EKiNCi

E K İ N C İ

Azerbaycan' d a halkın kendi dilinde yayınlanan i l k gazetesi Ekinci' d i r. Gerçi, daha önce Tiflis' de 1 8 3 1 yılında A zerbaycan Türkçesinde Tatar Ahbarı ve 1845 yılında Kafk.azın bu Tarafının Haberi adlı gazeteler ile 1858 yılında Tebriz' de Ahbare darelseltenete Azerbaycan adlı gazeteler çıksa da, bunlar Rusya ve İran hükümet idareleri tarafından çıkarıldıklarından ve resmi senetler derç ettiklerinden dolayı bu neşriyatlar Azerbaycan devri matbuatının selefleri kabul edilmemişlerdir.48 Gazete'nin kurucusu Hasanbey Zerdabi ( 1 8 4 2 - 1 907)'dir. Zerdabi'ni n kanaatine göre o dönemin tarihi gelişme seviyesinde en tesirli, en münasip vasıtalardan biri matbuattır. O, "Rusya' da evvelinci A ze rbaycan gazeti" yazısında şu hususlara dikkat çek miştir: " Herkesi çağırıyorum, gelmiyor, gösteriyorum, görmüyor, diyorum, inanmıyor. Sonunda gördüm ki, onları haraylayıp, çağırmadan, onlara demekten başka bir gayr-ı ilaç yoktur. Benim sözümü işitenlerden hiç inanan olmasın, olmaz. Nasıl ki, bir çeşmenin suyunun altına ne kadar berk taş koysan, bir müddet zaman geçtikten sonra suyun

48 Solmaz Rüstemova - Tohıdı (derleyen), Azerbaycan Devri Matbııatı 1 875 1990 Biblioqrafıya, Bakı, 1 993, s. 37.

SEBAHATTIN ŞİMŞİR dökülmesinden o berk taş eriyip değişir. Ö z e l l i k l e , gazete çıkarmaktan başka ilaç yoktur.'19

Zerdabi, hiçbir matbuat organının olm a d ığ ı , özellikle çalışan halka, onun tarihi menfaatlerine, gelişmesine, mücadelesine hizmet eden, içtimai zulme, haksızlık ve rezalete karşı çevrilen matbuta taraftarı ve had i m i olmuştur.

Başta Zerdabi olmak üzere, S . E . Şirvani, N. Vezirov ve Ekinci'nin diğer isimleri birçok meselede olduğu gibi, demokratik matbuatın seciyesi, A zerbaycan Türkçesindeki gazetenin vazifeleri vs. hakkındaki görüşleri ile üstadları Mirza Fethali Ahundzade ile de hemfikir olmuşlard ı r. Gazete de, "harici siyaset işleri"; " ülkenin intizamı, milletin ve memleketin faydaları"; dahili haberler ve hadiseler"; "millet ve ülke karşısında vazifesini yerine getiren, devlet had i mleri, alimler, şairler, filozoflar, askerler hakkında yazmak" yanında, gazete ve dergi okumak, insanı dünyadan haberdar eder, öz dilini öğretir", "her vilayetin gazetesi, o vilayetin aynası olsun"; "gazete işlerin iyi ve güzel olduğunu bir ayna gibi halka göstersin" anlayışında olmuşlardır.

İşte bu anlayışla yayın hayatına başlayan Ekinci, halka işlerin iyi ve güzel olduğunu göstermiş, içtimai hayatın aynası olmuş, yani sadece cemiyetteki noksan ve belaları tasvir etmekle yetinmemiş, ayn ı zamanda onların ç a releri hakkında da düşünen, yazan, yol gösteren bir gazete olmuştur.50

Elbette, "doğru söz"e düşman olan i ç t i m a i k u r uluşta böyle bir program ile meydana çıkıp gazete neşretmek kolay bir iş değildir. Onun için Zerdabi, Ekinci için hükürnetten izni, ancak üç yılda zor bir uğraş sonucunda a l ab i l m i ştir.

49 Aziz Mirehmedov, "Birinci Azerbaycan Gezeti': Ekinci, Bakı, 2005, s. 6. 50 Aziz Mirehmedov, a.g.m., s. 7.

O daha sonra bu zorlu süreci şöyle hatırlayacaktır; "Gazeteyi nasıl çıkard ı m? Para yok, yazar arkadaş yok, (Arap harfi ile basacak) matbaa yok, işçi yok, bir - iki yüzden fazla okuyucu da olm ayacak. Devlet tarafından da izin almak bir büyük beladır."51

Ekinci'yi çıkarma aşamasında, bütün Kafkasya bölgesinde A rap a l fabesi ile hurufat nerede ise yok derecesindedir. Gerçi daha önce, "Tiflisskiye Vedomosti" ve "Zakavkazski Vestnik" gazetelerinin basıldığı Arzanov kardeşlerin Tiflis'te matbaalarında bu harfler vardır. Ancak, Zerdabi sadece bunlara bel bağlamak istememiştir. O, Azerbaycan' da gazete basılması işine m illi matbaanın teşkili ve harflerin tedariki meselesinden başlamıştır. Hem o yıllarda hem de sonrasında Türkiye' de özellikle İstanbul' da, Bab-ı A l i caddesinde matbuat ve k itap ticareti sahasında birçok Azerbaycanlı çalışmıştır. Zerdabi hatıralarında, onların Ekinci için harf tedarikine büyük yardım ettiklerini ayrıca zikretmiştir. 52

Onun için, sadece kurucusu, redaktörü, müellifleri değil, içereği, idealleri, dili, okuyucuları da neşredildiği toprakla alakalı olan, onun manevi ve maddi hayatına dayanan, i l k sırada kendi hemşerilerine hizmet eden ilk gazete Ekinci olmuştur. Bundan dolayı, Azerbaycan milli matbuatının tarihi de, tabii olarak, bu gazete ile başlamaktadı r.

Rus dergisi Kolokol'un redaktörü A. İ. Gertsen; içtimai h ayatı zayıf inkişaf etmiş halklar için devrin matbuatı en g üzel tribündür. Zerdabi'nin gazete çıkarmak için aldığı izne rağmen, Ekinci, asıl manada demokrasinin tribününe döndüğü gibi, A zerbaycan içtimai - siyasi, felsefi, bedii, i l m i, iktisadi, eğitim ve etik fikirlerin de aynasına

51 y.a.g.y. 52 Aziz Mirehmedov, a.g.m, s. 8.

çevrilmiştir. K i , ahalinin ekseriye t i n i n d e c a h i l olduğunu unutmamak gerekmektedir. 53

Zaten, Ekinci'nin A hundzade d ışında d iğ e r yazar kadrosu içinde yer alan isimler arasında Seyit A z i m Şirvani, N. Vezirov, Ahsenül - Qavaid, E , G orani, Elekber H aydari ve diğerlerinin yer alması da kuvvet olarak görülmelidir. Onun için Ekinci, zamanın m ü h i m ilmi, teknik, köy işleri, medeni yenilikler hakkında düzenli bilgi verdiği gibi, A zerb aycan içtimai fikrinin gelişmesi açısından faydalı polemikler açmış, yeni ilmi dünya görüşün ü n p a rlak örneklerini vermiştir. Gazetede, siyaset ve iktisat, medeniyet ve sosyoloji, felsefe ve edebi tenkit, biyoloji ve nebatat h akkında ileri sürülen mütala, fikir ve tavsiyelerin büyük b i r kısmı önemini muhafaza etmektedir. Ekinci, X I X . asır A zerbaycan, içtimai fikri, matbuatı, edebiyatı ve d i l i n i n , ö zell i kle tabiatşinaslık ilminin tarihini öğrenmek için çok kıymetli bir kaynak konumundadır. Ekinci, iktisadiyatta, içtimai münasebetlerde, maarif, medeniyet, edebiyatta d a , maişet, ahlak ve giyimde de, yani her şeyde, her işte, yen i lik, terakki, güzelleşme ve gençleşme taraftarıdır. 54

Ekinci, sahifelerinin büyük bir kıs m ı n ı yeni medeniyetin kurulması meselelerine, yani edebiyat, sanat, dil, eğitim, derslik, tercüme, kitap neşri, kütüphane vs. meselelerine ayırmıştır.

Zerdabi, çoğu zaman birkaç adamın, yazar, redaktör, mürettip, çapçı vb mütehassısların işini de tek başına yapmıştır. Bu husus da şöyle yazmıştır; "Dünyada gazeteyi beş on adam inşa eder. Onu çap eden, harflerini düzenleyen, tashih eden başka kişiler olur. Ama, bu işlerin hepsini ben

53 Aziz Mirehmedov, a.g.e., s. 9. 54 Aziz Mirehmedov, a.g.e., s. 11.

kendim yapıyorum . . . Ey bize dikkat edenler, bu gazetenin yanlışını görünce gülmeyin. Gülmenin yeri değil. Siz ağlayın ki, bizim Müslümanların bir tek gazeteyi de bastırmaya adamı yoktur."55

Zerdabi, Ekinci'yi neşrettiği zaman, Mirza Celil' de dahil olmak üzere, Azerbaycan yazıcılarının yeni neslinin temsilcileri l O ' lu yaşlardadırlar. Lakin, ister sekseninci, doksanıncı yıllarda, isterse de daha sonraki yıllarda bu yazıcıların çoğu Ekinci'nin ölümsüz ideallerini muhteli f yollarla öğrenip, faydalanmışlardır. 56

55 Aziz Mirchmcdov, a.g.e., s. 18. 56 Aziz Mirehmedov, a.g.e., s. 21.