. De meimaand roept een gelukkig gevoel van verliefdheid op, waarbij de natuur niet alleen een spiegel is, maar het geluk ook versterkt. Seth Gaaikema heeft veel musicalteksten op meesterlijke wijze in het Nederlands vertaald. In 1981 publiceerde hij vertalingen van Heine-gedichten, die gezien zijn zorgvuldige omgang met het originele ritme op de muziek van Schumann gezongen kunnen worden. Gaaikema opent het eerste lied met Een dromerige dag in mei en sluit daarmee aan bij de zoete illustraties uit het eind van de 19e eeuw. Een bittere pil De gedichten van de cyclus Dichterliebe komen uit het Lyrisches Intermezzo, een van de grote onderdelen van Heine's Buch der Lieder. Deze reeks teksten wordt voorafgegaan door een motto en een proloog. Het motto begint met de zin Meine Qual und meine Klagen hab' ich in dies Buch gegossen en de proloog verhaalt over een ridder, die na een gedroomde liefdesnacht eenzaam thuis zit. Hierna komt dan als eerste gedicht Im wunderschönen Monat Mai. Door de inleidende tekst krijgt dit behaaglijke meilied een ander perspectief. Onder de zoete suikerlaag zit een bittere pil verstopt. De ik-persoon praat over alle bloemen en alle vogels en voelt en uit zijn liefde, maar over zijn geliefde
lezen we niets. Het gaat over mein, maar niet over unser. Terwijl alles om hem heen deelt in de liefde, doet zij niet mee. Het contrast van alle en meine is een pijnlijke constatering. In deze lezing versterkt de natuur niet het liefdesgeluk, maar juist het liefdesleed. De laatste regel van het eerste couplet klinkt nog stralend, maar in het tweede couplet is minder activiteit en de slotregel lijkt te vervallen in een herhaling van klanken. Er zou nog een derde couplet kunnen komen, dat begint met de eerste regel en vertelt dat zij ook verliefd is, maar na het tweede couplet gebeurt er niets meer. De ik-persoon blijft steken in zijn Sehnen und Verlangen; zijn liefde wordt niet beantwoord. In de eerste regel is de liefdespijn al aanwezig: in wunderschön zit het woord wunde. Een meer recente vertaling vinden we bij Jan Rot. Hij begint de cyclus met Zo onwaarschijnlijk mooi is mei. In onwaarschijnlijk mooi zit het woord onwaar, warmee Jan Rot op knappe wijze de dubbele bodem van Heine laat zien. Bitterzoete muziek Schumann was een verwoed lezer en heeft ongetwijfeld het motto en de proloog van het Lyrisches Intermezzo gelezen. Zijn compositie laat dat duidelijk horen, want het is geen uitbundig meilied. Schumann schreef een intiem, gevoelig lied met een dun suikerlaagje. Hij zet aarzelend in en lijkt te zoeken naar de juiste tonen. De met de cis dissonerende d laat meteen de liefdespijn horen, zoals Heine dat doet met wunde. Het septiemakkoord in de tweede maat wordt niet opgelost en Schumann herhaalt de twee openingsmaten. Het gepuncteerde ritme geeft een lichte aarzeling, alsof de ik-persoon liever niets wil zeggen, omdat de herinnering nog te pijnlijk is. Het voorspel staat in fis-klein, al ontbreekt de tonica van deze toonsoort. Als de zang stem inzet en het verhaal vertelt, slaat de sfeer om. De maand mei begon immers mooi en regel 1 sluit af in A-groot. Opvallend is de omkering van het motief uit maat 1 (b'-gis"fis"-eis") in de zangstem bij Monat Mai (d"-fis'gis'-a') als twee kanten van hetzelfde verhaal. Heine geeft de weldadig klinkende maand mei extra gewicht met vier accenten in de
25
de Liedvriend
26
eerste regel. Schumann laat deze weldaad uitgebreid horen door regel 1 en 2 dezelfde muziek te geven. Hierdoor krijgt Knospen een melisme, dat nauwelijks voorkomt in de cyclus Dichterliebe. Bij het tweede couplet is dit melisme heel passend bij de zingende vogels. In de eerste twee regels klinken volle harmonieën en lopen piano en zangstem parallel. Hierna volgen de partijen meer hun eigen weg en zijn de akkoorden dunner. Met de g in de bas bij regel 3 wordt A-groot direct verlaten. Onder Liebe klinkt zelfs een g-klein-akkoord. Geen lyrische uitbarsting bij Schumann en geen nadruk op die Liebe, maar zuchten van liefde en smart. Prachtig is het verloop van de eindnoten van elke regel in de zangstem: eerst een kwartnoot (Mai), dan twee achtsten op gelijke hoogte (sprangen), bij regel 3 een voorhouding met een grote secunde (Herzen) en bij regel 4 met een kleine secunde (-gangen). De laatste kleine secunde horen we twee maten eerder al rechts in de piano en een maat daarvoor in de basnoten. In het hele lied wemelt het van de dalende secundes, ook in het A-groot-gedeelte. De voorhoudingen geven een bitterzoete smaak aan de welluidende klanken. Onder het einde van de zangstem valt de piano terug in de melancholieke tonen van het voorspel. Met het lange ritardando klinkt de aarzeling weer door om verder te vertellen. Als de zangstem het tweede couplet inzet, horen we opnieuw de aangename en volle harmonieën in A-groot en de smartelijke voorhoudingen. Het naspel is als het tussenspel en sluit af met het dominantseptiemakkoord van fis-klein. Open einde Schumann eindigt het lied met een open einde als een vraag, die niet beantwoord wordt. Net als de ik-persoon blijft de muziek hangen in onvervuld verlangen. De toonsoort van het lied is door het voor- en naspel fis-klein, maar er is ook veel te zeggen voor A-groot, omdat het grondakkoord van fis-klein nergens klinkt. Het is als een moord zonder lijk. Toch pleit ik voor fis-klein, omdat het een bewuste actie lijkt van Schumann om de tonica te vermijden. Het ontbreken van het fis-klein-akkoord symboliseert het gemis van
de geliefde. Je zou fis-klein de negatieve ruimte kunnen noemen en A-groot de positieve, als de realiteit tegenover de droom. In het manuscript van Schumann staat boven de slotmaat Adagio. Het is een aanwijzing om niet meteen door te gaan met het tweede lied. Voel nog even de zucht naar liefde, de wond in het hart of voor wie dat liever wil, droom nog eens die zoete lente.
Afb. pg. 22: Illustratie bij Im wunder schönen Monat Mai uit Buch der Lieder von Heinrich Heine, illustrator Richard Ernst Kepler (1851-1930) Afb. pg. 24: Heynric van Veldeken afgebeeld in het Große Heidelberger Liederhandschrift (Codex Manesse), Zürich, ca. 1300 tot 1340
2017, nr. 1
Ongehoord Henriette Posthuma de Boer
Fiançailles pour rire - Mélodies Françaises Natalie Dessay sopraan Philippe Cassard piano Erato 08256 4614405
Wat een heerlijke cd! In alle opzichten: niet alleen muzikaal, maar ook wat de vormgeving betreft: Dessay en haar pianist zijn in bruidskleding mierzoet gefotografeerd als elkaar innig liefhebbend paar. De titel is ontleend aan Poulencs beroemde liederencyclus, maar er valt meer moois te beluisteren. Om te beginnen zes van Fauré's sterkste liederen, waaronder Mandoline, Clair de Lune en Spleen. Chanson pour Jeanne van Chabrier sluit wat sfeer betreft goed aan bij Fauré, maar met Poulenc maakt het sentiment plaats voor meer humor en onverwachte muzikale wendingen. Behalve Fiançailles staan hier ook Colloque, van Paul Valéry (waarin de Lui vertolkt wordt door Dessays echtgenoot Laurent Naouri) en Trois poèmes de Louise de Vilmorin op het programma. Met drie liederen van
Chausson (onder meer diens Chanson perpétuelle begeleid door het Quatuor Ebène) en drie van Duparcs onvergetelijke creaties besluit het duo deze reeks hoogtepunten uit het Franse liedrepertoire. Met haar lichte, parelende sopraan voelt Dessay zich daarin als een vis in het water, haar affiniteit met het genre is onmiskenbaar.
27
de Liedvriend
Néère - Hahn, Duparc, Chausson Véronique Gens sopraan Susan Manoff piano Alpha 215
From the bottom of my heart Chamber music by Johanna Bordewijk-Roepman Irene Maessen sopraan, José Scholte alt, Ursula Schoch viool, Marcel Worms piano ZEF 7048
28
Met de al even geliefde Véronique Gens blijven we in Franse sferen: muziek van rond de periode na 1830, de Gouden Eeuw van de Franse mélodie. Met als representanten de melancholieke Henri Duparc, de elegische Ernest Chausson en de charmante Reynaldo Hahn. Er is veel dat hen bindt: Duparc en Chausson waren beiden leerlingen van César Franck, Chausson en Hahn kregen les van Massenet. Ook droegen de componisten over en weer liederen aan elkaar op en kozen ze alle drie voor gedichten van Théophile Gautier en Leconte de Lisle. Uit hun oeuvre maakten zangeres en pianist een gevarieerde keuze. Gens begint en eindigt met Reynaldo Hahn, wiens liederen nogal onderschat worden. Het eerste lied, Néère, waarnaar de cd is genoemd, verrast door een wonderschone ingetogenheid. In totaal heeft het duo vijf liederen van Duparc opgenomen, waaronder Phidylé en l'Invitation au voyage. Chausson is vertegenwoordigd met onder meer Sept mélodies opus 2 en het prachtige Le temps des lilas. De vergelijking met Dessay valt voor mij uit in het voordeel van Véronique Gens, met haar fluwelen sopraan en grote dramatische zeggingskracht, waarin Susan Manoff haar overtuigend bijstaat.
Johanna Bordewijk-Roepman (Rotterdam 1892 - Den Haag 1971) was een veelzijdig musicus. Met twee zusters groeide zij op in een apothekersgezin. Zij kreeg piano- en zanglessen, maar ondanks haar uitzonderlijke muzikaliteit vonden haar ouders dat muziek bij een hobby moest blijven. Als gehoorzame dochter besloot zij Engels te gaan studeren. In 1914 trouwde zij met Ferdinand Bordewijk – schrijver van onder meer Bint en Karakter – met wie zij twee kinderen kreeg. Maar haar liefde voor muziek bleek onuitroeibaar: zij leerde zichzelf componeren en schreef niet alleen voor piano en zang, maar ook voor kamermuziekensembles, orkesten, koren en zelfs voor carillon. Op deze cd toont Marcel Worms zich, als solist en met klein ensemble, een waardig vertolker van Johanna's hoogst originele composites, terwijl Irene Maessen zich zoetgevooisd en liefdevol ontfermt over haar liederen op teksten van onder anderen Vondel, Potgieter en Zwanikken. Aan diens gedicht Uit het diepst van mijn hart is de cd-titel ontleend. Geen gemakkelijke muziek voor de uitvoerders, wel getuigend van een groot muzikaal talent. En een uitstekend initiatief om de aandacht op deze ten onrechte bijna vergeten componiste te vestigen.
2017, nr. 1
Rêves d'Espagne - Dørumsgaard, Ibert, Ravel, Shostakovich Henk Neven bariton Hans Eijsackers piano
Carl Loewe: Balladen Thomas Quasthoff bariton Norman Shetler piano Warner Classics 75997
ONYX 4132
Het poëtische en muzikale erfgoed van Spanje lijkt niet alleen de Spaanse componisten zelf, maar ook die uit nauwelijks verwante landen als Rusland en Noorwegen sterk te hebben beïnvloed. Behalve van de drie op het hoesje vermelde componisten, brengen Neven en Eijsackers op deze cd ook de Spaanse droombeelden van onder anderen Albéniz, Granados en een aantal minder bekende renaissancecomponisten tot leven. Dat in dit droomlandschap een hoofdrol is weggelegd voor de dolende ridder Don Quichot en zijn toegewijde schildknaap Sancho Panza spreekt bijna vanzelf. Is hij een dwaas of een inspirerende held? vraagt Neven zich af in de toelichting bij al deze Spaanse dromen. "Dromen wordt steeds moeilijker in een samenleving waarin nagenoeg alles binnen handbereik is", zegt hij. "Waarin verlangens snel gestild worden, waarin alles wat afwijkt of onbekend is geen bestaansrecht heeft en waarin onbereisde streken van achter de computer bezocht kunnen worden." Henk Neven is een van de grote baritons die ons land rijk is. Zijn stem is rijk, warm en vooral aangenaam natuurlijk. Samen met de al even prachtig spelende Hans Eijsackers maakt Neven al zijn Spaanse dromen meer dan waar.
Het was de eerste opname die Quasthoff maakte, toen hij in 1989 nog als nieuwslezer bij Radio Hannover zijn brood verdiende. Het jaar ervoor had hij bij het ARD Wettbewerb in München een eerste prijs in de wacht gesleept. Met zijn onwaarschijnlijk mooie bas-bariton zou hij de wereld veroveren, maar als beginnend zanger was hij zich daar duidelijk nog niet van bewust. Gelukkig was zijn unieke interpretatie van de Loewe Ballades niet onopgemerkt gebleven: het Concertgebouw stelde de Kleine Zaal tot zijn beschikking om zich in een recital te laten horen. Naar aanleiding hiervan mocht ik hem voor Preludium in Hannover interviewen. Het was nog voor het Google-tijdperk en er was weinig meer over hem bekend dan dat hij moeilijk ter been was. Dat bleek een understatement: dat een zo zwaar gehandicapte zanger zo'n grote, viriele stem, met een zo indrukwekkende zeggingskracht kon hebben, was onvoorstelbaar. Deze eerste cd van de toen nog jonge bariton is jarenlang niet meer verkrijgbaar geweest en we mogen Warner Classics dankbaar zijn dat dit wonder opnieuw is uitgebracht. Zo spannend en ontroerend heb ik deze veel te zelden uitgevoerde ballades nooit horen zingen.
29
de Liedvriend
Nieuwe noten op mijn zang Dinant Krouwel, musicoloog en liedbegeleider
Italian Art Songs Ricordi - € 22,60
30
Dit album bevat 48 liederen van 26 Italiaanse componisten uit de 19e en 20e eeuw. De veelzijdige en fraaie selectie laat goed zien, dat Italië in muzikaal opzicht meer te bieden heeft dan alleen opera. Natuurlijk zitten hier enkele bekende Arie da camera in van Bellini, Donizetti en Verdi, maar ook heerlijke meezingers van Denza en Tosti en juweeltjes van Cilea, Leoncavallo, Mascagni en Puccini. Ook verrassende liederen van meer moderne componisten als Casella, Castelnuovo-Tedesco, Pizzetti en Respighi en van minder bekende componisten als Alfano, Mattei en Santoliquido. Stuk voor stuk aantrekkelijke composities met uiteraard goed zingbare melodieën. Een lach en een traan zijn niet ver te zoeken bij deze operacomponisten. Voorin dit boek staan korte Engelstalige toelichtingen op de componisten en hun liederen en Engelse vertalingen van de Italiaanse gedichten. De bundel bestaat voor hoge stem (c'-b") en lage stem (a-g").
Ph. Glass: Songs from Liquid Days Dunvagen - € 26,25
Philip Glass is in muzikale kringen al jarenlang bekend door zijn minimal music. De laatste jaren groeit zijn populariteit door de ontwikkelingen in de filmmuziek en de aantrekkelijke arrangementen van harpiste Lavinia Meijer. In de 80-er jaren wilde Glass een liedcyclus schrijven en nodigde enkele songwriters uit om hem teksten te leveren.
Uiteindelijk werd het een cyclus van zes liederen op woorden van Paul Simon, Suzanne Vega, David Byne en Laurie Anderson met als titel Songs from Liquid Days. De muziek is kenmerkend voor Glass: veel herhalingen, schuivende akkoorden, gelaagde ritmiek en grote structuren. Twee liederen hebben optionele partijen voor drie zangstemmen. Glass schreef de stukken voor zang en piano, maar er zijn opnames gemaakt met extra instrumenten. Deze uitgave is voor zangstem (b-a") en piano.
E. Schulhoff: Sämtliche Lieder Band 1 Schott - € 47,70
Uitgeverij Schott geeft de complete liederen uit van Erwin Schulhoff (1894-1942). In dit eerste deel zitten ruim twintig liederen, die hij als tiener schreef in 1910 en 1911. Het is bekend dat hij daarvoor ook al liederen heeft gecomponeerd, maar die zijn niet bewaard gebleven. De liederen zijn gegroepeerd in korte cycli van twee tot vijf liederen en zijn niet eerder gepubliceerd. De Duitstalige gedichten komen grotendeels uit twee eigentijdse bloemlezingen. We treffen bekende dichters aan als Bierbaum (met onder andere Traum durch die Dämmerung), Hesse, Falke en Storm. De bundel opent met twee zigeunerliederen, waarvan Dvorak de teskten gebruikte in zijn Zigeunermelodien opus 55. Schulhoff was al jong een handige pianist, waardoor de pianopartijen lekker liggen en muzikaal zeer expressief zijn. De zangmelodie komt vaak voort uit de harmonie. Het
2017, nr. 1
idioom doet sterk denken aan Hugo Wolf en soms aan Richard Strauss. De liggingen zijn origineel (b-ais"), waarbij verreweg de meeste liederen voor sopraan zijn bedoeld. Bij de hoge noten wordt vaak een lager alternatief geboden. De meeste composities hebben een dromerige sfeer, sommige zijn dansant of cabaretesk.
A. Zemlinsky : Sechs Gesänge op.13 Universal - € 21,15
De liederen van Zemlinsky zijn niet nieuw, maar verschijnen hier in een herziene uitgave. In de oude editie van dit opusnummer stond de naam van de dichter (Maeterlinck) niet vermeld, omdat bij het uitkomen van de eerste druk de Eerste Wereldoorlog was uitgebroken. Maeterlinck ageerde fel tegen de Duitse invasie in België, waardoor de Oostenrijkse uitgever Universal besloot zijn naam achterwege te laten. Tegen de wil van Zemlinsky in werden de eerste twee liederen (Die drei Schwestern en Die Mädchen mit den verbunden Augen) een toon lager uitgegeven, zodat ze geschikt zouden zijn voor een alt of bariton. In deze nieuwe editie staan zij in hun oorspronkelijke toonsoort, d respectievelijk gis. De omvang van de hele cyclus is nu c'-as". Achterin staat een uitgebreid kritisch commentaar.
31
Bovengenoemd materiaal is verkrijgbaar bij Broekmans & Van Poppel Badhoevedorp tel. 020 - 6796575 Utrecht tel. 030 - 2343673
de Liedvriend
Regio’s en contactpersonen Bestuur Aat Klompenhouwer voorzitter 0180 649314 Teuny van Wijgerden secretaris 06 83717146 Frans Eggink penningmeester 020 6710146 Eugénie Ditewig 030 2286682 Robert Koch 030 2718142 Dinant Krouwel 030 2735781 Lodewijk Meeuwsen 053 4766257 Voorzitter Raad van Advies Roberta Alexander 020 4965654 Voorzitter Commissie Concerten Annette Ovink 0541 517516 Ledenadministratie / Contributie Wilma van der Stappen 06-33858183 Ontwerp en redactie Theo Oppewal www.theooppewal.nl
32
Alkmaar Hilda Wouwenaar 072 5126036 Amsterdam Annemart Franken 020 6717500 Arnhem Jan Veldhuizen 026 3518182 Breda Jakobijn Angenent 076 5713678 Ineke Baart 0162 682943 Den Haag René den Hertog 070 2157150 Sonja Muysson 070 7504705 Eindhoven Frits Heemskerk 0499 471639 Friesland Yolande Couweleers 058 2991822 Lydia Janssen-de Bode 058 2151841 Marion Schutten 058 2151434 Het Gooi Roderik Blom 06 25528546 Groningen Riekje Bakker 050 5340521 Kees Buiter 050 5349558 Haarlem Guus Brockmeier 023 5292064 ‘s-Hertogenbosch Lenny Robben 06 28136611
Leiden Mette-Lise Boumeester 071 5890417 Limburg vacature Nijmegen Bertien Keijser-Huijts 024 3233803 Herman Stekhoven 0487 532151 Rotterdam Gerry Volker-de Visser 010 5917484 Twente Annette Ovink 0541 517516 Dick Buld 053 5382336 Utrecht Robert Koch 030 2718142 Utrechtse Heuvelrug Lille Vreeman, Roel van Kuppevelt, Diet Sijmons 0343 445605 Veluwe Cora de Kovel-vd Reepe 0341 253329 Wageningen Marijke Muuse 0317 423356 Zeeland vacature Zutphen Dirck Heijerman 0575 522282 Zwolle Bram en Else Drewes 038 4442712
Voor informatie over de activiteiten in de regio’s kunt u terecht bij de contactpersonen. Zie www.vvhl.nl voor meer contactinformatie.
Muziekgebouw Eindhoven
seizoen 17//18 serie Hemelse Koren SERIEKORTING 20% London Bach Choir • Collegium Vocale Gent • Moscow Cathedral Choir • Nederlands Kamerkoor
en verder Nederlandse Bachvereniging • Johanette Zomer • Raoul Steffani • en vele anderen
TICKETS & INFO | MUZIEKGEBOUWEINDHOVEN.NL | 040.244 2020
Comité van Aanbeveling Comité van Aanbeveling
H.K.H. Prinses Christina der Nederlanden Elly Ameling zangeres Huub van Dael voorzitter van diverse muziekorganisaties Henk Heuvelmans directeur Gaudeamus Muziekweek, secretaris-generaal ECPNM Rudolf Jansen pianist Ruud van der Meer zanger Jard van Nes zangeres Gabriël Oostvogel directeur de Doelen Wim Scherpenhuijsen Rom oud-voorzitter bestuur Koninklijk Concertgebouworkest Ed Spanjaard dirigent
Ereleden Ereleden
Thea Ekker-van der Pas Guus Smeets
Vereniging V R I E NDE N VA N HE T L I E D SECRETARIAAT
www. vvhl. nl
info @vvhl. nl
Teuny van Wijgerden Joh. Vermeerstraat 12 3583 RM Utrecht
TEL 06 - 83717146
KVK 40445139
IBAN NL70 INGB 0000 3263 29