PrimaOnderwijs maart 2013 by EDG Media

Onderwijsnl

Voor alle professionals in het onderwijs nummer 2 • maart 2013 • www.primaonderwĳs.nl • verschĳnt 6x per jaar •

Eén vuist tegen

pesten!

16 PAGINA’S TAALSPECIAL met o.a levende boeken die boeien • aanpak dyslexie • schrĳfonderwĳs op de basisschool • digitalisering onderwĳs niet te stuiten

CPS Academie

Conferenties en trainingen in 2013 Masterclass voor schoolleiders: Lesgeven is topsport (PO en VO) Tijdens deze masterclass biedt CPS u in één dagdeel een concreet en inspirerend programma (met lezingen van topcoach Foppe de Haan en onderwijsexpert Martie Slooter) en diner waarin u handreikingen krijgt om het maximale uit uzelf en uw team te halen. Door deelname aan deze masterclass krijgt u een unieke kans om een stap voorwaarts te zetten in het verhogen van de kwaliteit en effectiviteit van uw leraren.

Donderdag 18 april

€ 375,-

www.cps.nl/masterclass

Foppe de Haan

Nationaal Docent Event Lesgeven is topsport (VO) Goed omgaan met verschillen in de klas en het maximale uit leerlingen halen, vraagt om goed getrainde leraren. Daarom organiseert CPS op 18 april 2013 het Nationaal Docent Event ‘Lesgeven is topsport’. Tijdens dit event krijgt u in één dag een interessant trainingsprogramma om uw persoonlijke effectiviteit te vergroten. Met workshops en lezingen van topcoach Foppe de Haan en onderwijsexpert Martie Slooter. Schrijf u vandaag nog in en ontvang op deze dag relevante tips om meer uit uw les te halen en de kwaliteit van uw lessen te verhogen! Donderdag 18 april

€ 398,-

www.cps.nl/nationaaldocentevent

Martie Slooter

Conferentie Op de drempel van het centraal examen (VO) Als examencoördinator of -secretaris wilt u goed op de hoogte zijn van regelgeving, procedures en risico’s bij de uitvoering van examens. In anderhalf dagdeel met diner bieden we u een programma dat verder gaat dan de nieuwe uitslagregels, het eindpunt van het examenproces en de vraag wanneer iemand gezakt of geslaagd is. We kijken ook naar wat u nodig heeft om de integriteit van de examinering op uw school te waarborgen en naar de mogelijkheden om te werken aan hogere opbrengsten en resultaten. In samenwerking met de Inspectie van het Onderwijs, het College voor Examens, de VO-raad, de AOC Raad, Docentplus en het Platform van Vakinhoudelijke Verenigingen Voortgezet Onderwijs. Piet Groenewegen

Dinsdag 19 maart

€ 390,-

www.cps.nl/opdedrempel

Conferentie Referentieniveaus en opbrengstgericht werken (PO) Verbeteren van het taal- en rekenonderwijs. Dat is de achterliggende gedachte van de wet ‘Referentieniveaus Nederlandse taal en rekenen’. Scholen zijn verplicht de referentieniveaus als uitgangspunt te nemen voor beleid, lesaanbod en toetsing van de opbrengsten. Tijdens deze conferentie ontvangt u actuele informatie om opbrengstgericht te werken aan de hand van de referentieniveaus. U ontvangt praktische handvatten om de werkwijze van het opbrengstgericht werken te koppelen aan de inhoudelijke uitwerkingen van de referentieniveaus taal en rekenen. Donderdag 7 maart

€ 350,-

www.cps.nl/conferentiereferentieniveaus

Kijk voor een compleet overzicht van alle CPS conferenties en trainingen op

Els Loman

www.cps.nl/academie

Inhoud

Onderwijs nl

Voor alle professionals in het onderwijs

23 48

4 4 Over pesten moet je praten 9 Dolfje Weerwolfje in actie 10 Nieuws 15 PrimaOuders lanceert educatieve webshop voor thuis 20 Draag je steentje bij tegen kinderkanker

23 Taalspecial: 24 Levende boeken die boeien 26 Aan de slag met taalbeleid 28 Test je Engels 30 School aan Zet: van goed naar beter 34 Nederlands dyslexieprotocol klopt 38 Schrijfonderwijs op de basisschool

Scan PrimaOnderwijs voor extra’s! Heb je na het lezen van PrimaOnderwijs behoefte aan meer? Scan dan de pagina’s met het icoontje Layar. Nieuws, filmpjes, acties, reacties... Download de gratis Layar app in de Apple Store of Android Market.

Onderwijs nl Met 180.000 lezers het grootste blad voor alle onderwijsprofessionals. PrimaOnderwijs is een uitgave van

44 Aanval op schooluitval 48 Digitalisering onderwijs niet te stuiten 52 Zo gebruik je Schooltv in de klas

Naast het magazine biedt PrimaOnderwijs een tweewekelijkse nieuwsbrief en www.primaonderwijs.nl

Vormgeving Ellen Lennartz, Saskia van Geijlswijk, Chantal Buitink

EDG Media Postbus 40266 3504 AB Utrecht

Medewerkers Simone Barneveld, Brigitte Bloem, Tefke van Dijk, Inez van Goor, Tialda Hoogeveen, Mirjam Janssen, Erik Ouwerkerk, Marius Roos, Lieke Steijvers, Manon van Wijnen

Uitgever Erik Trimp Mediacoördinator Vanessa Pelle vpelle@edg.nl

Verschijning en verspreiding PrimaOnderwijs verschijnt 6 keer per jaar. Verspreiding via gecontroleerde distributie door EDG Media bij alle basisscholen en scholen in het voortgezet onderwijs in Nederland. Redactie 030-241 70 44 redactie@primaonderwijs.nl Sales Mark Hutzezon 030-2417025, mhutzezon@edg.nl

Klantenservice 030-241 70 30 klantenservice@edg.nl Copyright 2013 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, overgenomen of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. De uitgever is niet aansprakelijk voor enig handelen op grond van de in dit blad gegeven adviezen of gedane mededelingen.

Staat, leerlingen, leerkrachten, ouders en wetenschappers vormen vuist tegen pesten!

UITGELICHT 5

Het gevoel is algemeen: zo kan het niet langer. Nadat kort na elkaar twee jongeren zich vermoedelijk wegens pesten van het leven beroofden, ontstonden nog meer initiatieven om het getreiter in te dammen. Veel scholen voeren een antipestbeleid. Toch werkt dat lang niet altijd. Staatssecretaris Sander Dekker van Onderwijs en kinderombudsman Marc Dullaert werken inmiddels samen aan een plan van aanpak met alle betrokken partijen, van leerlingen, leerkrachten en ouders tot wetenschappers. tekst mirjam janssen

’Wĳ willen weten hoe het kan dat het pesten – ondanks de pestprotocollen op veel scholen – toch doorgaat en wat er effectief tegen pesten kan worden gedaan’, zegt kinderombudsman Marc Dullaert. ‘Er zĳn heel veel antipestprogramma’s en er zĳn weerbaarheidstrainingen voor slachtoffers, maar onduidelĳk is wat wel en niet werkt.’ Wat Dullaert betreft is de tĳd van vrĳblĳvendheid in ieder geval voorbĳ. ‘Ik baseer me op het Kinderrechtenverdrag, waarin staat dat kinderen recht hebben op bescherming en een veilige omgeving. Dat zĳn afdwingbare rechten!’ Soms wordt geroepen dat pesten strafbaar moet worden, maar Dullaert is daar niet voor: ‘Als we kĳken naar buitenlandse antipestmethoden die werken, zit daar geen bĳ die pesten straft.’

Preventief kinderombudsman marc dullaert

Een van deskundigen die Dekker en Dullaert raadpleegden, was de Groningse hoogleraar sociologie René Veenstra. Hĳ werkt mee aan de introductie in Nederland van KiVa,

6 Scan deze pagina voor extra's! van een stuk of zes andere kinderen, inclusief de pesters. Ieder kind bedenkt iets om het slachtoffer weer bĳ de groep te betrekken. Bĳvoorbeeld door er samen mee naar school te fietsen of uit te nodigen voor een spel. Met KiVa is het mogelĳk het hele groepsproces in kaart te brengen. Dus: wie pest wie en wie komt voor een ander op? Leerkrachten krĳgen zo meer zicht op de ontwikkelingen in een klas. Uit onderzoek is namelĳk gebleken dat docenten maar in één op de vĳf gevallen doorhebben dat een kind wordt gepest.’ KiVa leidt er in Finland toe dat ook minder kinderen op internet worden gepest. ‘Dat komt omdat pesten in het dagelĳks leven en cyberpesten in elkaars verlengde liggen’, verklaart Veenstra. ‘Kinderen worden bĳna altĳd door klasgenoten gepest. Als dat vermindert, neemt het cyberpesten ook af.’

Ook in Nederland

hoogleraar rené veenstra

een Finse antipestmethode. Dankzĳ KiVa is het pesten in Finland met 40 procent afgenomen. ‘Een verschil met andere methodes is dat KiVa zich op het groepsproces richt’, zegt Veenstra. ‘Andere methodes richten zich vaak op de daders of de slachtoffers, deze methode richt zich ook op meelopers en degenen die toekĳken zonder iets te doen. De methode is in de eerste plaats preventief, maar biedt ook een oplossing als het pesten desondanks doorgaat. Dan wordt er een steungroep rond het geplaagde kind gevormd

Inmiddels is de KiVa-methode ook in de Verenigde Staten, Engeland en Zweden geïntroduceerd. Sinds dit schooljaar wordt de methode op 66 scholen in Nederland toepast. Veenstra onderzoekt of KiVa hier aanslaat en brengt deze zomer verslag uit. Hĳ is optimistisch: ‘Dit is de aanpak met de beste vooruitzichten. KiVa streeft echt naar een cultuurverandering.’ Scholen die ook willen meedoen kunnen zich opgeven. Docenten krĳgen een training van een dag en materiaal voor tien lessen met concrete oefeningen. Meer info: www.kivaschool.nl

OUDERS & COO: ‘Zwijgende meerderheid moet zich verzetten’ ‘Ouders hebben een belangrĳke rol in de bestrĳding van pesten’, vindt Werner van Katwĳk, directeur van ouderorganisatie OUDERS & COO. ‘Allereerst moeten ze natuurlĳk alert zĳn op wat er met hun eigen kind gebeurt en in de gaten houden of het zich niet onverklaarbaar anders gedraagt, bĳvoorbeeld minder vrolĳk is. En er dan over praten. Dat is soms lastig, omdat kinderen graag een goed kind willen zĳn. Ze willen niet dat hun ouders weten dat ze niet goed in de groep liggen. Soms helpt het om eerst te vragen: wordt er gepest in jouw groep? En niet meteen: word jĳ gepest? Maar het is ook belangrĳk kinderen op hun verantwoordelĳkheid te wĳzen als ze zien dat anderen worden gepest. Pesten kan vaak doorgaan doordat de meerderheid van de groep zwĳgt. Dat zwĳgen is ook kwalĳk voor de ontwikkeling van die kinderen. Je moet kinderen uitleggen dat ze er wat van kunnen zeggen. Zeker als ze dat als groep doen zal de pestkop snel inbinden. Van de school mogen ouders verwachten dat die stelling neemt en ingrĳpt. Een goed instrument is leerlingen zelf een antipestprotocol te laten schrĳven. Daar zĳn ze beter op aanspreekbaar dan wanneer de school hen zelf regels oplegt.’

UITGELICHT 7

VO-Raad: ‘Geef les in cyber wellness’ ‘Pesten is van alle tĳden, maar het heeft door de opkomst van sociale netwerken als Facebook en het gebruik van smartphones de laatste jaren een nieuwe dimensie gekregen’, constateert Sjoerd Slagter, voorzitter van de VO-Raad. ‘Daardoor kunnen excessen ontstaan als het volkomen uit de hand gelopen Facebook-feestje in Haren. Ik zie geen heil in het registreren van pesterĳen en incidenten. Dat verandert het gedrag niet en daar moet je beginnen, al moet je niet de illusie koesteren dat je alles kunt oplossen. Kinderen moeten leren hoe ze zich op internet moeten gedragen, net zoals ze moeten leren hoe ze zich in de openbare ruimte moeten gedragen. In sommige landen kennen ze het vak cyber wellness. Met dit vak leren kinderen de risico’s en gevolgen van hun online handelingen inschatten. Ook in Nederland zou deze aanpak kunnen werken. Ondertussen moeten docenten leren hoe ze signalen van leerlingen kunnen interpreteren. Een leerling die na de les steeds met de docent blĳft napraten, durft misschien niet tegelĳk met de andere leerlingen naar buiten. Docenten moeten oog krĳgen voor dat soort gedrag en pesten, ook als er al eens over is gepraat, blĳvend bespreekbaar houden.’

PO-Raad: ‘Help de ouders’ ‘Scholen en ouders moeten het pesten samen aanpakken’, vindt Kete Kervezee, voorzitter van de PO-Raad. ‘Het is de taak van ouders om het gedrag van hun kinderen in de gaten te houden. Ook op internet, want cyberpesten speelt al in de hoogste groepen van het basisonderwĳs. Scholen hebben op hun beurt de taak ouders te informeren over de risico’s van internet. Maar ze moeten ook naar zichzelf kĳken. Hoewel scholen tegenwoordig allemaal een veiligheidsplan en een pestprotocol hebben, gaat er nog veel mis. Leerkrachten moeten signalen dat een kind wordt gepest leren herkennen. Het komt nog te vaak voor dat niemand doorheeft wat er aan de hand is. We zoeken naar manieren om ouders te helpen als hun kind heel erg wordt gepest. Dat is eigenlĳk altĳd het gevolg van een groepsproces en dat moet je doorbreken. Vaak doet het pesten zich niet alleen op school voor, maar bĳvoorbeeld ook onderweg naar huis. Ouders zouden hulp moeten kunnen krĳgen van zorgen adviesteams, die er nu al zĳn voor andere problemen met kinderen.’

‘Wĳ vinden dat scholen pesten bespreekbaar moeten maken’, zegt Lotte Savelberg, voorzitter van het LAKS. ‘Leerlingen geven aan dat er weinig in de klas over wordt gepraat. Er rust een taboe op terwĳl het wel veel voorkomt. Je kunt het nooit volledig uitbannen, maar je moet voorkomen dat het tot zelfmoorden of levenslang beschadigde mensen leidt. Wĳ willen dat scholen er systematisch aandacht aan besteden. Bĳvoorbeeld door er eens per maand met de klas over te praten en te vragen hoe leerlingen zich voelen. Maar een andere aanpak vinden wĳ ook goed. Als het taboe maar wordt doorbroken.’

foto arjan bronkhorst

LAKS: ‘Pak het taboe aan’

Uit onderzoek is gebleken dat docenten maar in één op de vijf gevallen doorhebben dat een kind wordt gepest

ie Ververs Award ins pir at i e ide Prijs voor inspirerende toek eën om st ond er w onderwijsvisies ijs pri js vis

€5

.00

Wat vind jij de moeite waard

om te leren?

Veelal gaat onderwijsvernieuwing over de hoe-vraag: hoe kunnen we anders lesgeven of leren? De Ververs Foundation en SLO zijn allebei geïnteresseerd in de wat-vraag: wat is in de toekomst voor leerlingen de moeite waard om te leren? Misschien stel jij jezelf die vraag ook voor je eigen school of vakgebied en heb je daar inmiddels ideeën of een visie voor ontwikkeld. En misschien hebben jouw idealen ook al concreet vorm gekregen in de onderwijspraktijk. Kunnen jouw visie en voorbeelden anderen inspireren en motiveren? Dan komen we graag met je in contact! De Ververs Award is in het leven geroepen om het inhoudelijk gesprek over ons toekomstige onderwijs op gang te brengen en te houden. De meest aansprekende inzending belonen we met een stimuleringsprijs van € 5.000.

vis ie ins pir at ide eën ie to e k ond omst er w pri js € ijs 5.0 00

adv_Ververs award_prima onderwijs.indd 1

VER aw VERS a rd

Meer informatie over voorwaarden en aanmelding vind je op www.verversaward.nl.

17-12-12 11:21

UITGELICHT 9

Dolfje Weerwolfje komt in actie tegen pesten

Met de campagne ‘Dolfje Weerwolfje Tegen Pesten’ roept schrĳver Paul van Loon leraren en leerlingen op om hun beste ideeën in te sturen en zo een bĳdrage te leveren aan een wereld zonder pesten. De school(klas) met het beste idee of anti-pestplan wint de ‘Dolfje Weerwolfje Tegen Pesten’-stoeptegel, die Paul van Loon hoogstpersoonlĳk komt onthullen. Voor scholen is door Pestweb een lesbrief ontwikkeld bĳ het boek ‘SuperDolfje’. Kinderen die zelf mee willen doen, kunnen hun beste tips opsturen op een formulier dat ze op school ontvangen, of hun tips direct op de Hyvespagina van Dolfje Weerwolfje zetten. Zĳ maken kans op het Dolfje Weerwolfje Tegen Pesten ‘heldenspeldje’. Door Hyves wordt ook de beste antipesttip tegen online pesten beloond. Alle activiteiten staan op www.dolfjeweerwolfje.nl.

Op de agenda Het inzenden van de beste anti-pesttips kan t/m 31 maart 2013. Op 19 april zal Paul van Loon de Dolfje Weerwolfje Tegen Pestenstoeptegel onthullen op de winnende school. De rest van de week signeert hĳ in boekhandels. En op zondag 21 april vindt de Dolfje Weerwolfje Dag plaats, in Schouwburg Orpheus in Apeldoorn. In de periode 19 t/m 27 april krĳgt iedereen bĳ aankoop van een Dolfje boek gratis het Dolfje Weerwolfje tĳdschrift, dat dan helemaal in het teken staat van pesten.

Efteling Speel mee met de Squla AntonPieck Leuk Leren Week 2013 Prĳs 2013 Met de hele klas online spelen én tegelĳkertĳd de lesstof oefenen, dat kan tĳdens de Leuk Leren Week 2013! Deze week is een initiatief van Squla, het online oefenprogramma voor kinderen op de basisschool. De wedstrĳd wordt online, via de computers en het digibord in de klas en thuis gespeeld. De wedstrĳd start op 18 maart en eindigt 25 maart. Tĳdens deze spannende week spelen leerlingen in klasverband leerzame quizzen in alle vakken en strĳden ze om Leuk Leren Bokalen. Het is de tweede keer dat Squla deze week organiseert. In 2012 deden 2.900 klassen mee. Meedoen is gratis. Aanmelden kan tot 18 maart via www.squla.nl/leuk-leren.

Schone schrĳvers en nachtegalen opgelet! In 2013 kunnen klassen van basisscholen in Nederland en Vlaanderen weer in hun pennenveer klimmen en meedingen naar de Anton Pieck Prĳs. De opdracht van de Efteling schrĳfwedstrĳd luidt: ‘Schrĳf met je klas een Sprookjeslied voor de Efteling’. Nieuw aan deze zevende editie is dat alle inzendingen online te zien en te horen zĳn én dat familie en vrienden kunnen stemmen op de tien genomineerde liedjes. Speciaal voor leraren ontwikkelde de Efteling gratis te downloaden lesmateriaal met handvatten en tips om met de klas tot een goede inzending te komen. Kĳk hiervoor op www.efteling.com/antonpieckprĳs. Inzendingen moeten geüpload zĳn vóór 29 maart 2013.

Kom naar de docentendagen digitaal onderwijs

Opdracht en prĳzen

Hoe gebruik je digitaal leermateriaal? Hoe ziet digitaal onderwijs eruit? Waar vind je geschikt materiaal en hoe kun je dat zelf inpassen en ontwikkelen? VO-content en Wikiwijs organiseren samen docentendagen over digitaal onderwijs. Kom en deel praktijkervaringen met collega´s en bezoek workshops over het werken met open digitaal leermateriaal. Meld je kosteloos aan en verdiep je in het onderwijs van de toekomst! De eerstvolgende dagen zijn op 7, 19, 21 en 26 maart aanstaande. Aanmelden via www.vo-content.nl/docentendagen

Wie met de hele klas Wat een Sprookjeslied voor de Efteling, op een eigen of een bestaande melodie. Duur maximaal 3 minuten. Onderwerp een sprookjesverhaal. Leerlingen moeten het zelf zingen voor de camera en een bĳpassende dvd-hoes ontwerpen. Ook dit jaar zĳn er weer mooie prĳzen. Van tien geheel verzorgde schoolreizen tot geldprĳzen: € 20.000 (1e prĳs), € 10.000 (2e prĳs) en € 5.000 (3e prĳs). Het is de bedoeling dat de helft gaat naar een goed doel op het gebied van natuurbehoud of milieuzorg, de andere helft is voor de school.

NIEUWS 11

75X Scan deze pagina voor extra's!

BEATRIX

Ter ere van de 75ste verjaardag van Beatrix is in Paleis Het Loo tot 20 mei 2013 de tentoonstelling ‘Beeld van Beatrix’ te zien, met portretten van de koningin, gemaakt door amateuren professionele kunstenaars. Meer dan 2200 mensen zonden een kunstwerk in. De tentoonstelling toont een selectie van de beste werken en bezoekers van de expositie kunnen hun stem uitbrengen voor het werk dat volgens hen de Publieksprĳs verdient. De geëxposeerde werken zĳn geselecteerd door een jury, bestaande uit ontwerper Jan des Bouvrie, NOS-presentator en fotograaf Sacha de Boer en conservator van Paleis Het Loo Marieke Spliethoff. Daarnaast worden zeven werken getoond van bekende kunstenaars als Andy Warhol, Ans Markus en Marte Röling.

Februari, maart, april en mei zĳn uitgeroepen tot dé Museummaanden van 2013. Elke maand dragen vier andere musea in deze periode de eretitel ‘Museum van de Maand’. En elk museum organiseert die maand verrassende interactieve evenementen. In de museummaanden is het dus extra leuk om met de hele klas naar het museum te gaan! Wil je weten welke musea er meedoen en welke activiteiten er op het programma staan? Kĳk dan op www.museummaanden.nl.

et jullie klas o d t in a he W

eum us

10 Topstukken 1001 Verhalen 1 van jullie klas? Op 15 maart opent in het Kröller-Müller Museum de bĳzondere kindertentoonstelling 10 Topstukken – 1001 Verhalen. Hierin schitteren verhalen, gedichten en tekeningen van kinderen naast tien beroemde kunstwerken uit de museumcollectie. De zalen zullen bĳ aanvang vrĳwel leeg zĳn en zich gedurende de tentoonstelling langzaam vullen met verhalen die de jonge verhalenvertellers in het museum of op internet achterlaten. Maar ook schoolklassen kunnen meedoen met hun digitale schoolbord! Het museum werkt voor deze bĳzondere expositie samen met literair kindertĳdschrift BoekieBoekie en veelbekroond kinderboekenauteur Lydia Rood, die een raamvertelling schreef en talloze aanknopingspunten bedacht, waar kinderen (vanaf ongeveer zeven jaar) hun eigen verhalen en gedichten aan toe kunnen voegen. Samen met Lydia Rood maakt het museum elke twee weken een selectie uit alle inzendingen en die worden dan onderdeel van de tentoonstelling. Zo realiseren alle kinderen samen een spannend kunst-/kinderboek! Schrĳf met de hele klas mee! De tentoonstelling is te zien tot en met 1 september 2013. www.kmm.nl.

Actie One4You verlengd Op verzoek van diverse scholen is de looptĳd van de actie One4You (1 euro=1 bouwsteen, van mĳ voor jou) ter bestrĳding van kinderarbeid in de goudmĳnen van Burkina Faso verlengd tot het einde van dit schooljaar. Eind 2012 ontvingen basisscholen een dvd met de film Fout Goud. Deze film dient als leidraad voor de actie One4You. Uit navraag bleek dat veel scholen niet aan de actie zĳn toegekomen maar geven aan het onderwerp alsnog onder de aandacht van de leerlingen te willen brengen. Het bestuur van de stichting heeft daarom besloten de looptĳd van de actie te verlengen. De Hubertusschool in Herten/Roermond voerde al wel een succesvolle actie. Leerlingen haalden meer dan € 1.200,- op. Jĳ kan ook helpen! Bouw mee aan onderwĳs in Burkina Faso, want iedereen weet het: kinderarbeid werkt niet, onderwĳs wel! Kĳk op www.one-4-you.nl voor meer info en uitleg actie.

Kom knutselen bĳ Fabschool Kids

Fabschool ken je misschien wel van het programma Zapplive. Sinds februari is er de nieuwe programmareeks Fabschool Kids, waarin jongeren (10-12 jaar) tĳdens workshops ontdekken hoe je moderne elektronica in elkaar knutselt. Daarvoor leren ze werken met de machines van het Fablab Amsterdam. Een greep uit de workshops: • Speakers bouwen voor je mobiele telefoon • Robots maken van je tandenborstel • Leren programmeren met Scratch. De workshops zĳn op woensdagmiddag en kosten voor deelname zĳn 15 euro. Knutsel en kĳk gezellig mee!

Recycle musical Om te laten zien dat de recycling van kleine apparaten makkelijk is, komt Wecycle met de groep achtafscheidsmusical ‘Hebbiedat’. De musical speelt zich grotendeels af in een kringloopwinkel waar ingeleverde oude elektrische apparaten die niet meer gerepareerd kunnen worden, bij Wecycle worden afgegeven. Een hoofdrol is weggelegd voor inzamelbox Jekko, waarin je afgedankte elektrische apparaten, spaarlampen en batterijen kunt bewaren om deze vervolgens gescheiden in te leveren. Jekko heeft zijn eigen lied om uit te leggen hoe het werkt. Partnerscholen van Wecycle kunnen de musical tegen een gereduceerd tarief te bestellen.

Wecycle City In de digitale leeromgeving Wecycle City staat gratis lesmateriaal over recycling. Partnerscholen van Wecycle kunnen jaarlijks meedoen met de inzamelactie en zo theorie direct in praktijk brengen. www.wecycle.nl/city

In elke leerling schuilt een

ninja

Er is inmiddels geen leerling zonder probleem. Volgens auteurs Bert Ferwerda en Dirk Johan Klanker worden leerlingen op scholen eerder onmachtig dan machtig gemaakt Natuurlijk zijn er dingen die je niet kunt, maar er zijn ook dingen die je wél kunt en daar is te weinig aandacht voor. De STUDIE NINJA moet tegenwicht bieden. Wat is ook alweer een ninja? Een ninja is het archetype van iemand die zichzelf door training uitmuntend maakt. www.destudieninja.nl

Promotiebeurs voor leraren Promoveren tot dr. is een uitstekende kans voor talentvolle leraren om zich verder te ontwikkelen.

Dat is niet alleen gunstig voor henzĂŠlf, maar draagt ook bij aan onderwijs van wereldklasse voor leerlingen. Daarom biedt het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap leraren de kans om met behoud van salaris in deeltijd onderzoek te verrichten dat leidt tot een proefschrift. Bevoegde leraren die werkzaam zijn in de onderwijssectoren primair, voortgezet, middelbaar beroeps-, hoger beroeps- en speciaal onderwijs kunnen meedingen. De werkgever ontvangt subsidie om de promoverende leraar te vervangen. Leraren die in aanmerking willen komen, zoeken een promotor, steun bij hun werkgever en schrijven een onderzoeksvoorstel. Het onderzoeksvoorstel mag gaan over elk onderwerp in een vakgebied naar keuze. Wel moet het onderzoek van belang zijn voor de eigen onderwijspraktijk of het onderwijs in bredere zin. NWO selecteert en honoreert de meest kansrijke voorstellen. Tot uiterlijk dinsdag 26 maart 2013, 14:59 uur kunt u een vooraanmelding indienen bij de Nederlandse organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Meer weten? Ga naar www.nwo.nl/leraren

EDUCATIEF 15

PrimaOuders lanceert webshop met educatieve producten voor thuis!

lk e t n a W leert kind ers… and

Op www.primaouders.nl is voor het eerst het allerbeste aanbod aan educatieve producten voor thuis in Nederland samengebracht op één centrale plek, overzichtelijk gepresenteerd in een webshop per groep, vak en schoolthema.

Of een kind nu een leerachterstand heeft of juist wat extra uitdaging kan gebruiken, uit onderzoek blĳkt dat het gebruik van educatieve producten thuis een enorm positieve invloed heeft op de leerresultaten in de klas. 70% van de ouders helpt hun kind met leren thuis en zoekt daarvoor de juiste materialen. De markt hiervoor was tot nu toe erg divers en onoverzichtelĳk, daarom biedt PrimaOuders een overzicht gesorteerd op groep, vak of thema.

Specifieke leeruitdagingen PrimaOuders helpt ouders om de juiste keuzes te maken voor de specifieke leeruitdagingen van kinderen van 0 tot 12 jaar. De shop streeft ernaar om de beste producten uit de markt te laten zien, gewaardeerd door leraren en ouders. De webshop is niet alleen voor kinderen met een leerachterstand maar heeft ook producten voor kinderen die voorlopen. En producten speciaal voor ouders zoals ‘Samen sterk: ouders en school’ of ‘Gepeuter’. De PrimaOuders webshop werd tĳdens de NOT-beurs gelanceerd. Een veelgehoorde opmerking was ‘hier hebben we lang naar gezocht’ en ‘een site om ouders op te attenderen’. Leraren en onderwĳsprofessio-

Scan deze pagina voor extra's! nals op de beurs waren onverdeeld enthousiast. Erik Trimp, directeur van EDG Media en oprichter van de webshop: ‘Juist de leraar weet waar een kind behoefte aan heeft als extra aanvulling op de lesstof in de klas. Waar moet worden bĳgespĳkerd, waar moet worden uitgedaagd. De onderwĳsprofessional kan ouders het best adviseren en begeleiden.’

PrimaOuders helpt ouders om de juiste keuzes te maken voor de specifieke leeruitdagingen van kinderen van 0 tot 12 jaar Brug tussen school en thuis Erik vervolgt: ‘Als vader van drie kinderen weet ik dat elk kind anders is en anders leert. Kinderen hebben hun eigen gewoonten en leerstrategieën. Daar waar het ene kind zelf gedisciplineerd huiswerk op zĳn kamer maakt met een boterham erbĳ en koptelefoon op, heeft de ander behoefte aan een gestructureerd plan en een beetje hulp. Maar juist dat laatste is

EDUCATIEF 17

makkelĳker gezegd dan gedaan. Hoe doe je dat? Hoe help je een kind thuis met een leerprobleem? Hoe stimuleer je juist een slim kind? Hoe trigger je creativiteit en verbeeldingskracht? Hoe kunnen ouders thuis aanvullen wat een kind op school leert? En vooral; waar vind je de hulpmiddelen die daarbĳ kunnen helpen? In mĳn zoektocht naar educatieve hulpmiddelen die me konden helpen bĳ het begeleiden van de kinderen vond ik nooit een goed en volledig overzicht. Daarom hebben wĳ PrimaOuders gelanceerd; een overzichtelĳke webshop met álle educatieve producten voor thuis die nog veel verder zal worden uitgebreid. In combinatie met de informatieve, inspirerende artikelen in het bĳbehorende magazine PrimaOuders, dat wordt verspreid op kinderdagverblĳven, buitenschoolse opvang en basisscholen, slaan wĳ zo een brug tussen leren op school (of kinderdagverblĳf) en leren thuis. Juist omdat leren voor elk kind anders is…’

Help mee!

Experts gezocht Educatieve producten zĳn zeer geschikt om kinderen thuis op een leuke manier te laten leren. Maar welke producten sluiten goed aan bĳ wat ze op school doen? Wie kan dat beter beoordelen dan een onderwĳsprofessional. Leraren weten immers wat de beste aanvulling is. PrimaOuders wil leraren de kans geven om de kwaliteit van de producten beoordelen en mee te helpen de producten voor de webshop te selecteren. Daarmee worden de ouders door experts geholpen bĳ het maken van de juiste beslissingen en worden kinderen geholpen bĳ hun ontwikkeling. Kĳk voor meer informatie op www.primaouders.nl Geef je op voor het mee beoordelen van producten via info@primaouders.nl

Volop in beweging

Op dit moment is de webwinkel nog volop in ontwikkeling en beweging; er komen nog iedere dag nieuwe producten bĳ. Is er een product dat je heel graag in onze webwinkel zou willen zien? Stuur ons dan jouw suggestie(s) via info@primaouders.nl

Vakken waarvoor producten zĳn te vinden: • Taal • Lezen • Rekenen • Natuur en Techniek • Aardrĳkskunde • Geschiedenis • Sport en Bewegen • Mens en Samenleving • Creatief

Thema’s waarop producten gezocht kunnen worden: • Ontspannen en Ontwikkelen • Leer- en Gedragsproblemen • CITO-toets en Entree-toets • Feestdagen en Seizoenen • Actuele Schoolthema’s • Ingrĳpende gebeurtenis • Voor het eerst naar school • Afscheid Groep 8

www.primaouders.nl

De complete hulp bij arbobeleid in het primair onderwijs

Arbo Meester Arb www.arbomeester.nl

Hét erkende branche-instrument voor de uitvoering van een RI&E in het primair onderwijs.

7343•IDEA2ID 7343 DIE adv ArboMeester_192x142mm.indd 1

31-07-12 11:02

Studenten van Inholland helpen uw leerlingen graag bij hun studiekeuze Hoe is het om bij Hogeschool Inholland te studeren? Wie kunnen dit beter vertellen dan onze studenten zelf? Zij vertellen graag hoe zij hun studiekeuze hebben gemaakt en hoe het is om een hbo-opleiding te volgen bij Inholland via www.inholland.nl/vraagheteenstudent. Rachel Storm Vierdejaars Commerciële Economie Inholland Haarlem Voordat ik begon aan mijn hbo-opleiding, twijfelde ik of ik wel de juiste beslissing had genomen. Als 16- of 17-jarige weet je vaak nog niet zo goed wat je ‘later’ wilt worden. Daarom ben ik een dag gaan Proefstuderen bij Inholland Haarlem en de opleiding Commerciële Economie sprong er meteen uit voor mij. Direct na het behalen van mijn havodiploma ben ik begonnen aan deze opleiding. Hebben uw leerlingen vragen over de opleiding Commerciële Economie of willen zij weten hoe ik mijn studie ervaar? Twijfel dan niet en mail me via www.inholland.nl/vraagheteenstudent.

Malika Ouacha Derdejaars Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Inholland Alkmaar In totaal heb ik drie studiekeuzetests gedaan voordat ik begon aan mijn hboopleiding. Iedere test gaf dezelfde uitkomst: Social Work. Omdat ik nog twijfelde, heb ik gesprekken gevoerd met leraren op mijn middelbare school en in mijn privéomgeving. Uiteindelijk heb ik Maatschappelijk Werk en Dienstverlening gekozen. Ik ervaar de opleiding als leuk, maar vooral ook leerzaam en interessant. Willen uw leerlingen meer weten over deze opleiding en wat het nu zo leuk maakt? Mail me gerust.

Remon Stok Derdejaars HBO-Rechten Inholland Rotterdam Ik weet hoe belangrijk het is om je goed te oriënteren op je studiekeuze. Nadat ik mijn havodiploma behaalde, wilde ik graag verder studeren, maar ik vond het moeilijk een keuze te maken. Ik heb veel scholen en opleidingen bezocht om er achter te komen waar mijn interesse precies ligt. Ik kwam uit bij de oplei– ding HBO-Rechten van Hogeschool Inholland en daar heb ik het heel erg naar mijn zin. Omdat ik voorlichting geef tijdens Open Dagen, ben ik de uitgelezen persoon om uw leerlingen te helpen! Kortom: vragen over de studie HBO-Rechten en/of algemene vragen over Inholland? Mail ze dan naar mij en ik probeer ze zo snel mogelijk te beantwoorden.

Live met onze studenten spreken? Bezoek dan op zaterdag 9 maart de Open Dag van Inholland. Kijk voor meer info op www.inholland.nl/opendag of scan de QR code.

638652 opm adv 172x132.indd 1

22-01-13 12:02

VERRIJKING

Nieuwe series bĳ Schooltv

Dit voorjaar start NTR Schooltv diverse nieuwe series voor het voortgezet onderwijs. De programma’s en het bijbehorend lesmateriaal sluiten aan bij de leermethoden en kerndoelen. Wij zetten ze vast op een rijtje. GeoClips

Spirou & Fantasio

Korte afleveringen over uiteenlopende aardrĳkskunde onderwerpen, voor leerlingen in de onderbouw van het vmbo. Er worden vier nieuwe programma’s aan de reeks toegevoegd, onder meer over nieuwe grootmachten en het Nederlands landschap.

Frans gesproken tekenfilm over de avonturen van twee journalisten. Dit voorjaar gaat Schooltv zes nieuwe afleveringen uitzenden. De kĳk- en luisteropdrachten worden aangevuld met spreek- en schrĳfopdrachten op het niveau A2.

Focus op de biologie

Dossier Economie

Nieuwe serie voor vmbo bovenbouw. Onderwerpen zĳn onder meer het menselĳk lichaam, ecologie, gedrag en afweer. Focus op biologie gaat in mei van start met negen afleveringen van elk tien minuten.

Dossier Economie is bedoeld om leerlingen economisch inzicht te laten verwerven in concrete vraagstukken. Iedere aflevering start met een concrete vraag en behandelt een economisch onderwerp vanuit de context-concept benadering. In de eerste vier afleveringen: Markt, schaarste en ruil/Samenwerken en onderhandelen/Risico en informatie. Deze serie komt tot stand in samenwerking met Cito.

Labyrint voor de tweede fase Speciaal voor leerlingen in de bovenbouw van havo/vwo zĳn er acht Labyrintprogramma’s bĳ biologie, scheikunde, natuurkunde en wiskunde. Je vindt de afleveringen en bĳbehorende examenoefening op schooltv.nl/labryint. In het voorjaar komen daar per vak twee nieuwe afleveringen bĳ.

HistoClips Schooltv brengt vier gloednieuwe afleveringen in de doorlopende reeks HistoClips voor leerlingen in klas 1 en 2 van het vmbo. In de nieuwe reeks aandacht voor Karel de Grote; Europa en een tweetal afleveringen in het kader van 200 jaar koninkrĳk. Aandacht voor: Het ontstaan en de splitsing van het Koninkrĳk der Nederlanden 1813/1815 -1840 en de grondwetswĳziging. En een aflevering over dekolonisatie. Deze serie komt tot stand in samenwerking met ProDemos Huis voor democratie en rechtsstaat.

Kijkenluisteren Kĳk- en luistervaardigheid is onderdeel van het Centraal Eindexamen vmbo. Fragmenten uit reportages die voor Nieuwsuur zĳn gemaakt, worden voorzien van vragen, en zo kun je met leerlingen de toets voorbereiden. Zes afleveringen van minimaal vĳf minuten, zes aparte toetsen.

Literatuurgeschiedenis 1900 - 1945 De serie bestrĳkt inmiddels de hele periode van de middeleeuwen tot en met de 19e eeuw. Dit voorjaar staat de 20e eeuw op het programma, tot en met de Tweede Wereldoorlog. Van Herman Heĳermans die het lĳk van een aangespoelde visser ziet op het strand bĳ Wĳk aan Zee tot Etty Hillesum die haar laatste brief uit Westerbork schrĳft.

Alle uitzenddata kun je vinden op schooltv.nl/uitzendschema. Na uitzending kun je de afleveringen terugzien via schooltv.nl/schooltvgemist

Draag e steent e bi tegen kinderkanker

Lever statiegeldflessen in en bouw mee aan het Prinses Mรกxima Centrum Op dit moment geneest 75% van de kinderen met kanker. Dat is natuurlijk best veel, maar het is niet genoeg. We moeten naar 95%. Vandaar dat wij een speciaal kinderkankercentrum willen bouwen: het Prinses Mรกxima Centrum. Ook jullie kunnen hier een steentje aan bijdragen. Door met de klas of de hele school mee te doen aan de speciale flessenactie. Met deze actie kunnen de leerlingen flessen inleveren bij bijna alle supermarkten in Nederland en komt het statiegeld ten goede aan de bouw van het centrum. Op www.kikabouw.nl lees je alles over deze acties, over de bouwplaatjes die de leerlingen kunnen verdienen en de bijzondere prijzen waarop zij kans maken.

INSPIRATIE 21

Bouw mee aan het Prinses Máxima Centrum Ook kinderen willen zich inzetten tegen kanker. Zeker als deze ziekte leeftijdsgenootjes treft. Leerlingen en scholen die in actie willen komen, kunnen zich aansluiten bij de campagne van Stichting Kinderen Kankervrij (KiKa) en zo hun steentje bijdragen aan de bouw van het Prinses Máxima Centrum voor Kinderoncologie.

tekst Mirjam Janssen | beeld Marius Roos

Binnen drie jaar gaat in Utrecht het Prinses Máxima Centrum voor Kinderoncologie open. Voortaan kunnen alle kinderen met kanker daar worden behandeld. Dat betekent een grote stap vooruit. Jaarlĳks worden ongeveer 550 kinderen met kanker behandeld in zeven kinderkankercentra verspreid over het land. Veel specialisten zien maar een paar kinderen per jaar met een bepaald type kanker. Als alle behandelaars op één plek zitten, is altĳd de laatste kennis en de meeste ervaring bĳ de bestrĳding van een kankersoort voor handen. ‘Het genezingspercentage voor kinderkanker ligt op 75 procent. We willen dat verhogen naar 95 procent. Dat kan alleen als specialisten hun kennis bundelen’, vertelt Frits Hirschstein. Hĳ is de oprichter van KiKa, een organisatie die geld werft voor onderzoek naar kinderkanker. Omdat er nog veel geld nodig is voor het centrum, lanceert KiKa een grootscheepse campagne. Vanaf 1 maart stellen alle supermarkten in Nederland hun emballageapparaten beschikbaar. Kinderen die plastic flessen inleveren, kunnen met de opbrengst ‘steentjes’ van 5 euro per stuk kopen voor de bouw van het Prinses Máxima Centrum. Het is natuurlĳk ook mogelĳk op andere manieren geld in te zamelen en daarvan steentjes te kopen. De namen van alle kopers worden vermeld op de ‘Wall of Name’ die in het nieuwe centrum komt. De origineelste actievoerders worden geïnterviewd tĳdens een grote wervingsactie op de tv op 27 maart met Frans Bauer, Erica Terpstra en André van Duin.

Het beste onderzoek ‘Door specialisten op één plaats te concentreren, krĳgen kinderen de best denkbare behandeling’, zegt Prof. Dr. Rob Pieters, hoofd van de afdeling kinderoncologie in het Sophia Kinderziekenhuis in Rotterdam en een van de initiatiefnemers van het Prinses Máxima Centrum. ‘Maar er is nog een ander voordeel! Ook al het onderzoek naar kinderkanker kan zo worden geconcentreerd. Onderzoeksgelden worden dan efficiënter gebruikt en bevindingen kunnen sneller worden toegepast. Het wordt het grootste centrum voor kinderkankeronderzoek van Europa en we verwachten dat wetenschappelĳke talenten er graag zullen werken. In het nieuwe ziekenhuis hoeven de patiënten niet langs verschillende afdelingen voor verschillende behandelingen, maar komen alle specialisten naar hen toe. De kinderen verblĳven steeds op één afdeling, die is gespecialiseerd in hun ziekte. Dat geeft een vertrouwd gevoel. De opzet is veel persoonlĳker.’

Wat kun je doen? De klas of de hele school kunnen vanaf 1 maart plastic flessen bĳ de supermarkt inleveren en ‘steentjes’ kopen van de opbrengst. Uiteraard kan de klas ook een eigen ludieke actie bedenken om geld in te zamelen. www.kikabouw.nl Woensdag 27 mrt, Ned. 1. Grote live TV-show.

22 VERRIJKING

Meld je aan voor de

Ververs Award!

Prijs voor inspirerende onderwijsvisies

De Ververs Award is een stimuleringsprĳs voor inspirerende visies op het onderwĳs van morgen! De prĳs is in het leven geroepen om het gesprek over ons toekomstige onderwĳs op gang te brengen en te houden. Vaak gaat onderwĳsvernieuwing over de hoe-vraag. Hoe kunnen we anders lesgeven of leren? De Ververs Foundation en SLO zĳn allebei geïnteresseerd in de wat-vraag! Wat is in de toekomst voor leerlingen de moeite waard om te leren? Stel jĳ jezelf die vraag ook voor je eigen school of vakgebied en heb je daar ideeën of een visie voor ontwikkeld? Misschien hebben jouw idealen ook al concreet vorm gekregen in de onderwĳspraktĳk. Kunnen jouw visie en voorbeelden anderen inspireren en motiveren? Of weet je iemand in je omgeving die zich hiermee bezig houdt? Meld je dan aan voor de Ververs Award. Bĳ de aanmelding wordt gevraagd ‘bewĳsmateriaal’ aan te leveren. Dat kan een kort filmpje zĳn, maar ook een visiedocument of een verhelderende presentatie. De vorm maakt niet uit (verras maar!), de aandacht gaat vanzelfsprekend uit naar het inhoudelĳke verhaal. De meest aansprekende inzending wordt beloond met een stimuleringsprĳs van €5.000. Aanmelden kan tot en met eind maart 2013. Meer informatie over aanmelding en voorwaarden vind je op www.verversaward.nl

Taal l a i c spe Levende boeken die boeien In English please!

School aan Zet: van goed naar beter Aanpak dyslexie Boeken die helpen!

Schr캐fonderw캐s op de basisschool Aan de slag met het taalbeleidsplan

Levende boeken die boeien

Digitale prentenboeken en taalspelletjes zijn een mooie opstap om de ontluikende geletterdheid van kinderen te stimuleren. Ze bevorderen de woordenschatontwikkeling en het verhaalbegrip. Maar hoe maak je een juiste keuze in het steeds groter wordende aanbod?

tekst Simone Barneveld

TAALSPECIAL 25

Animatiefilmpjes kĳken en computerspelletjes doen is draad van het verhaal kwĳt. Goede feedback is essenleuk! Jonge kinderen gaan maar al te graag aan de tieel. ‘Het computerprogramma heeft pas effect als slag met educatieve spelletjes. Digitale prentenboe- een virtuele tutor kinderen voortdurend aanmoedigt ken zĳn een goed hulpmiddel bĳ taalverwerving, zo te reageren, nog eens goed na te denken, tips geeft blĳkt uit onderzoek. Ze bevorderen de woordenschat- om de juiste oplossing te vinden en uitlegt waarom ontwikkeling en het verhaalbegrip. Een prima aanvul- hun antwoord goed was’, schrĳft Bus. Hoewel meestal ling op - geen vervanging van - het voorlezen door de wordt gedacht dat een leerkracht dit het beste kan, leerkracht. Er komt steeds meer educatieve software blĳkt de consequente feedback van een computerproop de markt waar scholen iets aan kunnen hebben, gramma erg effectief. Leraren kunnen tenslotte niet maar niet alles is even effectief. Hoe maak je als elk kind continu aandacht geven. school of als leraar een juiste keuze? Kennisnet werkt Letterkennis momenteel aan een website met Letters in beweging is zo’n taalspel een handreiking die leraren kan Aan de slag met effectieve feedback, waarvan helpen de juiste keuze te maken. Digitale prentenboeken en vooral kleuters met een leerachtertaalspelletjes zĳn een prima Feedback is essentieel stand blĳken te profiteren. Letters middel om taalverwerving en Educatieve software moet aan een in beweging is een interventieproletterkennis te stimuleren. Mits aantal eisen voldoen, willen kingramma dat het fonemisch beze voldoen aan drie criteria: deren ervan profiteren. Volgens wustzĳn van kinderen stimuleert. Adriana Bus, hoogleraar orthopeHet maakt hen bewust dat letters Interactief. Kinderen leren dagogiek in Leiden, zĳn de drie besamenhangen met klanken, een meer als er tussendoor vragen langrĳkste voorwaarden: interacbelangrĳk stap in de leesontwikworden gesteld en uitleg wordt tiviteit, functionaliteit en feedback. keling. Het programma bestaat uit gegeven. Daarbĳ geldt dat We weten al langer dat als een oueen reeks spelletjes die in moeilĳkbetekenis geven (making meder of leerkracht bĳ het voorlezen heidsgraad toenemen, waardoor het aning) beter werkt dan uitleg vragen stelt, kinderen er meer van kind stapsgewĳs wordt begeleid in krĳgen (taking meaning) opsteken dan als er alleen wordt haar of zĳn ontwikkeling. Omdat het Functioneel. Dat wil zeggen voorgelezen. Dat geldt dus ook voor op de computer wordt aangeboden, dat het programma een goede computerprogramma’s: interatie is speelt het beter in op de individuele balans heeft tussen tekst en belangrĳk. Digitale prentenboeken behoeften van kinderen. plaatjes waarop je kunt klikken werken beter met vragen of uitleg Voor Kennisnet onderzocht promoom te voorkomen dat kinderen tussendoor. Kinderen kunnen bĳvenda Karienke Kegel of dit progaan gamen en het verhaal niet voorbeeld op een plaatje klikken gramma goed werkt. Ze liet kleuters meer volgen. waarna ze uitleg krĳgen over wat ze spelen met Letters in beweging. De Goede feedback van een ene groep kreeg online feedback, zien (‘Beer is verlegen, hĳ heeft een computertutor die de kinderen de andere niet. Na afloop bleken de rood hoofd gekregen’). Nog effectiestimuleert na te denken, het kinderen die specifieke feedback ver zĳn meerkeuzevragen (‘Waar is nog eens te proberen en uitlegt hadden gekregen, beter te presteBeer verlegen?) waarbĳ het kind uit waarom een antwoord goed is. ren dan de anderen. Als kinderen drie plaatjes kan kiezen. niet goed worden gestuurd (‘goed Making meaning gedaan’ of ‘nog niet helemaal goed, ‘Betekenis geven (making meaning) probeer het nog eens en denk dan werkt beter dan uitleg krĳgen (taking meaning)’, aldus aan…’) gaan ze in het wilde weg rondklikken en leren Adriana Bus in een artikel in 4W (het wetenschappe- ze er niets van. Sturing en gerichte hulp is onontbeerlĳke tĳdschrift van Kennisnet –4w.kennisnet.nl). Het lĳk om kinderen letterkennis bĳ te brengen. digitale boek moet ook functioneel zĳn, dat wil zeggen Opmerkelĳk is dat kinderen met een aanleg voor adhd dat er een goede balans is tussen tekst en animatie. het meest profĳt hebben van de digitale hulp van LetDat maakt het aantrekkelĳker en verhoogt de betrok- ters in beweging. Ze hebben veel baat bĳ de tutor die kenheid. Het is zelfs zo dat digitale prentenboeken hun aandacht stuurt en voortdurend persoonlĳke minder snel vervelen dan gewone boeken; een levend feedback geeft. Ze leren er zelfs meer van dan hun boek waar kinderen zelf actief in zĳn, blĳft langer leeftĳdsgenoten zonder aanleg voor aandachtsproboeien. Maar er is een valkuil. Als er te veel plaatjes blemen. Digitale taalprogramma’s met individuele zĳn waarop kinderen kunnen klikken, doen ze al snel online feedback kunnen dus een waardevolle bĳdrage alsof ze aan het gamen zĳn. Zeker als ze gewend zĳn leveren bĳ het ondervangen van leesproblemen. computerspelletjes te spelen. Ze gaan kriskras op zoek naar de leuke plaatjes en spelletjes en raken de www.kennisnet.nl

Aan de slag met het taalbeleidsplan Een taalbeleidsplan met een beschrijving van doelen en aanpak kan van grote waarde zijn. Maar hoe ontwikkel je zo’n plan? Wie betrek je erbij? Hoe creëer je schoolbreed draagvlak? Jan Zwagemakers, docent Nederlands van ’t Rijks in Bergen op Zoom vertelt over zijn ervaringen.

tekst Brigitte Bloem

Een te laag niveau van begrĳpend lezen kan een groot struikelblok voor schoolsucces zĳn. Leerlingen lopen het risico onder hun niveau te presteren, doordat ze teksten en toetsvragen niet goed begrĳpen. Mede ingegeven door de nieuwe referentieniveaus en de strengere slaag-/ zakregeling willen scholen de taalvaardigheid van hun leerlingen vergroten. RSG ’t Rĳks is een grote scholengemeenschap voor mavo, havo en vwo in West-Brabant: 2.600 leerlingen en meer dan 200 docenten. Docent Jan Zwagemakers: ‘Ook voor onze leerlingen geldt dat op het gebied van de taalvaardigheid winst te behalen valt, zowel interne als externe ‘prikkels’ spelen daarbĳ een rol.’

leid te ontwikkelen. De complete sectie van meer dan twintig neerlandici kwam diverse keren bĳ elkaar. Tĳdens deze bĳeenkomsten koppelden we de referentieniveaus aan wat we in onze eigen lespraktĳk gewend waren te doen. Omdat we een breed gedragen taalverbeterplan voor ogen hadden, stelde ik de schoolleiding vervolgens voor om ook andere vakgroepen erbĳ te betrekken. Het plan moest immers een flinke steen in de vĳver worden. Taal speelt bĳ alle vakken een rol. Taal is ons gereedschap, maar ook ons eindproduct. De directie vond dat direct een prima idee.’

Enthousiasme

Omdat docenten niet dagelĳks bezig zĳn met het ontwikkelen van beleid, riep ’t Rĳks de hulp in van advies‘Mĳn collega’s en ik constateerden dat er op het organisatie CPS. Zwagemakers: ‘Onze ontwikkelgroep gebied van taalvaardigheid bĳ onze leerlingen deficiën- bestond uit een tiental enthousiaste collega’s, incluties voorkomen’, legt Zwagemakers sief onze rector en twee docenten uit. ‘De externe prikkels betroffen Nederlands, aangevuld met Meike onderzoeken, inspectierapportaBerben van het CPS. De rector is bĳ alle ges, veranderende exameneisen, bĳeenkomsten aanwezig geweest en Taal speelt bij alle het rapport Over de drempels met hĳ leverde substantiële inbreng. Het vakken een rol taal en de daaruit voortkomende feit dat onze directie het onvoorstelinvoering van referentieniveaus.’ baar belangrĳk vindt dat onze school Schooljaar 2010-2011 deed de een goed taalverbeterplan krĳgt, was schoolleiding van ’t Rĳks een eerste aanzet om tot een erg in ons voordeel. Belangrĳk is dat je collega’s in taalbeleidsplan te komen. Zwagemakers: ‘In dat jaar je ontwikkelgroep hebt, die enthousiast zĳn en het hebben we ons vooral verdiept in de nieuwe eisen die belang inzien. Dring het mensen niet op, dat werkt door het ministerie gesteld werden. Het schooljaar niet. Overigens werden we niet extra gefaciliteerd. erna kreeg ik, in mĳn hoedanigheid van voorzitter van De activiteiten voor de ontwikkelgroep konden we gede vakgroep Nederlands, van de schoolleiding het ver- woon binnen onze normjaartaak doen. Wel waren alle zoek om binnen onze vakgroep een aanzet tot taalbe- vergadertĳdstippen als vaste momenten in de jaar-

Breed gedragen

Taalspecial 27

Docent Jan Zwagemakers

planning ingeroosterd. Het enthousiasme van mijn collega’s vond ik boven verwachting. Dat zegt wel iets over het belang dat aan de aanpak van het probleem gehecht wordt.’

Vreemde ogen dwingen Zwagemakers vond het CPS-format, dat als richtlijn voor de bijeenkomsten diende, praktisch en goed bruikbaar. Bovendien is hij erg te spreken over de procesbewaking door Berben. ‘Iemand van buiten, dat werkte bij ons heel goed. Een extern persoon kan het proces zuiver houden en heeft een deskundige, sturende hand. Daarbij, vreemde ogen dwingen. Tussen de bijeenkomsten in werden de opdrachten, keurig volgens afspraak, door alle groepsleden gemaakt. Cruciaal voor de voortgang. Ik weet niet of we zonder de inbreng van het CPS in zo’n korte periode tot ons taalbeleidsplan waren gekomen’, aldus Zwagemakers. Het plan is nu bijna gereed. De directie is bezig met het schrijven van aanvullende hoofdstukken op het gebied van financiering en implementatie. Vervolgens zal er een taalcoördinator worden aangesteld, die het taalbeleidsplan in praktijk gaat brengen. Zwagemakers benadrukt nog eens het belang van het draagvlak en de teambrede aanpak. ‘Schoolbreed moet er het bewustzijn ontstaan dat er in talig opzicht flink wat moet verbeteren. Bovendien moeten de taken en verantwoordelijkheden goed afgestemd worden. Voor onze leerlingen is het van groot belang dat zij in taalopzicht fikse sprongen voorwaarts gaan maken. Het hele gewone, onze taal, is daardoor eigenlijk heel bijzonder geworden.’

Format helpt CPS-consultant Meike Berben: ‘Het format waarmee we ook bij ’t Rijks hebben gewerkt, bestaat uit elf punten en kan zowel voor scholen in primair- als voortgezet onderwijs worden gebruikt. Tijdens het traject - vier dagdelen op locatie, opdrachten en mailwisseling tussen de bijeenkomsten – behandelen we het volledige format. Daarnaast levert CPS input op het gebied van taalonderwijs en taalgericht vakonderwijs. We geven praktijkvoorbeelden van andere scholen, we zijn op de hoogte van de laatste ontwikkelingen, eisen van de Inspectie et cetera. Maar vooral zijn we discussiebegeleider en procesbewaker. Juist omdat we niet van binnen de school komen, kunnen we ervoor zorgen dat er in relatief korte tijd relevante zaken op papier staan.’

Het CPS-format voor het opstellen van een taalbeleidsplan is gratis te downloaden: www.cps.nl/taalbeleidsplan Het format komt uit het boek Met de referentieniveaus naar schoolsucces: www.cps.nl/pubreferentieniveaus Heeft u vragen, of wilt u eens doorpraten over dit onderwerp, mail dan naar Meike Berben, m.berben@cps.nl.

Benieuwd hoe de leerlingen van je school Engels spreken in vergelijking met bijvoorbeeld een school in Costa Rica? Of in Thailand of in Polen? Met de English Proficiency Index (EPI) kun je de Engelse taal- en spreekvaardigheid testen en vergelijken met scholen in de rest van de wereld. Voor (middel)grote scholen is de test helemaal gratis. tekst Iieke Steĳ vers

Goed Engels kunnen spreken is anno 2013 de gewoonste zaak van de wereld. Noodzakelĳk ook. Veel studies in het hoger onderwĳs zĳn inmiddels in het Engels en ook het zakelĳk leven verengelst steeds meer. Nederlanders zĳn goed in Engels, ons land staat samen met Zweden en Denemarken in de top drie van de English Proficiency Index (EPI), ontwikkeld door EF Education First. De EF English Proficiency Index is de eerste taaltest die de gemiddelde Engelse taalvaardigheid tussen mensen van verschillende leeftĳden en uit verschillende landen vergelĳkt. Je kunt met je school meedoen aan EPI door bĳ leerlingen of bĳ docenten de test af te nemen. Vervolgens kun je de resultaten vergelĳken met de resultaten uit bĳna alle landen van de wereld. Er doen zo’n 54 landen mee aan de EPI-testen en op dit moment zĳn er resultaten van 1,7 miljoen mensen.

Wist je dat vrouwen en meisjes in vrĳwel alle landen beter Engels spreken dan mannen en jongens? En dat dertigers wereldwĳd het hoogste Engelse taalniveau hebben? Het zĳn een paar interessante feiten uit de jaarlĳkse vergelĳking van de English Proficiency Index. Ook opmerkelĳk: Europa doet het gemiddeld erg goed op het gebied van Engels, maar toch scoren landen als Frankrĳk, Spanje en Italië ’slechts’ gemiddeld. De bevolking van landen in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en Centraal- en Zuid-Amerika spreekt niet, of slecht Engels, terwĳl het Engels in Azië juist verbetert. ‘De test wordt online afgenomen en naar deelnemende scholen gestuurd’, zegt Majella Mulder van EF Education First. ‘Naar aanleiding van de resultaten voeren we gesprekken met decanen: wat is er goed en wat kan beter? De resultaten verwerken we in de vergelĳkende index.’

Taalspecial 29

EPI op school

Ben je benieuwd hoe de leerlingen of docenten van je school presteren op Engelse taalvaardigheid? Dan kun je een English Proficiency test (EPI) van EF Education First afnemen. Als je school meer dan 200 leerlingen heeft, is de test helemaal gratis. Wil je deelnemen aan EPI dan kun je dit doorgeven aan EF Education First. Zij maken een aparte EPI-omgeving op internet speciaal voor je school. Als leraar kun je de test ook zelf op de website maken. Meer informatie over de EPI-test vind je op www.ef.nl/epi dat scholieren die na hun eindexamen voor een gap year naar het buitenland gaan, veel hoger scoren op de English Proficiency Index. Dit geldt ook voor de jongeren die tijdens de zomervakantie naar het buitenland gaan om hun Engels bij te spijkeren met bijvoorbeeld een taalcursus. Helaas zijn de huidige ontwikkelingen op het gebied van studiefinanciering in Nederland hiervoor geen stimulans’, aldus Mulder. ‘In een land als Zweden wordt een tussenjaar juist gestimuleerd door de overheid. Met effect: Zweden voert de EPI-lijst aan als koploper van het Engels in de wereld (in niet-Engelstalige landen).’

Social media

Onderwijs Goed Engels leren spreken en schrijven gaat niet van vandaag op morgen. Vroegtijdig beginnen met Engels onderwijs is erg belangrijk, zo blijkt uit onderzoek. Hoe langer kinderen en jongeren Engels op school krijgen, hoe beter zij de taal uiteindelijk zullen beheersen. Volgens Mulder is het naast goed onderwijs ook van groot belang dat kinderen en jongeren in het dagelijks leven veelvuldig in contact komen met het Engels. ‘Wij zien

Een taal leren met EF

Als docent kun je inspelen op deze ontwikkeling door aandacht te besteden aan de aanwezigheid van Engels buiten het onderwijs. Mulder: ‘Er gebeurt ontzettend veel online, op social media sites bijvoorbeeld, waar jongeren ook Engels voor gebruiken. Als leraar kun je hier in je lessen dieper op ingaan. Ook vaak naar het Engels luisteren, bijvoorbeeld in films of op tv kan helpen om meer gevoel te krijgen voor de Engelse taal.’ Tweetalig onderwijs is een uitstekende manier om op jonge leeftijd goed Engels te leren, zo blijkt uit het EPI-rapport 2012. Bij tweetalig onderwijs volgen leerlingen een groot deel van het voortgezet onderwijs in een andere taal, meestal Engels. In de onderbouw havo/vwo is dit minstens de helft van de lessen in het Engels, in de onderbouw zo’n 30 procent. Er is ook vroeg vreemdetalenonderwijs voor leerlingen op de basisschool. De angst dat tweetaligheid de ontwikkeling van de eigen taal overschaduwt, is ongegrond, zegt EF Education First. Meertalige landen zoals Finland, Maleisië en Singapore laten hoge niveaus van Engelse taalbeheersing zien.

EF Education First is marktleider op het gebied van taalonderwijs in het buitenland. Zij bieden onder andere taalcursussen in het buitenland voor jongeren en volwassen, een studiejaar in het buitenland van 6, 9 of 11 maanden en een uitwisselingsprogramma met een High School Year. Meer weten? Kijk op www.ef.nl.

School aan Zet: van goed naar beter Het verbeteren van de taal- en rekenprestaties van leerlingen is een belangrijk onderwerp op de (beleids-) agenda van scholen en van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Als onderwijsprofessional heb je ongetwijfeld wensen en zie je kansen. Maar hoe ga je als schoolteam aan de slag met deze ambities? School aan Zet helpt hierbij door mooie voorbeelden van scholen te delen en hen met denkkracht te ondersteunen. tekst Lieke Steĳ vers

School aan Zet is een programma dat wordt uitgevoerd in opdracht van het ministerie van OCW om de kwaliteit van het Nederlandse onderwĳs van goed naar beter te brengen, zowel op scholen binnen het primair- en voortgezet onderwĳs als het (voortgezet) speciaal onderwĳs. Het programma kent twee basisthema’s: opbrengstgericht werken en HRM/Lerende organisatie.

Themagesprekken met experts Gekoppeld aan deze twee basisthema’s gaat een school verder aan de slag met verdiepende thema’s naar keuze: Omgaan met verschillen, Basisvaardigheden (taal, lezen, rekenen of Nederlands, Wiskunde, Engels), Excellentie & hoogbegaafdheid of Bèta / Wetenschap & Techniek. De door de school gekozen thema’s komen terug in de gesprekken met de experts van School aan Zet. In deze gesprekken denken de experts kritisch mee. Wanneer je deelneemt aan het driejarig programma School aan Zet voer je meerdere gesprekken: een ambitiegesprek, een verdiepings- en/of themagesprek en een reflectiegesprek, steeds met steeds twee experts van School aan Zet. De experts gaan samen met jou

TAALSPECIAL 31

aan de slag. Ze denken mee, geven suggesties en delen hun kennis.

Basisvaardigheden

de bovenbouw en aandacht voor goede lezers.

Opbrengstgericht werken

Het verbeteren van de taal- en rekenprestaties van Geregeld zĳn er geluiden te horen dat het met taal leerlingen is een belangrĳk onderwerp op de beleidsen lezen wel wat minder zou kunnen. Andere vakagenda van het ministerie van Onderwĳs, Cultuur ken en aandachtsgebieden zouden de dupe worden en Wetenschap. Die leerresultaten verbeteren als van de aandacht voor de basisvaardigheden. Goed scholen opbrengstgericht gaan werken. Doelen kunnen lezen is echter een stellen, zicht hebben op leervoorwaarde voor het goed resultaten en planmatig en De leerkracht is de meest functioneren bĳ andere vakresultaatgericht werken zĳn ken. Het is van belang een essentieel voor het bereiken belangrijke factor voor het goede kĳk te hebben op de van zo hoog mogelĳke opleren van leerlingen positie van taal en lezen in brengsten voor alle leerlinde school. gen. Kinderen verschillen van elkaar in de tĳd die ze nodig Op scholen met goede leerresultaten vormen de hebben om een goede lezer te worden. Een uitdaschoolleiding en de leerkrachten met elkaar een hecht gende leesomgeving en tĳdsinzet zĳn belangrĳke team dat erop gericht is het beste (lees)onderwĳs voor gespreksonderwerpen als scholen de basisvaardigalle kinderen te realiseren. Deze scholen vormen een heden willen verbeteren. De leerkracht is de meest professionele leergemeenschap met elkaar. belangrĳke factor voor het leren van leerlingen. Denk Ruim 2500 scholen doen inmiddels mee in het proaan effectieve instructie, het gebruik van informatie gramma. Vanaf 18 februari start de inschrĳving voor en data, meer intensieve ondersteuning voor kindetranche III. Wil jĳ je inschrĳven? Ga dan naar schoolren zowel in de onderbouw als voor zwakke lezers in aanzet.nl voor meer informatie.

32 Scan deze pagina voor de links naar de kwaliteitskaarten.

Nieuwe kwaliteitskaarten: state-of-the-art School aan Zet ontwikkelt instrumenten en kwaliteitskaarten om scholen op alle thema’s te voorzien van state-of-theart kennis. Voor primair onderwijs zijn de volgende nieuwe kwaliteitskaarten ontwikkeld:

AGENDATIP

PO-studieconferentie Ambities Verbinden Op 25, 26 en 27 maart 2013 vindt de driedaagse studieconferentie voor het primair onderwĳs plaats in Congrescentrum De Werelt in Lunteren. Thema van de conferentie is ‘Ambities Verbinden’. Tĳdens deze drie dagen kun je een rĳk programma verwachten met masterclasses, hoorcolleges en praktĳksessies rondom de zes thema’s van School aan Zet. Op www.schoolaanzet.nl staat het volledige programma. Schrĳf je tĳdig in via www.deelnameregistratie.nl. Voor VO-scholen zĳn er ook masterclasses rondom Opbrengstgericht werken.

Rekenen tot 1000 Drie tips om leerlingen in groep 5 aan het einde van het schooljaar vlot te kunnen laten optellen en aftrekken tot 1000. Vloeiend lezen Waarom is vloeiend lezen belangrĳk? Hoe geef je de instructie vorm en hoe kun je de ontwikkeling van leerlingen volgen? Handige tips om aan de slag te gaan. Het onderwĳs in het schrĳven van teksten (stellen) Tips om het schrĳfonderwĳs op school te verbeteren. Met een handige kwaliteitsscan schrĳfonderwĳs en analyses van verschillende schrĳfmethodes. Geld in het SO en SBO Zes tips bĳ de leerlĳn geld in het rekenonderwĳs voor SO en SBO.

AGENDATIP

KWALITEITSKAART SO / SBO

Rekenen

Geld in het SO en SBO KWALITEITSKAART Taal/lezen

PO / SO / SBO

Vloeiend lezen

Wanneer leerlingen leren lezen (decoderen), krijgen ze feedback op snelheid en correctheid. Hun leesprestaties worden van toetsen zoals AVI en DMT. Maar hier ook op beoordeeld met behulp de leesvaardigheid is meer dan snel en correct lezen. Een leerling die hoorbaar begrip’. Dat wil zeggen een tekst begrijpt en hardop leest, dat de leerling met expressie de ‘leest met tekst leest. Leesvaardigheid is de begrip een tekst te lezen. vaardigheid om snel, correct, met expressie en met Wat betekent met expressie lezen? Expressie is veel meer dan intonatie alleen. Expressie houdt in dat de leerling over de regel kan heen lezen, attentiewoorden let op leestekens, woorden kan groeperen, kan benadrukken en het leestempo kan aanpassen. In kinderlijke bewoordingen: de didactiek van het leesonderwijs ‘lezen zoals je praat’. In ontbreken juist op dit terrein te vaak gerichte interventies. Daarnaast wordt vastgelegd hoe de leerlingen de in de monitoring van de leesontwikkeling tekst verklanken. De actuele leestoetsen niet meten geïsoleerde deelvaardigheden. teksttoetsen subjectief beoordeeld In het gunstigste geval wordt expressie door degene die de toets afneemt. bij

Deze kwaliteitskaart gaat over: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

1. Wat is vloeiend lezen? En wat is het

Wat is vloeiend lezen? En wat is het belang van vloeiend lezen? Welke aspecten zijn belangrijk bij de instructie van vloeiend lezen? Instructie vloeiend lezen

In deze kwaliteitskaart vindt u zes tips bij de leerlijn geld in het rekenonderwijs voor SO en SBO.

Tip 1: Leer leerlingen eerst betekenis verlenen aan de biljetten en de

Tip 2: Gebruik geld als didactisch hulpmiddel om getalrelaties duidelijk te

munten

maken

Het rekenen met geld komt in de rekenles op twee manieren aan de orde:

Geld leent zich goed om getalrelaties en de waarde van getallen te laten zien. Bij het leren van de munten en biljetten leren leerlingen bijvoorbeeld dat het biljet van vijf euro evenveel waard is als vijf losse euromunten. En dat het biljet van honderd euro evenveel waard is als tien losse biljetten van tien euro. Ook leren leerlingen het getal 243 splitsen in 200, 40 en 3 oftewel in twee biljetten

1. De leerlingen leren rekenen met geld in betekenisvolle situaties 2. Geld als didactisch hulpmiddel. Zo leren leerlingen met geld inzicht te krijgen in het tientallig stelsel. Geld kan

belang van vloeiend lezen?

Vloeiend lezen in termen van snelheid en correctheid is een misvatting; het suggereert onterecht dat sneller lezen ook automatisch beter lezen (in vaardigheid) is. Wat is vloeiend lezen wel? Vloeiend lezen is gelijktijdig decoderen én begrijpen. De mate waarin leerlingen vloeiend lezen, weerspiegelt hun vermogen om tijdens het lezen tegelijkertijd ook betekenis te kunnen verlenen aan de tekst. Deze kwaliteitskaart is een pleidooi om in het leesonderwijs expressie en leesbegrip te benadrukken en deze vaardigheden de plaats te geven die ze horen te hebben naast correctheid en tempo: het toepassen van een integrale didactische aanpak van de vier dimensies van vloeiend lezen. Het doel van vloeiend lezen is om leesbegrip makkelijk en mogelijk te maken. Want zonder snelheid, accuratesse en gebrek aan expressie kan een tekst niet worden begrepen.

Suggesties vloeiend lezen Hoe kun je de ontwikkeling van vloeiend lezen volgen? Literatuur

van honderd euro, vier biljetten van tien euro en drie losse euromunten. Via het

Masterclasses VVE: taalonderwĳs en jonge kinderen In 2013 organiseert School aan Zet een reeks masterclasses rond het onderwerp voorschoolse en vroegschoolse educatie (VVE). Dit onderwerp past binnen de thema’s Basisvaardigheden en Opbrengstgericht werken. De masterclasses duren van 9.15 tot 16.30 uur en zĳn gratis toegankelĳk. Op www. schoolaanzet.nl vind je een overzicht van data en sprekers. Je kunt je hier ook aanmelden voor een masterclass.

van goed naar beter volgens

Claar Rekers (Directeur a.i. Montessorischool De Boog) Bekijk het interview met Claar op www.schoolaanzet.nl/claar of gebruik de QR code!

Ook van goed naar beter met School aan Zet? Schrijf je nu in v贸贸r 29 maart! School aan Zet verbindt scholen die werken aan stevige ambities en is een initiatief van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

www.schoolaanzet.nl

Nederlands dyslexieprotocol klopt

Nederland heeft goede keuzes gemaakt bij het opstellen van de voorwaarden voor verzekerde dyslexiezorg. In het Protocol Dyslexie Diagnostiek en Behandeling (PDD&B) wordt dyslexie van andere mogelijke oorzaken van lees- en spellingproblemen onderscheiden. Michel Ekkebus, GZ-psycholoog en directeur van het Regionaal Instituut voor Dyslexie (RID), legt uit wat dit onderzoek betekent. tekst Inez van Goor

Volgens het in 2006 gelanceerde PDD&B van de onlangs overleden professor Blomert zĳn het vermogen om met klanken om te gaan en de benoemsnelheid kenmerkend voor dyslexie. Op grond van die kenmerken zou maar 3 tot 5 procent van de kinderen dyslectisch zĳn en voor verzekerde zorg in aanmerking komen. ‘Aanvankelĳk werd in het onderwĳs en door wetenschappers getwĳfeld of dit wel klopte’, aldus Ekkebus. ‘Mede daarom is dit onderzoek gedaan. Nu wetenschappelĳk is bewezen dat het protocol werkt kunnen we dyslectische kinderen fĳnmazig selecteren en hard maken dat werken volgens een bepaalde richtlĳn noodzakelĳk is om dyslectici effectieve hulp te kunnen bieden’.

Inmiddels is het RID begonnen met het geven van studiemiddagen voor leerkrachten en IB-ers om het dyslectische kind zo scherp mogelĳk in beeld te krĳgen teneinde zo vroeg mogelĳk te kunnen signaleren. Ook wordt verteld wat je kunt doen om de begeleiding op school zo effectief mogelĳk te laten verlopen.‘Het onderwĳsprotocol van Gĳsel, Scheltinga, van Druenen en Verhoeven uit 2011 laat hierover nog teveel vrĳheden. Leerkrachten geven aan dat ze ondanks dit protocol vaak niet weten hoe ze het nou precies aan moeten pakken. Er is behoefte aan een effectief, kant-en-klaar interventieprogramma dat op school gedurende de 3 tot 6 maanden ingezet kan worden.’

Voortraject

Doorverwijzing

Die hulp begint op school met het signaleren van kinderen met lees- en spellingproblemen. Ekkebus: ‘Hoe vroeger gesignaleerd wordt, des te eerder kan de behandeling starten. Dan hoeven kinderen een niet al te grote achterstand in te lopen op hun leeftĳdsgenoten. Bovendien volgen behandelde dyslectici een hoger opleidingsniveau dan onbehandelde dyslectici en hebben ze meer kans een goede baan te vinden. Midden groep 3 kan de leerkracht met behulp van lees- en spellingtoetsen al zien welke groep kinderen bĳ de onderste 10 procent zit. De kinderen die na 3 tot 6 maanden intensieve begeleiding op school nauwelĳks of geen vooruitgang geboekt hebben, komen voor specialistisch extern onderzoek in aanmerking.’

Ekkebus benadrukt hoe belangrĳk het is voor scholen dat ze doorverwĳzen naar goede onderzoeks- en behandelinstituten, bĳ voorkeur een instituut dat aangesloten is bĳ het Nationaal Referentiecentrum Dyslexie (NRD). ‘Bĳ het NRD worden strenge eisen gesteld als men zich als behandelaar wilt aansluiten. Alleen als praktĳken kunnen aantonen dat men onderzoekt en behandelt volgens het PDD&B is toelating mogelĳk. Ook als je eenmaal werkzaam bent, wordt dit regelmatig gecontroleerd.’ Ekkebus adviseert bĳ doorverwĳzing dan ook altĳd te vragen of de effecten van de behandeling aangetoond kunnen worden. ‘Een behandelaar moet kunnen laten zien dat hĳ minstens tien kinderen per week behandelt en de vooruitgang moni-

TAALSPECIAL 35

AGENDATIP

• Op woensdagmiddag 13 maart organiseert het Masterplan Dyslexie een symposium rond thema’s die aansluiten bĳ de protocollen Leesproblemen en Dyslexie, zie www.masterplandyslexie.nl • Voor informatie gespecialiseerde dyslexiezorg en studiemiddagen voor IB-er en leerkrachten zie www.rid.nl • Voor onderzoeks- en behandelinstituten die aangesloten zĳn bĳ NRD, zie www.nrd.nu.nl goed concentreren als er intensieve, individuele begeleiding gegeven moet worden. Bovendien heb je de ouder echt nodig bĳ de behandeling om het kind te helpen bĳ zĳn thuisopdrachten en positief te bevestigen. Ouderbetrokkenheid werkt positief op het uiteindelĳke resultaat.’ Dat de kinderen externe hulp krĳgen, wil niet zeggen dat leerkrachten hun handen er helemaal van aftrekken. Ekkebus: ‘Uiteraard houdt de behandelaar contact met school. De leerkracht krĳgt tips om het lesprogramma op school aan te passen voor het kind. En elke 20 behandelingen wordt de leerkracht van de ontwikkelingen op de hoogte gesteld.’

‘Met behulp van MRI-scans is aangetoond wat de behandeling doet met het brein!’ tort. Dit is een belangrĳke kwaliteitsindicator.’ Vlak nadat het Europese onderzoek was afgerond organiseerde de RID een studiemiddag voor leerkrachten en IB-ers. Zĳ gaven aan dat ouders het niet altĳd eens zĳn met doorverwĳzing naar externe hulpverlening en vinden dat school de behandeling op zich moet nemen. Ekkebus raadt aan om ouders uit te leggen dat het geen optie is om eenmaal gediagnosticeerde dyslectici op school te behandelen. ‘Behalve dat het leerkrachten aan gespecialiseerde dyslexiezorg ontbreekt, kunnen kinderen zich op school vaak minder

Behandeling De behandeling duurt 1,5 tot 2 jaar. Dat zĳn 40 tot 70 behandelingen waarin wekelĳks 50 minuten per behandeling op individuele basis het klankbewustzĳn wordt getraind. Daarnaast krĳgt het kind oefeningen mee naar huis waar het drie keer per week 20 minuten mee bezig is. Een deel van de oefeningen is computergestuurd, het andere deel wordt met de ouder gedaan. ‘Met behulp van MRI-scans is aangetoond wat de behandeling doet met het brein. Je ziet de verandering in de hersenen nadat ze de training hebben gehad. Tien jaar na de behandeling zĳn deze effecten zelfs nog te zien. Wat niet wil zeggen dat dyslexie over gaat, maar als de letter- klankkoppeling goed getraind is, kan het kind er wel goed mee omgaan. Het manifesteert zich veel minder in fouten en traagheid’.

Dit schooljaar, zéker naar de Efteling!

In de Efteling is zoveel te zien en te beleven! Laat uw oudere leerlingen hun heldenmoed testen in de houten racer-achtbaan Joris en de Draak. De allerkleinsten ontmoeten en begroeten - misschien wel voor het eerst - Langnek en Sprookjesboom. En iedereen geniet van de grootste watershow van Europa: Aquanura! Met zoveel attracties, entertainment en voorzieningen bent u verzekerd van een onbezorgd, veilig en geslaagd dagje uit. Zeker wanneer u profiteert van een voordelige prijs. Boek vóór 1 april 2013 een schoolreis in de periode 4 maart t/m 6 november 2013 voor slechts € 13,- p.p.* * Bekijk de actievoorwaarden op efteling.com/schoolreisje

0900-0161 (€ 0,15 p.m.) • efteling.com/schoolreisje

20120137_PrimaOnderwijs_192x285.indd 1

19-11-12 16:12

TAALSPECIAL 37

Speciaal aanbod van PrimaOnderwĳs:

Bundel Protocol Leesproblemen en Dyslexie groep 1 t/m 8

Goed leren lezen en schrĳven is belangrĳk voor schoolsucces. Een op de tien kinderen blĳkt echter moeite te hebben met lezen en spellen. Zĳ hebben passend onderwĳs en begeleiding nodig om succesvol te kunnen zĳn op school. Hoe eerder je deze leesproblemen herkent, hoe effectiever de interventie. Met de bundel Protocol Leesproblemen en Dyslexie leer je dyslexie en leesproblemen tĳdig signaleren bĳ kinderen die achterblĳven in hun ontwikkeling van geletterdheid. Vervolgens leer je hen effectief te begeleiden. Het is een praktische bundel met voorbeelden en richtlĳnen voor leerkrachten en leesspecialisten. Deze complete set aan boeken geeft duidelĳk antwoord op actuele vragen over een goede aanpak van leesproblemen en dyslexie in groep 1-8. Hoe kun je geletterdheid in de groep stimuleren? Hoe kun je achterstanden in lezen en spellen (vroeg)tĳdig

Van €139,80 voor €99,signaleren? Wat kun je doen bĳ een vermoeden van dyslexie? Wat zĳn de kenmerken van goed lees- en spellingonderwĳs? Hoe ziet een effectieve aanpak van leesproblemen en dyslexie eruit? De bundel bestaat uit de volgende boeken: Protocol Leesproblemen en Dyslexie groep 1-2 Protocol Leesproblemen en Dyslexie groep 3 Protocol Leesproblemen en Dyslexie groep 4 Protocol Leesproblemen en Dyslexie groep 5-8

Bestellen?

www.primaonderwĳs.nl/dyslexie De boeken zĳn ook los verkrĳgbaar.

Een groot schrĳver in ieder ! d kin

‘In ieder kind schuilt een schrijver als leerlingen gerichte schrijfinstructies krijgen bij stelopdrachten.’ Dat zegt onderzoekster Mariette Hoogeveen, die een nieuwe aanpak voor schrijfonderwijs ontwikkelde en het effect ervan op de schrijfvaardigheid van leerlingen onderzocht. tekst Lieke Steĳ vers

Een goed verhaal leren schrĳven is niet makkelĳk, maar goed schrĳfonderwĳs geven is evenmin eenvoudig. Je zult niet de eerste leerkracht zĳn die bĳ een schrĳfles vooral aandacht geeft aan de meest in het oog springende kenmerken van een verhaal. Een kop, spellingsfouten, interpunctie… ‘Maar een goede tekst schrĳven is complexer dan alleen kĳken naar correct gebruik van de regels’, zegt taalonderzoekster Mariette Hoogeveen. Ze ontwikkelde een nieuwe aanpak waarmee kinderen leren om goed lopende en leesbare teksten te schrĳven.

En toen… In de nieuwe aanpak krĳgen leerlingen gerichte schrĳfinstructies en uitleg over kenmerken van tekstsoorten. Veel kinderen vinden het bĳvoorbeeld moeilĳk om in een verhaal duidelĳk te maken in welke volgorde dingen gebeuren en komen niet verder dan ‘en toen, en toen, en toen’. Door uit te leggen dat er ook andere manieren bestaan om tĳd aan te geven –

Taalspecial 39

bijvoorbeeld door een tijdsprong – laat je zien hoe ze hun tekst begrijpelijk en aantrekkelijk kunnen maken voor de lezer (zie voorbeeldles op de volgende pagina). ‘Wees concreet in je aanwijzingen’, zegt Mariette. ‘Vertel de leerlingen niet alleen dat ze moeten letten op het doel van een verhaal (de lezer amuseren) en het publiek (is mijn tekst duidelijk voor de lezer), maar geef aan hóe ze dit moeten doen.’ Belangrijk is ook het besef dat een goede tekst vaak niet in één keer wordt geschreven. ‘Schrijven is kritisch herlezen, aanvullen en schrappen. Als kinderen dat snappen, zullen ze minder last hebben van writers block.’

Reflecteren Een ander kenmerk van de nieuwe aanpak is dat leerlingen hun teksten bespreken. Hierdoor leren kinderen zich af te vragen of hun tekst begrijpelijk is voor de lezer. De lezer leert op zijn beurt letten op wat een tekst begrijpelijk maakt: concrete aanduidingen van tijd en plaats in een tekst. Uit het onder-

zoek blijkt dat leerlingen die instructie krijgen in aanduidingen van tijd en plaats en op elkaars teksten reflecteren veel betere teksten schrijven dan de leerlingen die elkaars teksten bespreken met slechts globale aanwijzingen.

Lesmateriaal

De nieuwe schrijfaanpak wordt verder ontwikkeld door SLO nationaal expertisecentrum voor leerplanontwikkeling. Docenten die geïnteresseerd zijn in het materiaal kunnen contact opnemen met Mariëtte Hoogeveen (m.hoogeveen@slo.nl). Zij promoveerde aan de universiteit Twente op haar proefschrift: Writing with peer response using genre knowledge; a classroom intervention study (2012).

Voorbeeldschrĳfles Doel In deze les leer je: • dat je in verhalen duidelĳk kunt maken in welke volgorde dingen gebeuren. • welke woorden je kunt gebruiken om de tĳd aan te geven.

Het schrijven voorbereiden Na het lezen van een voorbeeldtekst waarin het gebruik van tĳd gedemonstreerd wordt, krĳgen de leerlingen de volgende uitleg: Als schrĳver zorg je ervoor dat de gebeurtenissen in een verhaal bĳ elkaar passen. Je moet duidelĳk maken in welke volgorde dingen gebeuren. Een schrĳver gebruikt woorden die aangeven wanneer iets gebeurt. Dit zĳn tĳdwoorden. Soms gebruikt een schrĳver één woord om de tĳd aan te geven (bĳvoorbeeld: vroeger). Soms geeft een schrĳver de tĳd aan met een beschrĳving met meer woorden (bĳvoorbeeld: op de basisschool). Ook de tĳd waarin werkwoorden staan, geeft aan of iets nu gebeurt (de tegenwoordige tĳd, bĳvoorbeeld komt of ziet) of vroeger (de verleden tĳd, bĳvoorbeeld was, spraken af). In een verhaal zĳn ook plaatsen waar de schrĳver terugof vooruitgaat in de tĳd. Zo’n wisseling noemen we een tĳdsprong. Een sprong terug in de tĳd noemen we een flashback.

gebeurtenis. Het mag een echte gebeurtenis zĳn of een gebeurtenis die je verzint. Let op het gebruik van woorden die tĳd aangeven (beschrĳving met meer woorden, tĳdwoorden, werkwoorden). Zorg voor een flashback in je verhaal om het spannender, leuker of droeviger te maken voor je klasgenoten en de kinderen die volgend jaar in groep 8 zitten.

Plannen en schrijven Voordat de leerlingen gaan schrĳven bespreken ze met elkaar waar-

Schrijfonderwijs

op de basisschool

Na het schrijven: bespreken en herschrijven Als de eerste versie geschreven is, gaan de leerlingen eerst kritisch naar hun eigen tekst kĳken. Vervolgens bespreken ze elkaars teksten. Lees je verhaal nog eens helemaal goed door. Kĳk of je goed duidelĳk maakt wanneer iets gebeurt (tĳdwoorden, beschrĳving van tĳd met meer woorden, werkwoorden). Kĳk of de volgorde duidelĳk is. Schrĳf op waar je tevreden en niet zo tevreden over bent. Leg uit waarom. Lees daarna de tekst van een klasgenoot en bespreek jullie teksten om de beurt. Vertel wat je leuk vindt aan de tekst. Lees waar de schrĳver tevreden of niet tevreden over is. Geef daarna tips hoe de beschrĳving van wanneer iets gebeurt en de volgorde waarin dingen gebeuren beter kunnen. Vraag je klasgenoot om dit ook voor jouw tekst te doen.

Herschrijven en publiceren

Na een uitleg van wat een flashback is, krĳgen de leerlingen de volgende schrĳfopdracht: Stel dat je afscheid neemt van jouw school en terugdenkt aan een gebeurtenis in jouw tĳd op de basisschool. Schrĳf een verhaal over deze spannende, leuke of droevige

gebeurtenissen in hun verhalen zich gaan afspelen (flashback). Ze maken een schema van de volgorde van de gebeurtenissen en worden erop gewezen dat ze tĳdens het schrĳven goed moeten letten op het gebruik van woorden die tĳd aangeven om hun verhaal duidelĳk te maken voor hun lezers.

over ze gaan schrĳven, wat ze gaan schrĳven en in welke volgorde de

Verander je tekst met de tips die je van je klasgenoot hebt gekregen. Let goed op de beschrĳvingen van tĳd. Print je tekst uit. Van jullie teksten wordt een mooi boek gemaakt, zodat de leerlingen waarvoor jullie de teksten geschreven hebben ze ook echt kunnen lezen.

Ook spellen gaat al snel beter dan je verwacht.

Op PrimaOuders.nl vindt u alle educatieve producten voor thuis. Zowel voor kinderen die een beetje moeite hebben met bepaalde vakken, als voor kinderen die juist wat extra uitdaging kunnen gebruiken. Zo kan een kind thuis op een laagdrempelige manier aan de slag met bijvoorbeeld rekenen, schrijven, techniek of geschiedenis. Als leerkracht weet u natuurlijk als geen ander welke producten een goede aanvulling zijn op de les, dus neem gerust een kijkje en laat ons vooral weten wanneer u ervaring hebt met een bepaald product. PrimaOuders. Want elk kind leert anders.

Advertenties Primaouders Koelkast.indd 1

Alle educatieve producten voor thuis.

06-02-13 10:32

Haal veelzijdige en jonge academici uw schoolorganisatie binnen! Meld u aan vóór 31 maart 2013

Eerst de Klas is een initiatief van het onderwijs, het bedrijfsleven en de overheid en biedt deelnemende scholen veel voordelen. In het tweejarige programma werken de trainees van Eerst de Klas drie á vier dagen per week bij u op school, halen tegelijkertijd hun onderwijsbevoegdheid en volgen één dag per week een leiderschapsprogramma dat is vormgegeven en ingevuld door de meest toonaangevende organisaties in Nederland. Bezoek de informatiebijeenkoms t op woensdagmiddag 20 maart 2013 in Utrecht of tref ons op het congres van de VO-raad op 14 maart 2013.

Wat biedt Eerst de Klas een schoolorganisatie? • • • Ingrid Tjio, sectordirecteur havo en vwo op het Regius College Schagen: “Ook voor een zeer betrokken docent kan het lastig zijn om uit de routine te stappen. Door de trainees van Eerst de Klas zag ik daar verandering in komen.“

• • •

Minimaal twee jaar lang parttime beschikking over een breed inzetbare, excellente academicus. Een nieuwe impuls voor het onderwijs- en docentencorps, wat past binnen een duurzaam en strategisch HRM beleid. Een bijdrage in het vervullen van moeilijk vervulbare vacatures. De mogelijkheid tot het opbouwen van een netwerk met bedrijfsleven, hogescholen en universiteiten. Een bijdrage aan de verbetering van het imago van een baan in het onderwijs. Een docent die inhoud, context en contactpersonen uit het bedrijfsleven de school inbrengt en die daarmee de leerlingen een breed perspectief meegeeft.

Past dit programma bij uw schoolorganisatie en wilt u graag proﬁteren van streng geselecteerde excellente academici? Kijk voor alle informatie over Eerst de Klas op www.eerstdeklas.nl.

VERRIJKING 43

LESPAKKET 538 VOOR WAR CHILD

In meer dan twintig gebieden over de hele wereld is er oorlog. Honderdduizenden oorlogskinderen raken gescheiden van hun ouders en staan er helemaal alleen voor. War Child ontwikkelde het lespakket ‘Samen voor War Child’ om kinderen bewust te maken van oorlogskinderen en de activiteiten van War Child. Het pakket is bedoeld voor leerlingen van groep 7 en 8 van de basisschool en klas 1 en 2 van het voortgezet on-

derwĳs en is speciaal ontwikkeld in aanloop naar de ‘538 voor War Child actieweek’ die plaatsvindt van 21 tot en met 29 maart. Het pakket bestaat uit een kennisgedeelte, waarin de problematiek van verlaten oorlogskinderen wordt behandeld, en een actiegedeelte waarin leerlingen klassikaal bedenken hoe zĳ oorlogskinderen kunnen helpen. Het lespakket is gratis beschikbaar voor leerkrachten in het basisonderwĳs op www.klassetv.nl/lespakket/samen-voor-war-child en voor docenten in het voortgezet onderwĳs op www.lestv.nl/nieuws/samen-voor-war-child.

Les van Marco Borsato Deelnemende klassen maken kans op mooie prĳzen, zoals: een uur lang les van Marco Borsato waarin hĳ van alles vertelt over zingen, een workshop radio maken door een DJ van 538, of een bezoek aan Annie de Musical.

Anne Frank Stichting

nodigt docenten uit voor dialoog De Anne Frank Stichting presenteert een nieuwe docentenportal: www.annefrank.org/docenten. De portal biedt docenten in het basis- en voortgezet onderwĳs lesmateriaal en lesideeën over Anne Frank, de Tweede Wereldoorlog en thema’s als vooroordelen, discriminatie, gelĳke rechten en burgerschap. Ook worden docenten uitgenodigd om online de dialoog aan te gaan. De aangeboden lesmaterialen lopen uiteen van stripverhalen en kranten tot digitale lessen. Docenten kunnen er terecht voor advies en didactische tips. Naast een overzicht van meest gestelde vragen van docenten, zoals ‘Hoe behandel je de Holocaust?’, is er een overzicht van meest gestelde vragen van leerlingen. Hiermee kunnen docenten actief inspelen op vragen uit de klas. Op de portal is ook volop inspiratie op te doen, zo is er een agenda met workshops, columns en een blog van een docent met praktĳkverhalen.

MEEPRAT

EN?

Docenten die willen me e p ra ten kunnen re ageren vi a de site en/of dee lnemen a an de speciale L inkedin-g roep ‘Anne Fra nk Stichti ng voor doce nten’.

Aanval op Schooluitval Aantal verlaters bĳna gehalveerd!

21 maart is de Dag van de Leerplicht en besteden ouders, scholen, docenten en bestuurders extra aandacht aan het recht op onderwijs. Nog te vaak maken jongeren hun school niet af en begeven ze zich zonder diploma op de arbeidsmarkt of op straat. Gemeenten, scholieren, docenten en leerplichtambtenaren proberen samen de schooluitval terug te dringen. De schooluitval daalt, maar elke voortijdige schoolverlater is er één te veel. tekst erik ouwerkerk

Meer dan honderd jaar na de totstandkoming van de leerplichtwet is het belang van een opleiding nog minstens zo groot. Helaas vallen er te veel jongeren uit nog voordat ze hun diploma hebben behaald. Als jongeren van school gaan zonder diploma daalt hun zelfvertrouwen, lopen ze vier keer zoveel risico op werkloosze heid of komen ze in het criminele circuit heid terecht. Er moet alles aan gedaan worterecht. den om dat te voorkomen. den

De cijfers

Het totale aantal leerlingen dat in het vorige schooljaar uitviel is gedaald met 6%, de uitval in het mbo is voor het eerst onder de 7% gekomen en op het voortgezet onderwĳs verlaat minder dan 1% de school zonder diploma. In vergelĳking met tien jaar geleden stemmen de cĳfers ook positief. Toen waren er nog ongeveer 71.000 voortĳdige schoolverlaters, nu is dat bĳna gehalveerd tot 36.250. Het gaat dus de goede kant op, maar het kan nog steeds beter. Het kabinet Rutte II wil het aantal voortĳdige schoolverlaters in 2016 hebben teruggebracht tot maximaal 25.000. Om de schooluitval te doen dalen, moet eerst dui-

ACHTERGROND 45

delĳk zĳn waarom jongeren hun school niet afmaken. Pas dan kunnen strategieën worden bedacht om de obstakels tot een diploma uit de weg te ruimen.

Hindernissen De redenen om de school te verlaten zĳn legio. Juist daarom worden leerlingen, ouders en leerplichtambtenaren aangemoedigd hun eigen unieke verhaal te vertellen door mee te doen aan de campagne School? Ik maak mĳn verhaal af! Jĳ ook? Door het luisteren naar elkaars verhaal wordt duidelĳk wat de obstakels zĳn die een succesvolle schoolcarrière in de weg staan. Dan is het tĳd voor de volgende stap en kunnen initiatieven ontstaan om die hindernissen te overwinnen. De laatste jaren hebben al vele succesvolle projecten laten zien dat schooluitval te bestrĳden is. Bĳvoorbeeld door aandacht te besteden aan de veiligheid op school. Het project hard-of-hart is in opdracht van de mbo-raad ontwikkeld en moet bĳdragen aan de sociale veiligheid in het mbo. Zowel studenten als medewerkers leren aan de hand van trainingen dat hard van je afbĳten of flink straffen niet de manier is om je autoriteit of het respect van klasgenoten veilig te stellen. Communiceer je daarentegen vanuit je hart, dan ontstaat er echt contact, met begrip en respect voor elkaar en elkaars standpunten. De trainingen werpen hun vruchten af. De communicatie verloopt soepeler en het (zelf)vertrouwen groeit.

Strategieën In de regio Ĳssel-Vecht hebben gemeenten, scholen en instellingen zich verenigd om het voortĳdig schoolverlaten tegen te gaan. RMC-coördinator Anne Hulzebosch benadrukt dat het van belang is het probleem van voortĳdige schoolverlating op meerdere manieren aan te pakken, aangezien de oorzaken ook heel divers zĳn. Van de verschillende strategieën pikt hĳ er graag een uit. ‘Via een software pakket geven alle decanen van de vmbo-scholen aan waar hun leerling van plan is een opleiding te volgen. Wanneer later blĳkt dat diegene zich niet heeft aangemeld, zal er een gesprek plaatsvinden tussen de leerplichtambtenaar en de jongen of het meisje. Het is van belang er

Kĳk o

meteen bĳ te zĳn, dat voorkomt veel problemen in een later stawww dium. Daarom is het .da v oor i gvandele ook heel belangrĳk nspir erpli cht .n eren onde om die band met de de id l rsteu e e n ë om d e kinderen te blĳven e Dag nde mate n en riale van extra n behouden. onde de Leerp licht r de a En met de ouders. a ndac te br ht enge Vaak wonen ze namen. lĳk nog bĳ hun ouders en zĳn ze helemaal nog niet zelfstandig.’

Kamers met Kansen Michael Turel, werkzaam bĳ Kamers met Kansen Nederland, kan zich daar bĳ aansluiten. ‘In de groep van 18 jaar en ouder is de uitval relatief hoog. Wat mĳ betreft mag er dan ook meer aandacht komen voor die groep die de leerplicht al voorbĳ is maar nog geen startkwalificatie heeft. In de Kamers met Kansen leren de bewoners vanaf 18 tot 25 jaar, meestal voor een periode van één tot anderhalf jaar, voor zichzelf te zorgen en samen te werken met andere bewoners. Ze worden met behulp van coaches gemotiveerd een baan te vinden of een diploma te behalen. Een groot deel van de bewoners is mbo’er.’ Michael verwĳst naar de piramide van Maslow: ‘Voordat mensen er toe kunnen komen zichzelf te ontplooien, moet er aan basale zekerheden zoals onderdak en inkomen zĳn voldaan. Met een veilige en betaalbare woning zĳn de jongeren al heel veel geholpen en komen ze beter aan hun opleiding toe.’

Op naar 2016 De daling van schooluitval is ingezet maar het doel is nog niet bereikt. Dat betekent dat een gezamenlĳke inzet van verschillende betrokkenen zoals zorgteams, gemeenten en scholen hard nodig blĳft. Vele bestaande projecten blĳven lopen tot 2016, andere vallen af en nieuwe initiatieven krĳgen een kans. Met een kritische maar positieve instelling moet het mogelĳk zĳn onder die 25.000 schoolverlaters te duiken.

Wat is uw Masterplan? Bent u tweedegraads docent en wilt u meer bereiken in het onderwijs? Voor uzelf en uw leerlingen? Of wilt u als professional uw onderwijskundige (bege)leiderschap en visie op het onderwijs verder ontwikkelen? De HAN heeft u en uw school veel te bieden op het gebied van innovatie en onderzoek. Door kennis en ervaring te delen zijn we samen in staat tot vernieuwing en verbetering van het onderwijs. Met volop aandacht voor uw onderzoeks- en managementvaardigheden. Master aan de HAN, meer dan een goed plan!

‘De master sluit goed aan bij mijn werk. De vakinhoudelijke kennis pas ik direct toe. Zo komt mijn boodschap beter over.’

kijk voor de open dagen op onze website Kies uw Master

www.han.nl/masters

• Leraar Algemene Economie (1e-graads) • Leraar Engels (1e-graads) • Leraar Nederlands (1e-graads) • Leraar Wiskunde (1e-graads)

UIK EBR K G DE A A M VA N RS! BEU N E AR LER

• Begeleidingskunde • Human Resources Management • Management en Innovatie • Pedagogiek

T (024) 353 06 00 | E masters@han.nl HAN Masteropleidingen zijn door de NVAO geaccrediteerd

13016_Prima Onderwijs172x132.5 FC.indd 1

21-01-13 13:20

Leerweg

Sector

VMBO TL Speel gratiS de

Go VMBO! game met jouw klaS op

www.govmbo.nl

Ontvang meer informatie over de Go VMBO! game voor jouw klas! Ga naar www.govmbo.nl/promotiepakket en bestel het gratis promotiepakket. Doe het nu, want op = op!

Gamen-derwji S naar het Voortgezet Onderwji S

Duizenden leerlingen van groep 8 maken elk jaar de belangrijke stap naar het Voortgezet Onderwijs. De Go VMBO! gam e is een goede hulp bij de keuze voor een verv olgopleiding van groep 8 leerlingen. De Go VMBO! game is educatief, inte ractief, leuk en gratis! Je leerlingen ontdekke n gamen-derwijs het VO, VMBO en hun eigen talenten. Uiteindelijk ontdekken ze welke opleiding het beste bij hen past. Speel daarom in de klas de educati eve Go VMBO! game.

gSkeuze Hulp bij opleidin AlleS over het erwijS Voortgezet Ond

>tdeJkokuewn lehuenrlintagleennten!

De game is ontwikkeld in opdracht van de Stichting Platforms VMBO.

Hebben jouw leerlingen al een keuze gemaakt?

VERRIJKING 47

Schrĳf j

Eerst de Klas het traineeprogramma voor

e in

In augus tus 201 nieuwe 3 zal ee lichting n tr a in ees star Scholen ten. kunnen zich hie 31 maar r tot t a.s. vo or aanm Meer in elden. formatie is te vinde de webs n op ite van E erst de www.ee K la s rstdekla s.nl

excellente academici in het onderwĳs! In augustus start een nieuwe lichting voor Eerst de Klas; een traineeprogramma voor jonge academici ontwikkeld door overheid, onderwijs én bedrijfsleven. Scholen kunnen zich hier tot 31 maart voor aanmelden. Rector Bart van den Haak is alvast enthousiast. ‘De kracht is de combinatie tussen het onderwijs en het bedrijfsleven.’ ‘Ambitieus, gedreven en een rolmodel voor onze leerlingen.’ Rector Bart van den Haak is lovend over de Eerst de Klas trainees die op zĳn school Laar & Berg in Laren werkzaam zĳn. De ambitieuze school voor (tweetalig) havo en vwo biedt onderwĳs op hoog niveau wat moet resulteren in een brede ontplooiing van de leerlingen. ‘Eerst de Klas draagt hier perfect aan bĳ.’ Bart van den Haak is al vanaf het begin betrokken bĳ Eerst de Klas. ‘Ik had al veel gelezen over de Amerikaanse variant van dit programma en was daar erg over te spreken. Toen dat programma in de vorm van Eerst de Klas in Nederland kwam, sprak mĳ dat direct aan. De eerste trainee die ik aannam, functioneerde goed, de tweede trainee ook.’ Op dit moment werken er twee trainees op Laar & Berg. ‘Jan de Geus en Freark van der Kooi. Jan geeft economie, manage-

ment & organisatie en filosofie en Freark verzorgt lessen natuur- en wiskunde.’ ‘De kracht van Eerst de Klas is de combinatie tussen het onderwĳs en het bedrĳfsleven’, vindt Van den Haak. ‘De trainees nemen hun werkervaring en praktĳkvoorbeelden uit het bedrĳfsleven mee de lessen in. Dat maakt de les voor onze leerlingen interessant. Daarnaast heb je met een Eerst de Klas-trainee een jonge ambitieuze docent voor de klas staan. Leerlingen zien dat en nemen iets van die ambitie over. De trainees ontwikkelen zich op een wĳze die de leerlingen aanspreekt.’ Niet alleen leerlingen, maar ook docenten reageren goed op de trainees die de onderwĳssecties versterken. Van den Haak: ‘We nemen alleen mensen aan die passen binnen de ambitieuze leeromgeving. Dat inspireert docenten onderling. De profielen van de Eerst de Klas deelnemers sluiten perfect aan bĳ deze school. Zittende docenten merken dat de trainees een frisse blik en kennis meebrengen en daarmee echt iets toevoegen. Dat wordt onderling herkend en erkend.’

Ieder jaar waardevol Uiteraard hoopt Van den Haak dat de trainees ook na het programma op zĳn school of in het onderwĳs blĳven werken. ‘Ieder jaar dat een trainee op de school werkt, is waardevol. Ik hoop vooral dat ze in de toekomst het onderwĳs kunnen blĳven combineren met een baan elders. Dat is een unieke mix waar ik veel voordelen in zie.’ In de toekomst hoopt Van den Haak nog vele trainees op zĳn school te mogen verwelkomen. ‘We hebben niet zo veel vacatures, daarom heb ik alleen Jan en Freark kunnen aannemen dit schooljaar. Maar mĳn ervaringen zĳn goed, dus ook volgend schooljaar hoop ik de samenwerking met Eerst de Klas te kunnen voortzetten.’

2_digitaalonderwijs.indd 34

01-02-13 12:43

MEDIA 49

Digitalisering

onderwĳs niet te stuiten De digitale tijd dwingt het onderwijs zich opnieuw uit te vinden. Dat vindt professor Saskia Brand-Gruwel, hoogleraar bij het Centre for Learning Sciences and Technologies (Celstec) aan de Open Universiteit. ‘De docent heeft als plicht zich bij te scholen om in de huidige tijd les te kunnen geven’, vindt ook manager Innovatie van Connect2Live Guido van Dijk.

tekst Tialda Hoogeveen

Saskia Brand-Gruwel onderzoekt hoe een leerkracht anno nu zou moeten lesgeven. De huidige generatie leerlingen leeft in een digitale wereld en om in deze wereld te kunnen functioneren, moeten ze digitaal vaardig zĳn. ‘Dat stelt het onderwĳs voor de uitdaging om digitaal vaardige leerlingen af te leveren.’ Inderdaad is een hele generatie opgegroeid met internet, een medium dat niet meer is weg te denken uit onze maatschappĳ. Ook op scholen niet. Voor werkstukken bĳvoorbeeld vormt internet de enige bron voor leerlingen. De bronnen zĳn niet altĳd betrouwbaar en leraren klagen erover dat leerlingen klakkeloos informatie knippen en plakken. ‘Daar ligt een kans voor het onderwĳs’, betoogt Brand-Gruwel. ‘Docenten moeten leerlingen leren welke bron je wel en welke je juist niet gebruikt.’ Guido van Dĳk, ook docent informatica aan het Connect College in Echt, is het daar roerend mee eens. Hĳ bereidt leerlingen dan ook voor op informatievaardigheden en mediageletterdheid. ‘Ik begeleid ze niet alleen in informatie zoeken, maar leer ze ook dat ze zelf een bron kunnen zĳn. Zo kunnen zĳ documenten die ze gemaakt hebben wegzetten in een blog of wikiachtige omgeving. Het is belangrĳk dat leerlingen archiveren wat ze bekĳken, bĳvoorbeeld door sites te bookmarken. Zo weet je waar je je informatie vandaan hebt en als je een week later verder werkt, surf je niet

2_digitaalonderwijs.indd 35

Saskia Brand- Gruwel

Leerlingen zijn misschien beter in computervaardigheden, maar leraren in kritisch nadenken! opnieuw langs dezelfde bronnen. Vervolgens kunnen ze zelf tags koppelen aan de bronnen en de informatie zo beschikbaar stellen voor anderen.’

Kritisch bronnenonderzoek Brand-Gruwel vindt ook dat docenten leerlingen moeten leren welke site je selecteert en gebruikt. Daarbĳ moet je leerlingen de ogen openen voor zaken als: hoe recent is het bericht? Is het een krantenbericht uit de Volkskrant of een huis-aan-huisblad. Of vind je je informatie op een blog, een bron waarop mensen hun eigen mening publiceren? Is het een universitaire site? Of gebruik je, als je een werkstuk over voeding maakt, een commerciële bron als McDonald’s en dus een site met een reclamedoel? Daar moeten leerlingen zich bewust van zĳn. Op internet vind je ook vaak tegenstrĳdige informatie, ook daarin mag je de kinderen wegwĳs maken. Brand-Gruwel: ‘Maar een veel gehoord tegenargument van leerkrachten is dan: “De

01-02-13 12:43

Meer lezen over de digitale ontwikkelingen in onderwĳsland? Kĳk dan op: www.Connect2live.org en www.celstec.org

leerlingen zĳn veel beter met digitale zaken dan ik!” Nee, zeg ik dan stellig. De computervaardigheden van leerlingen zĳn misschien beter, maar jullie zĳn veel beter in staat tot kritisch nadenken!’ Het betoog van Brand-Gruwel vindt bevestiging in

De leerling mag niet de dupe worden van niet toereikende kennis van de leerkracht een onderzoek van een van haar promovendi. Dat onderzoek is uitgevoerd op een middelbare school onder havo en vwo 3/4 klassen met vier leerkrachten geschiedenis. De leerlingen kregen verschillende opdrachten om over de Tweede Wereldoorlog een werkstuk te maken en moesten daarvoor zelf informatie zoeken, beoordelen en verwerken. De helft van de leerlingen volgde de reguliere lessen over het onGuido van Dĳk

2_digitaalonderwijs.indd 36

derwerp. De andere helft werd begeleid in het kritisch selecteren van bronnen. De leerlingen maakten een mindmap met trefwoorden en hielden bĳ welke info ze hadden gezocht en gevonden en waarom welke bron wel of juist niet was gebruikt. Voor en na het project zĳn metingen gedaan. Daaruit bleek dat leerlingen die de laatstgenoemde manier hadden gevolgd, informatievaardiger waren dan de kinderen die uit de methode hadden les gekregen. En hoewel de tweede groep naast aandacht aan de Tweede Wereldoorlog ook tĳd heeft geïnvesteerd in het kritisch gebruiken van informatie op internet, was hun kennis van WOII groter dan van de leerlingen die de reguliere lessen volgden.

Basisvaardigheden Het gebruik van internet in de klas is slechts een voorbeeld van het gebruik van digitale media. Ook andere, nieuwe technologie vindt zĳn weg naar het onderwĳs, zoals de tablet in de klas. Toch is de nieuwe techniek niet de enige weg tot betere leerprestaties. Nieuwe technologie kan worden ingezet om onderwĳsdoelen te bereiken en dat vraagt een grondig doordenken van het onderwĳs. Een excursie met gebruik van een mobieltje kan erg motiverend zĳn. Maar heeft het een meerwaarde ten opzichte van een excursie waarbĳ opdrachten op papier worden uitgewerkt? De didactische uitwerking is van belang. Alleen als je met het digitale iets kunt dat je anders niet kunt doen, heeft het meerwaarde. Anders dan sommige leerkrachten denken, is hun begeleidende rol in dit digitale tĳdperk dus onmisbaar. Van Dĳk ziet een veel te grote kloof tussen de

01-02-13 12:43

MEDIA 51 Digitaal of ouderwets: we moeten bewaken dat het onderwijs vooral goed en grondig is!

schoolmanagement moet daarin een visie formuleren. Welke innovatie passen we toe en welke projecten komen daarvoor in aanmerking? Die innovaties moeten zowel topdown als bottom up worden ingezet.’

Goed en grondig onderwijs

ict-vaardigheden van leerlingen en die van docenten op de scholen waar hĳ komt en lesgeeft. Daar moet iets aan gedaan worden, vindt hĳ. Maar hoe komen leerkrachten nou aan digitale kennis? ‘Leerkrachten zullen daarin geschoold moeten worden. Bĳvoorbeeld met de post hbo-opleiding Leren in de 21e eeuw. Bepaalde zaken moeten bĳ leerkrachten basisvaardigheden zĳn. De docent heeft als plicht om zich bĳ te scholen om in huidige tĳd les te kunnen geven. Maar bĳscholing werkt alleen als die wens echt vanuit de leerkracht of het team komt. Die moet niet worden opgelegd vanuit directie of bestuur. De leerling mag niet de dupe worden van niet toereikende kennis van de leerkracht.’

Management Ook de lerarenopleidingen moeten een grote rol spelen in de nieuwe technologie en de didactiek die erbĳ hoort, bepleit Brand-Gruwel. Van Dĳk merkt dat die opleidingen achterlopen en studenten slechts voorbereiden op het gebruik van het digibord. ‘Samen met de PO- en VO-scholen zal er gewerkt moeten worden aan verbetering van de digitale vaardigheden van studenten en docenten aan de lerarenopleiding.’ Kersverse docenten nemen die kennis vervolgens mee naar de school waar ze gaan werken. ‘Dat kan nog best zwaar zĳn: én een nieuw vak leren én een missie omtrent digitalisering’, voorziet BrandGruwel. ‘Als je boordevol ideeën op een school start, maar je vaksectie is daarin behoudend, dan is het moeilĳk om die innovatie in gang te zetten. Daarom spelen niet alleen leerkrachten hierin een rol, ook het

2_digitaalonderwijs.indd 37

In de toekomst lopen leerlingen niet meer rond met een dikke, zware boekentas, maar vervangt de iPad of tablet het drukwerk, voorziet Brand-Gruwel. ‘Natuurlĳk is het goed om een boek te lezen, maar dat kan ook op een tablet. Een valkuil is dat leerlingen tĳdens de lessen op een tablet ook spelletjes doen en sms’en; dat gebeurt en dat is een serieus punt. Aan de andere kant: wĳ speelden vroeger in de klas ook boter, kaas en eieren, gaven briefjes aan elkaar door of staarden naar buiten tĳdens de les. Het is hoe dan ook de taak van de leerkracht om ze bĳ de les te houden. Digitaal of ouderwets: we moeten bewaken dat het onderwĳs vooral goed en grondig is!’

FLIPPING THE CLASSROOM

De meeste leerlingen gaan van les naar les en maken thuis hun huiswerk. Dat kun je ook omdraaien, vindt het project Flipping the Classroom. Leerlingen krĳgen thuis les via de door de docent opgenomen les. De kennis die ze thuis opdoen, passen ze toe in de klas. Toepassen is moeilĳker dan de uitleg begrĳpen. Daarom is het goed om de zwaartekracht van het uitleggen te verplaatsen naar thuis en die kennis in groepjes in opdrachten toe te passen, zo bepleiten voorstanders. Mocht de uitleg niet duidelĳk zĳn, dan kun je als leerling de chatfunctie in een community gebruiken. flippingtheclassroom.kennisnet.nl

Reageren op dit artikel? Twitter #primaonderwĳs of stuur een mail naar redactie@primaonderwĳs.nl

01-02-13 12:43

DvdPLUS voor het voorgezet onderwijs Op een dvdPLUS worden afleveringen, extra ﬁlmmateriaal en het begeleidend lesmateriaal van een Schooltv-serie in digitale vorm samengebracht. Vanuit een centraal menu zijn diverse onderdelen van het lesmateriaal gemakkelijk aan te klikken. Bekijk afleveringen met opdrachten, verdiepend materiaal, aanvullende verwijzingen, een docentenhandleiding en antwoordsuggesties. De dvdPLUS is zowel klassikaal met het digibord in te zetten als individueel met printbare opdrachten. Kortom, een compleet lespakket met vele extra’s én voor meerdere vakgebieden in het voortgezet onderwijs beschikbaar.

Aardrijkskunde

Biologie/Verzorging

GeoClips

Bio-Bits: Mens en Lichaam

GeoClips zijn korte, krachtige en boeiende programma’s bestemd voor de aardrijkskundelessen in de onderbouw van het vmbo over uiteenlopende aardrijkskundeonderwerpen.

Bio-Bits onderbouw: Mens en lichaam stimuleert leerlingen om na te denken over het nemen van verantwoordelijkheid voor eigen lichaam en gezondheid en zorg voor anderen.

CKV

Economie

KunstlichtNext

Focus op de maatschappij

De serie KunstlichtNext heeft een informatief en opiniërend karakter en geeft niet alleen kennis over kunst en cultuur(geschiedenis), maar biedt tegelijkertijd informatie aan die tot discussie en reflectie moet leiden.

De serie Economie voor het vmbo biedt een helder inzicht in de economische aspecten van maatschappelijke vraagstukken.

schooltv.nl/webwinkel

Natuurkunde Kernpunt De serie Kernpunt gaat over de manier waarop mensen natuurkundige en scheikundige kennis toepassen in het dagelijks leven en in beroepen.

Nieuw! Vanaf maart 2013 in de Schooltvwebwinkel: Geschiedenis:

HistoClips afleveringen 20 t/m 23

Wiskunde Wiskunde voor in de brugklas Wiskunde voor in de brugklas helpt leerlingen om los komen van het idee dat wiskunde alleen maar rekenen is. In de serie wordt de toepassing van belangrijke wiskundige begrippen getoond in het dagelijks leven en in beroepen.

De onderwerpen in deze reeks HistoClips sluiten aan bij de leerstof en lesmethoden geschiedenis bestemd voor leerlingen in klas 1 en 2 van het vmbo. Verleden en heden raken elkaar in deze serie door prachtige beelden, heldere uitleg en boeiende onderwerpen. Hoe hebben gebeurtenissen uit het verleden bijgedragen aan onze hedendaagse samenleving? Op deze dvdPLUS staan de volgende onderwerpen: De oude Egyptenaren, De Tweede Wereldoorlog, Nederland in de Tweede Wereldoorlog, Berlijn en de Koude Oorlog.

Maatschappijleer:

Dossier maatschappijleer afleveringen 13 t/m 16

Techniek Bio-Bits: Ecologie In de serie Bio-Bits bovenbouw: Ecologie staat het belang van ecologisch onderzoek voor maatschappelijke vraagstukken centraal.

Maatschappijleer Focus op de maatschappij Focus op de maatschappij is een speciale reeks in het kader van het thema massamedia waarin de media in al haar verschillende aspecten (internet, privacy, krant, nieuws) centraal staat.

Dossier maatschappijleer is een project bestemd voor de bovenbouw van havo/vwo. Een serie over maatschappelijke vraagstukken vanuit de domeinen: rechtsstaat, verzorgingsstaat, parlementaire democratie en pluriforme samenleving. In elke aflevering staat een actueel maatschappelijk thema centraal. Deze themaâ&#x20AC;&#x2122;s worden in een nationale, internationale en historische context geplaatst. Op de dvdPLUS staan de volgende afleveringen: Rechtsstaat: Privacy en de wet, Verzorgingsstaat: Armoede in Nederland, Parlementaire democratie: Burgers aan zet, Pluriforme samenleving: Religie.

CKV:

KunstlichtNext afleveringen 13 t/m 16 KunstlichtNext is een project bestemd voor de vakken Kunst en CKV in de bovenbouw havo/vwo. Ieder programma behandelt vanuit een discipline een cultureel of kunstzinnig onderwerp en belicht daarvan de cultuurhistorische achtergrond. Op deze dvdPLUS staan de volgende afleveringen: Kunst en de romantiek, Kunst en retromanie, Kunst en nieuwe media en Kunst en de economische macht.

voor het uitgebreide assortiment aan lesmateriaal voor het schooltv.nl/webwinkel BlijfKijk op de hoogte van relevant materiaal voor jouw vak! Schrijf je invo opop schooltv.nl/nieuwsbrieven.

Schooltv-weekjournaal cliptoets enthousiast ontvangen!

Het op 11 januari gestarte Schooltv-weekjournaal cliptoets is zeer enthousiast ontvangen. Op de NTR Schooltv-stand op de NOT 2013 werden vijf dagen lang Schooltv-weekjournaal cliptoets demonstraties gehouden, met succes! ‘Ik heb zojuist de cliptoets gemaakt en de handleidingen bekeken. Ziet er mooi en bruikbaar uit. Wat is het toch een briljante tool’, riep lerares Marieke Wensink. Met het Schooltvweekjournaal cliptoets abonnement testen leerlingen hun actuele kennis uit het Schooltv-weekjournaal, oefenen zij ‘begrijpend kijken’ en toetsen zij hun mediawijsheid. De Schooltv-cliptoets is een educatieve, interactieve lesverwerking welke klassikaal, in

tweetallen of individueel gespeeld kan worden op de computer, iPad of op het digibord. Sylvia Louwris van de Anne Frankschool in Amsterdam: ‘Het is echt een meerwaarde voor het onderwijs. Je kunt eindelijk toetsen wat leerlingen geleerd hebben van het kijken naar een tv-programma. En dat is veel! Meer dan iedereen wel eens denkt.’

Ook kennismaken met het Schooltvweekjournaal cliptoets abonnement?

Ga naar schooltv.nl/webwinkel, klik op de actiebanner en sluit het gratis proefabonnement af. Het proefabonnement loopt t/m 29 maart 2013.

schooltv.nl/webwinkel

Jongerenkamer Jongerenkamer

Polderen Polderen voor voor beginners beginners plannen Ze ontdekken Ze ontdekken op welke op manier welke manier zij hun zij hun plannen Hoe leg Hoe je leg jongeren je jongeren uit hoeuit dehoe parlemende parlemenvoor elkaar voor kunnen elkaar kunnen krijgen.krijgen. Wat moeten Wat moeten ze ze taire democratie taire democratie werkt?werkt? ZonderZonder te vervalte vervaldoen om doen hun om voorstel hun voorstel in de praktijk in de praktijk uit te uit te len in len eenin saaie een les saaie over lesstaatsrecht? over staatsrecht? Het Het voeren? voeren? lespakket lespakket Polderen Polderen voor beginners voor beginners van devankunnen de kunnen Tweede Tweede KamerKamer biedt uitkomst. biedt uitkomst. Bij het Bij lespakket het lespakket ligt de ligt nadruk de nadruk op samenwerop samenwerken,genoten bondgenoten zoekenzoeken en compromissen en compromissen Met hetMet lespakket het lespakket ‘Polderen ‘Polderen voor beginners’ voor beginners’ken, bond sluiten.sluiten. De leerlingen De leerlingen leren op leren eenop interactieve een interactieve en de website en de website www.jongeren www.jongeren kamer.nl kamer.nl kunnenkunnen wat democratie wat democratie inhoudt inhoudt en hoeen dehoe de leerlingen leerlingen ervarenervaren hoe democratie hoe democratie werkt en werkt enmaniermanier kunnenkunnen ze zelf ze in groepjes zelf in groepjes aan de aan slag.de slag.

politiekpolitiek werkt. werkt.

Meer informatie Meer informatie over het over lespakket het lespakket is te vinden is te vinden op www.jongerenkamer.nl. op www.jongerenkamer.nl. Hier is Hier het ook is het ook mogelijk mogelijk het lespakket het lespakket te bestellen te bestellen of te downloaden. of te downloaden. Mail voor Mailvragen voor vragen naar redactie@ naar redactie@ jongerenkamer.nl jongerenkamer.nl of bel met of bel 070 met 318 070 3040. 318 3040.

Ook met haar dyslexie gaat het al snel beter dan je verwacht.

Advertenties Primaouders Abba.indd 1

Alle educatieve producten voor thuis.

06-02-13 10:38