COS3405

w w w . c o m p u t e r s o p s c h o o l . n l

STERRENSTOF & CODING ‘DE LEERLINGEN ZIJN BEZIG MET TAAL, WISKUNDE EN NATUURKUNDE TEGELIJK’

Meest mediawijze klas van Nederland komt uit Bunschoten!

De kunst van het programmeren met tekenrobot GoTo Werken met LessonUp: lessen met video’s, sites, slides & quizzes

Jaargang 34 33 | Nummer 05 6 | | Februari Januari 2016 2017

Rekensprint Basis vernieuwd en uitgebreid

Weekkaarten

8 Weekkaarten

Week 8 tijd

Dag 1

Dag 2

Dag 3

2 min

Tel verder met sprongen van 2: 2-4-6 ..... 20 Tel verder met sprongen van 5: 5-10-15 ..... 50

Tel verder met sprongen van 3: 3-6-9 ..... 30

Tel terug met spron- Tel verder met gen van 10: sprongen van 3: 94, 84 .....

3-6-9 ..... 30 Weekkaarten 87, 77 .....

73, 63 .....

59, 49 .....

65, 55 .....

Noem de splitsingen van de volgende getallen uit je hoofd (zonder kaartjes): 5 6 7 10

Noem de splitsingen van de volgende getallen uit je hoofd tijd (zonder kaartjes):

Selectie van 20 sommen tot 10

Selectie van 20 sommen tot 10

Selectie van 20 sommen tot 10

2 Blauwe kaartjes en 3 Gele kaartjes

2 Blauwe kaartjes en 3 Gele kaartjes

2 Blauwe kaartjes en 2 2 min 33 Gele kaartjes

Sprong over tiental tot 20 erbijsommen 6+8, 7+9 etc.

Antwoord op de volgende manier: 6+4+4=14 7+3+6=16

Sprong over tiental tot 20, erbijsommen 6+8, 7+9 etc.

Antwoord op de volgende manier: 6+4+4=14 7+3+6=16

Sprong over tiental tot 20, erbijsommen 6+8, 7+9 etc.

Antwoord op de volgende manier: 6+4+4=14 7+3+6=16 4 min

Selectie van 10 5 Rode kaartjes

Selectie van 10 5 Rode kaartjes

Familiesommen + tot 20: Geef op de volgende manier antwoord, dus zonder te tellen!

12+7: 2+7=9, dus 12+7=19.

4 Paarse kaartjes erbijsommen.

Tel verder met 10: 320-330 ..... 400

Tel terug met 10: 520-510 ..... 400

Familiesommen Getallen tot 100:tot 20 toten 1005 door 25en = 20 elkaar.

Geef meteen 43 = 40 en ... het 38 antwoord. = Flits 83 =de kaartjes!

65 = Selectie 56 = van 20 4 en 98Paarse = 7 89Lichtgroene = kaartjes 76 = 67 = Sprong over tiental tot erbijsomTel100, terug: men en..... erafsommen.

49, 48 40 Antwoord op de vol43, 42 ..... 37 gende 32, 31manier: ..... 25 68+5=68+2+3=73 21, 20 ..... 15 53-7=53-3-4=46 16, 15 ..... 7 89, 88 ..... 80 Selectie van 15 10 Blauwe kaartjes Splitskaartjes van 5, 6

Familiesommen tot 100, somtype: 26+40; 47-20 Het eerste getal blijft heel.

Familiesommen tot 100, somtype: 26+40; 47-20 Het eerste getal blijft heel.

Alle familiesommen tot 20 en 100 door elkaar. Flits de kaartjes! Tempo!

Selectie van 20 9 Lichtgele kaartjes

Selectie van 20 9 Lichtgele kaartjes

Selectie van 20 4 Paarse en 7 Lichtgroene en 9 Lichtgele kaartjes

Sprong over tiental tot 20, erbijsommen 6+8= 6+4+4=14 en erafsommen 12-8=12-2-6=4

Sprong over tiental tot 100, erbijsommen en erafsommen.

Antwoord op de volgende manier: 68+5=68+2+3=73 53-7=53-3-4=46

Sprong over tiental tot 20, erbijsommen 6+8=6+4+4=14 en erafsommen 12-8=12-2-6=4

Selectie van 15 5 Rode kaartjes en 6 Oranje kaartjes

Selectie van 15 10 Blauwe kaartjes

Selectie van 15 5 Rode kaartjes en 6 Oranje kaartjes

Klokkijken: 1 Grijze kaartjes Hele en halve uren, kwart vóór tot 10, Erafsommen alleen kaartjes met: -1, -2, -3, -4

Moeilijkere sommen tot 100 zonder sprong > 10: 33+25=53+5=58.

Eerste getal heel laten!

80-27=80-20-7=53

Klokkijken: Hele en halve uren, kwart vóór

Moeilijkere sommen tot 100 zonder sprong > 10: 33+25=53+5=58.

Eerste getal heel laten!

80-27=80-20-7=53

11 Donkergele kaartjes

Kaartje 1 t/m 24 14 Roze kaartjes

11 Donkergele kaartjes

Splitskaartjes van 3, 4, 5

1 Grijze kaartjes

min 1 Grijze 5kaartjes

Familiesommen -tot 20: Geef op de volgende manier antwoord, dus zonder te tellen!

19-7: 9-7=2, dus 19-7=12.

Familiesommen + 7 min tot 20: Geef op de volgende manier antwoord, dus zonder te tellen!

12+7: 2+7=9, dus 12+7=19.

Familiesommen - tot Erbijsommen tot 10.

20:Noem Geef op de volde uitkomst. gende manier antwoord, dus zonder te tellen!

2 Blauwe kaartjes 19-7: 9-7=2, dus 19-7=12.

Erbijsommen tot 10.

Noem de uitkomst.

Erafsommen tot 10, alleen kaartjes met: -1, -2, -3

2 Blauwe kaartjes

3 Gele kaartjes

4 Paarse kaartjes erafsommen.

4 4 Paarse kaartjes erbijsommen.

4 Paarse kaartjes erafsommen.

10 11 12 13 14 15 16 17

8

9

blauw

lichtgeel

lichtblauw

lichtgroen

oranje

rood

paars

geel

blauw

grijs

14/07/16 14:43

grijs

donkeroranje

lichtblauw

blauw

lichtgeel

lichtblauw

lichtgroen

oranje

rood

paars

roze

▼ ▼ ▼ ▼ 9 10 11 12 13 14 15 16 17

8

10 11 12 13 14 15 16 17 donkeroranje

7

lichtblauw

6

roze

5

groen

4

paars

▼ ▼ ▼ 1 2 3

Rekensprint Basis v2 weekkaarten.indd 1

donkergeel

Rekensprint

▼ ▼ ▼ ▼ 4 5 6 7

3

groen

2

paars

1

donkergeel

Rekensprint

Rekensprint Basis v2 weekkaarten.indd 17

grijs

blauw

lichtgeel

lichtblauw

lichtgroen

oranje

rood

paars

14/07/16 14:43

geel

9

blauw

8

3 Gele kaartjes Kaartje 1 t/m 24 14 Roze kaartjes

Vrijwel dagelijks gebruiken 3000 scholen Rekensprint Basis als remediërend leermiddel voor het automatiseren van de basale rekenvaardigheden.

Rekensprint Basis is vanaf dit schooljaar vernieuwd!

14/07/16 14:43

grijs

7

grijs

6

© Schoolsupport • www.schoolsupport.nl

Splitskaartjes van 4, 5

geel

blauw

Tel terug met 10: 210-200 ..... 100

Selectie van 10 5 5 Rode kaartjes

Rekensprint Basis v2 weekkaarten.indd 8

grijs

Tel verder met sprongen van 3: 3-6-9 ..... 30

Tel verder met 10: 100-110 ..... 200 Dag 4

Tel verder: 35, 36 ..... 46 28, 29 ..... 35 19, 20 ..... 27 48, 49 ..... 54 66, 67 ..... 72 87, 88 ..... 95

▼ ▼ ▼ ▼ 2 3 4 5

1

Dag 4

Tel verder met sprongen van 6: 6-12-18 ..... 60

3 min Getallen tot 100: 83 = 80 en 3 41 = 40 en ...

33 = 29 = 67 = 23 = 58 = 95 = 74 = 27 = 5 min Tel terug: 44, 43 ..... 38 93, 92 ..... 86 85, 84 ..... 78 76, 75 ..... 68 64, 63 ..... 57 56, 55 ..... 47

donkeroranje

Rekensprint

Dag 3

Tel verder met sprongen van 6: 6-12-18 ..... 60

Dag 3

lichtblauw

4 min

Dag 2

Tel verder met sprongen van 4: 4-8-12 ..... 40

Getallen tot 100: 75 = 70 en 5 31 = 30 en ...

53 = 27 = 68 = 24 = 59 = 96 = 73 = 24 =

roze

© Schoolsupport • www.schoolsupport.nl

5 min

1

2 min

Dag 2

groen

3 min

van de volgende getallen uit je hoofd Dag 1kaartjes):4, 5 (zonder

© Schoolsupport • www.schoolsupport.nl

Vul de volgende getallen aan tot 10: 2 ....

3 ....

4 ....

6 ....

8 ....

5 ....

9 ....

1 ....

Week 17 Dag 1

Week 1 Noem de splitsingen

2 min

De beste basis voor dagelijks automatiseren van rekenen

17

tijd

100: JeGetallen moet 10tot overhou86 Hoeveel = 80 en 6moet den. = 40 en ... er45 weg?

1732....= 14 ....

1228....= 18 ....

1569....= 16 ....

1921....= 11 ....

56 = 98 = van 20 somSelectie 79 = men tot 10 25 = 2 Blauwe kaartjes en verder: 3 Tel Gele kaartjes 68, 69 ..... 75 Sprong tiental 79, 80over ..... 84 tot45, 20,46erbijsommen ..... 53 6+8, etc.

67,7+9 68 .....

78 Antwoord 85, 86 .....op 94de volgende 58, 59manier: ..... 67 6+4+4=14 7+3+6=16 Splitskaartjes van 3, 4 Selectie van 10 5 1 Rode kaartjes Grijze kaartjes

6 7 8 10

paars

Noem de splitsingen van de volgende getallen uit je hoofd (zonder kaartjes): 8, 7

donkergeel

2 min

Dag 4

Vernieuwd en uitgebreid!

Demonstratie

•Nu met digibordversie voor groeps- of klassikaal gebruik •Visuele en digitale koppeling met het rekenmuurtje •Aansluiting bij de Bareka toetsen •Extra kaartensets voor het oefenen met het automatiseren van tijd

•WAT? Rekensprint-demonstratie door Marijke Theunissen •WANNEER? Woensdag 25 januari, donderdag 26 januari en vrijdag 27 januari •WAAR? Schoolsupport-stand, standnummer 10.C040

– www.schoo lsupport.nl

en tot

10

antw

oorde

n

1

Tafels

© Schoo lsupport

somm

.

0 z.o

van 2 t/m

: tien voor

is het?

11 12 1

10 9 8

7

10 12

/ over,

5

6

Rekensp

vijf voor

/ over (hel

e en halv

e uren)

12

2

4

3 splitsen

antwoord

en

1

07

SERIE

rint

01

12

10

schoolsuppo rt.nl

0 oorden.i

port

IT1

oolsup

IT6-IT16

nspr

Reke

int

/16

21/06

ndd 12

oorden

12

splitsen 53

01

SERIE

men tot rint erafsom

07 antw

.indd 1

z.o. antw

79 Rekensp

rint Rekensp

oorden

01 antw

tot 100

10

1

03

10

SERIE

17:19 27/06/16

© Sch

© Schoolsuppor

NIEUW! 12 antw

15:42

03

= 2+2

24

rint

IT13

int

02IE

SER

sommen

9

22:34 21/06/16

© Schoolsupport – www.schoolsupport.nl

25

28/06/16

3

10 – 9 =

– www.schoolsupport.nl

–3–6=

oorden

1

10

lsupport

eraf antw

port.nl

– 9 = 33

n tot

© Schoo

lsupport

erbij en

14:11 rint /16 Rekensp 22/06

13.indd

7

22/06/16

SERIE

erafsom

.

14:11

Rekensprint

22:36

IT11

ndd 25

01.indd 53

22:53

le Nu met digita omgeving!

27/06/16

dd 17:1 02.in 8

1

men tot

10

1

10 – 9 = Rekensp

rint

Rekensprint

oorden.i

21/06/16

en.indd

tot 100,

Rekensp

Rekenspr

06 antwoord

(dubbel)

omme

© Schoolsupport

1

– 9 = 33

24

lsupport

.indd

rden

twoo

07 an

erbijs

22

IT21-IT

lsup w.schoo

int

© Schoo

l

83 – 50

=7

7

hoolsupport.n t – www.sc

10

tiental

– ww

nspr

Reke

06

SERIE

13 – 3 – 3

oorden

– www.schoo lsupport.nl

20, eraf antw

over het

© Schoo

– ww port oolsup

tiental tot

Sprong

–

12

12

2x3=

lsupport.nl www.schoo

t.nl lsuppor w.schoo

38 SERIE

© Sch

sprong over

16.indd

ort.nl schoolsupp – www.

8

lsupport – www.

SER

= 3+5

7+2=

3

SERIE

© Schoo

13

SERIE

07IE

– www.schoo lsupport.nl

n, analoog

lsupport

Klokkijke

Hoe laat

© Schoo

16

SERIE

21/06/16 22:48

03.indd

21/06/16 22:35

IT11

1

03.indd 1

helpt!

21/06/16

22:48

De vernieuwde versie van Rekensprint Basis ligt voor u klaar!

Bestel de speciale IB/RT-set of de uitgebreide schoolset. Ga voor alle informatie en voor het plaatsen van uw bestelling naar www.schoolsupport.nl/rekensprint+basis

Inhoud 4 Bits & Bites

Grappige, nuttige of slimme snufjes

5 Sn@ppen!

Handige, educatieve apps gespot

6 Sterrenstof & Coding

Bezig zijn met taal, wiskunde en natuurkunde tegelijk

6

8 Tekenrobot GoTo

De kunst van het programmeren

10 Ranking de blogs

De leerkracht online

12 Lesidee voortgezet onderwijs

Met je neus in de boeken!

14 Meest mediawijze klas van Nederland

Komt uit Bunschoten

16 Q&A met Kirsten Lyklama

8

Over modern en toekomstgericht onderwijs

18 Makers Maken

Vijftig tools om vindingrijkheid aan te boren

20 How to… LessonUp

Geef lessen met video’s, sites, slides & quizzes

22 Adviseur ICT-onderwijs Bert Boshoven

‘Het onderwijs van straks geef je nu’

Gewoon leuk of een lesje mediawijsheid?

24 Musical.ly:

26 Op je plaats… klaar… af!

Herbeleef de Olympische zomerspelen

27 Dig-I-Dee

Inspiratie voor op het digibord

Colofon COS is een onafhankelijk vaktijdschrift voor eigentijds onderwijs en ict.

Het is een uitgave van EDG Media en verschijnt 10x per jaar.

COS twittert @cosonline

Uitgever: Erik Trimp Hoofdredactie/coördinatie Vanessa Pelle, vpelle@edg.nl Vormgeving Tom Venema Medewerkers Suzanne de Boer, Henk Botter, Mandy de Bruijn, Tefke van Dijk, Harry Dubois, Jannie Kroes, Erik Ouwerkerk, André Slegers, Malini Witlox Contact redactie cos@edg.nl

18 Redactiesecretariaat EDG Media Postbus 40266 3504 AB Utrecht www.computersopschool.nl Druk PreVision, Eindhoven Abonnementenadministratie EDG Media Postbus 40266 3504 AB Utrecht telefoon: (030) 241 70 20 fax: (030) 241 06 71 e-mail: cos@edg.nl

Advertentieverkoop Mark Hutzezon Telefoon: (030) 241 70 25 E-mail: mhutzezon@edg.nl Abonnementsprijs 2017 Nederland: € 46,50; België en Luxemburg: € 51,50; overig: € 80.

Een abonnement kan elke maand ingaan en heeft de duur van ­minimaal een jaar. Opzeggen kan per e-mail of per brief tot uiterlijk een maand voor het einde van de ­abonnementsperiode. Een proefof verzamelabonnement bestellen?

Bel (030) 241 70 20 of kijk op www.computersopschool.nl

Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Alle webadressen in dit nummer vindt u ook op: www.computersopschool.nl

Grappige, nuttige of slimme snufjes die op het bureau van COS belanden. Suggesties?

Mail cos@edg.nl Onder redactie van Harry Dubois

Beameren In onze aula met heel veel ramen worden regelmatig presentaties gehouden. Als de zon buiten lekker staat te schijnen, wordt het heel lastig om alles goed te kunnen zien op het scherm. Om tóch een beamer te kunnen gebruiken, heb je er één nodig met veel lichtopbrengst. Dit wordt uitgedrukt in lumen. Hoe meer lumen de beamer aankan, hoe beter, maar veelal ook een stuk duurder. Hardware.info heeft uitgebreid de Acer P6500 getest en is positief. Deze beamer heeft maar liefst 5000 lumen en is te koop voor 1500 euro.

Slimme gadgets Doodle 3D

1 Mini Power Pack

Een leuk Kickstartproject is Doodle3D; een programma waar je

Hoewel Kerst en Sinterklaas al een

simpel en snel mooie ontwerpen kunt maken voor je 3D-printer.

tijdje achter ons liggen, blijven leuke en

Het project is gestart door een aantal Nederlanders die vonden

slimme gadgets ook in 2017 fijn om te

dat er geen eenvoudige software bestond voor het maken van

krijgen of weg te geven. Deze Mini Power Pack

3D-voorwerpen. Je kunt op de tablet of op pc de app starten en

bijvoorbeeld: deze mobiele oplader voor je telefoon is

dan bestaande afbeeldingen importeren en deze bewerken. In de

handig voor onderweg. Volgens de leverancier kun je er snel

app kun je zelf ook tekenen en vervolgens sturen naar je

een compleet lege iPhone6 mee opladen. De afmetingen en de

3D-printer. Meer info? Zie doodle3d.com.

prijs zijn bescheiden: 95 x 23 x 23mm groot en ligt in de winkel voor rond de 13 euro.

2 Stevige USB-stick Onlangs kwam een docent bij mij in paniek, omdat zijn USB-stick het niet meer deed. Ik keek ernaar en zag direct dat zijn USB helemaal uit plastic bestond. En inderdaad, zijn bestanden waren niet meer te redden. Hoewel ik het mijn collega’s afraad om een stick te gebruiken (zeker als daar privacy­ gevoelige informatie op staat!), kan het wel eens handig zijn om snel wat bestanden te kopiëren. Kies dan voor een robuuster exemplaar, bijvoorbeeld deze van Kingston: 64 Gb en niet stuk te krijgen.

De stick is geschikt voor USB 3.0 en kost ongeveer 30 euro in de winkel.

SSD tegen een stootje

3 Licht zonder batterij

We werken steeds vaker mobiel en de laptop is dan een fijn apparaat.

Als je telefoon zonder power zit (en je hebt geen mobiele oplader

De opslag van de harde schijven (vaak SSD’s) is beperkt. Op zich is

bij je), dan is een lichtgevende sleutelhanger misschien je laatste

dat niet erg, want veel staat er tegenwoordig ‘in de cloud’. Wil je snel je foto’s backuppen of een paar films kijken, dan mis je toch de opslag. De firma Adata levert nu een SSD die bovendien tegen een stootje kan: hij is bestand tegen schokken én je kunt hem

redding. De sleutelhangers van Nite Glowring geven jaren licht zonder dat er een batterij nodig is. In de hanger is polycarbonaat verwerkt en dat zorgt ervoor dat deze zeker 10 jaar licht geeft. Zelfs op 30

gerust een uur in het water laten liggen. Er zijn SSD’s te krijgen

meter afstand is het licht nog goed te

van 256 of 512 Gb. Binnenkort komt er ook een 1 Tb-versie uit.

zien en hij is bestand tegen water tot op een diepte van 30 meter.

4

Het kost ongeveer 17 euro.

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

Sn@ppen!

Handige, educatieve apps gespot door @keiionderwijs

STAR WALK KIDS Deze app van Tinybop bevat een introductie in de fascinerende wereld van het heelal voor jonge kinderen met behulp van kleurrijke plaatjes, korte video’s, animaties en audioclips. Door het gebruik van deze app leer je basiskennis en grappige feitjes over de planeten en sterren. Je krijgt antwoord op vragen als: wat is de maan? Hoe heet is de zon? Wat is een zwart gat? De app is Engelstalig en het is dus goed om jonge kinderen wel te begeleiden in het gebruik ervan. Als je je tablet of telefoon richt op de lucht bij jouw school, ontvang je informatie over het heelal op dat moment bij jou. De app bevat geen advertenties en in-app aankopen. De app kost € 2,99 in de Appstore en € 0,59 in GooglePlay.

STEM Luisterlotto

Met deze Engelstalige bundel van STEM-apps heb je vier apps in handen waarmee diverse aspecten van het STEM-

Een belangrijke voorwaarde voor de taalontwikkeling

onderwijs (Science, Technology, Engineering en Mathematics)

is het kunnen horen van verschillen in geluiden en klanken.

spelenderwijs kunnen worden ontdekt en geoefend. Samen

Met deze app kunnen jonge kinderen dit oefenen. Het is

met de kinderen Kate en Roman kun je op reis naar eilanden,

eigenlijk een digitale versie van materiaal dat ook ‘echt’ lever-

die elk een ander onderwerp behandelen. Op je reis krijg je

baar is met kaartjes en geluidsfragmenten. Het is ook goed in

uitleg en hulp van een (Engelstalige) leraar. Er is een app waar

te zetten in combinatie met dit ontwikkelingsmateriaal. De

je veel leert over de eigenschappen van licht (city of lights),

opzet is eenvoudig. Leerlingen horen geluiden uit verschillende

een tweede

categorieën, kiezen het juiste plaatje en plaatsen dit in de

app gaat

passende categorie. Als je alle geluiden gehoord hebt, kun je

over geluid

kijken of je het goed hebt gedaan. Bij een foutje ontstaat er

en beweging

een tekening en krijg je een figuurtje te zien dat een dansje

(movement

voor je doet. Het is niet mogelijk om foutjes te herstellen. Er

and sound).

zijn vier categorieën: muziekinstrumenten, vervoersmiddelen,

Ook is er

boerderijdieren,

een app om

dierentuindieren.

dingen over

De app kost

temperatuur te leren (heat and cold) en een andere om met

€ 1,99 in de

mechanica aan de slag te gaan (mechanics). De app is gemaakt

Appstore, € 2,17

voor kinderen van 9 tot 11 jaar, maar zijn zeker ook in de

in GooglePlay en

eerste twee jaren van het voortgezet onderwijs in te zetten.

is geschikt voor

Het leent zich ter ondersteuning van instructies, maar ook

kinderen van

om leerlingen zelf te laten ontdekken. Het feit dat de apps

4-7 jaar.

Engelstalig zijn, kan een drempel zijn voor kinderen die deze taal niet beheersen, maar zeker voor bijvoorbeeld TTO-scholen is de app goed inzetbaar. Losse apps kosten € 1,99 in de Appstore. In een bundel van vier apps betaal je € 4,99.

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

5

Sterrenstof & Coding ‘De leerlingen zijn bezig met taal, wiskunde en natuurkunde tegelijk’ ‘Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus en Pluto.’ Twintig kinderen die in een cirkel op rode krukjes zitten, dreunen foutloos dit rijtje van voor naar achteren en van achteren naar voren op. De oudste leerling is nog maar tien jaar, maar over sterrenkunde weet ze alles al. De leerlingen komen van vier Brabantse scholen, die ieder vijf leerlingen hebben afgevaardigd: de Springplank en de Julianaschool uit Fijnaart, de Rietvest en Molenvliet uit Klundert en de Neerhof uit Zevenbergen.

Door Malini Witlox

We zijn in Oudenbosch bij de module Sterrenstof & Coding,

Leerkracht Hans Braakmann vertelt over de activiteiten in de

een speciale zesdelige cursus die het Sinelab in samenwerking

voorgaande weken. Hij toont een telescoop, een zonnewijzer,

met Brede School Moerdijk heeft ontwikkeld en uitgevoerd.

een broekzakplanetarium (planetarium op een oprolbare strook

De werkruimte is inspirerend: geen saai klaslokaal, maar een

papier van één meter), een infinity mirror en een zelfgebouwde

atelier vol met telescopen, oude meetapparatuur uit een

spectroscoop, waarbij de leerlingen met een oude cd en een

sterrenwacht en andere attributen. De opsomming van planeten

kartonnen doos het lichtspectrum kunnen bekijken. De leerlingen

is het einde van de les, de kinderen hebben vlak hiervoor met

hebben alle attributen zelf gemaakt: de zonnewijzer bijvoorbeeld

Scratch de genoemde planeten op schaal geprogrammeerd,

met een leeg cd-hoesje, een satéprikker en een papiertje met

gerelateerd aan de grootte en afstand van de zon.

de tijd erop. ‘De eerste lessen gingen over ons plekje onder de sterren, de afstand naar de zon en de Melkweg. We hebben

VERWONDERING

ook sterrenwacht Tivoli bezocht, die zich hier om de hoek

Volgens de methode van het STEAM-onderwijs (verbinding

bevindt. Pas als je iets leuk vindt, kun je kennis vergaren. De

tussen Science, Technology, Engineering, Arts en Math) leren

bedoeling is dat kinderen in de praktijk bezig zijn met taal,

de kinderen door zoveel mogelijk zelf te ontdekken en te

wiskunde en natuurkunde en niet met die vakken afzonderlijk.

onderzoeken. Ze leren zes weken over afstanden, getallen,

Op deze manier spreekt bijvoorbeeld de relativiteitstheorie van

planeten, sterren, zwarte gaten, tijd, ruimte en vallende sterren.

Einstein meer tot de verbeelding. We willen de verwondering prikkelen, daarom zitten we bijvoorbeeld ook in deze werkruimte en niet in een normaal klaslokaal.’

IJVERIGE LEERLINGEN Iedereen werkt en programmeert in zijn eigen tempo en dat betekent dat de ene leerling iets verder is met de te maken animatie in Scratch dan de ander. De grootte op schaal is al voor ze uitgerekend en wordt weergegeven op een groot scherm. De basis van het script in Scratch begint met het aanmaken van tien ronde gele sprites, die de zon voor moeten stellen, en tien zwarte sprites, die de planeten vertegenwoordigen.

Ieder script krijgt een eigen naam, vernoemd naar een planeet.

Om het planetarium beter te kunnen zien, is alles vijf keer vergroot, iets wat de leerlingen zelf hebben moeten uitrekenen.

Alle berekende waardes zijn in Scratch ingevuld, evenals de wachttijd tot het volgende onderdeel van de animatie start.

6

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

vastberaden terwijl hij wat op zijn rekenmachine uitrekent.

Wat hem van de lessen het meest is bijgebleven, is de leerstof over de snelheid van de kometen, die in de buurt van de zon honderden kilometers per uur bereiken. Imad (10) is vooral verbaasd over de omvang van de sterren. ‘Ik wist niet dat er rode reuzen bestaan en hoe groot die zijn. Een soort überreus!’

Rietvest-leerling Vince wist al veel van sterrenkunde, bijvoorbeeld dat Neptunus en Pluto bestaan, maar hij heeft de afgelopen weken veel bijgeleerd. Geen van allen heeft de opdracht in Scratch afgekregen, maar dat komt mogelijk later nog. Jari (9): ‘Ik ben al heel ver. Misschien maak ik het nog een keer af. Ik heb in ieder geval wel geleerd wat het verschil tussen een komeet en asteroïde is en dat de dinosaurussen door een meteoriet zijn gestorven.’

Een leerling klikt wat blokjes aan. Wanneer het vlaggetje wordt

‘BETERE MANIER VAN LEREN’

weergegeven, staan alle effecten uit. ‘Start geluid Dawn of

Leerkracht Evers: ‘De lessen vinden onder schooltijd plaats.

Disco, ga naar x-0 en y-0, maak grootte 500%, wacht twee

De meeste scholen sturen leerlingen die de reguliere lesstof

seconden en zend signaal planets uit’, voert hij in om de

best een dagdeel kunnen missen. Dat begrijpen we, maar

animatie te laten bewegen. Een andere leerling is bezig met de

eigenlijk vinden we dat alle leerlingen op deze manier les

sprites. ‘Draai 15 graden heen, draai 15 graden terug, richt

moeten krijgen.’ Zowel Evers als Braakmann komen uit het

naar 90 graden’, staat er in blokjes op haar scherm terwijl ze

reguliere onderwijs, waar ze in 2014 vertrokken omdat de

haar leraar raadpleegt over de volgende stap. Overal gaan

ontwikkelingen naar hun zin te veel stil stonden. Braakmann:

vingers omhoog terwijl de kinderen naar hun beeldscherm

‘Belangrijk is dat de kinderen creatief aan het werk zijn en

staren. Leerkracht Christel Evers heeft haar handen vol om de

oplossingsgericht denken. Daar steken ze veel meer van op

ijverige leerlingen te helpen. De diameter van de zon? Die weet

dan wanneer ze al die vakken los krijgen of alleen de theorie.

Sander (8) zo op te noemen. ‘1,4 miljoen kilometer’, zegt hij

Wat ons betreft is dit een veel betere manier van leren.’ <<

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

7

GoTo

en de kunst van het programmeren Door de toenemende technologie wordt steeds meer mensenwerk gedaan door machines.

Maar die machines moet je dan wel kunnen programmeren om ze te laten doen wat jij graag wilt. Dat leren programmeren wordt met de tekenrobot GoTo nu wel heel leuk. ‘En je houdt er nog een mooi kunstwerk aan over ook!’

Tekst Suzanne de Boer Alles wat om ons heen technisch is, wordt geprogrammeerd.

kunnen beginnen. Maar zijn een tekening en schilderij ook door

Het is prettig als je iets weet van de achterliggende technologie

een robot te maken? Wél als je hem de juiste opdracht geeft.

die maakt hoe iets werkt. En doordat er meer en meer technische

En omdat er binnen de Creatieve Code nog een middel ontbrak

producten en toepassingen komen, wordt die kennis essentieel.

voor de overgang van visueel naar eigenlijk programmeren,

Bovendien zullen er binnen de technologische sector steeds

hebben we met tekenen en schilderen in ons achterhoofd de

meer banen komen. Meer dan voldoende redenen dus om

GoTo ontwikkeld, een robot die de artistieke ideeën van leerlingen

programmeren al op de basisschool aan te bieden. Maar hoe

op papier zet.’

doe je dat, want goed leren programmeren is helemaal niet zo

8

eenvoudig. En als iets lastig wordt, vinden veel leerlingen het

ABSTRACT KUNSTWERK

al snel niet meer zo leuk. In het kader van de Creatieve Code,

De GoTo is een handzaam doosje van 20 bij 20 centimeter met

een leerlijn creatief programmeren, heeft Mitchell Jacobs van

een arm waar een pen, potlood, stift of kwast in bevestigd

Studio Tast met een klein team van collega’s en medewerkers

wordt. Je zet hem op een stuk papier en verbindt hem via een

van Mu Artspace in Eindhoven een tekenrobot ontwikkeld, de

kabeltje of Bluetooth met een laptop of pc. Mitchell: ‘De GoTo

GoTo. ‘Er komen steeds meer vragen vanuit de maatschappij

kun je programmeren met de bouwstenen van Snap, een

waar een technologisch antwoord op verwacht wordt. En die

toepassing van het programma Scratch. Ook kun je op deze

technologie moet steeds menselijker overkomen,’ vertelt

tekenrobot vele andere programmeertalen uit je eigen laptop of

Mitchell. ‘Je moet je voortdurend afvragen voor wie je het

pc loslaten. Het is aan de leerlingen om te bedenken wat ze de

maakt, en breder denken dan alleen systematisch bezig zijn.

GoTo willen laten tekenen, schrijven of schilderen en dat in

Het is dus zaak niet alleen de technische kennis op leerlingen

programmeertaal aan hem duidelijk te maken. Omdat de robot

over te dragen maar ook hun creativiteit de ruimte te geven,

direct begint te tekenen, zien ze snel of hij precies doet wat de

zodat ze tot mooie, waardevolle oplossingen komen. Tekenen

bedoeling was, of dat er misschien ergens in de vertaling van

en schilderen zijn creatieve bezigheden, daar zouden ze mee

het schrijf- of tekenidee naar de bouwstenen een foutje is

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

GOTO IN DE KLAS? De GoTo is onderdeel van de Creatieve Code, een leerlijn creatief programmeren voor het primair en voortgezet onderwijs. Met hun docent leren kinderen de basisbeginselen van het programmeren. De leerlijn heeft een basis van vier levels, elk met een eigen thema en een eigen kunstwerk als eindresultaat. Zo ervaren leerlingen dat programmeren een middel is om zelf iets te creëren. In de klas is de GoTo eenvoudig te gebruiken. Kinderen kunnen de tekenrobot aansluiten op een computer of laptop en met hun favoriete programmeertaal, zoals Scratch of Arduino, individueel of in groepjes aan de slag. Daarnaast worden er momenteel lessen en activiteiten ontwikkeld om de leerkracht te ­ondersteunen met lesvoorbereidingen. De GoTo én het lesmateriaal zijn vanaf begin 2017 beschikbaar. GoTo kost 179 euro. Wil je GoTo aanschaffen of meer informatie? Kijk dan op studiotast.com/goto

gemaakt. Door simpelweg te doen en zichzelf te corrigeren

kunstwerk natuurlijk aan de muur in het klaslokaal of mee naar

wanneer het resultaat anders blijkt te zijn dan het idee was,

huis, als cadeautje voor de ouders.’ De speelse manier waarop

maken leerlingen zich de kennis snel eigen.’ Daar komt bij dat

de GoTo leerlingen leert programmeren, maakt de tekenrobot

leren met de GoTo ontzettend leuk is. Mitchell: ‘Het is gaaf om

populair. Al is hij nog niet op de markt. Mitchell: ‘Op onderwijs-

te zien dat de robot reageert op wat jij hebt geprogrammeerd.

en innovatiebeurzen laten we de GoTo zien en merken we hoe

Hij trekt een lijn, schrijft een letter, begint te schilderen. Dat is

leuk mensen hem vinden. Voor het nieuwe schooljaar 2017-

fascinerend en stimuleert leerlingen om door te gaan. Zo

2018 hebben we er zeker een aantal beschikbaar om mee

worden ze vanzelf enthousiast voor programmeren. Je kunt de

naar verschillende scholen te gaan. Maar eigenlijk is de

GoTo ook aansluiten op je lievelingsliedje, dan creëert hij een

GoTo geschikt voor iedereen van 6 tot 99 jaar die wil leren

‘hartslag’-tekening. En na afloop mag zo’n interactief abstract

programmeren – en nog een paar lege muren heeft.’ <<

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

9

Ranking de blogs

Online kennis delen, waarom doen ­leraren dat? En waar vind je hun blogs?

Op internet wemelt het van blogs van mediawijze juffen en meesters. Op websites delen ze hun lesmateriaal met anderen of schrijven over hun ervaringen in de klas. Waarom doen ze dat? Hoeveel tijd zijn ze ermee kwijt? En hoe goed zijn de blogs? Xaviera Ringeling is content­strateeg en -adviseur. Ze woont in hartje Utrecht, runt als hoofdredacteur ­verschillende online magazines en adviseert bedrijven over hoe ze content het meest effectief in kunnen zetten. Met haar ‘ranken’ we de blogs!

Tekst Tefke van Dijk

INGER VAN DE WATER, LEERKRACHT GROEP 7/8, JUFINGER.NL

positief te blijven en te ­laten zien hoe ik geniet van mijn vak.

‘In 2011 ben ik begonnen met het online delen van ­materiaal.

ik drie weken niets. Volgend jaar wil ik consequenter zijn in

Ik wilde het materiaal dat ik had gemaakt niet voor mezelf

het plaatsen van berichten maar het blijft wel echt een hobby.

houden. We hoeven niet allemaal het wiel uit te vinden in het

Dat wil ik zo houden. Leuke reacties maken het leuker om te

onderwijs. Ik vind het fijn om dingen te delen met anderen.

doen. Het is fijn om van andere leerkrachten te horen dat ze

Goede lesideeën, mooie ervaringen, interessante bijeenkomsten.

een bericht interessant ­vonden of dat ze door mijn recensie

Ik schrijf over boeken die ik lees, zowel kinderboeken als

een boek gaan lezen. Dat motiveert me om door te gaan en

­onderwijsliteratuur, over onderwijsgerelateerde bijeen­komsten

­regelmatig iets te plaatsen.’

Sommige weken werk ik tien uur aan mijn site en soms plaats

en over mooie momenten in de klas. Vooral dingen waarvan ik denk dat andere leerkrachten er iets aan hebben. Ik probeer

Xaviera Ringeling: ‘Wat een heerlijk lettertype en nette tussenkopjes in de tekst. De afzender is duidelijk, ­contact leggen gaat gemakkelijk. Je kunt bovendien op allerlei ­manieren door de site fietsen (categorieën, meest populair, enz.). Keurig!’

MARGOT LOEF, LEERKRACHT GROEP 3, JUFFROUWMARGOT.BLOGSPOT.NL ‘Sinds een paar jaar ben ik een enthousiaste twitteraar en op Twitter volgde ik leerkrachten die mij hebben geïnspireerd tot het maken van een eigen blog. Ik ben met mijn site begonnen in 2014. Het is zinvol en leerzaam om onderwijsgerelateerde zaken met elkaar te delen en via een blog kan ik een groter

10

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

krijg ik vaak leuke reacties van mensen. Het maken van zo’n poster duurt wel even, al is het ook wel afhankelijk van wat voor soort poster het is. De posters op de site zetten, is vrij weinig werk. Voor mijn taakkaarten was ik vaak heel lang bezig.

Die heb ik inmiddels offline gehaald en dat gaat ook gebeuren met mijn site meestertim.nl. Ik haal er niet genoeg voldoening uit en het weegt dan ook niet op tegen de kosten.’

Xaviera: ‘Een old skool blog dat veel interessants lijkt te bieden en maakt dat ik wil rondklikken. Tussenkoppen kunnen de leesbaarheid wel verbeteren. Ik kan niet zo gauw vinden wie meester Tim is en hoe ik contact leg. Als lezer wil ik de publiek bereiken. Ik blog vooral over de inrichting van mijn

afzender leren kennen.’

groep, ­lesideeën en klassenmanagement. Als ik iets nieuws ontdek, wil ik dit graag delen. Op dit moment ben ik bezig met een master tot gedragsspecialist en ook hier wil ik over gaan bloggen. Omdat ik nu erg druk ben met de studie, werk ik

MAIKE DOUGLAS-WESTLAND, LEERKRACHT GROEP 1/2, JUFMAIKE.NL

vooral in de vakanties aan mijn blog. Dan schrijf ik gelijk een aantal artikelen achter elkaar. Naast leuke reacties via Twitter krijg ik wekelijks mail van leerkrachten die mijn blog bezoeken.

Ook komt mijn blog ter sprake in onderwijsgroepen op Facebook. Ik vind het fijn dat ik anderen kan inspireren en helpen, dat de ideeën niet alleen in mijn eigen hoofd blijven zitten.’

Xaviera: ‘De site is netjes, simpel en overzichtelijk. Maar de rode letters zorgen ervoor dat het lijkt alsof alles een noodgeval is. De teksten kunnen wat meer tussenkopjes en kortere alinea’s gebruiken. Verder: keurig.’

TIM GEERS, LEERKRACHT GROEP 7, MEESTERTIM.NL

‘Ik ben in 2011 met de website gestart, maar in 2012 ben ik

‘Wanneer ik ben begonnen met mijn website weet ik niet meer

er echt serieus mee aan de slag gegaan. Bijna het jubileum

precies. Een jaar of drie geleden, geloof ik. Ik ben ermee

van vijf jaar dus! Met de site wilde ik een plek creëren waar ik

begonnen, omdat ik posters maakte die ik in eerste instantie

mijn ideeën kwijt kan. Met het schrijven kan ik mijn ei kwijt.

alleen op Twitter deelde. Diverse twitteraars zeiden toen dat

Mijn creativiteit krijgt een plekje online en ik kan mijn ideeën

het handig zou zijn als ik ze op een site zou zetten. Dat heb

delen met ­anderen. Ik haal er ontzettend veel energie uit,

ik toen gedaan. Ik blog niet, ik post alleen mijn werk. Al dan

omdat ik het zo leuk vind om te doen. Inmiddels heb ik een

niet vertaald en nagemaakt. En dat kan van alles zijn… ook

team van gastbloggers en bloggen we samen over ­allerlei

verzoekjes van mijn volgers. Als ik een nieuwe poster maak,

onderwerpen. Tips voor in de groep, tips voor thuis, lesmateriaal, verhalen over gedragsverandering en onze praktijk. Ik schrijf zelf humor- en opinieblogs over het onderwijs. Het is wel een baan geworden naast mijn baan als leerkracht. Ik denk dat ik zo’n twintig uur per week aan de site werk, daar horen de sociale media ook bij. Leuke reacties krijg ik vooral op mijn Facebookpagina. Mensen laten weten dat ze blij zijn met de tips die we delen en ze reageren op de humoristische en actuele stukken.’

Xaviera: ‘Deze site ziet er profi uit, vooral door de ­gebruikte (betaalde) template. Het oogt meer als een magazine maar die ambitie is er ook, gezien het grote aantal gastbloggers. En de tussenkopjes zijn helemaal goed!’

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

11

LESIDEE VOOR HET VOORTGEZET ONDERWIJS

Met je neus in de boeken!

Welke boeken en verhalen kun je je nog herinneren van het voorlezen door je vader of ­moeder? Waren het sprookjes, de boeken van Nijntje, Jip en Janneke of Harry Potter?

Elk jaar zijn eind januari de Nationale Voorleesdagen, dit jaar van 25 januari tot en met 4 februari. Een goede reden om (voor)lezen nog eens onder de aandacht te brengen, want wat is dat toch belangrijk voor de woordenschat!

Door Henk Botter

Op nationalevoorleesdagen.nl zie je wat het prentenboek

laatste groep zijn diverse websites met boeken beschikbaar:

van het jaar 2017 is. De Kleine Walvis is niet echt een

young-adults.nl, youngadultbooks.nl en bijvoorbeeld

boek voor pubers, maar de vriendschap tussen een jongen

hebban.nl/young-adult-boeken-populair.

en een walvis wordt zo mooi verteld en in beeld gebracht dat het een ideaal boek is om uit voor te lezen. Als je

GESPROKEN BOEKEN

googelt, vind je meer informatie over dit boek, bijvoorbeeld op

Een andere site met tips voor goede (voorlees)boeken is leesmij.nu:

leesfeest.nl/boek/de-kleine-walvis waar je ook het bijzondere

‘de hangplek voor boeken’. De site lijkt wat verouderd, maar als

gedichtje dat op de eerste pagina in het boek staat, kunt

je slim zoekt, kun je zelfs filmpjes bij de boeken bekijken. Een

vinden. Op de site van de Nationale Voorleesdagen vind je een

modernere site is die van de Jonge Jury (jongejury.nl). Zij maken

overzicht van alle activiteiten zoals het Voorleesontbijt. Je kunt

leestips bekend en delen prijzen uit. Onder Lezen vind je een

zien dat bekende en minder bekende Nederlanders gaan

lange lijst met boeken die zij aanraden. Onderaan die lijst wordt

voorlezen. Ook leuk zijn de voorleestips.

de site superboek.nl aangeraden, dat is een dienst van Passend Lezen. Zij bieden gesproken boeken aan voor als je dyslectisch

VOORLEESWEDSTRIJDEN

bent of moeite hebt met lezen. Je moet je wel registreren, maar

Voor brugklassers zijn er elk jaar voorleeswedstrijden:

dan kun je op verschillende niveaus gesproken boeken down-

read2mevoorleeswedstrijd.nl. Daar kun je lezen dat in 2016 in

loaden. Op de site van de Jonge Jury vind je onder het kopje

totaal 1.157 brugklassen het tegen elkaar hebben opgenomen

Educatie informatie over hoe je als klas gratis lesmateriaal kunt

tijdens lokale, regionale en provinciale voorrondes. De elf

krijgen en wanneer de dag van de Jonge Jury is (7 juni 2017). Op

provinciale voorleeskampioenen die overbleven, gingen op

youtu.be/euWq6S02htY kun je zien hoe het er op zo’n dag aan

26 mei 2016 de strijd aan in de landelijke finale Read2Me

toe gaat. Je moet er wel even voor gaan zitten: het filmpje duurt

in de schouwburg van Amstelveen. De jury koos Sander

52 minuten! De meest logische plekken om boeken te vinden,

Bosma tot Brugklas Voorleeskampioen Read2Me 2016. Op

zijn bibliotheken. Voor jongeren tot en met 17 jaar is een jeugd-

youtu.be/o2Sb1HyCrOs kun je zien hoe het eraan toeging. De

abonnement gratis. Op bibliotheek.nl kun je meer informatie

deelnemers moeten natuurlijk goed kunnen voorlezen, maar ze

over zo’n lidmaatschap vinden. Meestal is het zo dat je maxi-

moeten ook een goed boek uitkiezen. Op read2mevoorlees

maal tien boeken tegelijk mag lenen en dat je die voor vier

wedstrijd.nl/leeslijst wordt een aantal tips en sites genoemd.

weken in huis mag hebben. Het lidmaatschap is nodig om

Een handige site is boekenzoeker.org: je vindt daar boeken die

boeken en andere materialen te kunnen lenen, maar op vertoon

zijn verdeeld in vier categorieën, 0-8 jaar, 8-12 jaar, 12-15 jaar

van je biebpas kun je ook vaak korting krijgen in de bioscoop en

en 15-18 jaar. Kijk bij 12-15 jaar eens bij de Top 10. Je vindt

bij bepaalde attracties als Archeon of Corpus in Leiden. Een tip:

daar bekende boeken als De hongerspelen, Harry Potter en

kijk eens goed op de site van de bieb in jouw omgeving!

de Steen der Wijzen en Kruistocht in Spijkerbroek. De laatste

12

jaren verschijnen er steeds meer boeken voor de doelgroep

E-BOOKS EN E-READERS

12 tot 18 jaar. Je kunt daarbij denken aan jeugdliteratuur

Volgens Wikipedia is een e-boek (of e-book) een verzamelnaam

(jeugdliteratuur.org) en aan boeken voor young adults. Voor die

voor digitale documenten, die weergegeven kunnen worden op

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

een e-reader evenals op beeldschermen van computers en

te lezen. Op ereaders.nl vind je hoe je gratis e-books kunt

smartphones. Op bibliotheek.nl kun je zoeken naar e-books.

vinden en wat de beste verkochte e-readers zijn. Je kunt

Het is handig om eerst een account aan te maken, daarna kun

e-boeken op je tablet of smartphone lezen, maar je hebt

je zoeken op een titel of een auteur. Van elk gevonden boek

vast wel eens gemerkt dat dat in de felle zon op een zonnig strand niet altijd meevalt. Een ­e -reader werkt anders

wordt een afbeelding getoond en kun je een korte

en je kunt als je een reader met een ingebouwd

beschrijving van de inhoud lezen. Als je het boek wilt lenen, kies je het juiste formaat (app of voor op e-reader) en kun je het downloaden en even­tueel kopiëren naar je e-reader. Je kunt er ook voor kiezen om het e-book te openen in de app ‘de Bibliotheek’ op je tablet of smartphone. Je krijgt meestal twintig dagen de tijd om het boek

Download dit lesidee ook via

Lesidee

lampje hebt, zelfs in bed lezen met je ­bedlampje uit. De bekendste leverancier

Ga naar de site van de van e-readers is Kobo (kobo.com). Zij Nationale Voorleesdagen bieden diverse e-readers aan, maar (nationalevoorleesdagen.nl), laat de ook e-boeken en bijbehorende leerlingen de voorleestips nog een keer software en apps. Ook bieden zij goed doornemen en hen een voorlees­ gratis, Engelstalige e-boeken aan verhaal uitzoeken. Ze kunnen het verhaal op hun site. << (of deel ervan) als huiswerk voorlezen en opnemen. Herinner ze aan het belang van intonatie en uitspraak.

Perfect voor een leuke taalof leesoefening!

www.computersopschool.nl. Dan zijn de linkjes direct klikbaar. Op de site vind je nog veel meer lessuggesties

voor het vo en het po, nieuwe apps, evaluaties van lesmethodes, digibordsuggesties en handleidingen om te werken met tal van onderwijstoepassingen.

Cees Bos, leerkracht van de winnende klas van de MediaMasters Game 2016:

‘Zelfs ik ben anders naar de wereld gaan kijken’ ‘Een luid gejuich barstte los nadat we hoorden dat we de MediaMasters Game hadden gewonnen en de ‘Meest mediawijze klas van Nederland’ waren geworden’, zegt Cees Bos, leerkracht van groep 7 van de Dr. H. Bavinckschool uit Bunschoten, winnaar van de MediaMasters Game 2016 tijdens de afgelopen Week van de Mediawijsheid in november.

‘De kinderen stonden te springen en te schreeuwen van opwinding, en ook ik kon het amper geloven.’ Met 6.000 ingeschreven klassen is het dan ook een prestatie van formaat.

Hoe zijn jullie met MediaMasters in aanraking gekomen?

‘Twee jaar terug kregen we een duidelijk signaal uit een ouder­

WAT IS DE MEDIAMASTERS GAME?

enquête, dat ouders meer aandacht wilden voor mediawijsheid

De MediaMasters Game is een online game die zowel in

in de lessen. Dat vonden we wel verrassend; we besteedden

de klas als thuis wordt gespeeld tijdens de Week van de

doorlopend aandacht aan mediawijsheidthema’s en we gaven

Mediawijsheid en is het grootste mediawijsheidproject van

bijvoorbeeld al Kanjertrainingen, waar veel aandacht uitgaat

Nederland voor groep 7 en 8. Deelname is gratis. Meer

naar de sociale omgang en sociale vaardigheden, ook online.

informatie vind je op mediamasters.nl. MediaMasters en

Uiteindelijk stelde onze schooldirecteur de MediaMasters

de Week van de Mediawijsheid zijn beide initiatieven van

Game voor. Eerlijk gezegd waren mijn collega en ik eerst vrij

Mediawijzer.net.

sceptisch. De gedachte dat er weer iets bij kwam, overheerste en hoe belangrijk ik omgang met media ook vind, een lesweek heeft maar een beperkt aantal uren.’

te merken dat er weinig voorbereidingstijd nodig was om de Game goed te spelen. Speldagen kunnen ook sneller gespeeld

Wat was jullie ervaring toen jullie toch met de MediaMasters

worden dan het geschatte uur dat op de website staat.

Game begonnen?

Voor het klassikale gedeelte, waarin we de film keken en

‘Ik was vrijwel direct om! Het spel ziet er gelikt uit, de kinderen

MediaMissies met elkaar behandelden, was ik meestal

leren nieuwe dingen en worden zich bewuster van de online

tussen de 30 en 40 minuten kwijt.’

wereld, en ze hebben echt het idee dat ze de hoofdpersonen uit de verhaallijn kunnen helpen. Als leerkracht was het fijn om

Kun je dit jaar met vorig jaar vergelijken?

‘Het project startte dit jaar met de MediaMasters University, een online college van NOS-journalisten die ook vloggen.

MEDIAMASTERS IN CIJFERS

Dit was zowel leerzaam als spannend, omdat er een tip

• Dit jaar schreven 150.000 leerlingen zich in voor

voor het finalespel in werd gegeven. Volgend jaar zou het íets

MediaMasters

korter mogen, maar het kijkje achter de schermen van de

• De leerlingen zijn verdeeld over ruim 6.100 klassen

journalistiek was erg leuk. Het grappige is dat ik na de

• Die weer verdeeld waren over bijna 3.000 scholen,

MediaMasters Game ook anders naar de wereld om me heen

zo’n 35% van het totale aantal • In totaal zijn de 115 verschillende MediaMissies ruim 2 miljoen keer gespeeld

ben gaan kijken. Zo was ik me niet bewust van de filterbubbel waarin we allemaal leven en weten we als klas nu een stuk beter hoe we de betrouwbaarheid van een website en andere bronnen kunnen beoordelen.’

14

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

Ouders wilden dat er meer aandacht aan mediawijsheid zou

kinderen weten wat ze met media kunnen en hoe ze zich moeten

worden besteed, hoe reageren zij nu?

gedragen. Maar ook de invloed van de buitenwereld op hen,

‘We hebben ze uiteraard geïnformeerd en betrokken bij de

zoals vloggers, is niet te onderschatten. Kinderen nemen soms

Game, bijvoorbeeld met een nieuwsbrief en een stuk op de

klakkeloos over wat ze tegenkomen en horen op YouTube. Toch

Facebookpagina van onze school. Een mooie reactie was een

speelt ook hier het onderwerp tijd een belangrijke rol. Veel

ouder die aangaf dat haar kind ‘al de hele dag bezig is met de

leerkrachten zullen herkennen dat het lesprogramma vol zit, het

Media Quiz voor thuis ’. Ook de Ouder & Kind Quiz, waarin ouders

is daarom belangrijk dat er een schoolbreed beleid wordt opgezet

met hun kinderen in gesprek gaan over elkaars mediagedrag,

en dat leraren de beschikking krijgen over goed lesmateriaal. De

werd gespeeld. Ik kon merken dat het project nog meer is gaan

drempel om mediawijsheid in de lessen te verwerken, wordt op

leven in het tweede jaar dat we de game zijn gaan spelen. Op

die manier verder verlaagd. Tot die tijd zullen wij in ieder geval

de eerste vrijdag gingen de kinderen al stuiterend naar huis.

mee blijven doen met de MediaMasters Game.’ <<

Na de winst is iedereen nu natuurlijk helemaal enthousiast, het hele dorp weet inmiddels dat we de MediaMasters Game de lokale krant vullen met daarin mediawijsheidtips voor lezers

MEDIAMASTERS CLUB: EEN JAAR LANG MEDIAWIJSHEID IN DE KLAS

omdat ze nu echte mediawijsheidexperts zijn.’

Leerkrachten kunnen in de klas een vervolg geven aan

hebben gewonnen. De klas mocht zelfs een aantal pagina’s in

de MediaMasters Game door lid te worden van de Er gaan stemmen op om mediawijsheid een vast onderdeel

MediaMasters Club. Een klas die lid is van de

van het lesprogramma te maken. Ben jij het daar mee eens?

MediaMasters Club heeft het hele schooljaar gratis

‘Het is een belangrijk onderwerp, waar zeker meer aandacht

­toegang tot extra opdrachten en MediaMissies over

voor moet zijn. In de wereld van nu komen kinderen dagelijks in

actuele mediawijsheid thema’s. Kijk voor meer informatie

aanraking met allerlei soorten media, ook het groepsgebeuren

op mediamasters.nl/club.

speelt zich soms al online af via WhatsApp. Het is belangrijk dat

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

15

Q&A BlendIT coach Kirsten Lyklama:

‘De docent van de 21ste eeuw staat open voor nieuwe didactische en technologische ontwikkelingen’ Kirsten Lyklama is opgeleid tot theaterdocent, werkte in de kunsteducatie en ging daarna aan de slag als communicatietrainer en projectleider onderwijsinnovaties binnen het mbo. Nu is zij BlendIT coach en ondersteunt zij onderwijsontwikkelaars en docenten om hun onderwijs blended in te richten. Blended leren is een ’mix’ van leren met en zonder technologie. ‘We leven in een complexe wereld met grote vraagstukken en een ongekende mogelijkheid aan digitale middelen.

Het is super om met mijn collega’s modern en toekomstgericht onderwijs te maken.’

Door Mandy de Bruijn

Wat is een BlendIT coach?

Je geeft ook workshops over leren in de

deze vaardigheden kan integreren en

‘Een BlendIT coach ondersteunt

21ste eeuw. Waarom is dat nodig?

inzetten in je lessen en uit het samen in

onderwijs­ontwikkelaars en docenten om

‘We leven al een tijd in de 21ste eeuw.

een team ontwerpen van nieuwe lessen.

na te denken over hun onderwijs en kijkt

Toch lijkt het (mbo) onderwijs nog niet

Binnen ROC MN hebben we een cursus

samen met hen hoe technologie het

alle 21ste eeuwse vaardigheden aan te

ontwikkeld die docenten op afstand

onderwijs kan ondersteunen. Vervolgens

bieden die nodig zijn. Door het doen van

kunnen volgen. Ook behoort een blended

gaan we dit concreet vorm geven.

een workshop kun je zien of je als

workshop ‘leren in de 21ste eeuw’ tot de

Daarvoor geef ik onder meer trainingen

onderwijsprofessional meegaat met de

mogelijkheden voor onze docenten

in de mogelijkheden van de elektroni-

tijd. Zo kan een workshop bestaan uit

waarbij een groepje docenten zowel

sche leeromgeving Blackboard en in

een scan om te kijken in hoeverre in het

online (thuis of op hun werkplek) als

andere ICT-tools die het onderwijs

curriculum de 21ste eeuwse vaardigheden

face to face (in een groepje op een

uitdagend kunnen maken.’

worden aangeboden, uit praktijk­

locatie) les krijgen.’

voorbeelden en werkvormen over hoe je

16

Hoe kan men het onderwijs volledig

In de toekomst worden andere

blended inrichten?

­competenties van werknemers

‘Door per opleiding te bepalen wat de

verwacht. Hoe zorg je er als docent

juiste blend is voor de betreffende

voor dat leerlingen deze competenties

studierichting. Het gaat erom dat de

ontwikkelen?

leerling/student een krachtige leer­

‘Door in de gehele opleiding, in verschil-

omgeving ervaart die hem helpt in zijn

lende projecten, vakken en ook op de

ontwikkeling. Welke onderdelen van het

werkplek aandacht te besteden aan

curriculum vinden klassikaal, op afstand

digitale vaardigheden, denkvaardigheden

of (eventueel) op de werk/stageplek

en intra- en interpersoonlijke vaardigheden.

plaats? En welke ICT-middelen zet je

Interpersoonlijke vaardigheden zoals

daarvoor op welk moment in?’

samenwerken krijgen al veel aandacht in

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

het curriculum, maar andere vaardigheden

sluiten bij de wensen en hobbels die

elkaar kunnen delen, zijn we al een heel

zoals kritisch denken, probleemoplossend

docenten ervaren en hen te ondersteunen

eind in de goede richting.’

vermogen en digitale vaardigheden

en uit te dagen zich te ontwikkelen.

komen minder expliciet aan de orde.’

Hoe betrek je studenten bij de les?

Het management en ook de onderwijs-

Hoe ziet volgens u de klas van de

ontwikkelaars spelen in dit proces een

toekomst eruit?

sturende en faciliterende rol.’

‘Opleiden zal altijd een face to face component houden. Wel denk ik dat het

‘Door activerende en digitale didactiek in te zetten. Dit kan in de voorbereiding

Hoe ziet de ideale docent van de

steeds meer naar persoonlijke leerroutes

door bijvoorbeeld een instructiefilm of

21ste eeuw eruit?

toe gaat. Ik denk dat studenten daar

een voorkennisquiz te sturen naar de

‘Deze docent staat open voor nieuwe

behoefte aan hebben: een op maat

leerling/student. Biedt in de klas meer-

didactische en technologische ontwik-

programma. De rol van de docent

dere leerniveaus aan zodat iedereen met

kelingen. Hij heeft goed contact met zijn

­verandert daarmee. Hij zal meer moeten

zijn leervoorkeur, tempo en niveau kan

studenten. Hij heeft inzicht in het gehele

monitoren waar een student zit in zijn

aanhaken. En in de verwerking kun je

curriculum en zijn eigen aandeel hierin.

leerproces en meer coachend te werk

uitdagende levensechte opdrachten

En hij kan goed reflecteren op dat eigen

moeten gaan. Als we nog verder in de

geven. Daag studenten uit en neem hen

aandeel. Ik geloof heel erg dat als de

toekomst kijken, is de vraag of er nog

serieus.’

docent zich wil ontwikkelen en nieuws-

wel een klaslokaal is of dat het leren

gierig is naar hoe het nog beter kan, er

meer en meer in virtuele klaslokalen zal

Maar niet iedere docent is ICT-

een constante voedingsbodem ligt voor

gaan plaatsvinden.’

bekwaam. Hoe pak je dat aan?

toekomstgericht onderwijs.’

Heeft u nog dromen voor de toekomst

‘Als docenten in de klas merken dat hun leerlingen of studenten verder zijn,

Hoe motiveer je dat docenten zelf

omtrent studenten en technologie?

worden zij zich bewust dat ze hun kennis

met creatieve ideeën en uitwerkingen

‘Met ons project en met mijn collega

en kunde op het ICT-vlak zullen moeten

komen om hun lespraktijk te verbeteren?

BlendIT coaches wil ik nog veel meer

bijspijkeren. Ook is het goed dat er jonge

‘Door als manager, coach, collega met

aansluiten bij de leerbehoefte en de

docenten worden aangenomen die ICT-

hen in gesprek te gaan. Door een klimaat

leefwereld van studenten. Technologie is

vaardig zijn. Zo kunnen docenten binnen

te creëren waarin docenten elkaar

bij uitstek een middel om studenten te

teams van elkaar leren. Onze organisatie

sterker maken door mooie en interes-

kunnen monitoren, bereiken, inspireren

vraagt van docenten dat ze ICT-vaardig

sante voorbeelden uit te wisselen en

en activeren. Laten we de middelen die

zijn. Je moet als docent kunnen werken

daarmee elkaar te informeren, inspireren

we tot ons beschikking hebben zo goed

in en lesgeven vanuit Blackboard. Ook

en ondersteunen. Ik kom om me heen

mogelijk inzetten om dat leren en ontwik-

moet je kunnen omgaan met het digibord.

veel interessante lessen, projecten en

kelen mogelijk te maken. Dat is mijn

Als BlendIT coach probeer ik aan te

ideeën tegen. Als we dat allemaal met

streven!’ <<

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

17

Vijftig tools om vindingrijkheid aan te boren ‘Een kind dat nu al een robotje kan bouwen, durft straks ook aan een computer te sleutelen’ Met software zijn we zeer bedreven, maar als het om hardware gaat, worden we een beetje nerveus. Er zijn maar weinig mensen die hun eigen pc openmaken om het moederboard, intern geheugen of de harde schijf te vervangen. ‘Door maakvaardigheden vroeg te ontwikkelen, worden onze kinderen ook daarin veel creatiever’, meent Astrid Poot, actief in het maakonderwijs.

Ze ontwikkelde de poster, Makers Maken, met daarop vijftig tools waarmee de vindingrijkheid van kinderen tot twaalf jaar wordt aangeboord.

Tekst Malini Witlox

Als kinderen al op jonge leeftijd met maken bezig zijn, neemt

ANDERE HOUDING

het zelfvertrouwen met onbekende zaken toe, verwacht Astrid.

Astrid spreekt beroepshalve vaak met leraren en leerlingen

Ook denkt ze dat kinderen die door het maken ervaren dat ze

over programmeren en technologie. Haar gesprekspartners

een ontdekkende aard hebben, vaker voor een technische

blokkeren vaak, merkt ze. ‘Het is onbewust, iets psychologisch.

studie zullen kiezen. Astrid: ‘Het vak handenarbeid is op de

Onbedoeld heeft voorlichting het beeld bevestigd dat technologie

meeste scholen verdwenen. Er zijn hele generaties die niet

iets speciaals en moeilijk is. Mensen weten niet wat ze ermee

weten hoe ze moeten solderen of hoe een kabelsplitser werkt.

moeten. Maar als je als kind heel ontdekkend naar de wereld

Als je dat niet weet, durf je ook geen computer open te maken

leert kijken, heb je een andere houding. Als je niet bang bent

om te bekijken wat daarin zit. Maar juist in onze digitale wereld

om aan nieuwe dingen te beginnen, heb je daar voor de rest

zijn maakvaardigheden belangrijker dan ooit.’

van je leven iets aan. Een kind dat nu al een robotje kan bouwen, durft straks ook aan een computer te sleutelen. Als iets kapot is, gooien we het nu weg. Maar dat is niet nodig. Zo staat op YouTube een mooi voorbeeld van een jongen die geïrriteerd was over de korte levensduur van de batterij van zijn smartphone. Hij kocht echter geen nieuwe accu of een powerbank, maar maakte zelf een plugje waarmee hij stroom uit de batterij van een andere telefoon kon overpompen.’

KLOOICANON Een ander voorbeeld is volgens Astrid het werk van YouTuber Simone Giert. Zij maakt robots die haar leven makkelijker moeten maken, bijvoorbeeld door haar tanden door een robot te laten poetsen. Haar werk is grappig en technisch tegelijk. Ze legt haar 350.000 volgers ook uit dat hier je geen ingenieur voor hoeft te zijn. Astrid: ‘Haar werk is onderzoekend, ze werkt van prototype naar prototype en leert al bouwend.’ Op de poster van Makers Maken staan 50 tools, van plakband,

18

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

rolmaat, klei, een gaatjestang en een loep voor beginners tot

papiermache en een breinaald. Maar overkoepelend ook over

aan een boor, zaag en bijl voor de meer ervaren makers. Als

programmeren, dat je niet snel onder tool zal scharen en

digitale tools worden onder meer de microcomputer Makey

eerder associeert met wiskunde. Toch is het volgens Astrid

Makey, basiselektronica, robotica, schermen en de 3D-printer

allemaal met elkaar verbonden. ‘Het gaat om logisch denken,

genoemd. Een soort klooicanon die zorgt voor een onmisbare

begrijpen in welke stappen je een probleem moet opdelen

basis. De aanwezigheid van gevaarlijke tools leidt wel tot de vraag of de tools wel geschikt zijn voor kinderen tot twaalf jaar. Na een discussie op social media werd op een tweede versie van de poster een kettingzaag vervangen door

‘Koken is ook een vorm van programmeren, je maakt je eten in een bepaald schema klaar en alles is afhankelijk van elkaar’

om je doel te bereiken.

Met de poster probeer ik dingen herkenbaar, dichtbij en klein te maken.

Koken is ook een vorm van programmeren, je maakt je eten in een bepaald schema klaar en

een handzaag. Volgens Astrid moeten docenten en ouders niet te bezorgd zijn. ‘De bedoeling

alles is afhankelijk van elkaar. Als je het ene niet goed doet,

is dat je de tools samen met je ouders gebruikt. Bovendien

gaat het andere ook niet goed. Daarom staan er ook pannen,

moeten we kinderen ook laten ontdekken. Juist als je kinderen

lucifers en een koksmes op de poster. Het gaat me om de

bang maakt voor gereedschappen, zijn ze dat als volwassenen

denkwijze. Hetzelfde geldt voor breien en naalden, ook dat is

vaak ook. De Amerikaan Richard Buckminster Fuller maakte als

een programmeervorm. Het was wel een lastige keuze om tot

kind van alles van wat hij vond in het bos. Ook maakte hij zijn

deze vijftig tools te komen, ik had er eerst 80! Maar misschien

eigen tools. Later werd hij architect, uitvinder, schrijver en

komt er wel een vervolg. Een speciale poster voor koken én

professor.’

een speciale poster voor programmeren. Ook komt er een website waar bij iedere tool een link staat naar een maakidee,

OVERKOEPELEND

informatie of cursus.’ De A2-poster is inmiddels toe aan de

Astrid spreekt bewust over tools en niet over gereedschap,

derde druk en kost € 4,30. <<

omdat we dan direct aan schroevendraaiers en boormachines denken, al praat ze ook over ‘tools’ als gips, een naaimachine,

Kijk voor meer leuke tips op lekkersamenklooien.nl

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

19

In de rubriek ‘How To’ leer je stap voor stap werken met een praktische toepassing die geschikt is voor het onderwijs. Suggesties of verzoekjes voor deze rubriek? Stuur een mail naar cos@edg.nl

How to… LessonUp ‘Met LessonUp maak en geef je fantastische lessen’, staat op de website. ‘Met video’s, afbeeldingen, sites, slides en interactieve quizvragen kunnen leerlingen meespelen op hun smartphone. Je stelt het zelf samen en bewaart alles bij het onderwerp dat je behandelt.

Dan staat het direct klaar om in de klas te gebruiken. En LessonUp sluit naadloos aan bij elk vak en iedere methode.’ In deze How to… gaan we de beloofde mogelijkheden onderzoeken.

Door Henk Botter

We gaan naar lessonup.io.

De extensie .io komt van de Chagosarchipel (British Indian Ocean Territory) en wordt door ICT-bedrijven steeds vaker gebruikt. Je kunt io ook lezen als input/ output of als internet organisation. Zonder dat je bent ingelogd, geeft de startpagina al veel infor­ matie. Op een blauwe achtergrond staat bovenin de vraag: Waar gaat jouw volgende les over? Onder de vraag verschijnen om de paar seconden verschillende onderwerpen waarover blijkbaar al lessen te vinden zijn. Op het moment van schrijven zijn er meer dan 130.000 lesmaterialen

20

EEN LES ONTWERPEN

en meer dan 11.000 lessen. Je kunt een zoekterm intypen of op

Bij het onderdeel Mijn LessonUp klikken we onder Mijn lessen op

een vak klikken. We klikken even op Nederlands. Daar zijn al ruim

de oranje knop Nieuwe map. We maken een map met de naam

1.100 lessen beschikbaar. Ze staan als schermafdrukken met

Mens & Maatschappij. Daarin maken we een map Vmbo-KG2. In

een korte omschrijving naast en onder elkaar. Links in het scherm

deze map willen we een les gaan maken over Napoleon en zijn

kun je allerlei filters instellen, denk aan schooltype, vak, werkvorm,

invloed op Nederland. We klikken daarvoor op de rode knop Maak

leerjaar en soort content. We gaan terug naar de startpagina.

een nieuwe les. We typen de naam van het hoofdstuk en paragraaf

Daar is meer informatie beschikbaar als een YouTube-filmpje met

met daarachter Napoleon in. Er opent zich een nieuw scherm.

uitleg en promotieteksten. Rechtsboven in het scherm staat een

Bovenin staat de door ons ingevulde naam van de les, maar we

oranje knop: Inloggen. Daaronder: PIN invoeren. Die laatste

kunnen ook allerlei andere kenmerken als lesduur, school, niveau,

optie is vooral voor leerlingen: ze kunnen door het invoeren van

leerjaar en vak invullen. Uiteraard is onze les nog leeg. Door op de

een code toegang krijgen tot een docentenles. We gaan eerst

plus te klikken, kunnen we lesmateriaal toevoegen. Er opent zich

inloggen als docent. Bij een eerste gebruik moet je je uiteraard

een nieuw blauw scherm met negen mogelijke lesonderdelen. Dat

registreren. Dat kan met je naam, e-mailadres en wachtwoord of

zijn Slide, Video, Afbeelding, Website, Google Map, PowerPoint,

met je Google Account. Leerlingen wordt aangeraden de Leerling

Quizvraag, Woordweb en Open vraag. Omdat we graag willen dat

App te gebruiken.

leerlingen meteen noteren wat hun associatie is met Napoleon,

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

Meer lessuggesties, tips, tricks en tools vind je op www.computersopschool.nl

kiezen we het Woordweb. In het volgende scherm kiezen we voor

LESGEVEN

Zelf maken, maar het is ook mogelijk om te zoeken in LessonUp.

Onze Napoleon-les is af en we

Er komt een eerste dia in onze les te staan waarin staat: Vraag

kunnen nu op twee manieren

leerlingen naar wat ze al weten over een centraal onderwerp? We

verder. Met de knop Deel

typen in de middelste cirkel Napoleon. Standaard is de achtergrond

met leerlingen kun je de les

blauw, maar je kunt ook zeven andere kleuren kiezen. De letter­

koppelen aan een klas (of die

grootte is standaard 5, maar de schaal loopt van 1 t/m 9. We

aanmaken) en ook een bericht

kunnen nu een volgende dia toevoegen, maar er is ook een knop

aan de klas sturen over deze

Toon de didactische lesfases (de knop met de professorenbaret).

nieuwe les. Leerlingen die de LessonUp-app openen krijgen zo

De getoonde lesfases zijn: Vooraf, Instructie, Toepassing, Evaluatie

direct toegang tot deze les als ze de juiste klascode intypen. De

en Differentiatie. Handig bij het ontwerpen van je les, maar als je

tweede manier gaat via de Geef les-knop. Als je daarop klikt,

op de plus klikt bij elk onderdeel, heb je weer de keuze uit de

opent zich de les in een nieuw scherm. De leerlingen krijgen de

hierboven genoemde negen mogelijke lesonderdelen.

instructie om naar de site of de app te gaan en met de pincode in te loggen. De eerste keer moeten de leerlingen een account

LAY-OUT

aanmaken. Als leerlingen de juiste stappen hebben gezet,

We vullen een quizvraag over Napoleon in. Wanneer was hij aan de

­verschijnen hun namen in het rechterdeel van het docenten-

macht in Frankrijk? We kunnen vier antwoordopties invullen en

scherm. Rechts onderin zijn de navigatieknoppen te zien. Bij de

onderin de dia de letter van het juiste antwoord aanklikken. Bij

eerste dia over Napoleon ontstaat een woordweb: er verschijnen

deze dia is het ook mogelijk om de lay-out aan te passen, handig

cijfers voor elk antwoord. Het cijfer 1 betekent dat dat antwoord

omdat we ook een afbeelding willen toevoegen. We kiezen voor de

maar één keer is genoemd, oplopende cijfers geven aan dat een

tweede optie waarbij linksbovenin een afbeelding kan worden

antwoord vaker is gegeven. Door op Bekijk eindresultaat en Toon

opgenomen in de dia en rechtsboven de vraag komt te staan. In

alle antwoorden te klikken wordt zichtbaar wat de antwoorden van

de dia verschijnt het bekende afbeeldingsicoontje van de Office-

de leerlingen zijn. Die antwoorden kun je verslepen en rubriceren,

programma’s. We klikken erop om een afbeelding aan de slide toe

ook kun je met het pennetje kleuren toevoegen, het bord resetten

te voegen. Dat kan op verschillende manieren: uploaden, zoeken in

of leegmaken. Bij de meerkeuzevragen krijgen de leerlingen alleen

LessonUp, zoeken op internet of een link van een afbeelding

de antwoordopties op hun eigen scherm te zien. Afbeeldingen

plakken. We kiezen voor uploaden en komen dan in het scherm

moeten ze dus op het digibord bekijken.

Mijn uploads. Daar staan eventueel al afbeeldingen die eerder zijn geüpload in overzichten van twintig per scherm. We klikken op

RAPPORTAGE

Upload een bestand en zoeken een afbeelding op onze harde

Na afloop van de les kun

schijf op. Enkele tellen later staat die in het overzicht met het

je met de blauwe knop

label: Nieuw. Als we met de muis over deze afbeelding hooveren,

de Rapportage zien. Die

zijn er drie opties: Bekijken, Verwijderen of Gebruik in mijn dia. We

rapportage kent drie tab-

kiezen de laatste optie. Onze tweede dia heeft nu een afbeelding

bladen: Klas, Les en Leerling.

van Napoleon. Via de knop Afbeelding in het menu kan de gekozen

Bovendien kun je de resul­

afbeelding worden gewijzigd in Zo groot mogelijk of Passend, ook

taten ook printen en als

de transparantie kan worden aangepast. Een mooie optie is de

pdf-bestand opslaan. Bij het

timer. De vraag kan van 10 seconden tot 2 minuten op het scherm

onderdeel Klas zie je per

worden getoond. In dit geval is 20 seconden een goede optie:

leerling aan het cirkeldiagram hoe de leerling gepresteerd heeft.

leerlingen hebben voldoende tijd om de afbeelding, de vraag en de

De onderdelen Goed, Fout en Afgerond worden in de cirkel

antwoorden te kunnen bekijken, maar te weinig tijd om op internet

getoond. Bij het onderdeel Les krijg je de resultaten per dia te

het antwoord op te zoeken. De derde dia wordt een afbeelding van

zien. Door op een onderdeel van het cirkeldiagram te klikken, zie

Napoleon in vol keizerlijk ornaat. De Wikipedialink van de afbeelding

je welke leerlingen de vraag goed of fout hebben beantwoord. Bij

plakken we bij het lesonderdeel. Helaas wordt dan de afbeelding niet

open vragen en bij het woordweb krijg je alle antwoorden te zien.

geladen, maar zie je de melding dat de website van de afbeelding in

Het tabblad Leerling toont uiteraard van elke leerling afzonderlijk

een nieuw tabblad wordt geladen. Dat is tijdens het geven van een

de resultaten.

les niet zo handig. Links in ons scherm klikken we daarom op het vinkje van de derde dia. De dia wordt rood omrand en boven in

DELEN

ons scherm staat een ‘geselecteerd’ balkje. Daarin kiezen we voor

Elke les die je met LessonUp gemaakt hebt, kun je delen met je

Verwijderen. De dia is verwijderd, maar je kunt het nog even

collega’s. De aangemaakte link kun je bijvoorbeeld mailen. Als je

ongedaan maken om de oude situatie te herstellen. We richten

op je je accountgegevens klikt, zie je dat je de Basisversie van

onze les over Napoleon verder in en merken dat ook het toevoegen

LessonUp gebruikt. Die verloopt na een bepaalde tijd waardoor je

van een website, Google Maps-link en een video ervoor zorgen dat

diverse opties niet meer kunt gebruiken. Door collega’s uit te

je die onderdelen in een nieuw tabblad moet openen. Het was

nodigen kun je die proefperiode verlengen met een maand, maar je

mooi geweest als dat enbedded in de dia had gekund.

kunt ook een docentaccount of een schoolaccount aanvragen. << COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

21

Adviseur ICT-onderwijs Bert Boshoven: ‘Het onderwijs van straks geef je nu’ De belangrijkste taak van docenten is om leerlingen klaar te stomen voor de toekomst.

Maar niet eerder veranderde de wereld zo snel en was er zo veel informatie beschikbaar uit verschillende bronnen. Dus hoe weten we nu waar we onze leerlingen op voor moeten bereiden? Bert Boshoven, onderwijsadviseur ICT-onderwijs in Zoetermeer, is duidelijk: ‘Simpel, dat weten we niet. Het enige wat we dan ook kunnen doen, is onze leerlingen ­uitrusten met kennis en vaardigheden waarmee ze elke mogelijke toekomst kunnen ­betreden, hoe die er ook uit zal zien.’

Door Henk Botter

‘Veel is al geschreven over wat leerlingen nodig zullen hebben,’

HET DRAAIT OM DE LEERKRACHT

zegt Bert. ‘Over één punt is iedereen het eens. Het gaat niet

De Nulmeting ICT Integratie bestaat uit 85 vragen die op de

alleen over ICT-vaardigheden en mediawijsheid. Het is veel

persoonlijke situatie van de docent van toepassing zijn. Elke

breder; het gaat over een andere manier van

docent krijgt een uitgebreid persoonlijk verslag

leren, (be)leven en werken.’ De inhoud van

met kwantitatieve en kwalitatieve gegevens.

de bekende afbeelding met 21ste eeuwse

Vooral in dat verslag schuilt de kracht van deze

vaardigheden van Kennisnet staat volgens

vragenlijst. De bedoeling is dat iedere docent

Bert Boshoven nog te ver van de praktijk.

een beeld krijgt van waar hij/zij staat op dit

‘De veranderingen vragen veel van de

moment ten aanzien van de vijf doelen zoals net

­hedendaagse docent, van het team en de

beschreven. Deze vormen het richtpunt voor

schoolleiding. Hoe pak je zoiets aan en

iedere leraar om zich te ontwikkelen op het

waar begin je?’ OnderwijsAdvies ontwikkelde

gebied van integratie van ICT in het onderwijs.

een nulmeting gebaseerd op de standaarden

De Nulmeting is een onderdeel van het

voor leraren van International Society

Onderwijsmodel ICT Integratie. Dat model kent

for Technology (ISTE). De Nulmeting ICT

vier stappen: voorlichting (Is het iets voor mij?),

Integratie geeft weer waar de individuele

visievorming (Wat willen we en waarom?),

leraar staat als het gaat om de inzet van

22

­verdiepen en verrichten (Lessen herontwerpen).

21ste eeuwse vaardigheden. Het feit dat iemand vaardig is in

Bert: ‘De persoonlijke adviezen passen binnen de kaders en de

bijvoorbeeld kritisch denken zegt niets over de toepassing

uitgangspunten en het beleid van de school. De adviezen zijn

daarvan in het onderwijs. De centrale vraag in de nulmeting is

praktisch en geven aan op welk gebied de docent nog kan

hoe ver de docenten zijn in het ontwerpen, implementeren en

leren, wat bij hen past en welke modules daarvoor geschikt

beoordelen van leerervaringen van de leerlingen met het doel om

zijn. Wij zijn ervan overtuigd dat als docenten doen wat bij

de leerlingen te enthousiasmeren, het leren van deze leerlingen

ze past, ze het eerder integreren in hun onderwijs. Het draait

te verbeteren, de professionele onderwijspraktijk te verbeteren,

allemaal om de leerkracht!’ De adviezen worden gegeven

positieve voorbeelden voor leerlingen aan te dragen en deze

op basis van projecten, beheersing van de leerstof en de

positieve voorbeelden ook te delen met collega’s en ouders.

interactie in de klas.

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

Naast de persoonlijke adviezen aan de docenten worden er,

kunnen worden. Tijdens het volgen van een module zoekt de

geanonimiseerd, ook adviezen aan de school en het bestuur

docent uit welke manieren, apps en tools bij hem passen,

gegeven. Zo kan ICT beter geïntegreerd worden in het onderwijs,

wat hij al weet en gebruikt én wat hij nog wil leren. De

kan het opleidingsplan en het meerjaren-ICT-beleidsplan

inhoud van zijn lessen hoeft veelal niet aangepast te worden,

­worden aangepast.

het vak blijft hetzelfde, maar dan op een 21ste eeuwse manier verpakt door het gebruik van apps, media en functio-

LEERLINGEN VOORBEREIDEN OP HUN TOEKOMST

naliteiten. De docent gaat op basis van why, what en how

OnderwijsAdvies heeft acht modules ontwikkeld, die zijn

met zijn lessen aan de slag. Dus: waarom ga je je lessen

­gebaseerd op de 21ste eeuwse vaardigheden:

herontwerpen met behulp van ICT Integratie, wat is er

1 Informatievaardigheden

­allemaal mogelijk en hoe ga je apps uitproberen die passen

2 Presenteren

bij je leerdoel? Die apps zijn terug te vinden in de virtuele

3 Portfolio, reflecteren en feedback

leeromgeving in Google Apps for Education die door

4 Formatief toetsen

OnderwijsAdvies wordt onderhouden. Binnen deze omgeving

5 Flipping the classroom

kunnen docenten van een school ook hun ervaringen delen

6 Oefenen en automatiseren

met elkaar. Bert Boshoven besluit met: ‘Docenten gaan

7 Gamificatie en coderen

nadenken over het vormgeven van een les waarbij ICT als

8 Samenwerken

middel zinvol effectief en efficiënt kan worden ingezet. Dat leidt tot betrokken en actieve leerlingen die beter voorbereid

Deze modules passen bij de huidige docent en sluiten aan

zijn op onze toekomst.’ <<

bij wat de leerlingen van nu verwachten. Het zijn modules waarin getraind wordt hoe de vaardigheden, die de leerlingen

Meer weten over het ICT-integratiemodel en de nulmetingkijk

in de toekomst nodig zullen hebben, in iedere les gebruikt

dan op onderwijsadvies.nl

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

23

Musical.ly: gewoon leuk of een lesje mediawijsheid?

De app musical.ly is razend populair onder jong volwassenen , maar ook bij kinderen tussen elf en dertien jaar. Op aanstekelijke muziekfragmenten tonen ze hun dance skills en maken korte videoclips die ze via de app delen met andere ‘musers’. Heel leuk, maar kun je er als leerkracht ook iets mee in de klas? Of móet je er zelfs wat mee tijdens een les mediawijsheid? COS zocht het uit.

Tekst Tefke van Dijk

Musical.ly is als zing- en playbackapp, waarmee je heuse

een tot twee filmpjes per week en scroll een minuut of ­

videoclips kunt maken, uitgegroeid tot een fenomeen. De

twintig door filmpjes van de leerlingen. Hartjes krijgen

tienermeisjes- en jongens die het gebruiken, hebben hun eigen

vinden ze fantastisch.’

manier van dansen bedacht: met je handen, dichtbij je hoofd.

Deze filmpjes delen ze met hun volgers en zo kunnen ze

BELEVINGSWERELD VAN KINDEREN

zomaar wereldberoemd worden. De app heeft wereldwijd meer

Van de Water merkt dat het een leuke manier is om contact te

dan tien miljoen dagelijkse gebruikers en er zijn jongeren

hebben met leerlingen. ‘Je zit op een andere manier in de

(vooral meiden) die al meer dan 11 miljoen volgers hebben en

belevingswereld van kinderen en weet daardoor welke liedjes

verrassend creatieve filmpjes maken. Inger van de Water van

op dit moment hip zijn. Tegelijkertijd zien zij hoe ik dans op de

OBS De Bloeiende Betuwe in Rhenoy heeft dit jaar voor het

Spice Girls, dat doe ik om te laten zien wat ík vroeger leuk

eerst een groep 7/8 en hoorde tijdens het kennismaken in

vond. We krijgen een kijkje in elkaars leven. Ik neem alles thuis

de eerste schoolweken over de app. ‘Ik heb toen uitgezocht

op en ze vinden het bijvoorbeeld fantastisch om mijn kat te

wat het was en een account aangemaakt als juf Inger. De

zien.’ Als kinderen je een beetje persoonlijk kennen, helpt dat

leerlingen waren helemaal enthousiast en een van de leerlingen

in de band die je met ze hebt’, meent Van de Water. Datzelfde

heeft me toen wat dingen uitgelegd. We bekijken nu elkaars

geldt voor de ouders. Van de Water: ‘Instagram heb ik ook,

filmpjes en nemen ook weleens een duet op. Zelf maak ik

zowel een privé-account als een account als juf Inger, en er zijn ouders die mijn foto’s zien. Ik vind het geen probleem als ze zien dat ik een kopje thee drink bij het invullen van de rap-

WAT ZEGGEN KINDEREN OVER DE APP?

porten. Ze zien dat je een mens bent.’

‘Het is leuk om grappige filmpjes met anderen te maken en soms ook om op leuke liedjes handbewegingen te maken.

MEEKIJKEN, ALS OUDER EN ALS JUF

Mijn tip: ga bij een raam staan zodat je genoeg licht hebt,

De app kan bijdragen aan de mediawijsheid van leerlingen,

probeer je telefoon zo stil mogelijk te houden en beweeg

heeft Van de Water ervaren. ‘We hebben allemaal een privé-

met je handbewegingen mee!’ Bruni (11)

account en in de klas bespreken we wat de leerlingen doen op de app. Wat plaats je wel en wat niet? En wat doe je met

‘Je mag zelf iets uitzoeken, een liedje ofzo, en veel kinderen

mensen die vervelend tegen je zijn? Het is niet zozeer

hebben daar iets op gemaakt. Ook uit andere landen. Daar

­lesmateriaal maar wel: hoe ga je met elkaar om? Ouders

kun je naar kijken en dan zelf iets instuderen. Het is goed

weten ook niet altijd wat kinderen doen. Je houdt het niet

om een beetje mee te bewegen met je telefoon, dat maakt

tegen dat kinderen zo’n app gebruiken en dan kun je het beste

het minder saai. Actie is ook goed, dat je meerdere

meekijken, als ouder en als juf. Als je begrijpt hoe het werkt,

­bewegingen maakt, en goed playbacken is belangrijk. Je

snap je ook wat er mis kan gaan.’ Remco Pijpers is strategisch

leert vooral je fantasie te gebruiken.’ Danne (11)

adviseur digitale vaardigheden bij Kennisnet en kent de app musical.ly al een tijdje. Hij vindt het een leuke app, maar heeft

24

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

ook enkele kanttekeningen. ‘De app is makkelijk te bedienen

Pijpers: ‘Aanbieders van gratis apps kun je in principe niet

en erg grappig. Je hoeft niet veel moeite te doen om er plezier

vertrouwen. Ze moeten op de een of andere manier hun geld

aan te beleven. Het is een soort digitaal theater. Aan de hand

verdienen en je moet ervan uitgaan dat wat je online zet, op

van de app kun je met kinderen praten over creativiteit en

een andere plek terugkomt.’ Zijn advies: Als je iets maakt,

expressie. Hoe maak je een ultrakorte videoclip die mensen

zorg er dan voor dat je er geen spijt van hebt over vijf of tien

aanspreekt?’ Ook Pijpers ziet in de app een mooi lesje

jaar. ‘Dat is lastig inschatten als je tien bent, dan is het

­mediawijsheid. ‘Naast aandacht voor de positieve kanten kun

moeilijk voor te stellen dat je later last kunt hebben van een

je ook kijken naar de minder mooie kanten. Het gaat dan om

filmpje dat je ooit maakte. De makers van musical.ly geven

de werking van sociale media. Je publiceert een filmpje en

niet voor niets aan dat de app niet geschikt is voor kinderen

deelt dit zo met de hele wereld. Zet je jouw account dan op

onder de 13. Als leerkracht kun je in de klas bespreekbaar

privé of niet? Of ga je je verkleden met masker om ervoor te

maken hoe daarmee om te gaan.’ Expressievakken kun je

zorgen dat je niet herkenbaar bent? Belangrijke vragen als het

ook geven zonder een app als ­musical.ly, benadrukt Pijpers.

om privacy gaat.’

‘Je kunt met je smartphone een filmpje maken, een muziekje eronder zetten en dan in de klas de vraag stellen of je het op

GEEN SPIJT OVER TIEN JAAR?

YouTube gaat zetten. Er zijn heel veel andere tools waarbij je

Tegelijkertijd is het zo dat de makers van de app alle gegevens

niet meteen publiceert wat je hebt gemaakt. Op die manier

kunnen gebruiken, dat staat in de gebruikersvoorwaarden.

kun je ook aandacht besteden aan mediawijsheid.’ <<

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

25

EVALUATIE FIETE SPORTS

Op je plaats… klaar… af!

De Olympische zomerspelen van 2016 mogen dan al lang voorbij zijn, met de app Fiete Sports blijf je nog even in de sfeer. De app is gemaakt door Ahoiii, een kleine ontwikkelstudio voor apps uit Keulen. Zij maken fraai vormgegeven apps voor kinderen die leuk en leerzaam zijn.

In Fiete Sports speelt de sympathieke zeeman Fiete de hoofdrol. Fiete stapt in de wereld van sport en laat de speler kennismaken met de verschillende disciplines van de zomer­ spelen zoals hardlopen, zwemmen, volleybal, boogschieten en nog veel meer.

Door Mandy de Bruijn, leerkracht en ICT-juf

Het doel van Fiete Sports is natuurlijk zoveel mogelijk gouden

de achtergrond hoor je een juichende menigte. Hoewel kinderen

medailles winnen. De app bevat 13 sporten in totaal. Wanneer

medailles verdienen op basis van hun prestaties, ligt er

je de app downloadt, krijg je vijf sporten gratis: zwemmen,

geen druk op hen en hoeven ze ook niet tegen een met te

fietsen, hordelopen, hardlopen en kogelstoten. De acht overige

concurreren. Ze kunnen elk spel herhalen tot ze de gouden

sporten zijn beschikbaar bij een eenmalige in-app-aankoop. Bij

medaille hebben ontvangen.

het openen van de app kom je terecht in een vrolijk vormgegeven spel. Het beeld kenmerkt zich door grappige animaties en

GAAN VOOR GOUD!

geluiden. Je wordt begroet met een kleurrijk panorama van

De app is leuk en kindvriendelijk en een uitstekend middel om

bergen, oceanen en beroemde bezienswaardigheden uit de

op een eenvoudige manier kennis te maken met verschillende

hele wereld. Er is een vrolijk muziekje dat op de achtergrond

sporten. Alle spelletjes zijn simpel genoeg voor jonge kinderen

meespeelt. Het spel heeft een liefdevol ontwerp vol kleine

om zelfstandig te spelen, maar biedt ook genoeg uitdaging om

details. Je speelt het spel in een landschapstijl waarbij je moet

de aandacht vast te houden. Door dit spel leren de kinderen zich

tikken op één van de sportpictogrammen die in beeld verschijnen.

te concentreren en het helpt hen bij het ontwikkelen van een

Hierbij kun je dus kiezen uit zwemmen, fietsen, hordelopen,

betere hand-oogcoördinatie, reflexen en timing. Alle kinderen in

hardlopen en kogelstoten. Bij de betaalde versie wordt de

mijn groep gaven aan dat het spannend is om de spelletjes te

keuze groter en kun je ook paardrijden, beachvolleyballen,

spelen en dat ze er veel plezier aan beleven. Ze gaan echt voor

tafeltennissen, schoonspringen, tennissen, boogschieten,

die gouden medailles! En wie weet inspireert het spel wel om

vechtsporten en kanovaren. De bediening is vrij eenvoudig.

ook in het echt aan atletiek te gaan doen. Het aantal spellen

Elke keer als je aan een spel wilt beginnen, krijg je een korte

in de gratis app vind ik een beetje minimaal, met slechts

uitleg over hoe het werkt. Het merendeel van de spellen wordt

vijf sporten. Hopelijk wordt dit in de toekomst uitgebreid.

gespeeld door met de vinger op het scherm te tikken waardoor

Misschien is een multiplayermodus ook nog een leuk idee voor

Fiete vooruitgaat. Bij hordelopen bijvoorbeeld moet je op het

de toekomst. Dan kunnen kinderen ook samen spelen. <<

juist moment tikken om te springen. Aan het einde van elk spel

26

staan Fiete en zijn vrienden op een erepodium om een gouden,

Fiete Sports vind je in de Appstore en Google Play.

zilveren of bronzen medaille in ontvangst te kunnen nemen. Op

Meer informatie: ahoiii.com.

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

Dig-I-Dee

door @keiionderwijs

Meer muziek in de klas Dit initiatief van Schooltv in samenwerking met de BZTshow ondersteunt scholen bij het realiseren van meer muziek in de klas. Elke week is er een uitzending van de BZT-show waarin een bepaald muziekthema centraal staat.

Aan de hand van de bijpassende sound van de week is een les over dit thema opgenomen. In een les staat steeds een bekend persoon symbool voor het thema en er zijn diverse filmpjes te vinden die hierop aansluiten. Ook is er een uitgebreide lesbrief opgenomen, overzichtelijk met daarin linkjes naar websites en tools die ook bij je lessen te gebruiken zijn. Thema’s die zijn opgenomen, zijn: zingen met zangeres Maan, muziek uit alle windstreken met Kenny B, bodypercussie met Jan Kooijman en nog veel meer. De website wil scholen helpen om beter muziekonderwijs te realiseren en geeft daarvoor tips en verwijzingen hoe je dat kunt doen. Een handige link die is opgenomen is die naar LKCA, waar je een overzicht vindt van muziekmethodes, een handige tool waarmee je de methodes kunt vergelijken en een opsomming van mogelijkheden voor bijscholing op het gebied van muziek in de klas. meermuziekindeklas.nl

Schoolbordportaal De website schoolbordportaal bevat een grote verzameling links naar lesmateriaal en is voor veel mensen wel bekend. De makers hebben nu een speciale spellingspagina toegevoegd.

Hierop kun je oefenmateriaal of spelletjes voor spelling op het digibord maken. Je kunt een koppeling met de gebruikte lesmethode maken of je kunt materiaal maken dat niet methodegebonden is. Door aan te geven voor welk leerjaar en om welke spellingscategorie het gaat, wordt er een woordpakket samengesteld. Op basis van deze woorden kun je werkbladen maken die je digitaal gebruikt of op papier, door ze te downloaden en te printen. Als je een ander werkblad wilt, kun je op F5 klikken en de pagina wordt vernieuwd. Met de woorden kun je ook flitsspelletjes spelen of andere oefeningen maken.

De spellingspagina is een samenwerking tussen schoolbordportaal, lessuc6.nl en spellingoefenen.nl. De methodes die zijn gekoppeld, zijn: Taal Actief 3 en 4, Staal, Spelling in beeld, Taaljournaal en Taalverhaal. schoolbordportaal.nl/spellingwerkbladen

genial.ly Met deze tool kun je interactieve afbeeldingen, video’s, infographics, posters en presentaties maken. Je moet daarvoor eerst een account aanmaken. Dat kan gratis of betaald, afhankelijk van wat je voorkeuren zijn. Als je bent aangemeld kun je aan de slag. In eerste instantie ziet het er misschien wat ingewikkeld uit, maar in het gebruik valt het zeker mee. Er is een introductievideo die je aardig op weg helpt. Vervolgens loop je een aantal stappen door. Ten eerste kies je wat je wilt maken, daarna ga je aan de slag. Als je creatie klaar is, kun je deze delen via sociale media of via een link die je krijgt. Met deze link kun je de presentatie ook in een website embedden. Het is wel van belang dat je weet dat als je met een gratis account werkt, je creaties altijd openbaar zijn. Via de site vind je ook veel inspiratie door te zien wat anderen gemaakt hebben. Er is een betaald account beschikbaar voor 15 euro.

COS JAARGANG 34 NUMMER 05 – 2017

27

DĂŠ vakbeurs voor professionals in het KO, PO, VO en MBO

Wil jij weten wat de laatste trends zijn op het gebied van bewegend leren? Zoek jij slimme oplossingen voor bouw & beheer? Wil jij weten wat Onderwijs 2032 nou precies voor jou betekent? Of ben je nieuwsgierig naar andere actuele themaâ&#x20AC;&#x2122;s in het onderwijs? Breng dan een bezoek aan de NOT!

Schrijf je nu in voor gratis toegang via not-online.nl

24-28 januari 2017 Jaarbeurs | Utrecht www.not-online.nl