de nr. 1
Liedvriend
Sara Klein Horsman en Vesna Dimcevska Nieuw duo bij de Vrienden van het Lied
Debussy en Lou每s Een bijzondere vriendschap
Brahms en Goethe Ph盲nomen
Partituren en cd's Besprekingen
bestel nu kaarten
Binnenkort in Het Concertgebouw
ma 11 apr 20.15 uur Grote Zaal
Joyce DiDonato zingt Rossini en Vivaldi David Zobel, piano vanaf € 30 © Pari Dukovic
di 19 apr 20.15 uur Grote Zaal
Hohe Messe Bach Collegium Japan o.l.v. Masaaki Suzuki vanaf € 25 © Marco Borggreve
wo 25 mei 20.15 uur Kleine Zaal
Bariton Benjamin Appl in Rising Stars vanaf € 20,70 © David Jerusalem
vr 3 jun 20.15 uur Kleine Zaal
Tenor Ian Bostridge Fauré en Berlioz vanaf € 27 © Ben Ealovega
di 7 jun 20.15 uur Kleine Zaal
Sopraan Patricia Petibon La belle excentrique vanaf € 27 © Felix Broede
B
este Vrienden!
Als voorzitter van onze prachtige vereniging word ik dikwijls geconfronteerd met hoop en vrees. Toen ik vandaag een concert bezocht, vertelde de soliste gelijk bij de begroeting: ik hoop dat het lukt, ik heb problemen met mijn stem, ik vrees het ergste. De gastheer hoopte op voldoende bezoekers met het mooie weer en een conservatoriumstudent vroeg aan mij inlichtingen over de auditie op 29 oktober. Zij hoopt daar te kunnen auditeren. Dit jaar bestaat de Vrienden van het Lied 55 jaar. Dat moet een bijzonder feest worden op 19 november in de Doelen. Ik hoop dat we met hard werken en met hulp van fondsen de plannen kunnen realiseren voor een dag, gewijd aan het theatrale lied. Onze landelijke evenementen en ons rijke aanbod van liedrecitals zijn van grote betekenis geworden. De vrees dat zalen hun liedseries niet voortzetten is helaas bevestigd. Rotterdam, Den Haag en andere gemeenten hebben hun hoop op voldoende bezoekers opgegeven en hun liedseries geschrapt. Daarom is het zo belangrijk dat onze vereniging het lied blijft promoten. Er is hoop, want we zijn dit jaar met meer leden gestart en in Zeist gaat er iets moois gebeuren: een nieuwe Schubertiade. Ik vrees dat u er veel meer van gaat horen en hoop u daar te begroeten.
Aat Klompenhouwer bestuursvoorzitter
In dit nummer … N I EUW S
S CH UBERT I N ZEI S T N I EUW L I ED D UO S A RA EN V ES N A P I ERRE LOUŸ S EN CL AUD E D EBUS S Y P H Ä N OMEN D UET VA N BRA H MS ON GEH OORD
N I EUW E N OTEN
de Liedvriend is een uitgave van vereniging Vrienden van het Lied Jaargang 55 nr. 1, april 2016 ISSN 1384-0215 Oplage: 2500 ex. Afb. omslag: Mezzosopraan Sara Klein Horsman (foto Laura Kok) Het duo Klein Horsman - Dimcevska is in 2015 toegetreden tot de solistenlijst van de Vrienden van het Lied. Zie pagina 8 e.v.
L
de Liedvriend
id worden?
Uit liefde voor de liedkunst en om de negentiende-eeuwse traditie van huisconcerten nieuw leven in te blazen, werd in 1961 de vereniging Vrienden van het Lied opgericht. De leden zijn verspreid over 23 regionale afdelingen en streven naar verbreiding van de liedkunst. Jaarlijks biedt de vereniging ongeveer 70 liederenrecitals aan in grotere woonhuizen of kleinere podia. Niet alleen gerenommeerde liedkunstenaars treden op, maar ook veelbelovende, beginnende talenten krijgen de kans podiumervaring op te doen en een repertoire op te bouwen. Elk jaar organiseert de vereniging bovendien cursussen voor gevorderde amateurzangers onder leiding van ervaren beroepsmusici.
Contributie Voor 2016 bedraagt de contributie € 50 per persoon of € 85 per twee personen (1 adres). Vrienden tot en met 27 jaar betalen € 15 (stuur kopie ID mee). Het lidmaatschap is voor een jaar en wordt zonder opzegging ieder jaar verlengd. Opzeggen kan schriftelijk, minstens een maand voor het verstrijken van het lidmaatschapsjaar, dus uiterlijk per 1 december.
✁
Ja, ik word lid! naam
_____________________ naam medelid _______________________________
adres
__________________________________________________________________
postcode _____________________ woonplaats
_______________________________
__________________________________________________________________
tel.nr.
__________________________________________________________________
regio waarvan ik lid wil zijn ___________________________________________________
datum
______________ handtekening ______________________
Verstuur deze aanmelding en u krijgt verdere informatie thuisgestuurd. Vrienden van het Lied - Ledenadministratie, t.a.v. Wilma van der Stappen, Valkstraat 11, 3514 TG Utrecht. Of meld je aan via www.vvhl.nl
2016, nr. 1
Nieuws van het bestuur
Artistieke Raad De tenor Marcel Reijans is met ingang van dit jaar lid van de Raad van Advies voor Artistieke zaken. Hij volgt hierin de pianist Hans Eijsackers op, die zijn zittingstermijn achter de rug heeft. Nieuw in de raad is ook de sopraan Roberta Alexander, die de voorzittershamer heeft overgenomen van Maarten Koningsberger. Auditie Vrienden van het Lied 2016 Op zaterdag 29 oktober vindt de auditie plaats voor de Vrienden van het Lied. De auditie wordt afgenomen in het Utrechts Conservatorium. De deelnemers zullen zich presenteren tussen 11.00 en 16.00 uur. Na een korte pauze volgt de juryuitslag. Aan de jaarlijkse auditie kunnen in de EU woonachtige zangers/zangeressen en hun begeleiders deelnemen. De jury bestaat altijd uit gerenommeerde liedzangers en liedbegeleiders. Nadere gegevens over programmaeisen, duur van het optreden, inschrijftermijn en kosten voor deelname zijn te vinden op de site. Dag van het Theatrale Lied op 19 november Ter gelegenheid van het 55-jarig bestaan van de Vrienden van het Lied is er op zaterdag 19 november een feestelijke Dag van het Lied in de Doelen te Rotterdam. Met als thema Het Theatrale Lied belooft het een uitbundig gebeuren te worden. Er zijn diverse recitals met onder andere Theatre Songs uit de Engelse barok, Berlijns cabaret en Café Chantant-muziek. In de middag is er nog een korte masterclass. Hou in ieder geval de datum gereserveerd en hou de nieuwsbrieven en de site in de gaten voor meer informatie.
Ledenaanwas Dit jaar is de vereniging met meer leden gestart dan in 2015. Dat is verheugend nieuws, want de laatste jaren was het saldo van aanwas en uitstroom steeds negatief. Uitblinkers zijn de afdelingen Zutphen (5 leden meer), Utrecht (10 leden meer) en Friesland (13 leden meer). Dankzij het legaat van Eugène Pannebakker hebben de zes kleine afdelingen nu twee solistenrecitals. De zeventien overige afdelingen krijgen elk drie recitals. Toch blijft het nodig om nieuwe leden te werven. Kijk eens rond in uw familie- en kennissenkring of iemand belangstelling zou kunnen hebben. Neem diegene mee naar een concert en laat de site zien met alle informatie. De beste resultaten worden bereikt met persoonlijke ledenwerving. Afdeling Doorn heet nu Utrechtse Heuvelrug Tien jaar lang was Jan Hoogstad de enthousiaste contactpersoon van de afdeling Doorn en stelde zijn huis open voor concerten. Met ingang van 2016 worden zijn taken overgenomen door Diet Sijmons (Austerlitz) tezamen met Lille Vreeman en Roel van Kuppevelt (Zeist). Omdat de nieuwe coördinatoren niet in Doorn wonen, wordt de afdelingsnaam omgedoopt in Vrienden van het Lied afd. Utrechtse Heuvelrug. Deze naam sluit ook beter aan bij de plaatsen, waar de leden vandaan komen. Concerten zullen plaats vinden in Zeist en Doorn. Overdracht ledenadministratie Ruim 8 jaar heeft Annemarie van Otterloo op vrijwillige basis de ledenadministratie gedaan. Per 1 april draagt ze deze taak over
3
51ste INTERNATIONAAL VOCALISTEN CONCOURS 8 – 17 september 2016 Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch
Opera | Oratorium | Lied VOORRONDEN 51ste IVC 27 & 28 mei 2016 Theater aan de Parade ’s-Hertogenbosch
ELLY AMELING LIEDCURSUS 30 september & 1 oktober 2016 Koninklijk Conservatorium Den Haag
Mezzosopraan Florieke Beelen & pianiste Abigail Richards Vrienden van het Lied-prijs | 50ste IVC 2014
www.ivc.nu
Bladmuziek en muziekliteratuur
KLASSIEK POPULAIR ANTIQUARISCH
•
Minrebroederstraat 24 3512 GT Utrecht 030 -234 36 73 www.broekmans.com
•
2016, nr. 1
aan Wilma van der Stappen. Het bestuur is Annemarie veel dank verschuldigd voor haar jarenlange inzet, haar geduld bij lastige vragen en haar zorgvuldige werk. Ze heeft in 2008 een database opgezet met gegevens van solisten en leden, daarna het incassosysteem ingevoerd en twee jaar geleden de omzetting gerealiseerd met de IBANnummers. Wilma van der Stappen zet haar werk voort. Haar adresgegevens zijn: Valkstraat 11, 3514 TG Utrecht, 030-2718097, wilmavanderstappen@gmail.com Cursus Liedinterpretatie 2016 De jaarlijkse cursus Liedinterpretatie van de Vrienden van het Lied wordt dit jaar verzorgd door de bariton Hans Pieter Herman en pianist Maurice Lammerts van Bueren. Deze cursus is voor duo's van gevorderde amateurzangers en hun pianisten en vindt plaats in het weekend van 4 en 5 juni in Cantina Vocaal te Amsterdam. De inschrijving voor duo’s is inmiddels gesloten. Toehoorders kunnen een dag of een dagdeel bijwonen. De cursus wordt zondag afgesloten met een gra-
tis toegankelijk concert door de deelnemers, van circa 17.30-18.30 uur. Kosten voor toehoorders die lid zijn van de Vrienden van het Lied zijn € 40 voor de hele cursus of € 25 voor één dag, beide inclusief koffie/thee en lunch. Niet-leden betalen tien euro meer per dag, jongeren t/m 27 jaar betalen de helft van de genoemde bedragen. De kosten voor een dagdeel worden naar rato berekend. Wie bij aanmelding lid wordt van de Vrienden van het Lied betaalt voor het lidmaatschap 2016 slechts de helft van de normale contributie: € 25 (of € 7,50 voor jongeren). Voor informatie over de opzet van de cursus, de locatie en de dagindeling zie www.vvhl.nl Aanmelding voor de hele cursus of een dag inclusief lunch kan tot uiterlijk 27 mei; aanmelden voor een dagdeel of voor alleen het bijwonen van het slotconcertje is niet nodig. Inlichtingen bij Annette Ovink via ahodovink@a1.nl of 0541-517516.
Hans Pieter Herman (foto Jack Dekker) Maurice Lammerts van Bueren (foto Maurice Lammerts van Bueren)
5
E
de Liedvriend
en nieuwe
6
De geschiedenis van de Schubertiades gaat terug tot de tijd van Schubert en zijn vrienden. Zij kwamen regelmatig bijeen bij Franz von Schober, een man, die zich bezighield met acteren, tekenen en schrijven. Ze lazen samen novellen en drama's van schrijvers als Kleist, Goethe en Tieck. Soms waren er wel vier bijeenkomsten in een week. De componist gebruikte voor deze avonden vanaf 1822 de term Schubertiade. Schuberts vriend Josef Huber schrijft in een brief over een avond in januari 1821: Afgelopen vrijdag heeft Franz von Schober Schubert 's avonds uitgenodigd en veertien van zijn goede bekenden. Er werden vele van Schuberts heerlijke liederen door hem zelf gespeeld en gezongen tot na tienen.
De punch daarna was heel smakelijk en ruim voorradig, waardoor het sowieso al uitgelaten gezelschap nog vrolijker werd en het was 3 uur 's ochtends toen we uit elkaar gingen. Maar er werd niet alleen maar gefeest op deze bijeenkomsten. Het waren belangrijke gelegenheden voor uitwisseling tussen artiesten onderling, voor presentatie van nieuwe werken en voor discussie over politieke standpunten. Beschermd door de intimiteit van de vriendenkring kon men hier vrijer zijn mening uiten dan in het openbaar. De censuur van de Oostenrijkse overheid was streng en zorgde ervoor dat alles wat niet beviel uit literaire en poĂŤtische teksten
2016, nr. 1
Schubertiade
Op talloze plekken in de wereld worden er nog altijd Schubertiades georganiseerd, soms klein en informeel en soms grote professionele festivals. Composities van Schubert staan daarbij altijd centraal, aangevuld met werk van tijdgenoten of van componisten, die zich door hem lieten inspireren. Een nieuwe Schubertiade vindt in mei 2016 plaats in Zeist. Artistiek leider Robert Holl heeft ervoor gekozen om het eerste Internationaal Lied Festival Zeist volledig te wijden aan de liederen van Schubert. 7
werd verwijderd. Schrijvers gebruikten destijds vaak natuurbeschrijvingen om kritiek op de heersende machten te kunnen geven. Hierdoor hebben veel van hun gedichten een dubbele bodem. Bekende bezoekers van de Schubertiades waren Josef von Spaun, Franz Lachner, Moritz von Schwind, Wilhelm August Rieder,Leopold Kupelwieser, Franz Grillparzer en andere vrienden van Schubert zoals de zanger Johann Michael Vogl. Veel van Schuberts liederen en instrumentale kamermuziek werden tijdens de Schubertiades voor het eerst uitgevoerd. De Weense schrijver Eduard von Bauernfeld was goed bevriend met Schubert en schrijft in zijn herinneringen over de Schubertiades: Dan kwamen weer de Schubert-avonden met vrolijke en opgewekte vrienden, waar de wijn in overvloed stroomde, de uitmuntende Vogl al die heerlijke liederen vertolkte en de arme Franz Schubert moest
begeleiden tot zijn korte en dikke vingers hem nauwelijks meer wilden gehoorzamen. De bariton Hermann Prey, zelf een groot Schubert-vertolker, riep in 1976 een Schubertiade in het leven in Hohenems (Oostenrijk). Voortgezet in Schwarzenberg is dit gebeuren inmiddels uitgegroeid tot het belangrijkste Schubert-festival ter wereld. Sinds 2008 organiseert de zanger Robert Holl in het idyllische D端rnstein, ook in Oostenrijk, elk jaar een Schubertiade en nu dan voor het eerst in Zeist. De avonden werden destijds financieel vaak gedragen door Schuberts rijkere vrienden, zoals nu de festivals gesteund worden door sponsoren. Waren het toen besloten concerten, nu kan gelukkig iedereen komen en genieten van de rijke nalatenschap van Franz Schubert.
Afb.: Schubertiade (1868), Schubertiade ten huize van Joseph von Spaun met Franz Schubert aan het klavier, tekening, Moritz von Schwind (1804-1871)
de Liedvriend
2016, nr. 1
9
Mezzosopraan Sara Klein Horsman en pianiste Vesna Dimcevska vormen sinds 2012 een duo en zijn zojuist toegetreden tot de solistenlijst van de Vrienden van het Lied. Beide musici houden ervan om de muziek af te tasten en elkaar muzikaal uit te dagen; ze hebben elkaar gevonden in hun liefde voor het lied en hun verkenningstocht naar een juist timbre.
de Liedvriend
Met slechts drie liedtitels, maar wel repertoire vol van uitersten, wisten zij de jury tijdens de jaarlijkse auditieronde te overtuigen. In Deventer, waar de pianiste woont, spreken we af voor een interview in de schouwburgfoyer. Sara Klein Horsman, geboren in het Overijsselse stadje Hasselt, woont nu in Zwolle en Vesna Dimcevska, geboren in de Macedonische hoofdstad Skopje, woont na tal van omzwervingen door Europa nu dus in Deventer.
10
"Grappig dat dat bij elkaar is gekomen" merkt Sara op tijdens het interview. Beiden kennen elkaar van het ArtEZ Concervatorium in Zwolle; Sara rondde er in 2012 haar studie af en Vesna in 2013. Vesna geeft er tegenwoordig nog les aan de Jong Talentklas. tekst Theo Oppewal
De jaarlijkse auditie van de Vrienden van het Lied vond eind vorig jaar plaats in het Utrechts Conservatorium. Hoe kijken jullie daar op terug? Vesna: "Onze auditie verliep erg goed. De zaal klonk wel erg droog waardoor je je afvraagt of het voor het publiek en de jury wel goed genoeg klinkt. Maar daar hadden alle auditanten mee van doen, dus daar maakten we ons geen zorgen over." Sara: "Er waren al heel wat duo's ons voor geweest waardoor de jury ook wel gewend was dat de akoestiek wat droog is. We hadden het natuurlijk goed voorbereid en we kenden het repertoire heel goed. We hebben van tevoren besloten dat we volledig in de zeggingskracht van
|
foto's Laura Kok
de muziek wilden duiken en daar risico's in wilden nemen. Al je ideeĂŤn over mooi en klanktechnisch goed willen zingen heb je op een gegeven moment in de voorbereiding gehad en dan wil je tijdens je auditie erop vertrouwen dat dat er is. En ik was daar heel blij mee." Waren het werken die jullie al langer samen ten gehore brachten? Vesna: "Ein Traum van Grieg wel, maar La chanson du chiffonnier van Bosmans en Unbewegte laue Luft van Brahms waren voor ons nieuw. Het zijn drie lange liederen. En achteraf hoorden we positieve reacties op onze keuze voor verschillende stijlen op het
2016, nr. 1
repertoire." Sara: "Drie grote liederen, en alle heel divers in uitdrukkingen. Grieg is een enorm gepassioneerd lied, waarin een droom werkelijkheid wordt, een en al hoop en liefde en dromen komen uit; Bosmans is dramatischer, veel gekker van sfeer ook, waarin alles kapot gaat. Beide liederen staan in groot contrast tot elkaar, voor een auditie is dat mooi omdat je dan in korte tijd kan laten zien wat je in huis hebt." Vesna: "Het lied van Bosmans is wel een modern en vrij onbekend stuk waarin je op een gegeven moment ook een deel met spreekstem hebt en aan het eind bijna schreeuwt van alle emoties. Het is best wel een heftige tekst - iets heel anders dan de klassieke Grieg of de klassieke Brahms."
Sara: "Ik ben solistisch ook erg actief in het oratoriumveld. Ik zing al die werken door het hele land: het Weihnachtsoratorium, koorwerken van Bach, het Requiem van Mozart, noem maar op. Er gebeurt op dit moment veel, wat erg fijn is. Ik had een heel mooi programma met het barokensemble La Sfera Armoniosa, bestaande uit theorbe, harp en gamba. Ik zong daarmee samen met sopraan Brigitte van Hagen allerlei prachtige Monteverdi-duetten en ook afzonderlijk Huygensliederen. Dat was ontzettend fijn om te doen. Het ensemble heeft een aantal artiesten met wie ze op regelmatige basis iets doen. Zo heb ik vorig jaar met hen Purcell-repertoire gezongen."
Sara: "Brahms' Unbewegte laue Luft begint heel verstild, wat weer een heel mooi contrast was met de heftigheid van die schreeuw aan het einde van Bosmans' stuk." Vesna: "Het is zo moeilijk en ook zo leuk om na die heftige Bosmans in een soort stilte te komen. Dan komen twee noten en dan begint de stem in die Unbewegte laue Luft. Het is technisch ook moeilijk om even tot rust te komen. Qua sfeer is het een uitdaging om in de stilte verder te gaan en dan weer uit te barsten aan het eind."
Vesna: "Ik ben verbonden aan het conservatorium van ArtEZ. Ik begeleid er de Jong Talentklas; dat zijn de muzikanten in de leeftijd van 12 tot 18 jaar die een soort vooropleiding doen voor het conservatorium. Ik ben dan hun vaste coach en begeleider. Ik ben verantwoordelijk voor al hun optredens tijdens dat jaar, zoals concoursen en concerten. December is altijd een drukke maand met veel voorspeelavonden, openbare concerten en voorbereidingen op het Prinses Christinaconcours, het Davina van Wely-concours en het Britten Vioolconcours. Naast zang werk ik dus ook met verschillende instrumenten zoals viool, cello, fluit, klarinet. Daarnaast heb ik nog kunnen werken aan een project met liederen van Charles Ives voor bachelorstudenten."
Komen de liederen van jullie auditie nu ook op jullie vaste repertoire te staan? Sara: "We gaan nu nadenken over wat we in onze programma's voor de Vrienden van het Lied willen laten horen. Waar we het al over hebben gehad is dat het mooi is om die rijkdom aan expressie op te zoeken, dat je je publiek zoveel kan geven in korte tijd. In die zin was onze auditie een miniatuurtje, als een blueprint voor onze recitals." Vesna: "We willen zeker nieuwe stukken opnemen op ons repertoire, zowel voor ons nieuw alsook wat modern en hedendaags, hoewel we ook willen teruggrijpen naar de klassiekers, naar Schubert- en Brahmsliederen, en daar een mooie afwisseling in zien te vinden. Ik denk dat dat ook het meest interessant is voor het publiek, ondanks dat we het publiek van de Vrienden van het Lied nog niet goed kennen."
Vesna: "Sara en ik hebben al heel veel samen opgetreden, op veel podia en ook op het Grachtenfestival. Sara was daar te gast in een solopianoprogramma met liederen van Schubert, die Liszt uitgewerkt heeft voor pianosolo. Ik wil graag het origineel spelen en daarna het arrangement voor alleen piano." Sara: "Nu we door zijn bij de auditie komt er een hele nieuwe golf van kiezen voor nieuw repertoire en ik denk dat we dan ook een aantal eigen concerten gaan organiseren. We werken al sinds 2011 met elkaar en hebben al veel recitals samen gedaan, zoals in Deventer, Groningen, Zwolle." Vesna: "In juni doen
11
de Liedvriend
Hoe hebben jullie elkaar eigenlijk ontmoet? Vesna: "Op school hadden we een liedklasproject over liederen van Franz Liszt en bij toeval werden wij bij elkaar gezet. Ik belde
Wat maakt het dat jullie samenwerking zo fijn is? Sara: "Waarom ik het heel fijn vind om met Vesna te spelen is omdat zij zo ontzettend uitnodigt om een lied volledig binnenstebuiten te keren. Dus helemaal alles te bekijken qua tekst en wat je aan je publiek wil vertellen ... dus dat je nadenkt over ieder woord, iedere toon. Welke kleur wil je het lied ge-
haar op, "Sara, ik moet met jou spelen ..." "O, wat leuk!!!" was meteen haar uitbundige reactie." Sara: "En daarna konden we ook meteen een concert geven en konden we ons repertoire uitbreiden met stukken van meer componisten."
ven, welke timing geef je het mee, wat wil je zeggen? (Tegen Vesna:) Jij nodigt daar enorm in uit om dat helemaal aan te gaan. Dat is het voorbereidende, maar ook als we optreden dat je dan volledig in het lied duikt en alles er uit haalt. En tijdens het concert is het het
we aan het IVC mee in de categorie voor Liedduo." Sara: "We zijn nu na ons afstuderen alweer een aantal jaren bezig en je bent bezig jezelf op de kaart te zetten."
12
2016, nr. 1
samenspel, dus het anticiperen op elkaar, dat je iets doet in je timing of in je dynamiek en dat de ander daar direct op reageert, zodat het heel erg leeft." Vesna: "Ja, dat vind ik leuk, om verrast te worden op het podium. Dat het eens iets anders brengt, iets dat ik nog niet eerder heb gehoord of heb verwacht. Die verrassing kun je dan creëren door bijvoorbeeld ergens extra tijd te nemen of door een andere klank te maken zodat je niet elke keer op elke repetitie dezelfde toon zet." Sara: "Dát maakt dat het zo heel erg leeft!" Vesna: "En dat het altijd verandert en dat je altijd op zoek bent naar wat je mooi vindt." Welke liederen, Sara, zijn bij jou favoriet? Sara: "Tekst vind ik belangrijk, vandaar ook mijn liefde voor het lied. Ik zoek de diversiteit op met liederen van verschillende componisten en in verschillende talen. Zo heb ik van Shakespeare een tekst van Ophelia [uit Shakespeares Hamlet - red.] gezongen. Op mijn eindexamen heb ik een waanzinsscene van Ophelia gedaan, dat was een nieuw gecomponeerd stuk van Gustavo Trujillo. Ik heb dus heel veel met die tekst en vind dat ontzettend mooi. En Mondnacht van Schumann. Dat lied en die tekst, die zijn gewoon hemels voor mij. Ik heb het stuk nog nooit gedaan, want ik vind het zó mooi … Misschien wordt het nu eens tijd om dat samen te doen! Verder zou ik liederen van Brahms kunnen noemen zoals de Zigeunerlieder en Die Mainacht en het kiezen voor minder geijkt repertoire zoals liederen van Bosmans of Diepenbrock of Scandinavische componisten als Adolf Fredrik Lindblad. Ik was onlangs bij een recital van Anne Sofie von Otter. Zij voerde drie liederen van hem uit, prachtig! Die zou ik zelf ook graag zingen." Zoeken jullie liever de extremen op dan het gemoedelijke lied? Sara: "Ik vind het wel leuk om het op de max te drijven, maar dat wil niet zeggen dat ik het andere dan minder vind. Ik vind het allebei heel fijn. Zo'n Grieg-lied gaat over grote vreugde, wat ik heerlijk vind om te doen. Maar inderdaad, ook vind ik het wel gaaf om extremen op te zoeken." Vesna: "Ik ben er
wel van om te experimenteren en andere dingen uit te proberen. Ook met andere talen. Ik kom zelf uit Macedonië en zou bijvoorbeeld wel graag een Macedonisch lied willen doen. Dat wist Sara nog niet en ik vraag me af hoe
“Met haar spel nodigt Vesna me uit tot het volledig binnenstebuiten keren van een lied” ze daar op zou reageren en ook: hoe zou het publiek reageren? Ik zit bijvoorbeeld te denken aan de Macedonische componist Todor Skalovski, die zo'n tien jaar geleden is overleden. Hij heeft veel liederen geschreven, maar we moeten het nog uitzoeken en bezien wat Sara ook goed ligt. In het Macedonische klassieke lied kun je vaak goed horen dat de onregelmatige ritmes van de volksmuziek erin terugkomen, evenals de melodietjes die uit de folkloremuziek zijn ontleend en de teksten. Dat is wat onbekend voor het publiek, maar ik ben benieuwd naar wat voor effect het zou hebben op het publiek." Sara spontaan: "Het spreekt me heel erg aan! Ik vind het fantastisch dat je zulke mogelijkheden kunt gaan onderzoeken. En in zo'n totaal andere taal en klank." Vesna, hoe ben je vanuit Macedonië uiteindelijk in Nederland terecht gekomen? Vesna: "Op mijn zeventiende heb ik op een concours in Bulgarije gespeeld en ben daar in contact gekomen met docenten van het conservatorium - dat was een veel groter conservatorium dan dat we in Skopje hadden. Het sprak me erg aan en ik was er aan toe om iets voor mezelf te gaan doen. Ik kom uit een muzikale familie. Mijn vader is zanger, mijn oom violist, zijn vrouw pianiste, en mijn opa was componist. Mijn tante is een heel goede pianist, afgestudeerd aan het Tsjaikovski Con-
13
de Liedvriend
14
servatorium in Moskou en ik wilde zeker ook een paar jaar van mijn leven van haar leren. Het voelde voor mij heel raar dat ik zo'n pianist in de familie heb en nooit fatsoenlijk met haar zou hebben gewerkt. Ik ben toen naar Frankrijk gegaan en heb in Toulouse bij haar gestudeerd. Ik kreeg daar ook de kans om te kunnen werken met begeleiders, van overigens niet alleen het lied, en heb me in begeleiding kunnen specialiseren. Ik ben in Nederland terecht gekomen door de masteropleiding bij Frank van de Laar en omdat ik hier getrouwd ben met mijn liefde die ik in Frankrijk heb ontmoet. Hij was voor zijn studiepromotie in Duitsland en Frankrijk, en vond in Nederland zijn werk. Ik kon niet met hem naar Nederland komen en dan vervolgens thuis gaan zitten, ik móet iets doen. Als je de taal niet spreekt en niemand kent, dan is het heel lastig om in contact te komen met mensen. Voor mijn master ben ik toen twee jaar aan het ArtEZ Conservatorium in Zwolle gaan studeren, waar ik Sara ontmoette. Zij is een jaar na mij afgestudeerd."
“Ik voel dat Sara een groot musicus is en ook zeer professioneel” Sara, kom jij ook uit zo'n muzikale familie? Sara lachend: "Hah, nou, nee ... niet echt. Maar het is wel leuk om te noemen dat mijn oma altijd wel veel zong, als amateur. Zij zong bij de plaatselijke oratoriumvereniging en dan ging ik samen met mijn ouders naar die concerten toe. Door de zangsolisten kreeg ik daar wel mijn eerste kennismaking met professionele klassieke zangers. Als ik die mensen hoorde en zag zingen, dan ging er een wereld voor mij open. Dus uiteindelijk is de liefde voor het zingen eigenlijk wel
door mijn oma aangewakkerd. Ik heb geen professionele musici in mijn familie, maar wel erg veel liefhebbers en erg veel motivatie om te kiezen voor muziek. Zo is mijn broer een muzikale duizendpoot die meerdere instrumenten bespeelt. Mijn ouders hebben muziek maken altijd aangemoedigd." Hoe zouden jullie jezelf als duo willen omschrijven? Sara: "Ik denk dat het goed is om te zeggen dat een continue zoektocht naar zeggingskracht en contrast datgene is wat goed bij ons past." Vesna: "Samen spelen, samen muziek maken en samen proberen te ademen en ook echt te voelen wat we ... Natuurlijk zijn we het niet altijd eens met elkaar, of zijn er verschillende inzichten in de interpretatie, maar toch proberen we altijd samen een weg daar in te vinden." "Het is vooral goed om met Sara te spelen, omdat ik voel dat zij een groot musicus is, en ook zeer professioneel. Iemand die in alles wat ze doet toch de perfectie zoekt en dat vind ik heel leuk en uitdagend. We kunnen alles op tafel gooien, alle wensen en alle ideeën. Het levert altijd een goed gesprek op waarna we altijd de goede weg samen vinden. Dat vind ik zo leuk. Ik vind het met een duo heel belangrijk dat er een goede communicatie is; dat je niet alleen met elkaar muziek speelt, maar dat je met elkaar praat en elkaar verstaat in wat je wilt en waar je naar toe wilt gaan. Daarom vind ik het zo leuk om samen muziek te maken omdat het toch klikt tussen ons." Sara: "En dat je met eigen ideeën komt en daar goed over praat en al musicerend dingen uitprobeert, dan kom je samen weer op nieuwe ideeën. Zo word je continu geïnspireerd; door de muziek, door elkaar, door de tekst. Ik kom dan altijd uit op het woord 'leeft'. Het is dan zo levend, dan is het zoiets wat continu dynamisch is." Vesna: "Als je continu verandert, dan zeg ik vaak tegen Sara 'ik kom nogmaals terug, maar ik houd ervan om verrast te worden - ook op
2016, nr. 1
het podium. Even iets onverwachts. Ik denk dan dít is leuk, het leukste van het vak waar je steeds iets anders maakt. Ook van muziek die al tweehonderd jaar geleden geschreven is en al zo vaak uitgevoerd is dat het je eigen interpretatie ook verandert in de loop van het jaar. Daarom is het misschien ook zo goed dat wij elkaar meer opnemen, zodat we na een paar jaar kunnen terugluisteren en dan kunnen zeggen: o ja, dat werk hebben we toen zó gedaan." Spelen jullie ook nog in ander muzikaal verband met elkaar? Vesna: "We hebben ooit eens met duo-zang gespeeld en een project met een koor en solisten gedaan." Sara: "Maar voor de toekomst is het wel eens leuk …" Vesna: "… om een ensemble te vormen. Ja, een goed idee, waarom niet?" Sara: "Er zijn natuurlijk nog honderden dingen die we kunnen doen. En wat heel erg leuk is dat door de Vrienden van het Lied nu ook weer van alles in ontwikkeling komt door de concerten die komen. Dat biedt gelegenheden en geeft mogelijkheden om allerlei nieuwe dingen te gaan ondernemen." Waar zouden jullie over vijf jaar willen staan? Sara: "Ik denk dat het op een gegeven moment leuk zou zijn om op wat grotere podia te staan. Of wat internationaler." Vesna: "En zeker ook meer masterclasses volgen en meer coachings krijgen. We hebben gewerkt met Harry van Berne, Hanneke de Wit en Rudolf Jansen." Sara: "En ik krijg nog steeds zangcoaching van Hanneke de Wit. Maar als duo hebben we op dit moment nog niets staan. Maar je hebt ook internationale liedmasterclasses zoals in Brussel of in Duitsland. Het staat nadrukkelijk op mijn wensenlijst dat we een serieuze masterclass of een paar dagen aaneen coaching krijgen voor werken met bepaald repertoire." Sara: "Ja, zodat we continu verder kunnen gaan in die ontwikkeling, van jezelf verder blijven ontplooien en daarmee concerten doen. Ook lijkt het mij erg leuk om een programma te doen met een andere instrumentalist er bij, of om te kijken
wat je experimenteel kunt doen met het combineren van invloeden van jazz of nog iets anders." Tot slot, mag ik jullie vragen welke vraag zouden jullie elkaar willen stellen? Sara: "Ik ben heel benieuwd naar wensen die jij hebt qua concerten en repertoire, naast het Macedonische lied dat je al noemde." Vesna: "Dat staat op 1, maar ik zou ook meer willen experimenteren met andere talen, Fins of Russisch, en dat nog uitzoeken. We hebben alleen nog maar Duits, Engels, Frans en Italiaans gedaan. Het zou mooi zijn om wat meer talen toe te voegen aan ons programma. En natuurlijk wil ik meer met Sara optreden, meer concerten, ook in Deventer en Zwolle. Ja, dat is mijn wens." En andersom? Vesna: "Wanneer gaan we Déodat de Séverac doen? Dat is een Franse componist en die heeft een lied geschreven over een 'petit cheval', en dat past natuurlijk bij Sara's achternaam Klein Horsman. Hij heeft superleuke liederen, waarvan eentje 'Klein Horsman' heet: Chanson pour le petit cheval." Sara lachend: "Haha, heel goed, een lied voor de Klein Horsman! Die komt serieus op ons overwegingslijstje voor onze recitals voor de Vrienden van het Lied!"
zondag 22 mei 2016 20.15u Vrienden van het Lied - afd. Amsterdam Lomanstraat 13, Amsterdam Aanmelden: contactpersoon mw. Franken via tel. 020-6717500 of frankenvbloemendaal@versatel.nl zondag 19 juni 2016 15.00u Vrienden van het Lied - afd. Leiden Hoge Rijndijk 121, Zoeterwoude Aanmelden: contactpersoon mw. Boumeester via tel. 071-5890417
15
de Liedvriend
2016, nr. 1
De vriendschap tussen Pierre Louÿs en Claude Debussy tekst Emanuel Overbeeke
Vanaf ongeveer 1887 tot 1898 bezocht Debussy regelmatig 'Les mardistes', zoals de groep van dichters en andere artiesten rond Stéphane Mallarmé, die op dinsdagavonden in zijn salon bijeenkwamen, werd genoemd. Hiertoe behoorden onder andere André Gide, Paul Verlaine en Henri de Régnier, maar ook Yeats en Rilke. In de loop van 1893 leerden Debussy en Pierre Louÿs elkaar hier kennen en aan het eind van dat jaar hadden zij het plan samen een huis te betrekken. Louÿs, die van zijn vader een kapitaal had geërfd, leed midden jaren negentig aan een geheimzinnige ziekte waardoor hij volgens zijn artsen nog hooguit drie jaar te leven had (uiteindelijk zou hij overlijden in 1925). Hij besloot zijn vermogen er in die drie jaren doorheen te jagen en deed wat Debussy graag wilde, maar om allerlei redenen niet kon: reizen naar exotische oorden. In
juli 1894 wilde Louÿs dat Debussy hem zou vergezellen tijdens zijn reis naar Noord-Afrika. Debussy bleef in Parijs, waarschijnlijk om zijn minnares Gaby Dupont niet alleen te laten, maar had na Louÿs’ terugkeer uitermate veel belangstelling voor de vriendin die Louÿs uit Afrika had meegenomen, als we ten minste een foto van Debussy met deze Zohra mogen geloven. Een blijk van grote
17
de Liedvriend
intimiteit tussen de vrienden was het feit dat Louÿs als een der weinigen de componist thuis mocht bezoeken. Hij was tevens de enige aan wie Debussy in april 1898 toevertrouwde dat hij in buien van wanhoop (vanwege gebrek aan geld en erkenning als componist na de première van de Prélude à l’après-midi d’un faune) wel eens dacht aan zelfmoord, hoe stom hij dat zelf ook vond.
18
Meer uit burgerlijkheid dan uit liefde besloot Louÿs begin 1899 te trouwen. Debussy was getuige en beloofde een huwelijksmars te zullen componeren. Als hij dit gedaan heeft, dan is de mars verloren gegaan. Louÿs’ huwelijk versterkte Debussy’s wens tot een eigen huwelijk. Al enige maanden had hij een nieuwe vaste vriendin, de mannequin Lilly Texier (voor intimi Lilo), die hij medio 1898 had leren kennen via Gaby Dupont. Bij hun eerste ontmoeting toonden de twee geen interesse voor elkaar, wellicht ook omdat Gaby Lilly uitvoerig over Debussy had ingelicht. Gaby zag in Lilly aanvankelijk geen concurrente, maar nadat Gaby begin 1899 Debussy had verlaten, en bij hem financieel gesproken het water tot aan de lippen was gestegen (’s zomers gaf hij amper pianoles, waardoor hij nauwelijks inkomsten had, terwijl Lilly het hele jaar door een baan had als mannequin), wilde ook hij in het huwelijksbootje stappen. Volgens de ene getuige hield Debussy niet van Lilly, volgens een ander verklaarde hij tegen Lilly: ‘als je niet met me trouwt, stort ik mij in de afgrond’. Een gepubliceerde brief van Debussy aan Lilly uit deze zomer getuigt noch van grote gevoelens tussen de twee noch van Debussy’s gebruikelijke ironie en understatement, wel van nauwelijks verhulde wanhoop. Het huwelijk vond plaats op 19 oktober 1899 en het paar beperkte zich tot een burgerlijke plechtigheid, waarbij Satie en Louÿs optraden als getuigen. Twee jaar later trok Louÿs de portemonnee open voor medische zorg en liet Lilly abortus plegen omdat
zij en Claude geen geld hadden om een kind op te voeden. In Debussy’s vriendschap met de dichter Pierre Louÿs speelde geld vaak een rol.
Rellen rondom Les Chansons de Bilitis Zijn grootste bekendheid en beruchtheid verwierf Pierre Louÿs door de publicatie van een groep gedichten, spelend in het oude Griekenland, die hij kon laten doorgaan voor een reeks teksten uit de antieke oudheid. Om de gedichten een aura van echtheid te verlenen, liet hij ze inleiden door een fictieve classicus en nam hij er tevens over de denkbeeldige antieke dichter een heuse biografische aantekening in op van de hand van G. Heim, een pseudoniem van Louÿs. Enkele van deze gedichten koos Debussy als uitgangspunt voor twee composities: de Chansons de Bilitis, drie liederen voor sopraan en piano uit 18971898, en de Chansons de Bilitis uit 1900 voor vertelster en klein ensemble. Materiaal uit het tweede stuk zou Debussy verwerken in zijn Six épigraphes antiques uit 1914, zes stukjes voor piano vier handen. De premières ervan brachten Debussy niet de grote doorbraak, laat staan eeuwige roem en bevrijding van geldzorgen, maar ze vergrootten wel zijn beroemdheid als componist. Na de rel over de echtheid van de gedichten ontstond er ook een rel over de inhoud. Bij de eerste uitvoering van zijn Chansons de Bilitis voor vertelster en klein ensemble op 7 februari 1901 ging de meeste aandacht niet uit naar de compositie, maar naar de uitvoering. Het verhaal handelt over enkele jonge Griekse vrouwen die de liefde, ook de lesbische, ontdekken en deze vervolgens in praktijk brengen. De muziek bestaat uit twaalf instrumentale delen, afgewisseld door vertellingen, waarbij tijdens de delen het verhaal werd uitgebeeld door enkele danseressen. De locatie was een voorbode van de rel: het Théâtre des Variétés, gespecialiseerd in ‘Tableaux vivants’ van verre oorden met veel vrouwelijk schoon in chique minimale kledij. Debussy’s tekstdichter Pierre Louÿs beschouwde zijn tekst en de opvoering ervan als ‘een pleidooi voor morele
2016, nr. 1
vrijheid’ en vond het hypocriet dat liefde en naaktheid op het toneel anno 1900 wel een schandaal konden veroorzaken, maar in de beeldende kunst nauwelijks nog. Echter een kunstwerk waarin de lesbische liefde werd verdedigd, was toentertijd zelfs voor ruimdenkende kunstlief hebbers te veel van het goede.
Debussy's Chansons de Bilitis De teksten van Pierre Louÿs koos Debussy ongetwijfeld mede omdat ze verband houden met Pelléas et Mélisande, de opera waaraan hij in deze jaren ook werkte, en omdat ze aansluiten op Mallarmés L’Après-midi d’un faune, waar zijn Prélude op was gebaseerd. Het eerste gedicht La Flûte de Pan beschrijft de erotische fantasieën van een faun. De nimf Syrinx wordt opgejaagd door de god Pan. Om Syrinx te redden verandert de godin Diana Syrinx in een riet, waaruit Pan een fluit snijdt. Het tweede lied La chevelure (De haardos) beschrijft de opwinding van een man als gevolg van zijn identificatie met het vallende haar van zijn geliefde, totdat hij zozeer in haar is opgegaan dat hij niet meer weet of hij haar of zichzelf is (de associatie met de eerste scène uit de derde akte van Pelléas ligt voor de hand). Op het hoogtepunt van de tekst bij de regel que tu entrais en moi comme un songe citeert Debussy het beroemdste akkoord uit Tristan und Isolde, terwijl in deze opera de ultieme vereniging van de geliefden alleen mogelijk is in de dood – een korter, subtieler en krachtiger commentaar van de componist op de inhoud van het gedicht is nauwelijks denkbaar. Het derde lied Le Tombeau des Naïades schildert de winter en daarmee de levenloosheid van de van nature dartele najaden (waternimfen). De Chansons de Bilitis (1897-1898) wijzen meer nog dan de andere liederen van Debussy vooruit naar zijn rijpe stijl. De muziek draait om de melodie die voortkomt uit de arabesk en is sterk modaal van karakter. De verrassende melodische wendingen worden in hun vrijheid amper gehinderd door klassieke voorschriften inzake opbouw van een frase en de plaatsing van dissonanten en
consonanten. De zangpartij is net als in het gregoriaans sterk declamatorisch en heeft een vrij kleine omvang. Daarmee bevatten de liederen in een notendop wat Debussy in dezelfde jaren op veel grotere schaal zou realiseren in Pelléas. Na de Trois chansons de Bilitis schreef hij Musique de scène pour les Chansons de Bilitis, een compositie gebaseerd op 12 gedichten van Louÿs voor vertelster en klein ensemble en net als de liederen gesitueerd in het oude Griekenland. De vertelster draagt eerst een gedicht voor, waarna de instrumentale muziek dit verklankt. Hoofdpersoon is Bilitis die met haar vriendinnen haar seksualiteit ontdekt en uitleeft, totdat Bilitis, teruggekeerd tot haar ‘beginsituatie’, treurt en gedichten schrijft in de hoop daarmee onsterfelijkheid te verwerven. Muzikaal gesproken is vooral de klank van het ensemble opzienbarend: twee fluiten, twee harpen en celesta; de melodieën en harmonieën zijn minder ‘vooruitwijzend’ dan in de liederen. De celestapartij raakte helaas verloren en werd later gereconstrueerd, in 1954 door Pierre Boulez en in 1971 door Arthur Hoerée.
De tekst voor dit artikel is overgenomen uit de biografie, die Emanuel Overbeeke schreef over Debussy. Deze monografie verscheen in 2012 bij uitgeverij In de Walvis met als titel Muziek onweerstaanbaar als de zee. Afb. pg. 16: Claude Debussy ten huize van Pierre Louÿs met Zohra ben Brahim, zus van Meryem ben Ali, 1897. Foto: Pierre Louÿs. Afb. pg. 18/19: Illustratie (details) voor Les Chansons de Bilitis van Pierre Louÿs, 1922, George Barbier (1882-1932)
19
de Liedvriend
Phänomen Wenn zu der Regenwand Phöbus sich gattet, Gleich steht ein Bogenrand Farbig beschattet.
Im Nebel gleichen Kreis Seh ich gezogen, Zwar ist der Bogen weiß, Doch Himmelsbogen.
So sollst du, muntrer Greis, Dich nicht betrüben; Sind gleich die Haare weiß Doch wirst du lieben.
2016, nr. 1
Dinant Krouwel
Johannes Brahms heeft 25 duetten geschreven voor twee zangstemmen en piano. Er zijn niet veel opnames van en er is weinig over geschreven, zeker in vergelijking met zijn sololiederen. Duetten worden vaak gezien als een vorm van huismuziek en daarom niet serieus genomen. Dat dit onterecht is, blijkt wel uit de prachtige compositie, die Brahms maakte op de al even zo mooie tekst van Goethe.
Goethe's inspiratiebron Op 25 juli 1814 schrijft Goethe in zijn dagboek: Hafis. Herrlicher Tag. Vroeg in de ochtend vertrok hij uit Weimar voor een reis naar Wiesbaden. In zijn bagage had hij een bundel van de Perzische dichter Hafiz. Het had 's nachts geregend en de nevel hing nog over de velden. Toen de zon volop ging schijnen, zag hij een witte regenboog, ook wel mistboog genoemd. De regenboog als natuurverschijnsel en de bijzondere kleuren hadden altijd al de interesse van Goethe. Het fenomeen van de witte regenboog is slechts zelden te zien. Goethe beschouwde dit als een gunstig voorteken voor zijn reis en schreef op die dag in de koets of in de herberg het gedicht Phänomen. Maar er hing meer in de lucht dan een regenboog. Tijdens zijn reis zou hij Marianne von Willemer ontmoeten, op wie hij stapelverliefd werd. Het gedicht lijkt hier al naar te verwijzen, want Goethe was bijna 65 jaar en zijn nieuwe vlam nog geen 30. Het manuscript van Phänomen is echter gedateerd met 25 juli 1814 en pas
tien dagen later ontmoette hij Marianne. Vijf jaar later verscheen de eerste druk van zijn bekende gedichtenbundel West-östlicher Divan, geïnspireerd door zijn jonge muze en de Perzische poëzie. Het gedicht Phänomen is een van de eerste teksten in deze prachtige collectie. In het eerste couplet beschrijft Goethe op poëtische wijze het ontstaan van de regenboog door het samengaan van zon en regen. Phoebus is de Romeinse god van de zon en in de woorden sich gattet zit het woord Gatte (echtgenoot). De regenboog wordt in veel culturen gezien als goddelijke manifestatie met een positieve betekenis, als een bode van de hemel. De mistboog wordt in het tweede couplet beschreven. Hij is niet zo farbig, maar wit en net zo goed een boog van de hemel. Het eenkleurige is in de klanken terug te horen: ich gezogen / ist der Bogen / Himmelsbogen. De beschrijving van de gewone regenboog
21
de Liedvriend
is een observatie op afstand, waarbij de ik-persoon buiten beeld blijft. Door Seh ich in regel 6 is de mistboog duidelijk een eigen waarneming. De eerste twee coupletten lijken tegengesteld, maar gaan allebei over een boog van de hemel. Goethe legt verbindingen aan met de woorden Regen, Nebel en Bogen. In het laatste couplet spreekt de dichter zichzelf enthousiast toe. Ook al zijn je haren wit, dan kun je toch liefhebben. Door de woorden Kreis-Greis, weiss en doch verbindt Goethe het derde couplet met het tweede. Zoals de zon in de nevel voor een hemelboog kan zorgen, kan de grijsaard weer verliefd worden. Opvallend zijn de lichte en hoopvolle klanken i en ü in de laatste drie regels. Leeftijd hoeft geen rol te spelen en tegenstellingen zijn niet wat ze lijken. Dat het uiterlijk niet alles zegt, lijkt Goethe te onderstrepen met de verschillende betekenissen van het woord gleich, dat in elk couplet voorkomt. Naar aanleiding van een bijzonder natuurverschijnsel creëert Goethe een persoonlijk gedicht, dat getuigt van zijn sterke levenswil en een aansporing is voor leeftijdgenoten. De inventiviteit van Brahms Brahms opent het lied met een rustig voorspel in een stralend B-groot. In de derde maat klinkt het wat donkerder door het septiemakkoord, alsof zon en regen elkaar afwisselen. De laatste vier noten in de rechterhand van het voorspel vormen de bouwsteen voor het lied: b-ais-cisfis. In het eerste couplet is dit motief om de twee maten te horen in de sopraanstem of in de bas van de piano. Bij farbig beschattet is er extra kleuring door de dubbelkruizen. De g uit het septiemakkoord van het voorspel keert hier geënharmoniseerd terug als fisis. Het is alsof Brahms hier de vreugde over de regenboog laat horen, omdat zon en regen hier samengekomen zijn.
2016, nr. 1
Het tweede couplet is een fraai staaltje contrapunt. De sopraanstem opent met het beginmotief, maar in de omkering. Hierbij worden de stijgende intervallen dalende en omgekeerd. De tweede stem volgt twee maten later in canon. De sopraan laat bij regel 7 (Zwar ist der Bogen weiss) de intervallen van het motief achterstevoren horen, namelijk eerst de kwint, dan de terts en dan een secunde. Met de rest van de melodie vormen ze samen een mooie boog. Ook nu volgt de tweede stem in canon. De pianopartij draagt bij aan het contrapunt door de bouwsteen met een kleine variant in de bas te laten horen. Bij de herhaling van regel 7 start de tweede stem de canon met de boogvorm en volgt de sopraan. Na dit grillige contrapunt met verrassende harmonieën heeft de sopraan beide keren bij doch Himmelsbogen het beginmotief in de originele hoogte. Na de welluidende klanken van het eerste couplet raakt de luisteraar zijn houvast kwijt bij het contrapunt van de tweede strofe. Brahms trekt een aardig mistgordijn op, maar bij de canon in regel 7 wordt de boog zichtbaar. Bij de herhaling hiervan is die nog duidelijker te zien en te horen en blijkt met de terugkeer van het beginmotief de Himmelsbogen te zijn. Op een inventieve manier maakt Brahms de tekst aanschouwelijk in het notenbeeld en hoorbaar in de klanken. De begeleiding maakt een fantastische modulatie van C-groot (witte toetsen!) naar het stralende B-groot, zodat bij het derde couplet de muziek van het begin terug kan keren. Brahms herhaalt het eerste couplet niet letterlijk en schept een andere sfeer door een vollere begeleiding met een stralende hoge fis in de rechterhand, die past bij de hoopvolle tekst van Goethe. In het naspel horen we het beginmotief in een verlengde vorm, zeer karakteristiek voor Brahms. Hierdoor kunnen we nog even blijven hangen in de liefdevolle melodie. De eeuwige liefde De toonsoort B-groot is bij Brahms vooral te vinden in liederen over de droom van eeuwige liefde. Bijvoorbeeld in zijn vroege
werk bij Liebe und Frühling I-II (uit opus 3) en in het slotdeel van het beroemde lied Von ewiger Liebe. In Die Mainacht komen we een frase in B-groot tegen, waar het gaat over een verliefd duivenpaartje. Opvallend is vooral de gelijkenis van het duet Phänomen in toonsoort, ritme en beginmelodie met het Adagio-gedeelte (Wir sehen jetzt) uit de laatste van de Vier ernste Gesänge. In dit lied draait alles om de liefde en dat geldt ook voor het hier besproken duet. De wiegende driekwartsmaat, de welluidende harmonieën in het eerste en derde couplet en de parallelle sexten en tertsen in zangstemmen en begeleiding versterken deze gedachte. Brahms kende ongetwijfeld de liefdesgeschiedenis van Goethe en Marianne von Willemer en het ontstaan van de West-östlicher Divan. Hij bewonderde de zetting van Schubert van Suleika I (Was bedeutet die Bewegung?). Dit lied gaat net als Von ewiger Liebe van b-klein naar B-groot. In zijn gedicht laat Goethe de tegenstellingen zien en de mogelijkheden die te overbruggen. Brahms toont vooral het samengaan van zon en water, waardoor een regenboog ontstaat, zoals bij een man en vrouw de liefde. Door de volle en stralende zetting van het derde couplet laat Brahms de aansporing van Goethe om te blijven liefhebben uitkomen. Dit duet is daarmee een eerbetoon aan deze nooit vergeten liefdesgeschiedenis en aan de eeuwige kracht van de liefde.
Afb. pg. 20: Berglandschap met regenboog (1809/10), olieverf op linnen (69 x 102 cm), Caspar David Friedrich (1774–1840). Museum Folkwang, Essen. Afb. pg. 22: Portret van Marianne von Willemer (1809), pastel, Johann Jacob de Lose (1755–1813). Freies Deutsches Hochstift – Frankfurter Goethe-Museum, Frankfurt am Main.
23
Foto: Edwin Goed
Klassieke Muziek
Vooropleidingen, bachelors ĂŠn masters in:
www.artez.nl
Klassieke Muziek Jazz & Pop Popacademie MediaMusic Muziektheater Muziektherapie Docent Muziek
2016, nr. 1
Ongehoord Henriette Posthuma de Boer
Henry Duparc: Lamento - Intégrale des mélodies Andrea Mastroni bas Mattia Ometto piano Brilliant Classics 95299
25 Niet elke zanger(es) heeft voldoende affiniteit met het nostalgische universum van Duparc om diens karakteristieke liederenschat overtuigend over het voetlicht te brengen. Wat heerlijk dat de warmbloedige Italiaanse bas Andrea Mastroni het heeft aangedurfd alle zestien juweeltjes van deze unieke componist op te nemen. Voortreffelijk bijgestaan door zijn landgenoot Mattia Ometto zingt de jonge, veelzijdige bas, die furore maakt in tal van grote operatheaters, deze kwetsbare liederen met groot inlevingsvermogen, prachtig van klank en met veel gevoel voor het Franse idioom. Hier en daar komt zijn theatrale talent hem goed van pas, zoals in het onstuimige Le Galop en het imposante La vague et la cloche, maar het is bewonderenswaardig hoe hij zijn royale bronzen bas in onder meer Lamento en het onsterfelijke Phidylé tot intieme proporties weet te reduceren. Wel jammer dat de liedteksten alleen online te raadplegen zijn en niet zijn opgenomen in het begeleidende boekje.
de Liedvriend
Erich Wolfgang Korngold: Sämtliche Lieder Konrad Jarnot bariton, Adrianne Pieczonka sopraan, Reinild Mees piano
Schumann - Heine Maarten Koningsberger bariton Matangi Quartet Quintone Q15005
Capriccio C5252
26
Wat een goed idee om het complete liedoeuvre van deze veelzijdige componist op (dubbel)cd uit te geven. Erich Wolfgang Korngold (1897-1957) componeerde al op zijn 15e jaar een volwassen Sinfonietta en legde daarmee het fundament voor een glansrijke carrière. Meer dan aan vooruitstrevende tijdgenoten als Zemlinsky en Schreker is Korngold wat zijn idioom en orkestratie betreft schatplichtig aan Strauss en Puccini. In 1934 vertrok hij vanuit zijn geboorteland Oostenrijk naar Hollywood, waar hij zich ontwikkelde tot een vooraanstaand filmcomponist. In zijn omvangrijke oeuvre neemt het lied een bescheiden plaats in, maar ze zijn het meer dan waard om beluisterd en gezongen worden. Zeker als dat gedaan wordt door de expressieve Engelse bariton Konrad Jarnot, die het theatrale aspect van deze liederen feilloos aanvoelt. Op cd 2 neemt de al even prachtig zingende Canadese Adrianne Pieczonka vijf liederen voor haar rekening, waaronder het ontroerende Marietta's Lied uit Korngolds beroemdste werk, zijn opera Die tote Stadt. In de sfeervolle pianopartijen staat Reinild Mees de zangers alert en gevoelig terzijde.
Maar liefst 42 van Heine's gedichten werden door zijn tijdgenoot Robert Schumann op muziek gezet. De meeste hiervan behoren tot het vaste repertoire van bariton Maarten Koningsberger, die er op deze opname 28 van laat horen: Dichterliebe, Liederkreis en Der arme Peter. De bewerking hiervan voor strijkkwartet door Wim ten Have dateert uit 2010, toen het Concertgebouw Koningsberger vroeg ter gelegenheid van Schumanns 200e geboortedag Dichterliebe te zingen met een kwartet bestaande uit leden van het Koninklijk Concertgebouworkest. Ondanks het succes bleef deze bewerking daarna vijf jaar lang onuitgevoerd, tot Koningsberger het Matangi Quartet uitnodigde het project weer op te pakken; een uitnodiging die zou leiden tot een reeks van concerten en uiteindelijk deze opname. De buitengewoon knappe bewerking van Wim ten Have – zijn naam ontbreekt helaas op de cd-hoes – is van een verrassende kleurenrijkdom, waardoor je de oorspronkelijke pianopartijen bijna zou vergeten. Ook mengt Koningsbergers rijke bariton zich wonderwel met de warme strijkersklank van het uitstekend spelende Matangi Quartet. Over Koningsbergers fraaie dictie heb ik me al eerder lovend uitgelaten.
2016, nr. 1
Hugo Wolf: Italienisches Liederbuch, Mörike Lieder Christiane Oelze sopr., Hans Peter Blochwitz tenor, Rudolf Jansen piano; Siegfried Lorenz bariton, Norman Shetler piano
Romantische Balladen Wolfgang Anheisser bariton Julius Severin piano Acanta (Membran) 233650
Brilliant Classics 94705
Nog een componist die zich bijna uitsluitend in vocale muziek tot de wereld heeft gericht, hoewel hij dat zelf liever in grotere vormen had gedaan. Laten we dankbaar zijn voor de ruim 300 schitterende liederen die hij ons heeft nagelaten. Deze dubbel-cd bevat een in 2013 uitgegeven compilatie van verschillende oudere opnames van deze in het liedrepertoire gepokt en gemazelde musici. Wolfs heerlijke Italienisches Liederbuch komt dankzij de expressieve, heldere sopraan van Christiane Oelze en de viriele lyrische tenor van Hans Peter Blochwitz volledig tot zijn recht. Waarbij de fantasievolle ondersteuning van Rudolf Jansen niet genoeg geprezen kan worden; goed om hem weer eens zo bevlogen aan het werk te horen. Op cd 2 wijden bariton Siegfried Lorenz en pianist Norman Shetler zich met grote overgave aan 15 van de in totaal 53 Mörike Lieder. Deze liederen zijn langer en zwaarder dan die van het lichtvoetigere Italienisches Liederbuch. Wolfs ontdekking en bestudering van Eduard Mörike betekende een keerpunt in zijn compositorische activiteiten. Lorenz en Shetler pakken flink uit: een lied als Der Feuerreiter krijgt het volle pond en neemt in de dramatische vertolking van de buitengewoon expressief zingende bariton theatrale proporties aan.
De Duitse bariton Wolfgang Anheisser (Keulen, 1929) maakte al jong furore als opera- en later vooral als liedzanger. Zijn eerste lessen kreeg hij van zijn moeder, die operazangeres was; van zijn vader, bekend musicoloog en criticus, erfde hij een wetenschappelijke belangstelling voor muziek en talen. In 1974, op het hoogtepunt van zijn carrière als eerste bariton aan de Opera van Keulen, viel hij tijdens een voorstelling van Der Bettelstudent van een wankel toneelbalkon en overleed niet lang daarna aan zijn verwondingen, slecht 44 jaar oud. Op deze dubbel-cd is hij te horen in acht ballades van Carl Loewe, helaas afwezig in de meeste recitalprogramma's – het blijven wonderschone composities waarvan Tom der Reimer al jaren tot mijn favorieten behoort. Stijlvol ondersteund door Julius Severin zingt Anheisser als een groot verteller, met alle passende nuances in zijn schitterende stem. En woord voor woord te verstaan! Op cd 2 verschillende ballade-achtige liederen van o.a. Schubert, Schumann, Jensen, Wolf (Der Sänger, prachtig!), Mendelssohn en Pfitzner. Zo, en niet anders, moeten deze ballades worden gezongen. Een verdiend eerbetoon aan een groot zanger.
27
Lied
Internationaal Zeist Schuberts beroemde ‘Freundeskreis’ komt tot leven. Dichters inspireerden hem tot het schrijven van zijn tijdloze Lieder. Deze ultieme vermenging van woorden en klanken raken onze ziel nu nog steeds.
Franz Schubert 17 - 22 Mei 2016 Zangers
Robert Holl, bariton Lenneke Ruiten, sopraan Alexander Kaimbacher, tenor Bernarda Fink, mezzosopraan Benjamin Appl, bariton Ellen Valkenburg, sopraan Carolina Jestaedt, sopraan Miriam Albano, alt Jan Petryka, tenor Georg Klimbacher, bariton Angelo Pollak, tenor
Piano
Graham Johnson Thom Janssen Roger Braun Matthias Lademann Anthony Spiri Rudolf Jansen
Locatie
Kerk van de Evangelische Broedergemeente Zusterplein 12, Zeist
Informatie - kaartverkoop
www.ilfz.nl
Edesche Liedrecitals De Edesche Liedrecitals zijn een hommage aan de menselijke stem en vormen het neusje van de zalm op het gebied van de klassieke liedkunst. Bariton Thomas Oliemans en pianist Paolo Giacometti bezingen de liefde in Schumanns beroemdste liederencyclus ‘Dichterliebe’. Tenor Peter Gijsbertsen neemt u in schilderachtige liederen mee naar het Engeland en Frankrijk van Britten en Poulenc. Bariton Robert Holl viert zijn zeventigste verjaardag in de Edesche Concertzaal. Hij onderstreept dit heugelijke feit met Schuberts beroemde liederenreeks ‘Winterreise’. Aangrijpend is het liedrecital van mezzosopraan Barbara Kozelj. Samen met pianist Frans van Ruth en celliste Doris Hochscheid vertolkt zij fragmenten uit de persoonlijke brieven van componist Maurice Ravel.
Schumanns Dichterliebe - Thomas Oliemans en Paolo Giacometti zaterdag 17 september 2016 Poulenc en Britten - Peter Gijsbertsen vrijdag 13 januari 2017 Schuberts Winterreise - Robert Holl & Roger Braun vrijdag 17 februari 2017 Ravel en de Groote Oorlog - Barbara Kozelj, Doris Hochscheid en Frans van Ruth vrijdag 31 maart 2017
Kaartverkoop
Kaarten zijn ook bij aanvang
- tickets.edescheconcertzaal.nl aan de kassa verkrijgbaar, maar
Edesche Concertzaal Amsterdamseweg 9
het kan zo zijn dat het concert
6711 BE Ede
Maandag t/m vrijdag
dan is uitverkocht. Online en/of
Telefoon: 0318 200 214
8:00u-18:00u. Zaterdag
in de voorverkoop bestellen is
en zondag gesloten.
voordeliger.
- Kassa Edesche Concertzaal
www.edescheconcertzaal.nl
de Liedvriend
Nieuwe noten op mijn zang Dinant Krouwel, musicoloog en liedbegeleider
F. Hensel: Und wüssten's die Blumen Furore - € 18,-
30
In de vorige Liedvriend stond een artikel gewijd aan Fanny Hensel, de zus van Felix Mendelsssohn. Op de Mendelssohn-Dag waren ook liederen en duetten van deze begaafde liedcomponiste te horen. Haar meestal strofische liederen vallen op door hun goed zingbare melodieën, aantrekkelijke begeleiding en interessante tekstkeuze. In deze bundel met 12 liederen staan gedichten van o.a. Hölty (Die Mainacht), Heine, Tieck en Grillparzer. De pianobegeleiding is bewerkt voor gitaar en leent zich daar prima voor. De omvang van de zangstem is b-a".
C. van Lunen: Aus Liebe und luftigem Traum Furore - € 19,-
De Nederlands-Franse componist en sopraan Camille van Lunen (*1957) schreef deze cyclus bestaande uit zeven liederen voor sopraan (a-gis"), fluit, klarinet, viool, cello en piano. Voor de teksten koos ze gedichten van Duits-Joodse schrijfsters. Het is vooral sfeervolle, etherische muziek, maar wel zeer beweeglijk en expressief. Verrassend is de beeldende muziek bij het gedicht Chagall van Rose Ausländer over het bekende schilderij met de violist op het dak. Aangrijpend is het laatste lied Die Sinnende, dat spaarzaam begeleid wordt door klarinet en piano en waarin de sopraan alleen eindigt. De dichteres hiervan, Gertrud Kolmar, werd in 1943 gedeporteerd en stierf in Auschwitz. De hier besproken uitgave is een partituur. De partijen zijn apart verkrijgbaar.
A. Pärt: Lieder aus der Kindheit Universal - € 25,65
In de hele wereld en vooral in Nederland is Arvo Pärt (*1935) een van de meest geliefde
nog levende componisten. Zijn meditatieve muziek wordt door strijkers en koorzangers graag uitgevoerd. Voor hij internationaal doorbrak met zijn zogenaamde tintinnabulistijl schreef hij complexe pianostukken, muziek bij tekenfilms en toneelstukken en toegankelijke kinderliedjes. In deze bundel staan 15 werken, die voor kinderen zijn geschreven uit de periode 1956-1970. De liederen zijn prima solo te zingen, maar zijn soms twee- of zelfs driestemmig. De omvang is a-es", maar de meeste blijven in het octaaf d'-d". Het is heel speelse en soms aandoenlijke muziek met een effectieve en tonaal vriendelijke pianobegeleiding. Er zitten drie wereldlijke kerstliedjes bij, twee leuke walsen, wat vlotte ritmische nummers en een ontroerend slaapliedje (Dornröschen). Van een verrassende schoonheid en eenvoud is het enige pianosolostukje Mamas Kuss, geschreven voor een kindertoneelstuk over hazen. De originele Estlandse teksten staan achterin afgedrukt. In de partituur staan goed zingbare vertalingen in het Duits en Engels. Op twee liederen na is de Engelse vertaling gemaakt door Paul Hillier van het beroemde Hilliard-Ensemble. Bij de uitgave zit een cd met een uitvoering door kinderkoor met een kamermuziekensemble. De instrumentale begeleiding staat er ook apart op, zodat men die als meezing-cd kan gebruiken. Origineel repertoire, goed bruikbaar voor de lespraktijk en met de kwaliteit van de grote meester.
R. Schumann: Zwölf Gedichte Opus 35 Henle - € 23,15
De Duitse uitgeverij Henle heeft het begrip Urtext geïntroduceerd in de muziekpraktijk. Vooral bij 18e-eeuwse componisten als Bach en Mozart zijn de verschillen groot met de ouderwetse edities. Bij Schumann zijn de verschillen minder groot, maar de duidelijke
2016, nr. 1
druk, de goede inleidingen en het kritisch commentaar zijn grote winstpunten. De liedcyclus op teksten van Justinus Kerner is bekend, maar wordt niet zo vaak uitgevoerd. Deze bundel is in de originele ligging voor hoge stem en middenstem met een totale omvang van bes-a".
I. Bostridge: Schubert's Winter Journey Knopf - 524 pp. - € 39,15
I. Bostridge: Schuberts Winterreise Hollands Diep - 525 pp. - € 25,-
Bijna tweehonderd jaar na het ontstaan wint Schuberts Winterreise nog steeds aan populariteit. Er is een oneindige rij van opnames, elke dag vindt wel ergens een masterclass plaats gewijd aan deze cyclus, en er is al veel over geschreven. Toch is er nu een lijvige Engelse studie verschenen, die inmiddels ook in het Nederlands is uitgebracht. De Engelse editie is op een bijzondere wijze vormgegeven met een witte omslag met voetstappen in de sneeuw. Door het gebruik van glanspapier zijn de afbeeldingen, met name van de schilderijen, duidelijker dan in de Nederlandse editie. De vertaling van Frits van der Waa komt zeer zorgvuldig over. Heeft een nieuw boek nog zin? Ja, want iedere generatie zoekt zijn eigen aanknopingspunten met dit muzikale monument. Het is wel jammer dat al die andere prachtige liederen van Schubert het zonder zoveel aandacht moeten stellen. De Engelse tenor Ian Bostridge hoort nog niet tot de oude garde, maar is al 30 jaar met Winterreise bezig en heeft de cyclus meer dan honderd maal uitgevoerd. Zijn persoonlijke ervaringen tijdens concerten en repetities komen uitgebreid aan bod. Hij heeft het hart op de tong liggen en geeft eerlijk zijn worstelingen met deze materie weer. Het boek is ingedeeld in 24 hoofdstukken met een korte inleiding en een nawoord. Ofschoon elk lied zijn eigen hoofdstuk heeft, is dit boek geen systematische studie. Dat is een bewuste keuze van Bostridge en daarom ontbreekt waarschijnlijk ook een index. Bij elk lied
waaiert hij uit naar politieke onderwerpen, natuurbeschrijvingen of literaire voorbeelden. Hij gaat ver, soms erg ver, met foto's van een steward op de Titanic, die na de ramp opeens grijs werd, ijskristallen onder de microscoop en een grafiekje met het steenkoolgebruik in Engeland tussen 1560 en 1860. Maar hij stimuleert wel om zelf na te denken over de context van Winterreise. Verwacht dus geen gids met praktische aanwijzingen voor een uitvoering. Er wordt relatief weinig aandacht aan de muziek geschonken. Daarentegen staat er zoveel in over de wereld, waarin Schubert leefde, dat dit boek verder reikt dan alleen over Schuberts Winterreise. Daarmee doet deze lijvige studie recht aan de cyclus, want die gaat ook over meer dan alleen een reis in de winter.
H. Gehring: Zing zoals je lacht Zangatelier - 82 pp. - € 12,95
Een van de bekendste Nederlandse zangpedagogen is Margreet Honig. Veel solisten van de Vrienden van het Lied hebben of hadden zangles van haar. Sommige van haar leerlingen zijn zelf een lespraktijk begonnen, zoals Hetty Gehring. Van Margreet Honig leerde zij om de natuurlijke beweging van de adem te volgen bij het zingen. Hiervanuit ontwikkelde ze haar eigen cursus Adem stroomt en zette Ademtips voor zangers online. Deze heeft Hetty Gehring uitgewerkt tot een handzaam boekje, waarin 25 vragen over adem en daaraan gerelateerde onderwerpen een praktisch en goed gefundeerd antwoord krijgen. Ook teksten, articulatie en podiumangst komen aan bod. Er staan veel oefeningen in, eyeopeners en dingen om over na te denken. Het is een prettig leesbaar boekje, voorzien van leuke tekeningen en een omslag met lachende rode mondjes. Daar word je meteen vrolijk van!
Bovengenoemd materiaal is verkrijgbaar bij Broekmans & Van Poppel Amsterdam tel. 020 - 6796575 Utrecht tel. 030 - 2343673
31
de Liedvriend
Regio’s en contactpersonen Bestuur Aat Klompenhouwer voorzitter 0180 649314 Dinant Krouwel secretaris 030 2735781 Frans Eggink penningmeester 020 6710146 Eugénie Ditewig 030 2286682 Robert Koch 030 2718142 Lodewijk Meeuwsen 053 4766257 Voorzitter Raad van Advies Roberta Alexander 020 4965654 Voorzitter Commissie Concerten Annette Ovink 0541 517516
32
Ledenadministratie / Contributie Wilma van der Stappen 030 2718097 Ontwerp en redactie Theo Oppewal www.theooppewal.nl Alkmaar Hilda Wouwenaar 072 5126036 Amsterdam Annemart Franken 020 6717500 Arnhem Jan Veldhuizen 026 3518182 Breda Jakobijn Angenent 076 5713678 Ineke Baart 0162 682943 Den Haag René den Hertog 070 2157150 Sonja Muysson 070 7504705 Eindhoven Frits Heemskerk 0499 471639 Friesland Yolande Couweleers 058 2991822 Lydia Janssen-de Bode 058 2151841 Marion Schutten 058 2151434 Het Gooi Roderik Blom 06 25528546 Groningen Riekje Bakker 050 5340521 Kees Buiter 050 5349558 Haarlem Guus Brockmeier 023 5292064 ‘s-Hertogenbosch Lenny Robben 06 28136611
Leiden Mette-Lise Boumeester 071 5890417 Limburg Jesje Verhaegh 06 22373643 Nijmegen Bertien Keijser-Huijts 024 3233803 Herman Stekhoven 0487 532151 Rotterdam Gerry Volker-de Visser 010 5917484 Twente Annette Ovink 0541 517516 Dick Buld 053 5382336 Utrecht Robert Koch 030 2718142 Utrechtse Heuvelrug Lille Vreeman, Roel van Kuppevelt, Diet Sijmons 0343 445605 Veluwe Cora de Kovel-vd Reepe 0341 253329 Bert de Vries 0577 462805 Wageningen Marijke Muuse 0317 423356 Zeeland Aat Klompenhouwer 0180 649314 Zutphen Dirck Heijerman 0575 522282 Zwolle Bram en Else Drewes 038 4442712
Voor informatie over de activiteiten in de regio’s kunt u terecht bij de contactpersonen. Zie www.vvhl.nl voor meer contactinformatie.
MuziekgebouwEindhoven.nl
puur zang WO 20 APR
Nederlandse Bachvereniging Bach afgewezen
ZO 15 MEI
Brooklyn Youth Chorus & Bryce Dessner Black Mountain Songs
ZA 04 JUN
Meezing Klassiek Fauré Requiem Cantique de Jean Racine
ZA 17 SEP
Choir of King’s College De bakermat van de Engelse koortraditie
TICKETS & INFO MUZIEKGEBOUWEINDHOVEN.NL | HEUVELGALERIE 140 | 040.244 2020
Comité van Aanbeveling
H.K.H. Prinses Christina der Nederlanden Elly Ameling zangeres Huub van Dael voorzitter van diverse muziekorganisaties Henk Heuvelmans directeur Gaudeamus Muziekweek, secretaris-generaal ECPNM Rudolf Jansen pianist Ruud van der Meer zanger Jard van Nes zangeres Gabriël Oostvogel directeur de Doelen Wim Scherpenhuijsen Rom oud-voorzitter bestuur Koninklijk Concertgebouworkest Ed Spanjaard dirigent
Ereleden
Thea Ekker-van der Pas Guus Smeets
Vereniging V R I E NDE N VA N HE T L I E D SECRETARIAAT Dinant Krouwel TEL 030 - 2735781
www. vvhl. nl
Wim Sonneveldlaan 203
KVK 40445139
info @vvhl. nl 3584 ZS Utrecht
IBAN NL70 INGB 0000 3263 29