PrimaOnderwijs mei/juni 2019 by EDG Media

nummer 3 • mei/juni 2019 • www.primaonderwijs.nl • verschijnt 5x per jaar •

LEREN DOE JE MET JE HOOFD, HART EN HANDEN!

SLO:

‘Kunstzinnige oriëntatie leert leerlingen om buiten gebaande paden te gaan.’ Rappend het onderwijs in met

MeesterVlogger

Zintuigprikkelend onderwijs in het Openluchtmuseum in Arnhem INTERVIEWS wwf ambassadrice janouk kelderman

‘Met Toekomstkunde kunnen leerlingen zelf in actie komen’ Daisy Mertens is één van de beste leraren ter wereld

‘Het is aan de leraar om van een vlammetje een vuur te maken’

EDG_MEI_001_Cover.indd 1

02-05-19

11:24

www.cps.nl/summerschool

“Heerlijk begin van een nieuw schooljaar”

Summerschool 2019 9e editie Wil je werken aan ontwikkeling en verbreding van je kennis en vaardigheden in een ontspannen, zomerse sfeer?

Dat kan! CPS biedt in augustus een aantal populaire trainingen aan. Ervaren trainers praten je bij over actuele ontwikkelingen binnen het onderwijs en er is gelegenheid voor kennisuitwisseling met vakgenoten aan de start van het schooljaar.

Je kunt in de Summerschool de volgende trainingen bij ons volgen: Leerlingen motiveren 2 dagen | 19 en 21 augustus | vo/mbo

Differentiëren is te leren! 2 dagen | 19 en 20 augustus | vo/mbo

Timemanagement volgens Covey 1 dag | 20 óf 27 augustus | po/vo/mbo

Examentraining Nederlands havo/vwo 1 dag | 21 augustus | vo

Beoordelen van lessen met ‘De zes rollen van de leraar’ 1 dag | 22 augustus | po/vo/mbo

Formatief toetsen in de les 3 dagdelen | 22 augustus en 26 september | vo/mbo

Examentraining Moderne Vreemde Talen 1 dag | 23 augustus | vo

7 Habits voor leidinggevenden 2 dagen | 26 en 27 augustus | po/vo/mbo

Voor meer informatie en aanmelden: www.cps.nl/summerschool

CPS Adv Summerschool_Pag2_MeiJuni2019.indd 1

23-04-19 13:46

@primaonderwijs @primaonderwijs @primaonderwijs

Leren doe je met je hoofd, hart en handen in het Openluchtmuseum in Arnhem 14 17 20 23 24 28 32 36 40

Interview Daisy Mertens; één van ‘s wereld beste leraren

SLO: Zo stel je het creatieve proces voorop Rekenen met de spellen van Rekenduo De Meerkoet praat mee over het curriculum Vmbo-keuzevakken verbreden of verdiepen? Met zelfvertrouwen Engelse les geven Het belang van goede studiekeuzevoorlichting Goed voorbereid met Stepping Stones Junior Rappend het onderwĳs in met MeesterVlogger Eureka! Omgaan met hoogbegaafde leerlingen

Inhoud 43 44 49 50 52 54

Column Esther van der Knaap Vraag het de Onderwĳsdesk Educatief loopgravenproject WOI Online buddysysteem Schoollink Juf Sam geeft expressie-onderwĳs De boeken van CPS

8 Janouk Kelderman over WWF-lessen

Toekomstkunde

10 46

Agnesschool op bezoek bĳ het Eneco EnergieLab

34 Zo voorkom je de app-nek en swipe-duim

Met 160.000 lezers het grootste blad voor alle onderwĳsprofessionals. PrimaOnderwĳs is een uitgave van

Juf Maike is nieuwe columniste PrimaOnderwĳs

Kinderarmoede: wat kun je er op school tegen doen?

COLOFON: Hoofdredactie Vanessa Pelle (vpelle@edg.nl) Vormgeving Martin Hollander Medewerkers Brigitte Bloem, Tefke van Dĳk, Frederiek Flik, Mandy Kok, Marleen Kuĳsters, Erik Ouwerkerk, Lore Smit, Tom Venema & Malini Witlox Foto’s Human Touch Photograpy, iStock, Shutterstock. Redactie 030-241 70 44, redactie@primaonderwĳs.nl, postbus 40266, 3504 AB Utrecht Sales 030-241 70 21, account@edg.nl Klantenservice 030-241 70 20 klantenservice@edg.nl Verschĳ ning en verspreiding PrimaOnderwĳs verschĳnt 5 keer per jaar. Verspreiding via gecontroleerde distributie door EDG Media bĳ alle basisscholen en scholen in het voortgezet onderwĳs in Nederland. Naast het magazine biedt PrimaOnderwĳs een tweewekelĳkse nieuwsbrief en de website primaonderwĳs.nl ©Copyright 2019 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, overgenomen of openbaar gemaakt zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. De uitgever is niet aansprakelĳk voor enig handelen op grond van de in dit blad gegeven adviezen of gedane mededelingen.

Leren doe je met je hoofd, hart en handen in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem Een groepje meiden verzamelt zich jubelend rond een groot scherm. In stilstand wordt er onder luide aanmoediging hard gerend en even snappen we niet wat ze aan het doen zijn. Wanneer een van de meiden een stap naar achter doet, kruipen we ertussen en zien een rennend hert op het scherm in een prachtig natuurgebied. Het meisje dat zich terugtrok, kijkt ons sip aan. ‘Ik vind het zo zielig. Ik kan niet kijken…’ Het hertje ontsnapt en de boodschap is duidelijk: als jager moest je hard kunnen rennen. Het is slechts een onderdeel van de interactieve canontentoonstelling in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem, dat de zintuigen laat prikkelen! door vanessa pelle & lore smit

Het Openluchtmuseum in Arnhem is een echt museum, met een echte collectie, maar met de visie dat een bezoek de zintuigen moet prikkelen. ‘En dat doe je niet met je handen op je rug en een ademafdruk op een vitrinekast’, zegt Maaike van Dam van het Openluchtmuseum. ‘Via diverse projecten kunnen leerlingen van de basisschool en onderbouw van het voortgezet onderwĳs op een unieke manier de vensters van de Nederlandse canon ervaren. Je ziet, voelt, hoort, ruikt en proeft hoe het dagelĳkse leven door de eeuwen heen is geweest.’

Filmset De tentoonstelling voelt als een bezoek aan een filmset, met prachtige decors, projecties, metersbrede beeldschermen en bombastisch geluid. Maaike: ‘Juist de combinatie van de collectie met interactieve elementen zorgt ervoor dat delen uit de Nederlandse geschiedenis veel beter beklĳven.’ De canon is een binnenmuseum onder een enorme koepel, terwĳl het Openluchtmuseum buiten over 44 hectare grond beschikt. Olaf Peters, conceptontwikkelaar educatie bĳ het museum legt uit: ‘We hebben hier bĳna 100 authentieke locaties: variërend van boerderĳ tot fabriek, van woonhuis tot molen. Als je daar hele moderne snufjes laat zien zoals projecties en interactieve elementen, dan matcht dat niet met die beleving. Het scholenbezoek aan de canontentoonstelling combineren we altĳd met activiteiten buiten. We starten binnen met het maken van multimediale opdrachten. De leerlingen van groep 7 en 8 van het primair onderwĳs worden in groepjes opgedeeld en gaan met iPads en een microfoon als reporters de verschillende tĳdvakken ontdekken. Ze spelen scènes uit een tĳdvak na, interviewen historische figuren, maken foto’s en video’s. Met een speciale tag kunnen ze verborgen luikjes openen. Hier vinden ze extra objecten of tekstborden om te gebruiken voor hun item. Elke groep doet een periode aan waardoor je uit-

eindelĳk een journaal overhoudt met aandacht voor alle tĳdvakken, van hunebedden tot de euro. Deze filmpjes worden automatisch gemonteerd en we sturen de klas aan het eind van de dag hun eigen journaal, Het Nieuws Van Toen. Zĳ kunnen dit dan klassikaal terugkĳken. Veel klassen gebruiken het journaal gedurende het jaar, bĳvoorbeeld als ze een nieuw tĳdvak gaan behandelen.’

Kleine verhalen in grote context ‘Juist omdat het museum het dagelĳkse leven van de normale mens belicht, maakt dit een ‘once in a lifetime experience’, vindt juf Désirée van basisschool de Wizzert, hier vandaag met haar groep 7/8 aanwezig. ‘Dit vergeet je nooit meer! Kinderen komen bĳna niet meer in musea, maar dit museum brengt onze cultuur tot leven. De digitale tĳd wordt gebruikt om de tĳd van toen te leren kennen. Ik kĳk mĳn ogen uit!’ Ze voegt zich bĳ een groepje dat net op het punt staat een Romein op de markt te interviewen. ‘3, 2, 1, GO’, dirigeert één van de jongens terwĳl hĳ met een lampje op zĳn hoofd zĳn klasgenoten bĳschĳnt. ‘Ho! Opnieuw! De microfoon zat niet in de iPad.’ In een ander tĳdvak buigen leerlingen zich over de vraag: ‘Waar staat de VOC eigenlĳk voor?’ Drie leerlingen spelen hardop met de letters om woorden te bedenken. Met een beetje hulp van een begeleidende vader komen ze op Verenigde OostIndische Compagnie. ‘Zie je, met z’n drietjes komen jullie er wel’, grapt hĳ. Ondertussen gaat het er wild aan toe bĳ de handelsmissie. Leerlingen in een interactief handelsspel leven zich helemaal in. Met een beetje van vroeger en een beetje van nu: ‘Ga loesoe, ga loesoe! Nu, nu!’

Hier is de actie! Maar liefst 40.000 leerlingen per jaar ontdekken op deze manier de Nederlandse geschiedenis. Olaf: ‘Het levert echt een bĳdrage aan het onderwĳs. Het is geen

vervanging van de lessen maar wel een verrĳking ervan. Hier is de actie! Hier is het voelen en ervaren. We zoeken uniciteit en doen hier niet wat je ook op school kunt doen. Het is wel aan te raden om aan een van de schoolprojecten deel te nemen, want zonder museumbegeleiding kunnen leerlingen verloren raken in deze ‘snoepwinkel’. Bĳ de canontentoonstelling voor het voortgezet onderwĳs kiezen leerlingen een thema. Aan de hand daarvan gaan ze door de tĳdvakken heen. Voor het voortgezet onderwĳs is dat bĳvoorbeeld Oorlog & strijd, Eten & drinken, Sport & spel en Beroemd, berucht & bijzonder. Zowel voor het VO als het VMBO en de bovenbouw basisonderwijs maak je een video ter eindafsluiting.’

Letterlijk proeven Maaike vervolgt: ‘In bĳna elk project wordt een deel van de canon ingebed met activiteiten buiten. Na de canontentoonstelling gaan ze bĳvoorbeeld fietsen met 10 kilo aardappelen achterop. Bĳ de Dodendraad uit de Eerste Wereldoorlog spelen ze een scène met smokkelaars en douaniers na. In de Indische wĳk gaan ze roedjak maken. Tĳdvakken staan alleen centraal bĳ de canonprojecten. In één van onze andere projecten, Feest, gaan we in op de oude en nieuwe feesten en de uitingen daarvan. We laten de feesten uit onze multiculturele samenleving zien, inclusief hapjes. Hiervoor gebruiken we wel ingrediënten uit de tien tĳdvakken. Door letterlĳk te proeven maken ze kennis met verschillende culturen.’ ‘Of Restart’, voegt Olaf toe. ‘Dat

gaat over migratie. Leerlingen proberen de inburgering te halen. In het park moeten ze werk zoeken, het land leren kennen en vrienden maken. Ze ervaren dat dit niet makkelĳk is, daar zorgen de gastvrouwen in het museum ook voor. Bĳ het project Brood ga je echt ploegen, zaaien en dorsen. Bĳ Architecten gezocht ga je ontwerpen en bĳ het project Bouwen ga je aan de slag als historisch bouwer.’ Olaf en Maaike raken niet uitgesproken over de vele projecten voor alle niveaus, inclusief voorbereidende lessen. Eén ding is duidelĳk: hier in het Openluchtmuseum in Arnhem leer je met je hoofd, hart én handen!

Laat je inspireren op openluchtmuseum.nl/lespakket

1 app, 50 e-books

Bespreek het in de klas! Dankzij de VakantieBieb blijven duizenden kinderen in de zomer doorlezen. Dat is geweldig, want doorlezen in de zomer voorkomt een terugval van het AVI-niveau. Deze zomer staan er maar liefst 50 e-books in de VakantieBieb, waarvan meer dan 30 jeugdtitels. Je kunt de gratis app downloaden van 1 juni t/m 31 augustus 2019. Vanaf 1 juli

zijn ook de titels voor volwassenen beschikbaar. Voor iedereen. Je hoeft geen lid te zijn van de bieb. Kinderen van 6 t/m 18 jaar maken bovendien kans op een iPad mini. Hoe? Door ons te laten weten wat hun favoriete e-book uit de VakantieBieb is. Check snel de site en bespreek de VakantieBieb in de klas!

Kijk voor meer informatie en de actievoorwaarden op www.vakantiebieb.nl

Wereld Natuur Fonds © naturepl.com / Edwin Giesbers / WWF

omarmt educatie

WWF-ambassadrice Janouk Kelderman:

‘Het verschil kunnen maken zit vaak al in kleine dingen. Dat maakt het lesprogramma Toekomstkunde inzichtelijk!’ Met het nieuwe lesprogramma Toekomstkunde van het Wereld Natuur Fonds (WWF) laat Het Klokhuis-presentatrice Janouk Kelderman vanaf september 2019 leerlingen in groep 5, 6, 7 en 8 zien hoe zij kunnen bijdragen aan een betere wereld. ‘En dat gaat niet over het aanschaffen van een Tesla als ze ouder zijn, maar over het zaaien van bloemen nú voor de insecten in de achtertuin of het maken van duurzame keuzes in bijvoorbeeld plasticgebruik’, aldus de ambassadrice van WWF. ‘Kinderen zijn enorm betrokken bij de wereld. Ze stellen vragen en voelen een urgentie om in actie te komen, maar weten vaak niet hoe. We willen kinderen laten ontdekken dat ze zelf echt verschil kunnen maken, want dat zit vaak al in kleine dingen.’ door vanessa pelle

Leerkrachten die zich aanmelden voor het lesprogramma ontvangen vanaf september elke week een downloadlink naar werkbladen, video’s en achtergrondinformatie. ‘Toekomstkunde sluit daarmee zoveel mogelĳk aan op de actualiteit’, stelt Janouk. ‘Als er een walvis aanspoelt met veertig kilo plastic in zĳn maag, dan hebben kinderen daar vragen over. Met de werkbladen kun je meteen op een positieve manier op een actualiteit inspringen. 8

Want wat kunnen zĳ in hun eigen omgeving doen om het plastic in de wereld te verminderen? De lessen maken leerlingen bewust dat ze als kind, als mens, onderdeel uitmaken van de natuur en zelf invloed hebben op hun eigen toekomst en een betere wereld. We laten dat zien met werkbladen en opdrachten, waar ze bovendien ook andere vaardigheden mee opdoen, zoals het vormen van een eigen mening, het in actie komen, onderzoeken en samenwerken. Onlangs sprak ik een achtjarig meisje dat vertelde dat ze geen ballonnen op haar verjaardag wilde. Die zouden weleens in de natuur terecht kunnen komen. Dat is kennis! Het laat zien dat je met educatie de wereld kunt verbeteren. Dat omarmt WWF. En als ambassadrice kan ik samen met hen die doelen en dromen proberen te realiseren.’

een zondagmiddag bĳ een klimhal. Een groepje kinderen kwam daar naar me toe. “U bent toch van Het Klokhuis? We hebben de aflevering gezien over composteren en gaan nu zelf een wormenhotel met de klas bouwen.” Ze hebben uit zichzelf aan de leerkracht gevraagd of ze het materiaal hiervoor mochten aanschaffen. In de aflevering lieten wĳ zien hoe je een wormenhotel met drie emmers kunt maken. Dat willen ze nabouwen, zodat ze de compost kunnen gebruiken voor hun schooltuin. Toekomstkunde is wat dat betreft vergelĳkbaar. Het geeft kinderen inspiratie om aan de slag te gaan voor een duurzamere toekomst.’

Kant-en-klaar Door het gemak van de werkbladen is de drempel voor de leerkracht laag, denkt Janouk: ‘Het is voor de leerkracht heel relaxed, want je haalt een kant-enklaar programma in huis waarmee leerlingen elke week zo’n 30 minuten aan de slag gaan met de thema’s natuur, duurzaamheid, klimaat en/of wilde dieren. Je hoeft er zelf niets meer voor te doen, het past goed in bĳvoorbeeld een weektaak. Wil je de les toch wat groter maken? Dan kan dat door de aanvullende informatie ook op een eenvoudige manier.’ © Mitch Blaauw Fotografi e

Urgentie WWF-Ranger Dat Janouk ambassadrice is van WWF en het boegbeeld van Toekomstkunde lĳkt bĳna vanzelfsprekend. ‘Ik was als kind zelf een WWF-Ranger! Ik ben ook opgegroeid in een groen gezin. Pas toen ik vanuit de Achterhoek naar het westen verhuisde, merkte ik dat de liefde voor dier en natuur niet voor iedereen vanzelfsprekend is. Nu ik ouder ben, vind ik die opvoeding heel waardevol en zet ik me er voor in dat ieder kind hiermee in aanraking kan komen.’ In het lesprogramma doet Janouk dat door de leerlingen tips, weetjes en opdrachten te geven. Hierbĳ staat de nieuwsgierigheid en bereidheid van kinderen om in actie te komen voor een betere wereld centraal. ‘Vorige week was ik op

De betrokkenheid van Janouk is voelbaar. ‘Ik houd me al jaren bezig met duurzaamheid en het behoud van de aarde. Op mĳn Instagram ben ik in februari begonnen met Duurzame Dinsdag-video’s. Alle kennis die ik opdoe over duurzaamheid, mede door Het Klokhuis, deel ik. In Nederland lĳkt het nog onduidelĳk wat wel en niet duurzaam is. Soms denk ik dat we er onze ogen voor sluiten. Wat dat betreft zouden we meer naar andere landen moeten kĳken. In Nieuw-Zeeland zag ik met mĳn eigen ogen hoe ver ze daar zĳn met duurzaamheid. Supermarkten zĳn er grotendeels plasticvrĳ en je kunt op bĳna iedere straathoek je afval scheiden in acht verschillende bakken, van blikjes en gewoon plastic tot aan papier en glas in drie kleuren. Ook hoef je voor een plastic tasje niet in de supermarkt aan te kloppen, mensen nemen zelf hun duurzame tas mee. Duurzaamheid wordt daar echt door iedereen, door mensen, door bedrĳven én door de overheid gedragen. Als het in alle lagen urgentie heeft dan kunnen we de problemen in de wereld samen aanpakken! Kinderen spelen hier een ontzettend belangrĳke rol in. Zĳ zĳn de toekomst!’

Meld je aan!

Toekomstkunde is gratis en begint vanaf de tweede week van september 2019. Vanaf dan is er wekelĳks een werkblad met achtergrondinformatie beschikbaar over een actueel onderwerp, gelinkt aan natuur, duurzaamheid, klimaat en/of wilde dieren. Vallen er zeecontainers van een schip in de Waddenzee? Tonen wetenschappers aan dat insecten massaal uitsterven? Grote kans dat zulke onderwerpen terugkomen in een Toekomstkundeles. Aanmelden is vanaf nu mogelĳk. Dat kan via wwf.nl/toekomstkunde PrimaOnderwĳs 9

Agnesschool bezoekt

Eneco EnergieLab ‘Zet jullie oren goed open’, zegt juf Corrie tegen de 28 leerlingen die vandaag op bezoek zijn bij het Eneco EnergieLab. ‘Jullie gaan veel leren!’ En dat klopt. Aan het eind van de ochtend delen de leerlingen al een belangrijke gedachte: ‘We kunnen zelf veel doen om energie te besparen.’ Hoe ze daartoe gekomen zijn, ondervinden we zelf als we deze ochtend met de klas meelopen. door vanessa pelle & frederiek flik

Wĳ zĳn op een bĳzondere plek, in de schaduw van de imposante windmolen op windpark Autena in Vianen waar groep 6/7 van de Agnesschool uit Ĳsselstein vandaag les krĳgt. ‘Deze windmolen zorgt voor alle energie die we in dit lab gebruiken’, zegt EnergieExpert Cor. Cor is hier vandaag met zĳn collega Roel om les te geven in het EnergieLab. Cor: ‘Wĳ zĳn beiden oud-werknemer van Eneco. Op het gebied van duurzaamheid loopt Eneco al jaren voorop. Om duurzaamheid over te brengen aan deze jonge generatie is fantastisch! We hopen dat ze na een bezoek gemotiveerder zĳn om over duurzaamheid na te denken, en dat ze willen handelen.’ Roel: ‘We planten hier een zaadje. Het is altĳd afwachten wat eruit komt, maar wat vaak wel blĳft hangen, is de energie die ze kunnen besparen in hun eigen wereld.’

Sluipverbruik Wanneer Cor aan de klas vraagt wie er allemaal een mobiele telefoon heeft, gaan vrĳwel alle handen de lucht in. Evenveel handen volgen op de vraag wie de

telefoon ‘s nachts oplaadt. ‘Een telefoon doet er anderhalf uur over om op te laden. 100 procent is 100 procent. Het extra laten opladen is zinloos. Dat heet sluipverbruik. Wisten jullie dat het gemiddelde sluipverbruik per jaar zo’n 90 euro per huishouden kost?’ Dit keer zĳn het niet alleen de kinderen die reageren, maar kĳken ook de begeleidende ouders elkaar aan. ‘Heel goed’ vindt Roel. ‘Als ook zĳ weggaan met een stukje meer bewustzĳn, hebben wĳ het goed gedaan!’

Innovatiemuur Het is tĳd voor een filmpje. Roel: ‘Overal gebruik je energie voor. In dit filmpje laat Dolores Leeuwin, die jullie kennen van Het Klokhuis, zien wat fossiele energie is en schone energie. Cor, gooi er eens wat energie in’, grapt Roel naar zĳn collega om de video te starten. Terwĳl de leerlingen kĳken, bereiden de mannen zich voor op het vragenvuur dat zo op hen af zal komen. Roel lacht: ‘Let maar op. Dat is geweldig! Vragen over auto’s op waterstofgas, vliegtuigen op zonnepanelen, hoe we zonder olie nog plastic kunnen

maken. Veel nieuwe materialen moeten nog ontdekt worden en dat prikkelt leerlingen enorm. Je ziet de radartjes draaien. We hebben hier een ruimte gemaakt voor innovatie. Daar kunnen leerlingen hun ideeën opschrĳven en aan de muur hangen.’

Goed voor milieu Wanneer de video gestopt is, schieten de vingers inderdaad de lucht in. Wat is het meest vervuilende beroep van de wereld? Kun je op zonnepanelen staan? Is een elektrische fiets schoon? Valt de energie uit als een windmolen in het water staat? Hoeveel kost het maken van een windmolen? Cor heeft nog ruimte voor een laatste vraag. Hoeveel windmolens zĳn er eigenlĳk in Nederland? ‘Dat zĳn er 2500’, zegt hĳ. ‘Eén windmolen kan al 3000 huizen van energie voorzien. En er komen veel meer windmolens bĳ, ook in de zee. Dat heeft nog een groot voordeel: er mag rondom de windmolens niet gevist worden. Je ziet nu al dat daar veel vissen worden geboren. Dat is heel goed voor het milieu!’

Vakoverstijgend Juf Corrie, zelf 16 zonnepanelen op haar dak, kĳkt trots naar haar leerlingen: ‘Ze zĳn enorm betrokken. Maar deze heren geven dan ook goed les. De leerlingen leren wat fossiele brandstof is, wat schone energie is en wat de energietransitie inhoudt. Ze leren veel nieuwe woorden én rekenen blĳkbaar! Een leerling vroeg: als de windmolen 100 meter hoog is en de lift er 4 minuten over doet om boven te komen, hoeveel kilometer per uur gaat de lift dan?’ Ze lacht: ‘Dat is behoorlĳk vakoverstĳgend!’

Meteen resultaat Nu de klas kennis heeft gemaakt met de basisbeginselen is het tĳd om zelf op ontdekking te gaan. De klas wordt in groepjes opgedeeld. Er is een minihuisje waar je leert hoeveel energie je in een huis verbruikt. Bĳ het zonnespel ertegenover kunnen leerlingen door vragen juist te beantwoorden, een zonne-

Wil jĳ ook een gratis bezoek brengen aan het Eneco EnergieLab?

Juf Corrie: ‘We moeten als maatschappij een omslag maken. Het is belangrijk dat leerlingen dat meekrijgen.’

kanon in werking stellen waardoor een autootje gaat rĳden. De leerlingen zĳn apetrots wanneer ‘hun auto’ net iets dichter bĳ de eindstreep komt dan de groep voor hen. Ondertussen wordt er bĳ de windturbine hard gejuicht. Aan drie tafels zĳn rotoren in bĳzondere vormen geknipt en geniet aan een stok. Plat, gebogen, groot, klein, hard, zacht. De rotoren worden in de windturbine getest en vol spanning kĳken de leerlingen (en ouders) toe. ‘Dit is geweldig’, zegt een vader, misschien nog wel trotser dan het groepje dat hĳ begeleidt. ‘Je bouwt iets en ziet meteen resultaat! Maar ze hebben het helemaal zelf gedaan hoor. Echt waar!’

7 procent schone energie Volgens juf Corrie zou iedereen een les als vandaag moeten volgen. ‘We moeten als maatschappĳ een omslag maken. Het is belangrĳk dat leerlingen dat meekrĳgen. Ik heb vandaag geleerd dat we slechts 7 procent schone energie gebruiken. We hebben veel winst te boeken! Windmolens hebben een functie, net als zonnepanelen. Niet iedereen vindt het mooi, maar ze zĳn ontzettend belangrĳk. Daar leren de leerlingen over. En straks vertellen ze thuis dat de stekker ’s nachts uit het stopcontact moet en dat 5 minuten douchen genoeg is. Dat is een begin. Ik heb het volste vertrouwen in mĳn klas!’

Kĳk op enecoenergielab.nl voor meer informatie, aanmelden en bĳbehorend lesmateriaal.

Democratie en politiek voor groep 7â&#x20AC;&#x2020;en 8 De Derde Kamer der Staten-Generaal

Derde Kamer

Bestellen? Bestel het gratis lespakket via: www.prodemos.nl/derdekamer

Ieder jaar op de derde dinsdag in september is het

Ieder leskoffertje heeft 4 lessen. Een les bestaat uit een filmpje,

Prinsjesdag; een goede aanleiding om in de klas

opdrachten en eindigt met een debatspel waarin de leerlingen met

aandacht te besteden aan politiek en democratie.

elkaar in debat gaan als echte Kamerleden. Op www.derdekamer.nl

Wie is de baas in Nederland, hoe worden wetten

vindt u de filmpjes en informatie over hoe de Nederlandse

gemaakt, wat zijn verkiezingen en nog veel meer

democratie werkt.

informatie. Bestel een gratis leskoffertje met

De Derde Kamer is een gratis interactief lesprogramma over

lesboekjes voor 30 leerlingen en ga aan de slag.

democratie voor leerlingen van groep 7 en 8 gemaakt op initiatief van de Eerste en Tweede Kamer der Staten-Generaal i.s.m. ProDemos.

column

‘Juf,

wanneer gaan we nou????’

Het is een mooie, toch wel wat frisse lentedag. Groep 1/2 heeft het druk. Middenin het thema Dieren vliegen de beeeeh’s, booooeeee’s en toktoktokken door het lokaal. ‘Juf, wanneer gaan we nou naar de kinderboerderĳ?’ De kinderen van de hele kleuterunit staan te trappelen. Maar er staat eerst iets anders tofs op het programma. Een hele lieve opa heeft voor de klas nestkastjes getimmerd. Let wel: voor elk kind één! 30 nestkasten inclusief gebeitst dak, een rondje voor de vogels om in te vliegen én een klepje om na een aantal weken te kunnen kĳken naar het nest en de eitjes. Wat een werk en wat mooi dat hĳ dat voor ons heeft gedaan! De pareltjes uit ons vak. De opa regelde er zelfs nog een oud-meester bĳ, die kwam vertellen over de koolmees, waar het nestkastje voor bedoeld is. Met zo’n mooie meestervertelstem en van die vertelpauzes waarin je een speld kunt horen vallen. Daar kan ik nog veel van leren.

Al mĳn kleuters gaan knetterhard aan het werk en maken de mooiste creaties. Er wordt ondertussen wat afgekletst over de verf, de vogels, de nestkastjes en de kinderboerderĳ. Helaas vang ik niet zo veel op, ik ben veel te druk met foto’s maken, verf regelen, schorten helpen aan- en uittrekken, mĳn jurk beschermen tegen de met-verfkwast-door-de-klas-lopende-kleuters, vragen van moeders beantwoorden, kwasten uitspoelen, handdoeken pakken voor omgegooide spoelpotjes en kinderen die klaar zĳn naar buiten bonjouren. Terwĳl de hele klas buiten rondrent, want in spanning voor de kinderboerderĳ, zĳn de laatste twee jongens nog supergeconcentreerd aan het werk. Als de laatste zĳn kwast zorgvuldig neerlegt en verzucht ‘Zo, ik ben klaar’, is het eindelĳk tĳd om te gaan. Tĳdens de looptocht naar de kinderboerderĳ komen er veel poep-grappen voorbĳ. Kleuters hè. Poep-broek, poep-vogel, poep-boom, poep-bloesem, poep-dieren... Ze hebben net geleerd dat twee woorden een nieuw woord kunnen vormen. Die les zit er in ieder geval goed in! Het spelen gaat goed, er valt geen onvertogen woord. Ik zie kinderen over hun dierenangsten heen komen, hooi regelen om de schapen te kunnen voeren, liefdevol de geitjes aaien en stiekem de kippen knuffelen. Het zonnetje breekt langzaam door en de voorspelde regen valt niet. Wat een topdag. Mag ik dit nog 100.000 keer zo?

Juf Maike (jufmaike.nl)

PrimaOnderwĳs 13

21ste eeuwse vaardigheden

Hoe stel je het creatieve proces voorop? De wereld verandert in een hoog tempo. Complexe maatschappelijke kwesties vragen om innovatieve oplossingen, omdat standaardoplossingen vaak niet meer voldoen. Het onderwijs kan eraan bijdragen dat leerlingen nieuwe ideeën voor oplossingen ontwikkelen. Hoe? Door het creatief denken en handelen te stimuleren.

‘Op zich kan creatief denken en handelen natuurlĳk in alle vakinhoudelĳke domeinen aan bod komen. Maar juist kunstzinnige oriëntatie leent zich er bĳ uitstek voor’, stelt Stéfanie van Tuinen (leerplanontwikkelaar kunst en cultuur bĳ SLO). ‘Kunstzinnige oriëntatie leert leerlingen om buiten gebaande paden te gaan, nieuwe kennis en vaardigheden te ontwikkelen en nieuwe samenhangen te zien.’

Zwengel de verbeeldingskracht aan Hoe kun je nu de verbeeldingskracht van kinderen ‘aanzetten?’ Stéfanie geeft een voorbeeld: ‘Mĳn collega uit het werkveld Karin Kotte vraagt groepen vaak eerst om een vis te tekenen. Het resultaat is dat ze veel vergelĳkbare vissen te zien krĳgt. Vervolgens toont ze diverse bronnen over vissen: foto’s, filmpjes met muziek erbĳ, informatie uit de krant. Tĳdens haar presentatie klikt ze op een gegeven moment een foto van een vis weg en vraagt: hoeveel buiken had deze vis? Dan blĳkt dat lang niet iedereen doorhad dat het er vĳf waren. Met deze aanpak nodigt zĳ de groep uit om heel nauwkeurig te luisteren en te kĳken, en stimuleert ze de verbeelding. Als ze na afloop nog eens opnieuw vraagt om een vis te tekenen, krĳgt ze 25 compleet verschillende werken!’

Prikkel de zintuigen Wil je de creativiteit van kinderen stimuleren, dan helpt het ook als je verschillende zintuigen prikkelt. ‘Laat leerlingen eens geblinddoekt dingen proeven of de textuur van verschillende materialen verkennen’, geeft Stéfanie als voorbeeld. ‘Of speel een paar keer 14

hetzelfde filmpje af, met steeds een ander muziekje eronder. Vraag leerlingen te reflecteren op wat voor gevoelens en gedachten dit oproept. Dan blĳkt bĳvoorbeeld dat een eng muziekje ervoor zorgt dat ze de film griezelig vinden, terwĳl een vrolĳk wĳsje maakt dat ze deze eerder als slapstick ervaren.’

Integreer 21ste eeuwse vaardigheden Creatief denken en handelen wordt beschouwd als een belangrĳke 21ste eeuwse vaardigheid: een vaardigheid die kinderen moeten leren beheersen om te kunnen functioneren in de toekomstige maatschappĳ. ‘Binnen kunstzinnige oriëntatie kun je echter ook kĳken naar andere 21ste eeuwse vaardigheden, zoals digitale geletterdheid, sociale en culturele vaardigheden, zelfregulering, kritisch denken, samenwerken of probleemoplossen’, stelt Stéfanie. Ze geeft een voorbeeld van hoe dergelĳke vaardigheden geïntegreerd aan bod kunnen komen: ‘Als je met de groep een musical instudeert, zul je zeker oefenen met 21ste eeuwse vaardigheden als samenwerken, creatief denken en handelen en communiceren.’

Gebruik het leerplankader Stéfanie vertelt dat leerkrachten het in de praktĳk nog wel eens lastig vinden om te bedenken hoe ze kunstzinnige oriëntatie ‘handen en voeten’ kunnen geven: ‘De drie kerndoelen voor ‘kunstzinnige oriëntatie’ zĳn immers erg algemeen geformuleerd.’ Om leerkrachten wat meer houvast te bieden, heeft SLO het ‘leerplankader kunstzinnige oriëntatie’ ontwikkeld. Hierin zĳn competenties uitgewerkt in tussendoelen en leer-

lĳnen voor dans, drama, muziek, beeldend en cultureel erfgoed. De tussendoelen zĳn geformuleerd per leerjaar en laten dus een opbouw in competenties zien. Ook is er binnen het leerplankader aandacht voor 21ste eeuwse vaardigheden. ‘Scholen bepalen zelf of en hoe ze met het leerplankader aan de slag gaan. En ze beslissen uiteraard ook zelf of ze het onderwĳsaanbod apart per vak of meer in samenhang aanbieden’, vertelt Stéfanie.

gebruikte materialen en technieken. Belangrĳk voor het bevorderen van creativiteit is dat je met leerlingen reflecteert op het proces en niet op het product. ‘Vraag bĳvoorbeeld met welke materialen een leerling zĳn idee wil vormgeven’, zegt Stéfanie. ‘Focus op de weg ernaartoe en niét op het gewenste resultaat. Als er te veel nadruk ligt op het eindproduct, belemmert dat de creatieve geest.’

Pas het model toe

Leerkrachten geven ook nog wel eens aan dat ze het lastig vinden om de verbeelding van leerlingen te stimuleren, omdat ze het gevoel hebben dat ze zélf niet creatief genoeg zĳn, weet Stéfanie. ‘In het leerplankader heeft SLO daarom een aantal lesvoorbeelden opgenomen. Hierin worden de verschillende stappen uit het creatieve proces beschreven en verduidelĳkt met inspirerende filmpjes. We hopen en verwachten dat deze hulpmiddelen leerkrachten op ideeën zullen brengen!’

Binnen het leerplankader heeft SLO een model opgenomen met daarin de verschillende stappen van het creatieve proces: oriënteren, onderzoeken, uitvoeren en evalueren. ‘Deze fases zĳn niet strikt gescheiden, maar lopen in elkaar over en soms door elkaar heen’, zegt Stéfanie. ‘Met behulp van dit model kunnen leerkrachten het leergebied kunstzinnige oriëntatie concretiseren. Door het proces centraal te stellen, helpen ze kinderen hun creatieve denken en handelen te ontwikkelen. Een breed aanbod dat de zintuigen prikkelt, helpt kinderen om tot innovatieve ideeën te komen in de oriëntatiefase. In de twee volgende fasen van het creatieve proces - onderzoeken en uitvoeren zullen ze eerder combinaties maken die niet direct voor de hand liggen.’

Reflecteer op het proces Daarnaast is de vaardigheid reflecteren van belang. Deze komt in alle vier fases terug en zorgt ervoor dat leerlingen gestimuleerd worden om na te denken over hun keuzes, de zeggingskracht van hun werk of de

Laat je inspireren

Meer informatie Leerplankader kunstzinnige oriëntatie: kunstzinnigeorientatie.slo.nl Lesvoorbeelden voor creatief handelen en denken: curriculumvandetoekomst.slo.nl/21e-eeuwsevaardigheden/creatief-denken-en-handelen/ voorbeeldmaterialen

PrimaOnderwĳs 15

De teammaster Transitie in Onderwijs met Technologie (3TO) gaat in september weer van start! Bijzonder aan deze master is dat het een teammaster is; samen met collega’s leer je een transitie vorm te geven, te begeleiden en te realiseren. Dit doen jullie in de eigen school en aan welke transitie jullie werken, bepalen jullie zelf. De teammaster draagt dus direct bij aan jullie schoolontwikkeling!

Wil jij samen met collega’s een transitie in het onderwijs realiseren?

Hebben jullie zin om aan de slag te gaan? Wil je leren, studeren én een duurzame verandering realiseren? De teammaster is een professionele hbo-master voor onderwijsprofessionals in het primair onderwijs, voortgezet onderwijs, mbo en hbo.

Meer weten? Ga naar: www.onderwijsmakers.nl

08042019 HS Leiden 3TO adv 192x1425 proef 1 keuze.indd 1

4/8/19 12:46

Kiezen uw leerlingen ook voor een opleiding als Cloud Engineer?

“Ik kies voor de Cloud!”

Kiezen uw leerlingen ook voor een opleiding als Cloud Engineer? Techniek College Rotterdam speelt, samen met het bedrijfsleven, in op het tekort aan “Cloud Engineers”. Binnen de mbo-opleiding Netwerk- en Mediabeheer is er nu speciale aandacht voor “Cloud Engineering”. Bij deze opleiding worden leerlingen op mbo-niveau opgeleid om werkzaam te zijn als “Cloud Engineer” in een breed scala van branches; van het Haven en Industrie Cluster, de Medische sector, het MKB tot alle andere sectoren waar IT een belangrijk onderdeel is geworden van de bedrijfsvoering.

Tegenwoordig hangt alles in de “Cloud”. Steeds meer

Jongeren die bij Techniek College Rotterdam zijn opgeleid tot “Cloud Engineer” kunnen rekenen op een 100% baangarantie. Belangrijk bijkomend voordeel van deze opleiding is de mogelijkheid om door te stromen naar vervolgopleidingen op HBO niveau, zowel AD als Bachelor en naar deeltijdopleidingen specifiek gericht op IT-ers.

apparaten zijn aangesloten op het internet (Internet-of-Things) en kunnen, draadloos en op afstand, bediend worden via mobiele telefoons, tablets en laptops. Als Cloud Engineer ben jij ‘de spin in het web’

Meer informatie over deze opleiding:

voor een gestroomlijnde

GoForTheCloud.nl

apparaten in de Cloud.

Cloud Engineering is een initiatief van:

communicatie tussen alle

In nauwe samenwerking met onze partners:

PERFORMANCE HOSTING

PART OF SENTIA

roncalli mavo

Een samenwerkingsschool van Albeda en Zadkine

goforthecloud.nl

3TO_AMD.indd 1

29-04-19 10:59

15 emmers vullen geen zwembad!

‘Om te kunnen rekenen moet je eerst een geheugenbank opbouwen’ Rekenen moet aansluiten op de wereld van jongeren. Dat vindt Hans de Zeeuw, die al jaren met veel plezier voor de klas staat. Om de aandacht te pakken, wijkt de docent al snel af van het gebaande pad. ‘Ik heb pas een groep puberende jongens laten uitrekenen dat als 1 op de 7 mensen pfeiffer heeft en er staan 20 leuke meiden voor ze in de discotheek… met hoeveel kunnen ze dan beter niet zoenen? Dat wisten ze heel snel uit te rekenen!’ Rekenen is begrĳpen. Het is eerst logisch nadenken en kennis opbouwen. Het klinkt simpel. En volgens Hans is dat het ook. ‘Als je leerlingen zonder context vraagt hoeveel liter water er in een zwembad gaat, krĳg je de meest vreemde antwoorden. Ik heb spelkaarten geïntroduceerd waarbĳ op de ene kaart een emmer is afgebeeld. Ze moeten de bĳbehorende inhoud zoeken op een ander kaartje. Met die kennis wordt het verhaal logischer. Iedereen snapt dat je met 150 liter water (slechts 15 emmers) geen zwembad vult. Het kan ook een voetbalveld zĳn waarbĳ de bĳbehorende omtrek gevonden moet worden. We leren op 1F de formule voor omtrek en gaan vervolgens rekenen. Zo is het opgebouwd van 1F met vier spellen naar 2F met vier spellen en uitbreidingen op alle levels.’

Kleine(re) stapjes Hans haalde in zĳn klassen en gastlessen zulke goede resultaten dat hĳ de spellen heeft uitgewerkt voor docenten. ‘Met de spellen bouw je

de geheugenbank op. Kĳk daarbĳ naar wat je leerlingen motiveert. Bĳ de ene groep is dat wellicht gamen. Veel gamers weten dat de K voor 1000 staat. Dan is het een kleine(re) stap naar kilometers en -grammen. Met een groepje meiden heb ik het over laarzen gehad die ze met 25 procent korting hadden gekocht. Ga in gedachte met ze ‘winkelen’, dan wordt rekenen praktisch en leuk!’

Niveauverschil Hans praat enthousiast over zĳn ervaringen. ‘In Den Haag gaf ik een gastles aan vmbo k-leerlingen. Ik had het lokaal ingericht met posters, spellen neergelegd en Cĳferstorm op het digibord aangezet. De klas heb ik verdeeld in groepjes. Om de vĳf minuten moesten ze wisselen van spel. Dat uur vloog voorbĳ! Je kunt een spel ook korter inzetten en vaker herhalen.’ De spellen zĳn beschikbaar voor verschillende niveaus. ‘Op het vwo daag je leerlingen natuurlĳk heel anders uit. Ook het digibordspel is aan te passen op niveau. Als ik zelf

het hoogste level speel, moet ik me echt even goed concentreren.’

Pilots Voordat Hans de spellen liet maken, testte hĳ zĳn theorie op school. ‘Dat deed ik in parallelklassen. De ene klas kreeg een standaard les, de andere klas speelde de spellen. Na twee maanden scoorde de eerste klas gemiddeld een 6,5, de andere klas scoorde een 7,4. Het kan dus echt! Het referentiekader van leerlingen gebruiken om dit te activeren, is een mooie uitdaging voor de docent en maakt de werkdag veel en veel leuker.’

Rekenduo bevat 8 spellen. Er zĳn spellen vanaf groep 5/6 en uitbreidingen op alle niveaus tot 3F voor de uitblinkers en havisten. Het spel Cĳferstorm (ook voor het digibord) zorgt voor het automatiseren. Wil jĳ meer weten of direct bestellen, ga dan naar www.rekenduo.nl

Daisy Mertens is één van de beste leraren ter wereld

leraar vuur

‘Het is aan de om van een vlammetje een te maken’ De dag na een intens verblijf in Dubai stond Daisy Mertens gewoon weer tussen haar leerlingen van groep 7 van basisschool de Vuurvogel te Helmond. Hoewel gewoon? Dat is het hem juist: Mertens is zo’n buitengewone juf dat ze in 2016 Leraar van het Jaar werd en voor de Global Teacher Prize 2019 werd verkozen tot de beste tien leerkrachten van de wereld. Een interview over reflectie, inspiratie en blijven leren. door erik ouwerkerk foto boyd smith

In een bĳdrage op een onderwĳsplatform stel je jezelf de vraag: ‘Zĳn we nu opvoeders, proberen we kinderen zo hoog mogelĳke punten te laten halen of brengen we normen en waarden bĳ? Of van alles een beetje?’ Wat is jouw eigen antwoord daarop? ‘Het is aan de leraar om van een vlammetje een vuur te maken. Kĳk naar de potentie van de kinderen: wat is hun talent, waar kunnen ze aan werken? Sterker nog: leer ze zélf hun potentieel te zien, zodat ze openstaan voor leren en intrinsiek gemotiveerd zĳn om het beste uit zichzelf te halen. De onderwĳzer helpt daarbĳ: hoe komt de leerling een leerblokkade te boven? Hoe neemt het kind telkens meer verantwoordelĳkheid? De leraar is dus ook zeker een opvoeder en een coach. Daar heb je verbondenheid voor nodig; tussen de leraar en het kind en tussen de leerlingen onderling. Je bent verbonden door vertrouwen en dat betekent dat je de kinderen ook los moet laten. Laat ze fouten maken, want daar kunnen ze van leren. Ik geef een voorbeeld: na mĳn basisinstructie volgt een verlengde instructie. Die zĳn optioneel. Gisteren koos een meisje ervoor aan het werk te gaan na de eerste aanwĳ18

zingen. Geen goed idee, dacht ik, maar ik liet het gebeuren. Naderhand evalueer ik met de leerling op het doel en reflecteren we op het proces. Waarom koos je ervoor om niet mee te doen? Heb je het doel behaald? Waar zou je de volgende keer voor kiezen? “Kinderen zitten aan een elastiek, niet aan een touw” zei een begeleider van mĳ ooit.’ Maar het vraagt moed van de leraar een stap terug te doen... ‘Onderwĳs is dynamisch. De helft van lesgeven is voorbereiding, de andere vĳftig procent ontstaat in het moment. Om daar goed op in te kunnen spelen, moet je wel kunnen waarnemen wat er gebeurt in de klas en dat lukt niet als je alleen maar ad hoc beslissingen neemt. Laat de kinderen leren en observeer. Dán kun je gericht dat compliment geven. Dan zie je pas waar iemand vastloopt en kun je die gerichte open vraag stellen die het leerproces in gang zet.’ Reflectie is voor jou essentieel... ‘Als je voor de klas staat, moet je voortdurend met de

billen bloot, geen vak is zo persoonlĳk. Zo kom je al snel bĳ de vraag uit: wie ben ik als mens? Zonder die vraag geen visie. Vraag jezelf af: was dit een goede aanpak? Wat deed ik dan goed en wat kan beter? Doe dat zonder oordeel, net zoals je zonder oordeel naar anderen zou moeten kĳken. Ik reflecteer zoveel mogelĳk op het moment zelf, maar ook achteraf in de auto op weg naar huis en in intervisie met collega’s.’ En dan relativerend: ‘Ervaring doet ook een boel.’ Een goede leraar leert steeds bĳ? ‘Het leerproces stopt nooit en dat zouden we de kinderen ook moeten voorleven. De theorie kan pas echt landen in de praktĳk en tegelĳkertĳd mag de nieuwsgierigheid van de leerkracht naar nieuwe pedagogische inzichten, leermethoden en vaktoepassingen meer gestimuleerd worden. Ik heb zelf de master Leren & Innoveren aan de Fontys Hogeschool gevolgd en een coachingsopleiding gedaan en dat heeft me verrĳkt. In de eerste jaren na de pabo zou iedere docent extra ondersteuning en begeleiding mogen ontvangen. Of denk aan een vorm van werkplekleren, net als bĳ geneeskunde.’ Terugkomend op je nadruk op eigenaarschap: hoe laat je dat aansluiten op de wereld buiten het klaslokaal? ‘Kinderen zĳn heel flexibel en maken allemaal stappen op weg naar autonoom burgerschap. Niet iedereen boekt dezelfde vooruitgang, maar ze gaan

‘Er is geen vak met zoveel impact’ stuk voor stuk vooruit. Met mĳn terugkerende vraag “Wat vind je zelf?” valt het kwartje vroeg of laat altĳd. Of het nu “Mag ik een nieuw potlood?” of een complexere vraag is; ze leren eerst bĳ zichzelf te rade gaan. Ik betrek de ouders ook bĳ wat ik doe en waar ik voor sta. Die zĳn over het algemeen heel blĳ met de groeiende verantwoordelĳkheid van hun kinderen.’ Je schrĳft voor verschillende media, geeft interviews en verschĳnt op meerdere podia. Wat motiveert je dat te doen? ‘Ik wil niks worden, ik wil mensen inspireren. Dat doe ik voor een groot publiek maar ook ‘in het klein’, bĳvoorbeeld door een stagiaire te begeleiden. Daarnaast houd ik met alle liefde de verbinding met de praktĳk door voor de klas te staan. Overal geldt dat ik andermans visie wil aanboren: waarom doe je wat je doet?’ Tot slot van het gesprek zegt Mertens geëmotioneerd: ‘Er is geen vak met zoveel impact. Wat kinderen op school meekrĳgen, dragen ze een leven lang met zich mee. Dat mogen we als beroepsgroep best met wat meer zelfvertrouwen uitdragen.’ PrimaOnderwĳs 19

Ontwikkelschool De Meerkoet praat mee over nieuw curriculum

‘Sinds wĳ deze weg zĳn ingeslagen, loop ik elke dag blĳ de school in’ Het curriculum kan anders. Dat weten ze zeker op basisschool De Meerkoet in Dirkshorn. Over hoe dat vormgegeven moet worden, praat de school graag mee. Als ontwikkelschool van Curriculum.nu kúnnen ze dat ook. Met een team gedreven leraren brengen ze nieuwe leerdoelen in de praktijk. ‘Verleg je grenzen’ is ons schoolmotto en dat is precies wat we nu doen’, zegt Wilma Duijf, directrice van de school. tekst en foto vanessa pelle

Basisschool De Meerkoet houdt zich als één van de 84 geselecteerde ontwikkelscholen bezig met het leergebied Mens & Natuur, maar probeert zoveel mogelĳk vaardigheden te integreren in de lessen voor groep 1 tot en met 8. ‘In alle projecten staan mens en natuur centraal’, legt Wilma uit, ‘maar verwerken we ook taalen rekendoelen, en de bekende 21ste eeuwse vaardigheden zoals samenwerken, communiceren, problemen oplossen, mediawĳsheid, kritisch en creatief denken.’

Bouwstenen Meerdere keren per jaar komen de verschillende ontwikkelscholen per leergebied met het ontwikkelteam - dat eveneens bestaat uit leraren en schoolleiders bĳ elkaar voor feedbackrondes. ‘We worden altĳd met open armen ontvangen’, aldus Wilma. ‘We zĳn een vooruitstrevende school en staan open voor verandering. Tĳdens bĳeenkomsten delen we onze ervaringen en krĳgen we veel inspiratie van de andere ontwikkelscholen. Straks heeft het ontwikkelteam de bouwstenen klaar waar het ministerie nieuwe kerndoelen van maakt. We hopen dat onze ideeën daarin worden meegenomen.’ Het invoeren van een nieuw curriculum is volgens De Meerkoet niet alleen noodzakelĳk, maar past ook perfect bĳ hun onderwĳsvisie. Wilma:

‘De tĳd verandert, maar het curriculum stond stil. Wĳ denken dat onze manier van lesgeven beter aansluit bĳ de leerlingen en hun toekomst. De leerlingen denken hier ook zelf over mee. We hebben als ontwikkelschool de ruimte in de formatie gekregen. We hebben een subsidie ingezet voor vervanging. Hierdoor kunnen we het steviger aanpakken.’

Projectonderwijs Hierbĳ krĳgt ze de onvoorwaardelĳke steun van groep 8-leerkracht Karen Beers. ‘Wĳ verwerken al jaren de (kern)doelen van de zaakvakken en de creatieve vakken in projecten. Door ons projectonderwĳs kunnen de leerlingen werken op hun eigen niveau en samenwerken en -leren met leerlingen uit andere groepen. Leerlingen kunnen zich aan elkaar optrekken en met gelĳken van gedachten wisselen. Projectonderwĳs is zeker niet nieuw, maar deze manier van lesgeven krĳgt door het nieuwe curriculum wel meer handen en voeten. We willen dat leerlingen leren door te ervaren.’ Daar betrekt de school regelmatig de eigen omgeving bĳ. Karen: ‘Niet lang geleden lag ons dorp op de schop. Elke dag wisten de leerlingen niet hoe ze naar school moesten komen, want er was weer een andere straat opengebroken. Zowel door ouders als leerlingen werd

Wat is Curriculum.nu?

Leraren en schoolleiders hebben zich met hulp van onder andere scholen, vakverenigingen en curriculumexperts het afgelopen jaar gebogen over de vraag wat leerlingen in het primair en voortgezet onderwĳs moeten kennen en kunnen. Met de opbrengst van dit ontwikkelproces zullen kerndoelen en eindtermen worden geactualiseerd. Wil je meepraten of feedback geven op de voorstellen? Kĳk dan op curriculum.nu en reageer. Karen: ‘Ook hierbĳ staat een bredere ontwikkeling centraal. Leerlingen leren meer dan alleen een instrument te bespelen. Al vond ik het te gek toen een moeder na een spontaan optreden tĳdens de Koningsspelen zei dat ze niet eens wist dat haar kind een gitaar kon vasthouden, laat staan erop spelen. Ze leren improviseren en zich te presenteren. Ze leren hun grenzen verleggen en krĳgen zelfvertrouwen.’

Zelfverzekerd

hier veel over geklaagd. Ze vroegen zich af of er wel werd gecommuniceerd tussen de verschillende partĳen die het dorp aan het renoveren waren. De leerlingen van de groepen 5 tot en met 8 kregen vervolgens de opdracht gezamenlĳk een fictief dorp te bouwen. Dit dorp bestond uit vĳf wĳken. Elk team kreeg een wĳk onder haar hoede. Op welke schaal gaat het dorp gebouwd worden? In welke wĳk komt de school? Hoe breed is een weg? Welke nutsvoorzieningen liggen er onder de grond en hoe diep moeten deze wettelĳk liggen? De leerlingen hebben onderzoek gedaan in het dorp, ze hebben gekeken hoe de diverse nutsvoorzieningen werden aangelegd en gesproken met de werkmannen en de opzichter. Het was een indrukwekkend project. De leerlingen begrĳpen nu wel hoe complex het vernieuwen van de infrastructuur is!’

Talentontwikkeling ‘We zetten hier ook sterk in op talenten ontwikkelen’, vervolgt Wilma. ‘Welk talent heb je of wil je ontwikkelen? We hebben ateliers waar leerlingen zich op inschrĳven. Dat kan toneel zĳn of kunst, bouwen, muziek, sport... Kinderen moeten in een gesprek goed onderbouwen waarom ze zich voor een bepaald atelier inschrĳven. Dat is onderdeel van hun ontwikkeling.’ De leraren en onderwĳsassistenten verzorgen zelf de ateliers. Voor Karen is dat muziek.

Met die zelfverzekerde houding hoopt het tweetal dat hun leerlingen De Meerkoet verlaten. Karen: ‘We hopen dat ze zelfstandige leerlingen zĳn, die hun eigen sterke en zwakke punten kennen. Die weten hoe ze zich met de hulp van anderen kunnen ontwikkelen. Leerlingen die openstaan voor feedback en feedback kunnen geven. Die in staat zĳn om te communiceren met klasgenoten en met volwassenen. In een gesprek, maar ook op papier of via een e-mail. We hopen dat leerlingen weten waar ze informatie vandaan kunnen halen en die informatie ook goed kunnen beoordelen. Je kan veel vinden op het internet, maar je moet ook begrĳpen wat er staat.’ Dat beaamt ook groep 8leerling Rianne. ‘Eén bron is geen bron, twee bronnen is een halve bron. Je moet dus drie bronnen hebben.’ Rianne vindt naar school gaan leuk. ‘Het afgelopen jaar waren we veel buiten. We leren op verschillende manieren. Ik denk dat ik het daardoor ook beter snap. Het gaat beter in je hersenen zitten. En de sfeer op school is leuk.’ Ze laat de ramen van haar klaslokaal zien. ‘Met stiften hebben we geschreven waar we goed in zĳn. Kĳk daar staat het: ‘We hebben een goede sfeer’. ‘We geven elkaar complimenten’. ‘We luisteren naar elkaar’. ‘We helpen elkaar’. Die staat er inderdaad drie keer op. Maar dat mag ook wel, want we helpen ook de jongere groepen. Bĳvoorbeeld met duolezen. Dan lezen we een boek met iemand uit een lagere groep. Heel leuk, al wil ik nu weer even in mĳn eigen boek verder, dat is namelĳk Harry Potter.’

Trots op school ‘Wĳ zĳn een school waar kinderen deel van uit maken’, zegt Wilma trots. ‘Ze hebben iets te vertellen. Ook in de klas en ook over het curriculum, want het is hun toekomst! Sinds wĳ deze weg zĳn ingeslagen, loop ik elke dag blĳ de school in. Ik ben acht jaar geleden begonnen als directeur en ben enorm trots op wat we als team bereikt hebben en op de stappen die we nu durven te zetten.’

PrimaOnderwĳs 21

NT2

Praat mee!

de sleutel tot een goede start NT2, praat mee! gaat nieuwkomers helpen: Nederlands leren mét auditieve ondersteuning. De Voorlezer, een ‘sprekende pen’, leest de woorden en zinnen hardop voor. Zo werken nieuwkomers ook zelfstandig aan hun basiswoordenschat binnen thema’s uit hun directe omgeving.

NT2, praat mee! biedt betekenisvolle taalverwerving voor kleuters, voor 6- tot 9-jarigen, voor 10- tot 14-jarigen én ook rondom ‘rekentaal’.

Daarom NT2, praat mee!:

Nieuw!

• Auditieve ondersteuning én zelfstandig te gebruiken: leerboeken, werkbladen en woordenboekje; • Een dekkende leerlijn: in te zetten voor kleuters, midden- én bovenbouw; • Passende en betekenisvolle taalverwerving; • Maakt ook rekentaal inzichtelijk in een speciale Rekentaal-uitgave; • Direct in te zetten voor een goede start.

NT2, praat mee! verschijnt in de zomer van 2019. Op de hoogte blijven van NT2, praat mee! ? Vul je contactgegevens in op http://bit.do/nt2contact Of bestel op www.schoolsupport.nl/nt2praatmee

2019-04 NT2 - adv PO Magazine.indd 1

15/04/19 13:45

Keuzevakken:

verbreden of verdiepen? Sinds de invoering van de nieuwe beroepsgerichte programma’s kent het vmbo beroepsgerichte keuzevakken. Met deze keuzevakken kunnen leerlingen een deel van hun programma zelf samenstellen. Leerlingen in de basis- en kaderberoepsgerichte leerweg moeten vier keuzevakken volgen, leerlingen in de gemengde leerweg twee. Landelĳk zĳn er ongeveer 120 beroepsgerichte keuzevakken ontwikkeld en de afgelopen jaren zĳn er een tiental vakken bĳgekomen die door scholen zelf ontwikkeld zĳn. Cĳfers over de examenkandidaten 2018 laten zien dat op twee na alle ontwikkelde keuzevakken aangeboden worden.

weten of dat tĳdens een stage is, een bezoek aan een vervolgopleiding of een gesprek met een beroepsbeoefenaar, als je maar niet elke keer voor dezelfde optie kiest. Een keuzevak krĳgt zo ook een functie in de LOB van leerlingen, waardoor ze nog beter in staat zĳn een keuze voor een vervolgopleiding te maken. En is het keuzevak niet wat je ervan had verwacht, dan duurt het maar maximaal 100 uur.

Verbreden of verdiepen

Schoolexamen

Beroepsgerichte keuzevakken blĳken een schot in de roos. Door deze keuzevakken kunnen leerlingen die nog niet weten wat ze willen, of die er na een profielvak achter zĳn gekomen dat ze zeker niet verder willen in dat profiel, snuffelen aan andere richtingen en op basis daarvan een keus maken voor een vervolgopleiding. Leerlingen die wel weten wat ze willen kunnen hetgeen ze geleerd hebben in het profielvak, verder verdiepen en zich richten op een vervolgopleiding. Soms kan deze laatste groep leerlingen al in het vmbo starten met een deel van hun mbo-opleiding, waardoor ze vaak het mbo op een hoger niveau verlaten.

Beroepsgerichte keuzevakken worden afgesloten met een schoolexamen. Dat examen kan allerlei vormen aannemen, van een gecombineerde theorie/praktĳktoets tot een proeve van bekwaamheid in de praktĳk. Alles mag, als maar duidelĳk voor de leerling is aan welke eisen hĳ moet voldoen, op welke manier het oordeel daarover tot stand komt en de toets past bĳ de eindtermen van een keuzevak. Beroepsgerichte keuzevakken bieden niet alleen keuzes voor leerlingen, maar ook voor scholen, met één restrictie: er moet een keuze zĳn voor de leerlingen. Een school moet dus meer dan vier keuzevakken aanbieden.

Motiverend

Ga naar nieuwvmbo.nl voor meer informatie.

De praktĳk leert dat keuzevakken leerlingen motiveren. Ze kiezen zelf het vak dat ze volgen en willen daar dan ook iets goeds van maken. En als een school dan ook nog keuzes binnen de keuzevakken mogelĳk maakt motiveert dat dubbel. Een van die keuzes kan zĳn: je moet een kĳkje nemen in de praktĳk, maar je mag zelf

vmbo

NIEUW te sgerich beroep ramma’s prog

PrimaOnderwĳs 23

Lesgeven in het Engels:

hoe zelfverzekerd ben jij?

Scholen starten steeds vroeger met Engelse les. Kinderen kunnen heel makkelijk meerdere talen leren en als ze daarmee op tijd beginnen, is de drempel later minder hoog. Als leerkracht moet je wel weten hoe je goed Engels geeft en dat is nog niet zo makkelijk. Wat weet jij van lesmethodieken? En spreek jij probleemloos een hele les Engels? Met een nascholingscursus staan leerkrachten vol zelfvertrouwen voor de klas. Well done! door tefke van dĳk

Waarom zou je een nascholing Engels volgen? In Nederland kan iedereen tegenwoordig toch wel goed Engels. Het zĳn opmerkingen die Sandra de Bresser van BSN Language Centre vaker hoort. ‘Heel veel mensen denken dat ze best goed Engels kunnen, maar in je werk is het Engels anders dan op televisie of in het dagelĳks leven. Leerkrachten in het basisonderwĳs hebben in hun opleiding geen lesmethodiek gehad voor Engels maar moeten nu wel Engelse les geven. Hoe doe je dat als je geen docent Engels bent?’

Bianca Weĳne coördinator Engels

Sandra ziet veel leerkrachten met hun handen in het haar voor de klas staan. ‘Ze zĳn onzeker over hun eigen niveau van het Engels en hoe ze dit goed kunnen overbrengen. Als het niet per se hoeft, gaan ze liever iets anders doen in de klas.’ Bĳ het BSN Language Centre werkt Sandra naar grote tevredenheid met de CELT-P (Primary) en CELT-S (Secondary)

trainingen van Cambridge English, een lesmethodiek aangeboden in een online leeromgeving en ontwikkeld voor non-native speakers over de hele wereld. Ze bieden die aan in een blended learning optie voor leerkrachten en docenten in Nederland.

Hoe geef je les in het Engels? Het BSN Language Centre heeft diverse cursussen voor lesgeven in het Engels. Voor leerkrachten in het basisonderwĳs is dat van belang omdat zĳ lesgeven in Engels nooit hebben gehad in hun opleiding, maar ook in het voortgezet onderwĳs kunnen docenten moeite hebben om een les volledig in het Engels te geven. Zĳ hebben de behoefte om te leren hoe ze goed kunnen differentiëren in de les. Sandra: ‘Leerlingen komen op verschillende niveaus binnen op de middelbare school. Hoe kun je de diverse niveaus onderscheiden en alle niveaus goed bedienen? En hoe breng je de verschillende niveaus zo snel mogelĳk weer bĳ elkaar?’ Volgens Sandra zĳn de cursussen geschikt voor iedereen die Engels geeft en zelfverzekerd voor de klas wil staan. ‘Leerkrachten die de cursus hebben gevolgd, krĳgen meer zelfvertrouwen in lesgeven in het Engels. Ook hun eigen Engels gaat duidelĳk vooruit. Ze vinden het ook goed om de instructietaal in het Engels te leren. Hoe geef je instructies om de boeken te pakken en huiswerk te maken, hoe stel je vragen aan leerlingen? Als je dat soort zaken beter weet, sta je zelfverzekerder voor de klas.’

Gemotiveerde leerlingen Leerkrachten van de Pius-X school in Bergschenhoek die de cursus momenteel volgen, geven aan dat ze het praktisch werken heel prettig vinden. Ze leren hoe je alleen maar Engels in de klas spreekt. ‘Het is uitdagend en het is goed dat je het meteen kunt toepassen in de lespraktĳk’, zegt Bianca Weĳne, coördinator Engels voor de school. ‘Leerkrachten krĳgen feedback op hun lessen en de lesmethodiek is heel interactief. Leerkrachten gaan met het geleerde meteen aan de slag en lepelen geen woordjes voor aan hun leerlingen. Met de praktische tips uit de CELT-P lessen geven ze direct beter les en de kinderen zĳn meer gemotiveerd. Leerkrachten voelen zich duidelĳk zekerder voor de klas.’

Welke cursussen kun je volgen? Het BSN Language Centre heeft verschillende praktische, Cambridge gecertificeerde cursussen voor leerkrachten in het basis- en voortgezet onderwĳs. De cursussen bestaan uit een online leermethode (120 uren zelfstudie) met instructievideo’s, theoretische informatie, oefeningen en portfolio-opdrachten. Ook krĳg je maandelĳks les in een groep van tien tot zestien deelnemers van ervaren docenten Engels in het BSN Language Centre in Den Haag. Tĳdens de lessen ga je vooral in op je eigen lespraktĳk. De afsluiting van het programma bestaat uit een lesobservatie op school en het Cambridge TKT-examen (Teaching Knowledge Test). Voorafgaand aan iedere cursus vindt een intakegesprek plaats. Het minimale taalniveau voor de cursus is B1. Dat heeft vrĳwel iedere Nederlander. Na afloop ontvangen deelnemers een Cambridge English certificaat.

CELT-P voor basisonderwĳs Met deze cursus kun je je eigen lesvaardigheid in de Engelse taal verbeteren om het beste uit de leerlingen te halen. Het geeft je handvatten en het zelfvertrouwen om succesvol het curriculum Engels te implementeren, de geleerde lesmethodiek in je eigen lessituatie toe te passen en vanaf niveau 0 in het Engels te communiceren.

CELT-S voor voortgezet onderwĳs en mbo Deze cursus is gericht op het ondersteunen van docenten Engels in het lesgeven aan groepen leerlingen in de leeftĳd van 11-18 jaar en het opfrissen van hun kennis en lesmethodiek. Het is vooral bedoeld als nascholing om het werken met leerlingen op verschillende niveaus te verbeteren.

Workshops: leer de basis van de Cambridge English lesmethode kennen Een volledige cursus vraagt aardig wat tĳd en niet iedereen kan die tĳd vrĳmaken. Het BSN Language Centre heeft daarom ook workshops voor een snelle kennismaking met de lesmethodiek van Cambridge English. De workshops Teaching Primary worden aangeboden op woensdag 16 oktober 2019 en 1 april 2020. De workshops Teaching Secondary worden worden aangeboden op woensdag 27 november 2019 en 6 mei 2020.

De leerkrachten van de Pius-X school volgen momenteel de CELT-P cursus.

Voor meer informatie over de inhoud en aanmelding, bezoek bsnlanguagecentre.nl/nascholing of bel met 070 - 315 4080. PrimaOnderwĳs 25

Schoolleider worden? Maak het verschil! MijnID.nu gelooft in authentieke schoolleiders die zichzelf kennen en laten kennen. Schoolleiders met een herkenbare, geloofwaardige identiteit. Wij helpen scholen en onderwijsprofessionals om deze eigen identiteit scherp te krijgen. En om vanuit deze identiteit van betekenis te zijn. Voor de leerlingen, voor collegaâ&#x20AC;&#x2122;s, voor de directe omgeving. En uiteindelijk voor de maatschappij waar zij deel van uitmaken.

Authentieke schoolleiders noemen wij een schoolleider 3.0. Een schoolleider 3.0 is geen doorsnee directeur. Wij zijn ervan overtuigd dat een schoolleider 3.0 ervoor zorgt dat ook zijn of haar school een herkenbare en onderscheidende identiteit heeft, die je op een congruente manier in alle facetten van de organisatie terugvindt. Om schoolleider 3.0 te worden, biedt MijnID.nu het traject Schoolleiders van Betekenis. Met dit traject ben je zowel basisals vakbekwaam opgeleid.

Ontwikkel jouw leiderschapsidentiteit Tijdens de opleiding ontwikkel je jouw eigen leiderschapsidentiteit. Jouw specifieke leiderschapskwaliteiten waarmee je het onderwijs verrijkt. Gedurende de opleiding word je begeleid door professionals uit het werkveld. Je wisselt lesdagen af met werkplekopdrachten en leert samen met anderen het vak van schoolleider.

Een gepersonaliseerd programma Het programma van de opleiding is sterk gepersonaliseerd en gericht op jouw ontwikkeling. Bij aanvang maak je een nulmeting ten opzichte van de beroepsstandaard. Vervolgens stel je je gewenste eindbeoordeling op. Op basis van deze twee referentiepunten werk je samen met je portfoliodocent aan een studieplan. Daarbij maak je gebruik van de geboden colleges, de opdrachten, jouw leerwerkplek en je medestudenten. De opleiding duurt in totaal 2 tot 3 jaar.

Benieuwd? Op www.mijnID.nu lees je alles over de opleiding en de mogelijkheid tot aanmelden. 26

Word ook lid van het MijnID.nu Schoolleidersnetwerk Ben je al schoolleider en wil je verbonden blijven met de reden waarom je ooit schoolleider bent geworden? Wil je leidinggeven vanuit jouw identiteit en daarin blijven wie je bent? Sluit je dan aan bij het schoolleidersnetwerk van MijnID.nu en laat je inspireren! Als schoolleider sta je vanuit je eigenheid en identiteit in relatie met je omgeving. Dat heeft effect. Het is niet altijd makkelijk om in de huidige tijd verbonden te blijven met die eigenheid. Daarom is het nodig om regelmatig geïnspireerd te worden om weer met frisse energie verder te kunnen. Geïnspireerd word je bij het schoolleidersnetwerk! Een netwerk dat gevormd wordt door leidinggevenden in het primair onderwijs, verspreid over het hele land. Schoolleiders die samenkomen, kennis met elkaar delen en zo van betekenis kunnen zijn voor het onderwijs in ons land. Maar ook een netwerk dat jou de mogelijkheden biedt persoonlijke groei door te maken en je talenten door te ontwikkelen.

Professionalisering op jouw manier Als lid van het netwerk heb je verschillende mogelijkheden om jezelf te blijven ontwikkelen als schoolleider. Zo krijg je onder andere toegang tot de online leeromgeving Studytube. Hier vind je talloze online trainingen, korte video’s en artikelen op het gebied van leiderschap. Zo heb je zelf in de hand waar jij je in verdiept, maar ook op welk moment je hiermee aan de slag gaat. Daarnaast ben je welkom op masterclasses waar topsprekers een verdiepingsslag maken

op verschillende thema’s binnen het leiderschap in het onderwijs. Ook is er de mogelijkheid om vakcolleges te volgen waarin je zelf vorm geeft aan jouw ontwikkeling op dit thema. Naast deze masterclasses en vakcolleges kun je deelnemen aan intervisiebijeenkomsten waarin je concrete ervaringen uitwisselt met andere schoolleiders, onder begeleiding van een trainer of onderwijsadviseur van Marant Interstudie. Verdere professionalisering, geheel op jouw manier!

‘Harig vraagstuk’ Zit je met een ‘harig vraagstuk’ of ervaar je een complexe situatie waar je niet uitkomt? Deel het met de community. Wanneer je lid bent van het schoolleidersnetwerk heb je toegang tot de online community waar je direct in gesprek bent met je netwerk. Je staat er niet alleen voor; anderen hebben wellicht al eens met hetzelfde bijltje gehakt.

Neem gratis een kijkje We bieden een aantal verschillende lidmaatschappen, waaronder een gratis lidmaatschap waarmee je kunt ontdekken wat het schoolleidersnetwerk voor jou kan betekenen. Meer informatie vind je op: mijnid.nu/schoolleidersnetwerk

Onderdeel van de Marant Groep

PrimaOnderwĳs 27

Iedereen heeft belang bij goede studiekeuzevoorlichting

Studiekeuze123 verspreidt én deelt studiekeuze-informatie Verschillende aanbieders van studiekeuze-informatie hebben als doel decanen te ondersteunen in hun taak om leerlingen te begeleiden en studiekiezers op weg te helpen. Studiekeuze123 is hierbij een belangrijke partij, omdat zij de landelijke Studiekeuzedatabase beheren en de informatie uit deze database kosteloos delen met andere partijen zoals de Keuzegids en Qompas. Naast het delen van informatie heeft de stichting ook een eigen website met informatie voor decanen en studiekiezers. Wat voor organisatie is Studiekeuze123 eigenlijk? En waarom spelen zij zo’n belangrijke rol in het landschap van studiekeuzeaanbieders? door tefke van dĳk

Laten we beginnen met de achtergrond en ontstaansgeschiedenis. Studiekeuze123 is als zelfstandige stichting opgericht door studenten, het hoger onderwĳs en het ministerie van OCW om objectieve studiekeuzeinformatie te verzamelen en te verspreiden. De organisatie krĳgt daarvoor subsidie van het ministerie van OCW. In de database van Studiekeuze komt de informatie van diverse bronnen samen. Ook voert de stichting jaarlĳks de Nationale Studenten Enquête (NSE) uit met studentoordelen.

Database Studiekeuze123 deelt de gegevens uit de landelĳke Studiekeuzedatabase (studiekeuze123.nl/studiekeuzedata) kosteloos met andere aanbieders van studiekeuzeinformatie zoals de Keuzegids, Elsevier en Yubu. De stichting brengt de informatie dus niet alleen zelf 28

onder de aandacht bĳ de doelgroep, maar geeft ook andere studiekeuze-organisaties de mogelĳkheid om gebruik te maken van de informatie in de Studiekeuzedatabase.

Eigen website Studiekeuze123.nl Afnemers kunnen de informatie uit de Studiekeuzedatabase aanvullen met eigen gegevens of achter een betaalde inlog zetten. Om te zorgen dat de studiekeuzeinformatie altĳd vrĳ toegankelĳk is voor studiekiezers en hun begeleiders, heeft Studiekeuze123 ook een eigen studiekeuzewebsite. Op Studiekeuze123.nl is de informatie uit de Studiekeuzedatabase omgezet naar begrĳpelĳke en vrĳ toegankelĳke informatie voor studiekiezers. ‘In de informatie op de website blĳven we weg altĳd van eigen waardeoordelen’, aldus Anke Koopmann van Studiekeuze123. ‘Een studiekiezer kan zelf bepalen hoe relevant bepaalde informatie voor hem of haar is. Wĳ willen studiekiezers helpen met neutrale, betrouwbare informatie en het is uiteindelĳk aan hen zelf wat ze kiezen. We willen bĳdragen aan een weloverwogen studiekeuze.’

Zorgvuldig De website is volgens Anke volledig onafhankelĳk en advertentievrĳ. ‘Onze inkomsten halen we voornamelĳk uit subsidie van het ministerie. Dat betekent dat we verantwoording moeten afleggen over de bronnen en data die we gebruiken. We zĳn verantwoordelĳk voor de informatie die we geven en gaan daar dus uiterst zorgvuldig mee om.’ De informatie is kosteloos en vrĳ toegankelĳk en er zit geen informatie achter een betaalde inlog. Anke: ‘Ook andere materialen voor studiekeuzevoorlichting zoals brochures en posters zĳn gratis bĳ ons op te vragen. We hebben geen winstoogmerk en onze informatie wordt niet beïnvloed door adverteerders of onderwĳsinstellingen.’

Nationale Studenten Enquête Volgens Anke is Studiekeuze123 bĳ alle producten helder over de bronnen en totstandkoming van databewerkingen. ‘We zĳn volledig open over de manier waarop we aangeleverde gegevens vertalen naar toegankelĳke informatie voor studiekiezers en hun begeleiders. De informatie komt uit landelĳke, betrouwbare bronnen, is transparant en te controleren. We hangen daar geen eigen oordeel aan.’ De informatie wordt wel verrĳkt met studentwaarderingen in de Nationale Studenten Enquête (NSE). Een onafhankelĳk panel van deskundigen ziet toe op de kwaliteit van de NSE en andere producten van Studiekeuze123. Anke: ‘In de enquête vragen we studenten om hun mening te geven

over de opleiding die ze doen. Deze resultaten delen we met toekomstige studiekiezers. We gaan er daarbĳ van uit dat studiekiezers en hun begeleiders zelf kunnen bepalen welke informatie zĳ belangrĳk vinden. Het is niet aan ons om dit voor hen te bepalen.’

Goede studiekeuzevoorlichting Studiekeuze123 heeft veel contact met instellingen als Kiesmbo, Nuffic en Studielink. De organisaties hebben geregeld overleg, wisselen kennis uit en werken soms samen. ‘Met vĳftien medewerkers is Studiekeuze123 een kleine organisatie met een belangrĳke doelstelling’, aldus Anke. ‘Om die reden zoeken we waar mogelĳk de samenwerking met andere, onafhankelĳke partĳen en overheidsinstellingen. We hebben allemaal belang bĳ een onafhankelĳke en kwalitatief goede studiekeuzevoorlichting. Er is veel overleg met decanenverenigingen en hoger onderwĳsinstellingen. Op deze manier horen we wat er leeft onder de diverse doelgroepen en welke behoeften er zĳn.’

Waar kom je informatie van Studiekeuze123 tegen? Afnemers die gebruikmaken van de studiekeuzedata van Studiekeuze123 zĳn onder meer de Keuzegids, Dedecaan.net, Universiteit Utrecht, Yubu, Qompas, Elsevier en het UWV. Daarnaast plaatsen veel middelbare scholen de Open Dagen-kalender en het opleidingenoverzicht in een widget op hun eigen schoolwebsite. Jaarlĳks staan in Studie in Cĳfers overzichten waarmee aankomend studenten in één oogopslag zien hoe een opleiding het doet ten opzichte van het landelĳk gemiddelde. Opleidingen en onderwĳsinstellingen nemen deze overzichten vaak over op de eigen websites.

Tip van decanen: van profiel naar studie Op Studiekeuze123.nl is Van profiel naar studie de meest populaire functionaliteit onder decanen. Zĳ kunnen hierbĳ voor een leerling of student overzichten maken van alle studiemogelĳkheden per profiel, inclusief eventuele aanvullende eisen. Meer weten? Kĳk op studiekeuze123.nl/van-profiel-naar-studie PrimaOnderwĳs 29

DĂŠ webshop voor het onderwijs!

Vanaf 10 juni

! e l a s r e m Sum Profiteer van ZOMERSE KORTINGEN op een brede selectie lesmaterialen, leermiddelen, (lees)boeken en klasmaterialen!

/summersale Educatheek Summersale adv POnderwijs Mei_Juni_2019.indd 1

23-04-19 13:41

Wil jij jouw impact in het onderwijs vergroten? POST-HBO-OPLEIDINGEN

ONDERWIJS MAAK JE SAMEN

VO O R D E TO E KO MST IG E S C H O O L L E IDE R

De toekomstbewuste schoolleider

Praktische informatie Duur: 2 jaar

Opleiding tot vakbekwaam schoolleider

De opleiding bestaat uit acht modulen, verdeeld over 23 dagen in twee jaar.

In de komende tien jaar verlaat meer dan 40% van de huidige schoolleiders het onderwijs. Dit vraagt om een nieuwe generatie schoolleiders: schoolleiders die vanuit een sterk bewustzijn hét verschil willen maken voor de toekomst van het Nederlandse onderwijs.

Kosten € 9.800 (exclusief studiemateriaal/ literatuur)

Onderwijs Maak Je Samen richt zich met deze opleiding op de toekomstbewuste schoolleider: een coach waar het kan, een manager waar het moet, maar bovenal een leider die succesvolle en impactrijke onderwijsinnovaties inricht en borgt in de school!

Utrecht Start 30 oktober 2019

Helmond Start 4 november 2019

s.omjs.nl/toekomstbewusteschoolleider

VO O R D E HU IDIG E S C H O O L L E IDE R

Interim-schoolleider PO

Praktische informatie

Opleiding tot interim-schoolleider in het primair onderwijs

Duur: 1 jaar

De opleiding bestaat uit tien thema’s, De opleiding tot interim-schoolleider richt zich op directeuren in het primair onderwijs

verdeeld over 10 dagen in een jaar.

die overwegen om de stap naar interim-schoolleider te zetten en op leiders die deze Kosten

stap onlangs hebben gemaakt.

€ 5.495 Wat komt er op je af en hoe maak je in korte tijd het verschil? Wat kun jij doen om mensen in verstilde organisaties weer in hun kracht te zetten?

Ga je aan de slag als OMJS-interimmer? Krijg € 1.000 vergoed wanneer je binnen twee jaar na het afronden van de opleiding tot interim-schoolleider bij OMJS Interim een opdracht vervult.

Vanuit reflectie op je persoonlijke kwaliteiten en een kritisch onderzoek van de opdracht en de organisatie ga je aan de slag. Je leert de systemen in de school doorgronden en je krijgt handvatten om daarin ook te sturen. De opleiding vraagt een zeer actieve houding van de deelnemers en kenmerkt zich in een creatieve opzet van de bijeenkomsten. School jezelf in één jaar tot interim-directeur in het primair onderwijs.

Utrecht Start 10 oktober 2019

s.omjs.nl/interim-schoolleider

AANBOD OP M A AT De wens om meerdere medewerkers binnen jouw onderwijsorganisatie op te leiden? Bij Onderwijs Maak Je Samen is al ons aanbod eveneens op maat aan te vragen. Het programma sluit dan aan op de praktijk, visie en het beleid van de organisatie. academie@onderwijsmaakjesamen.nl

Bekijk alle post-hbo-opleidingen, trainingen, studiedagen en studiereizen op omjs.nl/professionalisering.

Uitstekend voorbereid naar de brugklas met Stepping Stones Junior Stepping Stones Junior is de nieuwste methode Engels van Noordhoff Uitgevers. Het is een ideale methode voor eenvoudig en stapsgewijs Engels in alle groepen waarin communicatie centraal staat. Hierdoor leren leerlingen op een natuurlijke manier Engels en gaan ze met voorsprong naar de brugklas. ‘We merken dat onze leerlingen sterker zijn in Engels, vooral met praten’, aldus bovenbouwleerkracht Hanne Schipper van RKBS De Springplank in Huizen. tekst tekfe van dĳk

Hanne en haar collega Gerda Kos werken nu voor het tweede schooljaar met de methode. ‘We kregen van oud-leerlingen terug dat ze in de brugklas onvoldoende vaardig waren in Engels’, vertelt Gerda, die les geeft in groep 8. ‘Hun niveau was duidelĳk lager dan dat van kinderen van andere basisscholen. We hebben

daarom besloten om in de hele school lessen Engels te gaan geven, met een nieuwe methode. Hoe eerder we leerlingen laten kennismaken met Engels, hoe hoger hun niveau is als ze de school verlaten.’ Onderzoekers benadrukken bovendien dat vroeg beginnen met Engels het taalbewustzĳn van kinderen verhoogt.

De wens ligt er Het is de trend op meer scholen om eerder te beginnen met Engels. Hanne: ‘Nieuwe ouders vragen er ook naar. De wens ligt er blĳkbaar en het is voor ons reden om er actief op in te zetten.’ In een projectgroep bekeken ze zichtzendingen van diverse methoden en vroegen Noordhoff Uitgevers een presentatie te geven over Stepping Stones Junior. ‘Deze methode sprak ons meteen aan’, vertelt Hanne. ‘De uitgever heeft ons alle ins en outs verteld en met een proeflicentie hebben we gekeken of het in de praktĳk ook bevalt. Kort voor de zomer hebben we de knoop doorgehakt!’ 32

'English is fun! Zeker met Stepping Stones Junior' Doorgaande leerlijn Het is mogelĳk om vanaf groep 1 met Stepping Stones Junior te werken. De methode volgt de natuurlĳke taalontwikkeling van kinderen en bouwt op van luisteren en spreken naar lezen en schrĳven. Na groep 8 hebben leerlingen met 1100 woorden een ruime woordenschat. De lessen sluiten aan op Stepping Stones, de meest gebruikte methode in het voortgezet onderwĳs. Hierdoor leren kinderen Engels in een doorgaande leerlĳn. Op RKBS De Springplank werken leerlingen nu vanaf groep 5 met Stepping Stones Junior. In groep 3 en 4 loopt een proef met de methode. ‘Het belangrĳkste pluspunt voor ons is dat Stepping Stones Junior aansluit bĳ de methode van veel middelbare scholen’, vertelt Gerda. ‘Ook is de methode heel compleet, dat misten we bĳ onze vorige methode, waarbĳ het vooral ging om woordjes oefenen. Nu werken we ook meer aan zinsbouw en het gebruik van werkwoorden.’

Engels praten Iedereen is enthousiast, al was het wel een dingetje om alleen Engels te spreken in de les. ‘Ik vond het in het begin best lastig om Engels te praten’, geeft Gerda toe. ‘Ik beheers de taal goed maar was bang dat het niveau heel hoog moest zĳn. Het gaat er echter vooral om dat je de hele les in het Engels praat. Met gebaren, zonder alles continu te vertalen. Daarvoor moest ik een knop omzetten en in het begin was het zoeken.’ Ook Hanne moest een drempel over. ‘Gelukkig mag je er als mens staan, nadenken over woorden en ze opzoeken. Net als de leerlingen weten wĳ soms een woord niet. Zĳ vonden het in het begin ook spannend. Het helpt om daar eerlĳk over te zĳn. Kinderen zien dat het niet perfect hoeft te zĳn maar dat je het vooral moet doen. Nu is het voor iedereen duidelĳk: zodra de les begint, praat je Engels.’ De methode geeft hulpzinnetjes en die hebben de leerkrachten in het begin veel gebruikt. ‘Nu zit het wel in mĳn systeem en heb ik de suggesties minder nodig’, vertelt Gerda.

happertje met letters en opdrachten. Er zit veel variëteit in de methode. Leerlingen luisteren niet alleen maar moeten ook dingen doen. De handleiding geeft veel suggesties voor de spelvormen. Ook staan er in de digitale omgeving veel mogelĳkheden voor activiteiten bĳ de les.'

Gefaseerd Inmiddels vinden sommige leerlingen de lessen zelfs te makkelĳk, merkt Gerda. ‘Dat komt ook doordat we Stepping Stones Junior gefaseerd invoeren. Hierdoor werken ze nu in groep 8 met materiaal voor groep 7. We zĳn dus nog niet waar we zouden moeten zitten, maar ze hebben het snel opgepakt. Engels praten gaat nu al duidelĳk beter en niet met woordjes vanaf een blaadje. De leerlingen stellen ook vragen in het Engels. Dat was even schakelen voor ze, maar ze zĳn er snel handig in.’

Sterker geworden Eind volgend jaar zitten de leerlingen helemaal op niveau en dan zou hun kennis moeten aansluiten op de lessen op de middelbare school. ‘We merken nu al dat onze leerlingen sterker zĳn in Engels, vooral met praten’, aldus Hanne. ‘Het stampwerk kostte ze voorheen veel moeite. Nu hebben we vaak zoveel behandeld in de les, dat een toets eenvoudig is.’ Gerda vult aan: ‘Engels is nu leuk, waar het eerder frustratie opleverde. De leerlingen hebben geen huiswerk en leerbladen zĳn niet langer nodig. De aanpak is heel simpel: je spreekt Engels. English is fun! Zeker met Stepping Stones Junior.'

Veel variëteit Zowel de leerlingen als de leerkrachten kunnen de verschillende werkvormen erg waarderen. Hanne: ‘De leerlingen moeten veel samenwerken en actief met elkaar praten. Ze vinden de digitale spelletjes ook erg leuk, van galgje met een robot tot het maken van een

Wil jĳ meer informatie over Stepping Stones Junior?

Ga naar steppingstonesjunior.nl PrimaOnderwĳs 33

Gezond schermgebruik:

zo voorkom je de app-nek en swipe-duim

Scrollen, appen of gamen: we zijn er dagelijks heel wat uren zoet mee. (Sociale) media bieden kinderen veel plezier en in de klas kunnen de tablet en het digibord enorm handig zijn. Maar we weten ook dat verkeerd of overmatig schermgebruik kan leiden tot lichamelijke problemen. Hoe houd je het leuk én gezond?

tekst saskia kuĳl/netwerk mediawĳsheid

vragen aan Yolanda van Hoorn

(oefentherapeut Cesar en oprichter Zit met Pit!)

Waarom is gezond schermgebruik zo belangrĳk? ‘De laatste decennia is er veel veranderd in ons leven en in onze maatschappĳ. We zitten veel en spenderen heel wat uren achter een scherm. Wist je dat in een gezin met 2 kinderen gemiddeld 9 schermen te vinden zĳn, en dat basisschoolkinderen zo’n 7 uur per dag zittend doorbrengen? Een grote mate van zogeheten ‘sedentair gedrag’ in combinatie met schermen kan onder meer zorgen voor houdingproblemen, bĳziendheid, slaapstoornissen en verminderde motorische ontwikkeling. Gelukkig zĳn er best wat simpele trucs om deze problemen te voorkomen.’ Hoe zorg je in de klas voor goede gewoontes? ‘Zorg voor afwisseling! Niet de hele ochtend op de iPad of Chromebook, maar ook tĳd maken voor bewegend leren. Wanneer er met tablets wordt gewerkt, zet deze dan rechtop met een standaard of hoesje. Dat 32

is beter voor de stand van het hoofd en de nek. Aandacht voor de zithouding is een goed begin, maar nog belangrĳker is het om te variëren. Laat kinderen hun opdracht daarom ook eens in de zitzak doen of liggend. Of op een andere plek in de school. En wissel af met staand werken. Bedenk dat omgevingsfactoren voor een groot deel bepalen hoe je je gedraagt: als er tafeltjes en stoelen staan, dan gaan kinderen zitten. Kĳk eens wat er gebeurt als je een hoge tafel neerzet! Dat experiment kun je natuurlĳk ook in de lerarenkamer doen. Ook handig op school: de 20-20-2 regel. Die houdt in dat kinderen en jongeren voor elke 20 minuten dichtbĳ kĳken, 20 seconden ver weg kĳken. En dat ze per dag minstens 2 uur buiten zĳn. Zo voorkom je bĳziendheid.’ En na schooltĳd? ‘Eigenlĳk begint gezond schermgebruik thuis. Daarom

gezonde tips voor kinderen en jongeren

Handig voor in de les: op de jeugdwebsite HoeZoMediawĳs.nl kunnen leerlingen zelf aan de slag met mediawĳsheidthema’s, waaronder mediagebruik en gezondheid. Ze vinden er onder andere deze tips!

1 Zet je notificaties en meldingen uit

4 Gebruik de computer om iets actiefs te doen

Bang om een berichtje te missen? Je bent niet de enige. We noemen dat socialbesitas, social media stress of FOMO (Fear of Missing Out). Laat je hoofd niet hangen Breng je apparaat altĳd ter hoogte van je gezicht. Zo krĳg je geen gebogen nek. Neem je telefoon ’s avonds niet mee naar bed Teveel prikkels en het blauwe licht van het beeldscherm zorgen ervoor dat je moeilĳk in slaap valt.

Wil je leren muziek maken? Iets in elkaar knutselen? Kĳk eerst op YouTube een how-to-filmpje en ga dan lekker aan de slag. Niet appen op de fiets Veel kinderen fietsen elke dag naar school. Maar wat doe je dan met je smartphone? In je zak! Want je telefoon gebruiken in het verkeer kan behoorlĳk gevaarlĳk zĳn. Je hebt je aandacht niet bĳ het verkeer.

Bekĳk de volledige top 10, leuke doe-opdrachten en informatie voor leraren en ouders op hoezomediawĳs.nl/appnek

‘‘

Gezondheid is standaard onderdeel van mĳn gesprekken met ouders en schoolteams. Het begint al bĳ de allerkleinsten, we weten immers hoeveel tĳd zĳ doorbrengen met schermen. Daarom is preventie zo belangrĳk. Hoe eerder je start met het voorkomen van gezondheidsproblemen, hoe beter. De school- en thuisomgeving trekken hier samen in op. Ga met elkaar in gesprek en maak afspraken. En bedenk dat het niet alleen gaat om schermtĳd, maar ook: wat doet het kind op een scherm, met wie, hoe, waar en met welk effect?

Evelyn Verburgh, mediacoach (Vitamine Eef) MediaDiamant: Balans Het is belangrĳk dat media niet de enige activiteit vormen voor kinderen. Je kunt hierbĳ helpen door zelf het goede voorbeeld te geven, afspraken te maken over de momenten waarop media ‘aan’ en ‘uit’ staan en andere leuke dingen te bedenken die je kunt doen. De MediaDiamant, een handige wegwĳzer in mediaopvoeding, biedt tips. Op mediawĳsheid.nl/mediadiamant vind je ook een knipvel om je eigen MediaDiamant mee te knutselen.

De Week van de Mediawĳsheid vindt plaats van 8 t/m 15 november 2019, met dit jaar als thema: Aan of uit? Kĳk op weekvandemediawĳsheid.nl

zorgen we in onze programma’s voor verbinding tussen kind, school en thuis. We geven kinderen een opdracht mee naar huis en draaien de rollen om: hoe doen de andere gezinsleden het? ‘Pap, je zit helemaal kromgebogen over je smartphone!’, kunnen ze dan zeggen. Dat vinden ze natuurlĳk geweldig. Het brengt op een luchtige manier het gesprek ook thuis op gang en maakt ouders bewust van het voorbeeld dat zĳ stellen. Ouders van nu zĳn niet op dezelfde manier opgegroeid met media, en hebben dit stukje opvoeding van hun ouders dan ook niet meegekregen. Onder meer de mediacoach kan een belangrĳke rol spelen bĳ het beantwoorden van vragen die zĳ en leraren hierover hebben.’ PrimaOnderwĳs 35

Rappend het onderwĳs in met ‘MeesterVlogger’ Dylan van Brummen

‘Als jij als leraar wat van jezelf laat zien, zien de leerlingen jou ook!’ Een boks hier, een handschud daar. Als ik met Dylan van Brummen door de gangen van de Hubertus & Berkhoff vakschool loop, is meteen merkbaar hoe geliefd de docent economie is. ‘Ik zie elke leerling en de leerling ziet mij. Als je die connectie eenmaal hebt, volgen de goede lessen bijna vanzelf. Als zij zich gezien voelen, kun je ze in de les veel beter aanspreken.’ door vanessa pelle

Wĳ hebben Dylan leren kennen op de NOT-beurs, waar hĳ al rappend de opening verzorgde, samen met minister Arie Slob, astronaut André Kuipers en meester Sander Gordĳn. Bĳ de leerlingen en zĳn volgers op YouTube is hĳ ook bekend als MeesterVlogger, een naam die leerlingen voor hem bedachten toen hĳ een paar jaar geleden een YouTube-filmpje liet zien waarop hĳ hen al rappend een blik in zĳn privéleven gunde. ‘Ik wil de leerlingen laten zien dat een docent ook een leven heeft buiten school. Hoe ik omga met mĳn vrienden of hoe mĳn vakantie is geweest, maar ook hoe het was toen ik vader werd. Leerlingen heb36

ben vaak een negatief beeld van hun docenten. Het eerste filmpje dat ik liet zien heette ‘Mentor rapt voor zĳn klas’. Ik ging naar het zwembad, met vrienden wat eten. De klas vond dat heel leuk! In één van de video’s eindigde ik met ‘Meester… Vlogger’. Drie leerlingen voegden dit samen tot MeesterVlogger. Die naam heb ik gehouden. Die meiden zĳn vorig jaar - uiteraard geslaagd.’

Doel Vandaag tĳdens het interview filmt Dylan ook. ‘Welkom dames en heren! Ik ben hier op school met

Vanessa van PrimaOnderwĳs. Ze neemt alles op. Slim, mensen. Als je ooit een belangrĳk gesprek hebt, neem het op, dan kun je je helemaal concentreren op het gesprek en later alles terugluisteren.’ Al zĳn filmpjes moeten wel een doel hebben, vindt de 26-jarige Amsterdammer. ‘Je moet als docent wel serieus genomen worden. Je wil ook niet dat je school slecht in beeld komt. Ik overleg daarom alles met mĳn leidinggevenden. Zo zien ze welk idee ik heb en wat het doel is. Ik gebruik de video’s als praktĳkvoorbeelden. Hoe economie een rol speelt in alles in het leven. Ook het filmpje van de NOT-opening heb ik in de klas laten zien. Zo weten ze wie de minister van Onderwĳs is en voor welk geld hĳ verantwoordelĳk is. Dat de minister ook nog eens ging meerappen, gaf alleen maar aan dat je met positiviteit alles kunt bereiken.’ Hĳ lacht: ‘Bovendien wilde ik natuurlĳk wel even laten zien dat ik een beurs mocht openen die twee jaar eerder door Máxima was geopend!’

Steun Het docentschap zit in zĳn bloed. ‘Al wist ik dat niet meteen! Mĳn ouders zaten allebei in het onderwĳs, maar nadat mĳn moeder een burn-out kreeg, zag ik ook die moeilĳke kant van het onderwĳs. Ik ben eerst commerciële economie gaan studeren. In het derde jaar moest ik een minor kiezen en koos ik toch voor het onderwĳs. Die minor was zo ontzettend leuk. Dit paste bĳ me! Toen heb ik een vervolgopleiding gedaan. Mĳn eerste sollicitatie was hier bĳ het Hubertus. Ik werd zo leuk ontvangen dat ik nooit meer ben weggegaan.’ De burn-out van zĳn moeder heeft Dylan wel gewaarschuwd. ‘Zĳ was als docent heel goed maar voor haar leidinggevenden destĳds te innovatief en te aanwezig. Dat ging niet samen. Daar heb ik veel van geleerd. Ik kader alles uit. Ik overleg alles. En gelukkig werk ik op een school die mĳ steunt.’

Oprecht Wie denkt dat het één groot feest is in de klas van MeesterVlogger, heeft het mis. ‘Nummer één bĳ mĳ is orde houden. Ik kan een les hebben die heel gezellig is, maar als ik terug wil naar de lesstof en de leerlingen zich echt moeten concentreren, tel ik af van 3 en is bĳ 0 iedereen stil. Ik geef best traditioneel les en ben gericht op cĳfers. Ze moeten nu eenmaal leren wat ze moeten leren. Dat kan in een goede sfeer en in een veilig leerklimaat, maar iedereen moet slagen of overgaan. Dat is tot nu toe steeds gelukt. Ik ben ook heel consequent. Iedereen is gelĳk in de klas en krĳgt een gelĳke behandeling. Ze durven vragen te stellen en ik laat iedereen antwoord geven. Als je oprecht bent, kun je nooit een slechte band hebben met leerlingen.’ Over zĳn manier van lesgeven, haalt hĳ zĳn eigen jeugd aan. ‘Ik heb het beste genomen van mĳn docenten vroeger. Er was één docent die heel streng

was. Ik werd er vaak uitgestuurd. Ik was aanwezig maar ook altĳd erg áánwezig. Deze meester gaf me altĳd het gevoel dat hĳ me mocht. Ook al stuurde hĳ mĳ eruit, hĳ zag me wel. En zo’n gevoel doet veel.’

Band opbouwen ‘Eigenlĳk is mĳn manier van lesgeven autoritair met gevoel’, zegt hĳ na enige overpeinzing. Dat heb ik opgebouwd door te laten zien wie ik ben. Dat is best moeilĳk want leerlingen zĳn goudeerlĳk, daar moet je tegenop gewassen zĳn. Maar als je niks van jezelf laat zien, is het moeilĳk respect te krĳgen. Of dat eng is? Voor mĳ niet, maar ik schaam me ook niet snel ergens voor. Al begrĳp ik wel dat niet elke leraar nu meteen zĳn privévideo’s mee naar school neemt. Misschien krĳgen leraren inspiratie van de video’s die ik voor mĳn school maak. Het maakt niet zoveel uit wat je van jezelf laat zien. Het kan ook blokfluiten zĳn of een video van je vakantie, zolang het maar van jou is. Dat waarderen leerlingen. Ze zien dat je er staat voor hen. Dat je niet tegen hen bent, maar ze juist wil laten slagen in het leven. Zo investeer je in een goede band met je leerlingen.’

Je vindt de video’s van Dylan door op YouTube te zoeken naar MeesterVlogger. PrimaOnderwĳs 37

(Advertorial)

‘Acer Chromebooks bieden ongekende mogelĳkheden’ Als nieuwe grote stap in de digitalisering van haar onderwijssysteem schafte PCBO De Boustien in Friesland dit jaar 255 Acer Chromebooks aan. ‘De Chromebooks vormen nu al een integraal onderdeel van onze lessen’, vertelt directeur Ietje de Vries trots.

De vereniging waar de protestants-christelĳke basisschool De Boustien onder valt, heet PCBO Dantumadiel. Deze bestaat uit zeven scholen. Dirk Haĳma, bovenschools ICT-coördinator, vertelt dat voor de zeven scholen in totaal 1200 Chromebooks zĳn aangeschaft: “De vereniging heeft er duidelĳk voor gekozen om een flinke investering in de toekomst te doen. Het bĳzondere van De Boustien is dat daar echt álle leerlingen een eigen Chromebook hebben gekregen.”

Onderdeel van de les Directeur Ietje de Vries vertelt dat De Boustien als enige school binnen de vereniging al met Snappet tablets werkten: “Maar we merkten al snel dat die tablets te klein en minder goed werkbaar waren, vooral voor de groepen vĳf tot en met acht. Dus moest er iets beters komen.”Het proces waarbĳ tot de aanschaf van Acer Chromebooks werd besloten was eigenlĳk heel simpel, vult Haĳma haar aan: “We hebben eerst vastgelegd wat de visie van onze vereniging is ten aanzien van digitaal onderwĳs. Wat voor digitaal onderwĳs willen wĳ geven? Directeur Ietje de Vries en bovenschools ICT-coördinator Dirk Haĳma

Uiteraard hebben we dit in samenspraak met de leraren gedaan. Daar kwam vooral uit dat de computer die we zouden gaan inzetten een integraal onderdeel van het aanbieden van de lesstof zou worden. Dus niet alleen een verwerkingseenheid van de lesstof, maar echt onderdeel van de les zelf. Die computer moest een toetsenbord en een zeer goede batterĳ hebben en verder robuust en licht zĳn. Ook wilden we hier op De Boustien alle leerlingen van een computer voorzien. De onderbouw met touch, want dan kunnen ze sneller en intuïtiever werken en hem ook als tablet gebruiken, en de bovenbouw zonder touch. Dat laatste was een financiële beslissing, maar kinderen in groep vĳf tot en met acht kunnen prima met alleen een toetsenbord uit de voeten.”

Aanschaf “Met deze vraag en het vastgestelde budget zĳn we naar onze ICT-dienstverlener VWC gestapt”, vervolgt Haĳma. “Zĳ kwamen meteen met deze Acer Chromebooks op de proppen. We waren meteen overtuigd van deze laptops.” Vlak voor de zomer van 2018 werd begonnen met de uitrol en de implementatie is na de zomer afgerond. Omdat alle 255 leerlingen tegelĳk van de Chromebooks gebruik moeten kunnen maken, moest wel de capaciteit van het wifinetwerk worden uitgebreid. Aan het eind van elke lesdag worden de Chromebooks veilig in afgesloten laadkasten opgeborgen. VWC kan bovendien via de centrale beheeromgeving automatisch alle benodigde updates verzorgen, waardoor de machines elke dag in topconditie zĳn. Daar is verder binnen de school geen beheer meer voor nodig.

Chromebooks 11 N7 en Spin 11 De hele bovenbouw en de leraren van De Boustien kregen de Acer Chromebook 11 N7 (C731) en de onderbouw de Acer Chromebook Spin 11 (R751T). Beide types zĳn extreem sterk en schokbestendig en daardoor bĳzonder geschikt voor gebruik in het onderwĳs. Daarnaast zĳn ze klein (11 inch), dun en licht en kunnen kinderen de Chromebooks dus makkelĳk hanteren. De Spin 11 heeft bovendien ook nog een uniek drainagesysteem waarmee gemorste vloeistof door het toetsenbord heen wordt afgevoerd zonder schade aan te richten. Het touchscherm van de Spin 11 ten slotte kan helemaal omklappen en zo ook als tablet functioneren. Ideaal voor ‘de kleintjes’.

Meer interactie Directeur De Vries is lovend over de Chromebooks: “Het is echt geweldig wat deze apparaten ons voor mogelĳkheden bieden. Nu al, maar ook in de toekomst. We staan aan het begin en zĳn eigenlĳk nog in de verkennende fase, maar ik zie de interactie tussen leraren en leerlingen toenemen.” Eén ding vindt De Vries wel heel jammer en dat is dat de Cito-toetsen voor het leerlingvolgsysteem (LVS) op dit moment nog niet op de Chromebooks gedaan kunnen worden:

“Dat moet dan nog gewoon op papier en daar baal ik van. Ik denk dat juist het delen van die resultaten tussen leraren onderling, met leerlingen en met ouders een prachtig voorbeeld is van hoe digitalisering het onderwĳs kan verbeteren.” Haĳma haast zich te zeggen dat dit niet aan de Chromebooks ligt: “Die kunnen dat moeiteloos, maar het is iets aan de achterkant van onze omgeving. We zĳn met man en macht samen met onze ICT-dienstverlener VWC bezig om dit in orde te maken.”

Internationalisering De Vries eindigt met een beschouwing: “Zoals gezegd zien we de Chromebooks niet alleen als een verwerkingseenheid, maar vooral als communicatiemiddel. Tussen leraar en leerling, maar ook tussen leerlingen onderling. Met het oog op het steeds internationaler worden van de wereld hebben wĳ er bewust voor gekozen om een school te worden met Vroeg Vreemde Talen Onderwĳs (VVTO). Leerlingen in groep acht communiceren al met leerlingen in andere landen in vreemde talen. Nu ze allemaal een eigen Chromebook hebben, kan dat veel beter en eenvoudiger. We hebben de leerlingen met deze Chromebooks dus letterlĳk de toekomst in handen gegeven.”

Kĳk voor meer Acer en onderwĳs op acer.com

Omgaan met hoogbegaafde leerlingen in de Eurekaklas ‘Bĳ een les over Leonardo da Vinci gaan ze beeldhouwen en organiseren ze een expositie’ In de eigen klas vervelen ze zich vaak. Ze zijn snel klaar met de reguliere stof en willen extra uitdaging. Hoe ga je om met hoogbegaafde leerlingen op de basisschool? Linda van Elderen begeleidt hen één dagdeel per week in de Eurekaklas op de Tilburgse basisschool De Blaak. door malini witlox

‘Drie jaar geleden hebben we de Eurekaklas opgestart voor groep 5 tot en met 8. Het jaar daarop kwam groep 4 erbĳ en sinds vorig jaar komen leerlingen van alle groepen’, vertelt Linda. Van sterrenkunde tot Spaans, van rekenen tot programmeren... als je een rondgang maakt op internet, zie je dat scholen een heel divers aanbod hebben voor hoogbegaafde leerlingen. ‘Taal en rekenen krĳgen ze bĳ ons niet in de plusklas’, zegt Linda, die eerder op een Leonardoschool werkte. ‘Dat leren ze in de gewone klas. Ik vind het belangrĳk dat ze in de plusklas iets doen waarbĳ ze uit hun comfortzone worden gehaald en aan het denken worden gezet. Meestal kiezen we voor een creatieve verwerking waarbĳ ze uitgedaagd worden om dingen op een andere manier aan te pakken. Bĳ een les over Leonardo da Vinci gaan we bĳvoorbeeld beeldhouwen en organiseren de leerlingen daarna een expositie voor hun ouders.’ 40

LOOD-lijsten Linda gebruikt speciale LOOD-lĳsten (Leerlĳn Overstĳgende Onderwĳs Doelen), waarop leerlingen zelf hun doelen kunnen aangeven. Ze toont een voorbeeld van een lĳst voor de oudere leerlingen. ‘Het varieert van aspecten als concentreren en wachten met praten tot ze aan de beurt zĳn tot aan het gebruiken van een handige aanpak bĳ meerkeuzevragen. Als veel kinderen hetzelfde doel hebben, ontwerp ik er een les omheen.’ In de onderbouw gebruikt ze lĳsten in de vorm van een boom, waarbĳ de kinderen met appeltjes kunnen kleuren hoe ver ze zĳn.

Earthmovers Een les van 2,5 uur verdeelt Linda meestal in vier blokken. Een opwarmer (bĳvoorbeeld Black Stories), een maatschappelĳk probleem, een spel en een afsluiter. Hier komen verschillende vakken en projecten aan bod. Filosofie, programmeren, aanpakken van een maatschappelĳk probleem, projecten over sterrenkunde, creatief denken… Een van haar projecten was Earthmovers. ‘Leerlingen moeten daarbĳ over een maatschappelĳk probleem nadenken. Zo heeft een groep naar de verkeersveiligheid bĳ de school gekeken. Iedere keer als mensen te voet of op de fiets komen om hun kinderen op te halen, krĳgen ze een

stempel en aan het einde volgt een beloning. Een andere groep leerlingen heeft een digitale ouderendag georganiseerd, waarbĳ ze ouderen hielpen met vragen over hun tablets en smartphones.’

Onder de indruk Het meest belangrĳke bĳ hoogbegaafde kinderen is de uitdaging, vindt Linda. Ze is soms zelf verbaasd over de enorme creativiteit van de kinderen. ‘Bĳ groep 1 en 2 moesten ze aan het werk met Klein Duimpje die de schatkist van de reus had gestolen. Ze moesten proberen de zware schatkist naar de overkant van het lokaal te brengen. Ze hebben van alles geprobeerd, uiteindelĳk legden ze er stokken onder om de kist te rollen. Dat hebben ze helemaal zelf bedacht.’

Programmeren In alle klassen staan plastic boxen met materialen, waar de leerlingen in de klas mee kunnen werken als ze de reguliere lesstof af hebben. Linda pakt een plastic bak met opdrachtkaarten die ze zelf heeft ontworpen en materialen die ze door de jaren heen heeft verzameld en waar de leerlingen zelfstandig mee aan de slag kunnen. Ze besteedt bovendien veel tĳd aan programmeren. Daarvoor gebruikt ze bĳvoorbeeld Codekinderen en Turtle Academy. ‘Bĳ beide kun je echt leren programmeren met ouderwetse codetaal. Dat in tegenstelling tot Scratch waarbĳ je met blokjes sleept. Bĳ Turtle Academy, geschikt voor de jongere kinderen, laat je door codetaal een schildpad lopen. We doen allerlei spelletjes zoals Ko de Kraker en

Sandwichrobot om de leerlingen de basisbeginselen van programmeren bĳ te brengen.’

Point 013 Alles wat Linda in de klas doet, is wetenschappelĳk onderbouwd. De school werkt nauw samen met onderzoekswerkplaats Point 013. Point staat voor Passend Onderwĳs voor Ieder Nieuw Talent, en 013 voor Tilburg. Wetenschappers van drie universiteiten en leraren van elf scholen delen hun bevindingen op de speciale website. Hier vind je onder meer wetenschappelĳke publicaties, lesmaterialen en vlogs. Hoe ziet bepaald materiaal eruit, wat kost het, wat is de theoretische verantwoording en wat zĳn de conclusies. Ook zĳn er maandelĳks bĳeenkomsten. Kĳk voor meer informatie hierover op point013.nl.

Wat doet Linda in de klas?

Een kort overzicht  Grieks alfabet en Grieks rekenen.

 ‘Oog voor’-opdrachten, waarmee leerlingen in de geschiedenis van bĳvoorbeeld Anne Frank duiken of over gezond voedsel leren.  Denksleutels, waarbĳ ze met bĳvoorbeeld energie aan de slag gaan of over zoogdieren en insecten leren.  Meteorologie, waarbĳ ze onder meer over type wolken leren.  Programmeren en/of coderen met o.a Codemaster en Robot Turtles.  Het bordspel Dixit, waarmee leerlingen verbanden leren leggen.  Skyrail knikkerbaan.  Werken met materialen van het Talentenlab.  Leren vanuit een groeimindset met Fixie & Growie.  Bouwen met Stekkels, Tsumiki en Twickto.  Vooruitwerklab.  App Stop Motion met de Stikbots.

PrimaOnderwĳs 41

The Phileas Fogg Theatre Company Interactief Engelstalig theatergezelschap voor basisscholen

Onze unieke lesmethoden in de afgelopen 20 jaar hebben ons tot het meest gerespecteerde en drukste Engelse theatergezelschap van Nederland gemaakt. Onze methode ‘learning by doing, not learning by watching’ helpt leerlingen meer zelfvertrouwen te krijgen in Engels en in zichzelf.

P�� P��

✔ Is speciaal geschreven voor leerlingen van groep 7 en 8. ✔ Is 100% interactief - leerlingen worden de piraten, verloren jongens, roodhuiden en andere karakters. ✔ Is een fantastische ervaring! Leerlingen leren zonder het te weten. ✔ Is beschikbaar als een workshop overdag en / of als een avond voorstelling met publiek. ✔ Wordt geleid door professionele Britse acteurs.

Voor meer informatie en beschikbaarheid van datums voor boekingen kunt u contact opnemen met: Nederlandstalig - Petra@InteractiveEnglish.co.uk Engelstalig - Peter@InteractiveEnglish.co.uk Onze tourdirecteur in Nederland - Charlie (Engelstalig) 06 - 1530 5329 Ook werken we samen met middelbare scholen. Voor meer informatie over onze workshop en shows voor middelbare scholen kunt u onze website bekijken: www.phileasfogg.org.uk

Column De onderwĳswereld van

Esther van der Knaap

Hey, het is oké! Onder de titel ‘Hey, het is oké’ is de Rĳksoverheid een campagne gestart om angst en angststoornissen onder de aandacht te brengen. In dezelfde week dat deze campagne gelanceerd werd, viel bĳ mĳ de Hulpwaaier ‘Angst’ op de deurmat. Hierin staan tips en strategieën voor in het basis- en voortgezet onderwĳs. Voor mĳ een reden om in de cĳfers te duiken en te kĳken wat ik, wĳ als leerkrachten kunnen doen voor leerlingen die leven met een angststoornis. Angst in cĳfers De cĳfers liegen er niet om. 4 tot 8 procent van de kinderen van 0 tot 12 jaar én zelfs 10 procent van jongeren van 13 jaar en ouder heeft een angststoornis. Hoe ouder men wordt, hoe hoger dat percentage. Bĳ volwassenen van 18-65 jaar loopt dit zelfs op tot 1 op de 5 personen. Met deze cĳfers kan het niet anders dan dat je in je werksituatie te maken hebt met leerlingen en/of collega’s die leven met een angststoornis. Dit kan zich op veel manieren uiten. Een bekende in het onderwĳs is faalangst. Een leerling is zo gericht op het goed doen en het foutloos werken, dat dit hem of haar letterlĳk in de weg zit. De ene leerling zal constant de aandacht en de bevestiging van de leerkracht opzoeken, terwĳl de andere leerling de leerkracht juist buitensluit, omdat hĳ hulp krĳgen ziet als falen. Als leerkracht is het belangrĳk dat

je ook deze leerling succeservaringen laat opdoen. Het duidelĳk en overzichtelĳk aanbieden van de lesstof zal deze leerlingen helpen met het winnen van vertrouwen: ‘Ik kan het!’ Elk schooljaar zie ik het weer Wat je bĳ jongere kinderen ook vaak ziet is separatieangst. De kinderen kunnen in paniek raken bĳ het afscheid nemen. Als leerkracht van een kleutergroep zie ik die vorm elk schooljaar voorbĳkomen. Belangrĳk is om samen met de ouders een standaard ritueel af te spreken en je daar aan te houden. Laat het afscheid kort duren, benoem bĳ de leerling wat er gebeurt, geef deze leerling de ruimte om bĳvoorbeeld een knuffel bĳ zich te hebben tĳdens het opstarten van de dag. Als leerkracht kun je voor deze, en voor al je kinderen, echt het verschil maken!

Esther, onderwĳswereld-po.nl

PrimaOnderwĳs 43

voor hulp bĳ leer- en gedragsproblemen in de klas! Speciaal voor PrimaOnderwijs beantwoordt de Onderwijsdesk vragen van leerkrachten uit het hele land. Goede adviezen en cursussen waarbij je echt in je vak gehoord en begrepen wordt, zorgen dat je floreert voor de klas. Heb jij een vraag voor de Onderwijsdesk, mail die dan naar info@onderwijsdesk.nl. TIP 2 Recent onderzoek toont aan dat beweging zorgt voor betere leerprestaties. De toevoeging van rust- en bewegingsmomenten in de klas zorgt voor een nieuwe dynamiek, het zĳn oefeningen die je onder andere leert bĳ Wendy de Groot in haar cursus Rustmoment in de klas. De cursus is nog voor de zomervakantie op vrĳdag 7 juni a.s. of erna op zaterdag 28 september bĳ de Onderwĳsdesk te volgen.

Developmental Coordination Disorder Sensitieve leerlingen Ik heb vier leerlingen in de klas met signalen van sensitiviteit. Hoe kan ik het beste met hen omgaan? Marina uit Hoofddorp (groep 6) Onderwĳsdesk: Leerlingen met een hogere sensitiviteit zĳn gevoeliger voor interne en externe stimuli en reageren intenser dan anderen op deze stimuli. Je kunt denken aan emotionele en fysieke stimuli en aan stimuli die te maken hebben met nieuwe of sociale situaties. Zo zĳn harde geluiden, irritaties op de huid, het niet vies willen worden, pĳnprikkels, het aanpassen aan de verwachtingen van anderen en het gevoelig zĳn voor de sfeer veelvoorkomende prikkels die leerlingen van slag kunnen maken. Als gevolg daarvan kunnen ze onverwachts boos uitvallen, gestresst en dwingend reageren, overmatig piekeren of zich terugtrekken en afsluiten om de stress die deze stimuli opwekken, te doen verminderen. TIP 1 Begrip en acceptatie zĳn de pĳlers waarop sensitieve kinderen gedĳen. Erken de emoties en benoem het waarom van het gedrag, geef helder aan wat niet mag en zoek samen naar alternatieve reacties of oplossingen voor de situatie. Op donderdag 3 oktober a.s. geeft Esther Bergsma weer de inspirerende cursus Hoogsensitieve kinderen bĳ de Onderwĳsdesk. 44

Wat zĳn de kenmerken van DCD en hoe kan ik dit herkennen in de klas? Saskia uit Veenendaal (groep 3) Onderwĳsdesk: Developmental Coordination Disorder (DCD) is een motorische coördinatiestoornis waarbĳ kinderen achterlopen in de ontwikkeling van motorische vaardigheden en moeite hebben met de coördinatie van bewegingen. Hierdoor kosten alledaagse handelingen zoals lopen, sporten, schrĳven of knippen een kind veel meer moeite dan leeftĳdsgenoten. Kinderen kunnen daardoor niet goed meekomen op school en lopen achter met hun werk. Sommigen hebben moeite met horen, zien en begrĳpen van wat er in de omgeving gebeurt. In iedere groep zou één of meerdere leerlingen met DCD kunnen zitten. De diagnose DCD kan alleen gesteld worden door een daarvoor geschoolde arts vanaf ongeveer het vĳfde jaar. Voor kinderen met DCD is het veelal lastig om te voldoen aan de verwachtingen en aan de vanzelfsprekendheid van dagelĳkse activiteiten. Zĳ ontvangen hierdoor vaak negatieve feedback, voelen zich minder competent dan anderen en hebben veelal een lager zelfbeeld. Het is voor kinderen met DCD belangrĳk dat de leerkracht gelooft in de capaciteiten van de leerling en zich hierover regelmatig uitspreekt. TIP Geef hen meer tĳd voor een taak en leg nieuwe vaardigheden of opdrachten in stappen uit. Maak deze stappen ook visueel en wĳs hen op de volgorde van de stappen.

Taal Ontwikkelings Stoornis Wat is precies een taalontwikkelingsstoornis? Martĳn uit Vlissingen (groep 8) Onderwĳsdesk: Leerlingen met TOS horen meestal goed en hebben een normale intelligentie. Ze leren hun moedertaal echter langzaam, hebben moeite met de grammatica en kunnen klanken en woorden moeilĳk onthouden. Ze vinden omgaan met emoties lastig. TOS wordt veroorzaakt door een combinatie van genetische- en omgevingsfactoren. Uitgaande van een prevalentie van 7 procent zĳn er ongeveer 13.000 vĳfjarige kinderen met TOS en ruim 195.000 kinderen tot 15 jaar met TOS (CBS, 2016). TOS komt vaker voor bĳ jongens dan bĳ meisjes. TIP Kĳk voor de TOS cursus op Onderwĳsdesk.nl.

Digitale geletterdheid voor directeuren in het PO Hoe geef je inhoud aan een leerlĳn digitale geletterdheid in het PO? Menno uit Zutphen Onderwĳsdesk: Digitale geletterdheid wordt opgenomen in het nieuwe curriculum van het primair onderwĳs. Maar wat is digitale geletterdheid precies? En hoe kun je een goede invulling geven aan een leerlĳn digitale geletterdheid op jouw school als leerkrachten onbekend zĳn met het onderwerp? In de cursus digitale geletterdheid van Bomberbot wordt antwoord gegeven op deze vragen. Het is de missie van Bomberbot alle kinderen de mogelĳkheid te bieden onmisbare 21ste eeuwse vaardigheden te ontwikkelen die ze klaarstomen voor de toekomst. In de cursus wordt aandacht besteed aan de vier vaardigheden van digitale geletterdheid: ICT-basisvaardigheden, mediawĳsheid, conceptual thinking en informatievaardigheden. Benieuwd naar hoe jullie op school op een goede manier invulling kunnen geven aan digitale geletterdheid? Schrĳf je in voor de cursus Digitale geletterdheid van Sjoera Buurma op 19 juni aanstaande.

Cursusladder Waarderend Veranderen Voor intern begeleiders, schoolleiders & bestuurders Donderdag 13 juni René Lous Executieve functies Van werkgeheugen tot zelfsturing Zaterdag 15 juni Dr. Diana Smidts Digitale geletterdheid voor directeuren (PO) Donderdag 19 juni Sjoera Buurma Expliciete Directe Instructie Kleutereditie Donderdag 27 juni Eveline Bogers Mindset Fixed, mixed en growth mindset Dinsdag 25 juni (PO) Drs. Floor Raeĳmaekers Vrĳdag 28 juni (VO) René Lous Sociaal-Emotioneel Leren (SEL) Preventie van gedragsproblemen Woensdag 3 juli Dr. Kees van Overveld Dé EDI Opfrisdag Leerkrachten groep 3 t/m 8 Donderdag 29 augustus Marcel Schmeier Rekenspecialist 6-daagse PO-editie Start vrĳdag 6 september (PO) Drs. Marĳe van Oostendorp

5-daagse VO-editie Start vrĳdag 13 september (VO/MBO) Drs. Marĳe van Oostendorp Lees- en taalspecialist 6-daagse cursus Start woensdag 18 september (PO) Drs. Marĳe van Oostendorp Hoogsensitieve kinderen Donderdag 3 oktober (PO/VO) Drs. Esther Bergsma Kĳk voor meer cursussen op onderwĳsdesk.nl

PrimaOnderwĳs 45

Kinderarmoede: wat kun je als school doen? ‘Op school moeten álle kinderen kunnen meedoen’ In Nederland groeien 378.000 kinderen op in armoede. Eén op de negen kinderen kampt dagelijks met ongezonde stress over geldgebrek. Zij kunnen zich hierdoor slecht concentreren en presteren minder goed op school. Als je weet dat armoede gevolgen heeft voor de ontwikkeling en het leervermogen van kinderen, moet je er wat mee als school. Maar wat kun je doen? door tefke van dĳk

Kinderen die opgroeien in armoede hebben geen geld voor sport of een nieuwe fiets, kunnen niet trakteren of een verjaardagsfeestje geven, hebben geen warme jas of krĳgen maar een keer per dag eten. Leerkrachten weten vaak niet dat een leerling in armoede leeft. Hans Christiaanse van Alles is Gezondheid zag in zĳn tĳd als schooldirecteur in de Haagse Schilderswĳk veel onkunde, ook bĳ zichzelf. ‘Ik wist dat kinderen thuis alleen rĳst aten of waren afgesloten van gas, water en licht en vroeg mĳ af: wat doe je eraan?’ Op zĳn school keken ze kritisch naar de ouderbĳdrage. ‘Die lĳkt vrĳwillig, maar is dat niet. Organiseer het zo dat kinderen zich niet buitengesloten voelen en vraag ouders wat ze kunnen betalen. Op mĳn school waren er ouders die wekelĳks een euro gaven. Al is het een tiende van het bedrag, ze hebben een bĳdrage geleverd. Het heeft ook te maken met trots.’ Christiaanse had geen idee van de impact van kinderarmoede op levens van mensen, tot hĳ ervaringsdeskundigen sprak.

‘Kinderen hebben meegekregen dat je niet over armoede praat. Dat geeft een enorme psychische druk op kinderen.’

Slechter presteren Kinderen in armoede hebben stress, slapen slecht en leven ongezonder. Ze kunnen zich moeilĳk concentreren en doen het minder goed op school. Het CBS rekent een aftrek van 2,6 Citopunt wanneer de ouders in de schuldsanering zitten. Christiaanse: ‘Deze kinderen hebben weinig stimulans van huis uit, alles draait om hoe je als gezin de eindjes aan elkaar kunt knopen. Docenten kunnen dit weten, als ze ernaar vragen. Het heeft met bewustwording te maken, kinderarmoede moet meer bekendheid krĳgen. Het onderwerp is taboe en kinderen liegen erover. Als ze geen sportkleding kunnen kopen, zeggen ze bĳvoorbeeld dat ze een sport niet leuk vinden.’ Pak het thema op als team, is zĳn advies. ‘Ga er een uurtje voor zitten. Om welke leerlingen zou het kunnen gaan? Wat

manager Gelĳke Kansen bĳ het ministerie van OCW. ‘Armoede kan onderwĳs belemmeren. Scholen zĳn niet verplicht om er iets mee te doen, maar volgens mĳ kun je niet anders als je het signaleert.’ In de aanpak om gelĳke kansen in het onderwĳs te bevorderen, is de verbinding tussen thuis, omgeving en school van belang, en daarmee de samenwerking tussen gemeenten, scholen, maatschappelĳke organisaties en overheid. ‘Op dit moment voeren wĳ met ongeveer 60 gemeenten gesprekken over een meerjarige samenwerking om gelĳke kansen in het onderwĳs te bevorderen.’ Het programma zet in op sterke netwerken en ondersteuning van scholen. Kinderen met gelĳke cognitie hebben ongelĳke kansen en dus verschillende schoolloopbanen. Dat heeft te maken met opleidingsniveau van ouders, maar ook met genderverschillen, randstad versus provincie, etniciteit, inkomen van ouders en dus ook met armoede. Als school wil je voorkomen dat kinderen kansen op ontplooiing mislopen vanwege de achtergrond en situatie van hun ouders. ‘Het onderwĳs moet zo zĳn ingericht dat iedereen het beste uit zichzelf kan halen’, meent Benrida. ‘Leerkrachten hebben hierin een sleutelrol en daarom zetten wĳ in op het ondersteunen van de leerkrachten en andere professionals.’

Armoede signaleren

zĳn de mogelĳkheden op school? En hoe kun je doorverwĳzen? Als je weet dat een kind het thuis lastig heeft, geef het dan extra aandacht. Je kunt vragen waar hĳ of zĳ behoefte aan heeft, waar hĳ/zĳ van droomt. Leerkrachten kunnen veel voor kinderen betekenen.’ Scholen kunnen ook hulp krĳgen van ervaringsdeskundigen. ‘Zĳ kennen het probleem en kunnen er met kinderen en ouders over praten’, aldus Christiaanse. ‘Ze hebben de juiste tools en kunnen een opening creëren.’

Ongelijke opleidingskansen Door kinderarmoede kun je als school niet aan maximale talentontwikkeling doen, meent Monaïm Benrida, programma-

Het programma Gelĳke Kansen vroeg samen met het ministerie van SZW de Hanzehogeschool Groningen en de Hogeschool Rotterdam een handreiking voor scholen te maken. De hogescholen willen de rol van scholen beter in beeld krĳgen en die versterken. Lector Mariëtte Lusse van Hogeschool Rotterdam: ‘Scholen kunnen armoede niet oplossen, maar hebben wel dagelĳks te maken met kinderen in armoede. Kinderen vormen zich al vroeg een beeld van wat kan en in gezinnen met weinig hoop en ervaring krĳgen kinderen een beperkter beeld van de mogelĳkheden. Daar kun je als school wat mee.’ De handreiking moet begin 2020 klaar zĳn en biedt scholen een gestructureerd kader om met armoede om te gaan. Lusse: ‘We zeggen niet hoe iedereen het moet doen, maar willen scholen helpen armoede beter te signaleren en kinderen en ouders te ondersteunen. Als leerkracht moet je er oog voor hebben dat alle kinderen kunnen meedoen. Hoe kun je zorgen dat kinderen niet voortĳdig uitvallen? Kan iedereen mee op schoolreis of een excursie? Zoek praktische oplossingen.’ Dat kan al met een flyer met informatie over fondsen. ‘Mogelĳke vergoedingen staan in de schoolgids, maar extra aandacht aan het begin van een schooljaar kan geen kwaad.’ Ook een goede relatie met ouders is belangrĳk om zicht te krĳgen op de thuissituatie. ‘Het gaat om luisteren en signaleren en ouders naar financiële ondersteuning leiden. We kunnen zoveel meer doen dan pleisters plakken.’

Geen kinderarmoede meer in 2030 Ruim honderd organisaties en bedrĳven hebben hun handtekening gezet onder de belofte dat in 2030 geen enkel kind in Nederland meer de dupe is van armoede. De partners van de gestarte Alliantie Kinderarmoede beloven ieder hun steentje bĳ te dragen. Meer weten? Kĳk op alliantiekinderarmoede.nl PrimaOnderwĳs 47

DĂŠ webshop voor het onderwijs!

Lekker doorlezen tijdens de vakantie De zomervakantie staat weer voor de deur. In deze periode wordt er minder gelezen en zakt bij veel kinderen het AVI-niveau. Voor de meeste kinderen is het dan ook goed om door te lezen tijdens de vakantie. Zo blijven ze op hun AVI-niveau en beginnen ze goed aan het nieuwe schooljaar.

AVI-Strips

AVI-Vakantie & doeboeken

Alle AVI niveaus!

En doorlezen tijdens de vakantie is heel leuk! Bijvoorbeeld met de AVI-leesboeken, de AVI-vakantie & doeboeken, AVI-oefenschriften en natuurlijk met de AVI-strips. Je vindt ze op educatheek.nl/avi

AVI-leesboeken

AVI-Oefenschriften

Van Paul van Loon en Vivian den Hollander en andere bekende auteurs

Kijk voor deze en nog veel meer leuke AVI-boeken op:

/avi Educatheek AVI adv POnderwijs Mei_Juni_2019.indd 1

29-04-19 11:03

Leren door beleving bĳ Educatief loopgravenproject Op bedrijventerrein De Poeldonk in Den Bosch is het Educatief Experience Center Eerste Wereldoorlog (EECWO1) geopend. Het educatief centrum verzorgt rondleidingen voor scholen en groepen door een nagebouwd loopgravenstelsel van maar liefst 200 meter. Het loopgravenstelsel is met onderkomens vormgegeven zoals aan het front in 1914-1918. Zo is er een Franse, Duitse en Britse sector te bezoeken. De verschillende karakteristieken van de betrokken nationaliteiten worden behandeld, alsook de ontwikkelingen in tĳd. Dit is leren door beleving!

Canon De behoefte aan kennis over de Eerste Wereldoorlog is enorm toegenomen sinds het onderwerp is opgenomen in de canon van Nederland en sluit aan op geschiedenislessen. De oprichters van het EEWO1 hebben hun sporen verdiend in het onderwĳs, archeologie en de entertainmentwereld en ontmoetten elkaar op de filmset van de oorlogsfilm ‘Patria’, die daar is opgenomen.

Wil jĳ met je school een bezoek brengen aan het Educatief Experience Center Eerste Wereldoorlog, ga dan eecwo1.nl.

PrimaOnderwĳs 49

Online buddysysteem

Schoollink brengt leraren met elkaar in contact

Leraren vinden de mogelijkheden die technologie bieden in het klaslokaal erg waardevol. Door de snelle toename van digitale onderwijsmiddelen wordt het echter een steeds grotere uitdaging voor leraren om te kiezen wat het beste aansluit bij hun behoefte. Basisschoollerares Karin Dekker werkte mee aan de ontwikkeling van de app Schoollink waarmee leraren tips uitwisselen over de inzet van technologie. ‘Er zijn zoveel goede ideeën, waarom zouden we dat niet delen met elkaar?’ Karin heeft tĳdens haar lange carrière gezien hoe de opkomst van technologie haar werk voor de klas heeft veranderd. ‘Voor mĳ is de omgang met technologie als leraar iets waar ik vooral de laatste vĳf jaar mee in aanraking ben gekomen.’ Vooral in de beginperiode zag ze technologie in de klas als uitdaging: ‘Vroeger was je wat meer op jezelf aangewezen bĳ het uitzoeken hoe iets werkt, ik vond ook niet dat ik goed omging met technologie.’ Inmiddels merkt Karin dat ze steeds makkelĳker digitale leermiddelen in kan zetten. Zo heeft de lerares aan OBS De Tweemaster in Enkhuizen inmiddels beschikking tot niet één, maar zelfs twee digiboards. Ook laat ze bĳ vakken als geschiedenis de leerlingen veelvuldig informatie ophalen via zoekmachines zoals Google. En passant leert ze haar leerlingen uit groep 6 en 7 de basisbeginselen van online zoekmachines: Hoe stel je een zoekvraag op? Hoe vind je het antwoord waarnaar je op zoek bent?

Professionele eenzaamheid Volgens Karin heeft het contact met collega’s haar geholpen met de uitdaging om technologie te integreren in haar lessen. ‘Soms zoek ik contact met een helpdesk of bespreek vragen die ik heb met collega’s.’ Jammer genoeg was niet elke vorm van collegiale hulp even 50

succesvol. Karin heeft kort geprobeerd om via Facebook nuttige lestips op te halen, maar door het gedrag wat mensen laten zien op social media ervaart ze Facebook niet als geschikte omgeving om kennis uit te wisselen. De wens om meer ondersteuning te halen uit contact

Lerares Karin Dekker:

‘Er zijn zoveel goede ideeën, waarom zouden we dat niet delen met elkaar?’ met collega’s is niet alleen bij Karin aanwezig, zo blĳkt uit onderzoek van de Universiteit Gent en de Universiteit van Tilburg naar leerkrachten en technologie. In het onderzoek, dat is uitgevoerd opdracht van Samsung, wordt aangetoond dat Belgische en Nederlandse leraren professionele eenzaamheid ervaren als het gaat om het gebruik van technologie in het klaslokaal. Leraren geven namelĳk aan dat de mogelĳkheden ontbreken om kennis uit te wisselen als het gaat om innovatieve digitale leermiddelen.

Schoollink Toen het idee van een online buddysysteem werd gepresenteerd tĳdens het Dyade-congres ‘Leraren maken het verschil’ (mei 2018,) was Karin dan ook erg enthousiast. Samen met een groep collega’s uit het PO, VO, mbo en hbo meldde ze zich daarom aan om het idee van een buddysysteem verder te ontwikkelen tĳdens co-creatie sessies. Mede dankzĳ ondersteuning van Samsung, Dyade en de Tech community van The Hague

Tech is hier de app Schoollink uitgekomen. Schoollink biedt leraren een laagdrempelige manier om met elkaar in contact te komen. Op basis van de interesses en achtergrond van de leraren worden leraren voorgesteld aan passende buddies: leraren die elkaar aanvullen in kennis en zodoende bruikbare tips over technologie in de klas kunnen uitwisselen. Karin is blĳ dat Schoollink na de zomer beschikbaar komt in de appstore. Het voorziet in een behoefte: ‘Ik heb straks een app waarin ik handige lesideeën en sites kan zoeken en opslaan, én af en toe gemakkelĳk een concrete vraag aan een collega kan stellen.’

Kennisuitwisseling ‘De co-creatie sessies waren bĳzonder interessant,’ zo blikt Karin terug. ‘We zaten bĳ elkaar om Schoollink te ontwikkelen, maar ondertussen werden allerlei tips uitgewisseld.’ Vooral de manier hoe collega leraren gebruik maken van Google Classroom triggerde haar: ‘Daar ben ik vervolgens zelf ook ingedoken.’ Met Schoollink wil Karin dat dit soort voordelen van kennisuitwisselingen voor een grote groep beschikbaar wordt.

Leerlijn loslaten Om het matchingsproces op Schoollink goed te laten verlopen krĳgen leraren die zich aanmelden een aantal korte vragen voorgelegd. Die vragen richten zich op het gebruik van technologie in de klas. Op die manier houdt Schoollink rekening met de individuele wensen en voorkeuren. Immers, niet iedere leraar is hetzelfde. Karin zit zelf in de meer traditionele hoek; leraren voor wie het inzetten van ICT meer inspanning kost dan andere leraren. Bĳ haar wat meer traditionele collega’s bespeurt ze soms terughoudendheid als het gaat om technologie in de klas: ‘Ze vinden technologie lastig en hebben daarom weerstand.’ Dat is niet nodig, zo vindt Karin. Op basis van haar eigen carrière weet ze dat de vele jaren ervaring voor de klas het vertrouwen kan geven om af te wĳken van meer traditionele leerlĳnen. ‘Traditionele leraren die lang in het onderwĳs zitten, vinden het niet zo moeilĳk leerlĳnen even los te laten. Zĳ staan dus juist in hun kracht als het om technologische innovaties in het klaslokaal gaat. Helemaal als ze daarbĳ praktische tips krĳgen van een meer tech savvy collega.’ PrimaOnderwĳs 51

Theatermaker en allround juf Sam Beisser:

‘Laat kinderen hun lijf gebruiken in de les’ Expressie in het onderwijs gaat zoveel verder dan op gezette tijden toneelspelen, zingen en dansen, vindt Sam Beisser. Na het afronden van de pabo staat de ervaren theater-, musical- en zanglerares alweer bijna een heel schooljaar voor een aantal groepen van OBS Tuindorp in Utrecht. Expressievaardigheden kunnen volgens Sam ook in reguliere lessen prima van pas komen. ‘Op het moment dat je pure kennis combineert met bewegen, een liedje of gedichtje blijft de informatie veel beter hangen.’ tekst brigitte bloem foto’s set producties

‘Drama klinkt zo dramatisch, daarom gebruik ik zelf veel liever de term expressie’, begint Sam. ‘Maar los van hoe we het noemen, vind ik het voor kinderen gewoon heel belangrĳk dat ze alle delen van hun lĳf leren gebruiken. Zelf ben ik altĳd de musicaljuf geweest, maar nu ik ook taalen rekenlessen, wereldoriëntatie en andere reguliere lessen geef, wil ik mĳn leerlingen van alles bĳbrengen. Daarbĳ heb ik veel profĳt van die expressievaardigheden. Ik vertel spannende verhalen en gebruik mĳn hele lĳf daarbĳ. Ik daag de leerlingen uit om dat ook te doen.’ In alles gaat het er volgens Sam om hoe kinderen zich leren uitdrukken, hoe ze zich verstaanbaar maken en hoe ze zich presenteren tĳdens een spreekbeurt. ‘Hoe sta je voor een groep, hoe gebruik je je stem, hoe ga je om met je emoties? Tĳdens de reguliere vakken kun je heel goed expressievaardigheden inzetten. Op het moment 52

dat je pure kennis combineert met bewegen, zingen of een gedicht voordragen, blĳft de informatie beter hangen. Daar hebben wetenschappers onderzoek naar gedaan, maar ik merk het ook gewoon in de praktĳk.’

De spin Sebastiaan Eerder op de dag gaf Sam de leerlingen van groep 4 het gedicht De spin Sebastiaan van Annie M.G. Schmidt. ‘Ze begonnen met monotoon voorlezen met het vingertje bĳ de woorden’, vertelt ze. ‘Ik merkte dat de diepere betekenis van sommige woorden niet echt tot hen doordrong. Ik zei tegen de klas: “Kom achter je stoel staan, dan gaan we er een rap van maken. We doen eerst een langzame versie, daarna een snellere en we eindigen met een supersnelle rap.” Halverwege het gedicht riep een leerling: “Hé juf, het rĳmt!” Eerder hadden ze dat niet door, omdat ze zo bezig waren met

het lezen. Vervolgens zĳn we bewegingen bĳ de woorden gaan maken. Toen snapten ze pas dat spin Sebastiaan aan het eind wordt opgeveegd. Er kwam zelfs wat biologie bĳ kĳken, want hoeveel poten heeft een spin? Daar hadden ze snel wat op gevonden: twee leerlingen op handen en voeten over elkaar heen vormden samen acht spinnenpoten. Dat is echt fantastisch! Ze zĳn fysiek bezig en duiken in de inhoud van het gedicht. Omdat ze het uitvoeren, valt het kwartje en krĳgen woorden betekenis.’

Trainen Welke adviezen heeft Sam voor collega’s die weinig hebben met expressievakken of die te onzeker zĳn over hun eigen vaardigheden op deze gebieden? ‘Het ergste vind ik het als collega’s zeggen: “Rekenen en taal is veel belangrĳker, dus ik doe niet aan dramaonderwĳs.” Anderen zeggen: “Ik wil het wel, maar hoe dan?” Ik zou iedereen met alle liefde handvatten willen geven. Ik stel me voor dat er per scholenstichting altĳd wel iemand te vinden is die de collega’s kan trainen om expressievaardigheden in de reguliere lessen te integreren. Zo hoop ik dat ook te doen binnen de stichting waartoe OBS Tuindorp behoort. Het is echt niet lastig, maar juist zo leuk. Er zĳn basisoefeningen, zoals ‘de echoput’ of de ‘emotiekring’, waar weinig voorkennis of voorbereiding voor nodig is en die je altĳd kunt inzetten. Natuurlĳk zullen leerlingen de eerste keer dat je het toepast exploderen! Dat is hun enthousiasme. Maar als je met regelmaat een toneelstukje, een liedje of een dansje inzet als

middel om leerlingen iets te leren, zul je zien dat ze daarna juist rustiger aan het werk gaan. En dat de stof beter beklĳft.’

Simpele kneepjes Op de pabo’s krĳgen alle leraren in opleiding basisvaardigheden expressieonderwĳs, maar dat vindt Sam te summier: ‘Ik pleit ervoor dat alle leraren de kans krĳgen om dit soort simpele kneepjes onder de knie te krĳgen. Het maakt het onderwĳs nóg veel leuker. Op het moment dat je ziet dat er een verandering plaatsvindt bĳ een leerling, kun je niet anders reageren dan met ‘wow’! Hoe cool is het als de bedeesde leerling die maar weinig praat zich ineens bĳ een spreekbeurt of tĳdens een bonte avond wél heel zeker voelt, omdat hĳ of zĳ beter zĳn of haar lichaam weet te gebruiken? Toen ik zelf nog op het toneel stond, hoopte ik altĳd dat wat wĳ deden iets teweegbracht bĳ ons publiek. Nu wil ik mĳn leerlingen dagelĳks iets meegeven. Dat ze bĳ het avondeten m’n naam nog even noemen, gekoppeld aan iets wat is bĳgebleven van die dag. Dat vind ik tof! Dan heb ik ze werkelĳk iets kunnen leren.’

Tip van Sam: ‘Ik maak graag gebruik van DramaOnline. Daar vind je honderden dramalessen en -oefeningen voor alle groepen van het basisonderwĳs. Je kunt zoeken op thema en het leuke is ook dat ze altĳd iets actueels hebben, dat aansluit bĳ de tĳd van het jaar. Je kunt op basis van hun materiaal met warming-up lessen, kernlessen en afsluitende lessen ook heel gemakkelĳk je eigen leerlĳn samenstellen. Bovendien bieden ze trainingen voor leraren aan.’

PrimaOnderwĳs 53

Bereid je voor op het nieuwe schooljaar Werkmap Fonemisch bewustzijn

HERZIEN

Fonemisch bewustzijn staat voor ‘het bewustzijn van klanken in woorden’ en bestaat onder meer uit analyseren (hakken), synthetiseren (plakken) en vaardigheden rondom letters. Fonemisch bewustzijn is een belangrijk onderdeel van beginnende geletterdheid, dat bijdraagt aan een goede leesstart in groep 3. Met deze werkmap kun je gestructureerd en didactisch verantwoord werken aan het fonemisch bewustzijn van kinderen in groep 1 en 2. Met de komst van de SLO aanbodsdoelen en recente wetenschappelijke ontwikkelingen is de werkmap grondig herzien. De herziene werkmap bevat nieuwe, geactualiseerde en geheel herziene activiteiten. Prijs: € 99,95 Bestelnummer: 32426 | Sector: po

VERWACHT

Taalportfolio

Frans

Taalportfolio Frans Heb je als docent Frans ook al het belang van formatief toetsen ontdekt? Zie je graag dat leerlingen zélf inzicht krijgen in hun leerprestaties? CPS ontwikkelde een taalportfolio met een doorlopende leerlijn waarmee het voor de leerling, docent én ouders inzichtelijk wordt waar een leerling staat qua ontwikkeling. Met het gebruiksvriendelijke Taalportfolio Frans bestaande uit drie leergangen kunnen leerlingen door zelfevaluatie duidelijk krijgen wat ze nog moeten en willen leren en hoe ze dit aan gaan pakken. Bovendien biedt het portfolio leerlingen de mogelijkheid geïnteresseerden te tonen welke vaardigheden ze beheersen en op welke manier ze in contact gekomen zijn met andere culturen. Het portfolio kan bij iedere lesmethode Frans worden gebruikt. Kijk voor meer informatie op www.cps.nl/uitgeverij en bestel snel.

Kaartenspel Startgesprekken Ouderbetrokkenheid 3.0 Begin je komend schooljaar net als veel van je collega’s ook met een startgesprek? CPS heeft hier nu een heel handig hulpmiddel voor; een serie kaarten die tijdens het gesprek door leerling, ouders én leerkracht gebruikt kan worden. Op de kaarten staan allerlei gesprekssuggesties die helpen om ervoor te zorgen dat de belangrijke zaken aan bod komen, zonder dat het gesprek vooraf door de school in beton is gegoten. Bij het spel zit een korte instructie voor het voeren van de startgesprekken met deze kaarten. Start het schooljaar goed door direct een goede relatie tussen school, leerling én ouders op te bouwen. Bestel nu deze kaarten geschikt voor zowel onder- midden- als bovenbouw.

VERWACHT

VERWA CHT

CHT VERWA

Kijk voor meer informatie op www.cps.nl/uitgeverij en bestel snel.

Bestel deze en meer CPS-uitgaven op www.cps.nl/uitgeverij

CPS Boeken_Fonemisch_Startgesprek_Primaonderwijs Mei_Juni2019.indd 1

29-04-19 11:16

Zintuigprikkelend onderwijs Beleef het met

HOREN

ZIEN Rupsen horen poepen

Bomendokter

IVN ZOEKkaarten Vogels zien en horen

Bugviewer Monoscoop

RUIKEN

PROEVEN Moestuin

Bloemenbewaarboekje

Geurenlotto Jong leren eten pakket

Bijenzaden

ONTDEKKEN Natuur ontdekkist

Van kikkerdril tot kikkervisje

Bestel IVN-materialen voor jouw natuuronderwijs nu op Educatheek IVN adv POnderwijs Mei_Juni_2019.indd 1

Woudloperset

/IVN 23-04-19 13:37

Zelfstandig op weg! Wijzer! Verkeer in het kort: – Unieke praktijklessen van de Fietsersbond – Doorlopende leerlijn van groep 1 t/m 8 – Per groep afgestemd op de belevingswereld – Afwisselende lesopeningen, filmpjes en uitdagende projecten – Voldoet aan de nieuwste exameneisen – Je bepaalt zelf hoe je de methode inzet

Meer weten? wijzerverkeer.nl

16april2019_19184_ADV_WijzerVerkeer192_285.indd 1

16-04-19 09:35