T ÜRKiSTAN ULAYETININ GAZETI (1870·1882

TÜR K İSTAN U LAYETİ N İ N GAZETİ ( 1 8 70 - 1882)71

Ta�kent'te 1 8 70 kıstan U l ayet. t�rihind e yayınlanmaya başlayan Türı n ı n Gazeti 1882 yılına kadar yayınını sürdürmüştür. Gazete hafta bir, yani ayda dört sayı çıkmış, Kazak Türkçesinde yayınlanmıştır. Kazak elinin tarihi bilgilerine bir hayli yer verildiği gibi, Kızılorda, Jambıl ve Almatı bölgeleri ne de yer verilmiştir. Gazetede özellikle Türkistan Genel valiliğinin emirleri gazetede Kazak Türkçesinde yayınlanmıştır.

Biz bu çalışmamızda, Türkistan Ulayetinin Gazeti'ne göre, Türkistan valiliğinin bölgeye yönelik yayınladıkları emirler de, o rtaya çıkan Şokan Velihanov gibi Türkistan büyükleri ve kültürel meseleleri ele alacağız.

Gazetenin Yayın Hayatına Başlaması

G azete n i n yayın hayatına girmesindeki şüphesiz en önemli isim Türkistan Vilayetinin Valisi General Kaufmann olmuştur. Zira o önce bölgede bir gazete çıkarmak için yeterli Rus nüfusun olup olmadığına bakmış ve yeterli nüfus

7 1 S . Şimşir, "Türkistan Ulayetinin Gazeti ( 1 870 - 1882), XI. Milli Türkoloji Kongresi, 1 1- 1 3 Kasım 2014, İstanbu!Cia sunulup, kongre kitabında basılan tebliğ.

SEBAHATIİN Ş İ M Ş İ R olduğu kanaatine varınca da E k i m 1 8 69 ' d a İçişleri Bakanlığı'na bölgedeki ilk Rusça gazetenin çıkış a m acı ve p rogramını açıklayan bir rapor göndermiştir. Bu rapora göre; Genel valinin emirleri, kararları, bölge ve R u s ya haberleri kısa sürede halka duyurulmalıdır. Türkistan bölgesi R usya idare merkezinden uzak olduğundan bu bölgenin coğrafyası, tarihi, halkın sosyal ve ekonomik durumu tarafı mızdan hala yeterince incelenmemiştir. Bunun için Türkistan bölgesi hakkında bilgilerimizi artıracak ve halkımızı aydınlatacak Türkistan Genel Valiliği bünyesinde bir gazete çıkarmak elzemdir. 1870 yılından itibaren Taşkent şehrinde Turkistanskie Vedomosti gazetesinin yayınlanmasına karar verdim. Bu gazetenin bizim amaçlarımıza en iyi şekilde hizmet edeceğinden eminim. Gazetenin redaktörü tarafımdan atanacak ve direk genel valiliğe bağlı olacaktır.

Turkistanskie Vedomosti gazetesinin haftalık bir gazete olması planlanmaktadır. A ncak, maddi sıkıntılar ile karşılaşmaz isek, bu gazeteyi günlük bir gazete haline (de) getirebiliriz. Gazetede ilan edilecek resmi materyeller Türkistan genel vali yardımcısı tarafından gözden geçirilip o naylanacaktır. Turkistanskie Vedomosti gazetesinin çıkarılmasından gazetenin redaktörü sorumlu olacaktır.72

Gazete, 1870 tarihinde Ostroumov73 t a r a fı n d a n Taşkent'te, Rusça, Özbekçe (Sartça) ve hazan d a Kazak dilinde74

72 Şahingöz, M; Egamberdiyev, M., "Çarlık Rusyası'nın Ttirkistan'I Entegrasyonu Politikasında "Turkestanskie Vedomosti" Gazetesinin Yeri': http:// www.gefad.gazi.edu. tr/window/ dosyapdf/2009/ 4/33.pdf s.5 7 4-575. 73 Nikolay Petroviç Ostroumov, Kazan İlahiyat Akademisinde Profesör. Ttirkistan vilayetine okullar müfettişi olarak gönderilmiş, 1 883'te ise Taşkent lisesi müdürü olmuştur. 74 Kahhar, Tahir, "Türkistan Vilayetinin Gazeti'nde Yayınlanan Fetih Konulu

Makalelerin Tarihi Önemi': XVII. Türk Tarih Kongresi, 1 5- 1 7 Eylül 2014'te sunulan, basılmamış tebliğ.

yayınlanmaya başlamış ve 48 yıl yayınlanmıştır. Türkistan Ulayetinin (Vilayetinin gazeti'ne, Tuzemni (Tuzemnaya) Gazit de den ilmektedir. Gazetenin ilk muharrirleri (Kazanlı tercümanlardan Şahmerdan İbrahimov75, H. Çanişov ve Tercüman Molla Hayrullah76) yalnız resmi haberler ve Binbir Gece masalları tercümeleri ile iktifa ettilerse de, ki bu masallar Schuyer'in ifadesi ile, yetkililer tarafından galiba halka verilebilecek en zararsız ve ıslah edici metin olarak görülmüştür. Çünkü metin siyasi temayüllerden uzaktır.77 1 883 tarihinden 1 9 1 7 yılına kadar 35 yıl bu gazetenin muharriri olan misyoner Nikola Ostroumov da, gazete etrafında kendisine göre bir Sart edebiyatı muhiti vücuda getirmeye çalışmıştır. Nitekim onun bu çabaları meşhur şair Firkat'ı ve şiirlerini gazeteye kazandırmıştır.78

İlk zamanlar onbeş günde bir 4 - 6 sayfa olarak çıkması planlanan gazetenin, maddi şartlar çerçevesinde 1 Ağustos 1 870 tarihinden itibaren ise haftalık olması planlanmıştır.

75 Miras oğlu Şahmerdan İbrahimov, General Kaufmann'ın çok itimat ettiği bir zattır. Şokan Velihan'ın dostudur. Kazak Halk Edebiyatı (1868), Kazak Makal/arı (1870); Mollalar Hakkında (1871); Kırgızların Hayatı (1871), Kırgızlarda Malıkeme ( 1 878) adlı eserleri vardır. resmi Türkistanskaya Vedomosti Gazetesinin Türkçe kısmını idare etmiş, Türkçe ve Rusça Türkistan

Devlet yıllığını neşretmiştir. ı89ı yılında Rusya tarafından Cidde'ye kon· solos tayin edilmiş, hac merasimini ifa edip, Mekke'den Cidde'ye dönerken vebadan ölmüştür. Togan, a.g.e., s. 269. 76 Tercüman Molla Hayrullah; Kazanlı bir Tatar ve Alim Hacı Yunusov'un yeğeni olup, Taşkent'e iş aramak için gelmiştir. Vergi dairesine Tercüman ve yardımcı olarak istihdam edilmiş, ancak memuriyetten aynlarak, pazarda basma ve pamuklu kumaşlar dükkanı açmıştır. Ama mal temin edememiştir. Kendisi Farsça, Arapça, Rusça, Tatarca, Kırgızca ve Horace'nin bir şiirini çevirecek kadar Latince bildiğinden edebiyat ile ilgilenmeye başlamıştır.

Türkistan gazetesine bir ek olarak Binbir Gece Masallarım çevirmiştir. Schuyler, a.g.e., s.223. 77 Schuyler, Eugene, (Çev; F. Çetin - H. Çetin). Tiirkistan, Batı Tiirkista11, Hoka11d, Bulıara ve Kulca Seyalıat Notları, İstanbul, 2007, s. 224. 78 Togan, Bugünkü Tiirk ili Tiirkista11 ve Yakm Tarilıi, lstanbul, 198 1 , s. 501 .

SEBAHATIIN ŞİMŞİ R Gazetenin yıllık fiyatı ise 7 ruble hesapl a n m ış t ı r.79 Gazete'nin 300'e yakın abonesi vardır. baskı i l k yıllar 1 0 0 0 c ivarında olup, 1892 yılında 250'ye düşmüş, 1 9 0 1 yılında Rusya Askeri İşler Bakanlığı'nın desteği ile 2 5 00 'e kadar çıkmıştır. Hükumete yılda 27.000 rubleye, ya d a nüshası 27 Kep ek'e mal olmuştur. 80 1 Mart 1870 tarihinde Redaktör N. A . M aev tarafından çıkış ilanı yayınlanan gazetenin, 2 8 Nisan 1 870 tarihinde ilk sayısı çıkmıştır. 1870 yılında düzensiz olarak 1 7 sayı yayınlandıktan sonra 1 8 7 1 y ı l ı n d a n itibaren h a ftalık, 1 893 yılından itibaren ayda iki, 1 903 yılından itibaren ayda üç, Mart 1 907'den itibaren ayda dört ve n ihayet Haziran 1907 tarihinden itibaren her gün yayınla n m aya başlamıştır. Son sayısıl S Aralık 1 9 1 7 tarihinde yayınlanan gazete, yayın hayatı boyunca 6406 sayı çıkmıştır8 1

Gazetenin çıkmasının asıl sebebi i s e , Türkistan' d a yaşayan Türkleri asimile etmek amacı ile 4 8 yıl boyunca Sart lehçesini diğer Türk lehçelerinden (Tatarca ve Kazakça) bağımsız bir lisan haline getirmeye çalışmıştır. İ l m i n ski82'nin getirmiş olduğu ne kadar küçük olursa olsunlar b o y 'u n şivesini ayırma sistemi çerçevesinden h a reketle Taşkent'te yayınlanan gazete, finanse edildiği Türkistan G e nel Valiliği'nin resmi yayını statüsündedir.83 Ostraum ov d a yayın politikası olarak, kullandığı kelimelerde ön sıraya Türkçe kelimeleri tercih etmek yerine A rapça ve Farsçalarını alarak, ari Türkçe kelimelere yer vermemeye çaba harcamak

79 Şahingöz, Egamberdiyev, a.g.m . , s. 575. 80 Schuyler, a.g.e. s. 223. Şahingöz, Egamberdiyev, a.g. m. , s. 577. 8 1 Şahingöz, Egamberdiyev, a.g. m . , s. 576. 82 İlminski; 83 Haplemitoğlu N., Çarlık Rusya'sında Türk Kongreleri ( 1 905 - 1 9 1 7), Ankara, 1 997, s. 1 14.

sureti ile, b i r Sart d i l i meyd ana getirmek için, benimsemiş olduğu fikirlerde şaşmadan devam etmiştir.84

Gazete'nin Yazarları ve Türkistan'a Dair Yazıları

Gazetenin ilk resmi redaktörü P iyade Albay N. A. Mayev' <lir ( 1 8 3 5 -1896). 1892"den 1899'a kadar ise A. P. Romanoviç, daha sonra Piyade Subayı S. A. Gipper, 190l'den 1 907 yılına kadar öğretmen N. G . Malitskiy yürütmüştür. Bu dönemde Malitskiy kaliteyi yükseltmek için VV. Barthold ve L. S. Berg'i yazar kadrosuna dahil etmiştir. Ayrıca gazetede Rus b i l i m adamları N. A. Severtsov, A. P. Fedhenko, İ. V. Muştekov, V. F. Oşanin, N. N. Pantusov ile V.P. Nalivkiv ve N . Otroumov gibi misyonerlerin de birçok makalesi yayınlanm ıştır.

G a zetenin yayınlanmasında şüphesiz Rusların bölgede karşılaştıkları problemleri ortadan kaldırmak ve kalıcı hale gelmek için verdikleri mücadelenin izleri görülmektedir. Çünkü, Ruslar Türkistan' da eğitim alanında çeşitli denemeler yap mışlardır. Bu denemelerin bazılarını şöyle ifade edeb i liriz; Rus d i linde eğitim yapan okullara Türk çocuklarının alınmasına müsaade edilmiştir. Ruslaştırma merkezi ve Rus alfabesi ile yazılmış Türkçe kitaplar yayınlanmıştır. Bu teşebbüsler etkisiz kalmasına rağmen, belki de daha yoğun bir teşebbüs olan, Türk dili yerine Sart dili ded i kleri bir d i l icat edilmesi olmuştur. Bu fikrin öncüsü ve teşhi rcisi ise İ l m inski'nin kabiliyetli ve fanatik öğrencisi

N. P. Ostroumov olmuştur. O, hocasının tavsiyesi üzerine

Türkistan' da m isyoner olarak çalışmış ve Türkistan Genel

Valisi'ne danışmanlık yapmıştır. Bu zat, 1887'den itibaren

84 Hayit, B., Rıısya ve Çin Arasında Türkistan, İstanbul, 1 975, s.169.

T ürkistanskie Vedemosti Gazete'sinin ilavesini Sart d i l i nde yayınlamıştır. 1887 yılından 1 9 1 7 yılına kada r da Türkistan Vilayeti'nin Gazeti'nin baş yazarı olmuştur.85

Türkistan Vilayetinin Gazeti ayrıca, tarihi ve etnolojideki resmi konulara dair makalelerle çok ilginç ve değerli olan ülke istatistiklerinin yayınlandığı küçük h a ftalık bir dergidir. Dünyanın diğer bölgeleri ile ilgil i haberlerden hiç bahis yoktur. Hatta, St. Peterburg ve Moskova' daki gazetelerden iktibas edilmiş kısımların d ışında Orta Asya' daki son olaylardan nadiren bahsedilmiştir.86 Ancak, özel muhabirler vasıtası ile Petersburg, Moskova, Vladivastok, Mısır, Cezayir, Venedik'ten makaleler gelmiş, ayrıca, Semerkant, Buhara, Oş, Bişkek, Hocent, Almatı, Kulca, Kaşgar ve Namangan'dan da haberler gelmiştir.87

Ostroumov, gazetesinde Rusya ve Avrupa'ya seyahat eden Özbeklerin seyahatnamelerini ve Ruslar ile temasta bulunan Özbeklerin hal tercümelerini neşretmiştir. Mesela; 1887 tarihinde Kharkov Köy İyeliği Sergisine iştira k eden Semerkant tüccarı Mirza Bukharin'in Bakü, Kharkov, Moskova ve Petersburg seyahat hatıraları gazeten i n ( 1 8 8 8 , No 4 - 7);

Taşkent tüccarı Taci M u h a mmed İ s a M e h medov'un 1900 yılında Bakü - İstanbul yolu ile Paris seyahati (1900 Nu 44 - 45).

G azeteni n m u ha r r i rlerin d e n S e t t a r H a n A b dulgafurov'un (1890); Şair Zakir Can Firkat'ın 1 890, N u 2 - 23); Khudayar Han'ın küçük oğlu İbniyemin Bek'in ( 1 893, Nu 22-28, 32) kendi elleri ile yazılan hal tercümeleri ve bilhassa

85 Hayit, a.g.e., s. 1 68. 86 Schuyler, a.g.e. s. 223. 87 Şahingöz, Egamberdiyev, a.g.m., s. 577.

Rus medeniyeti ile temaslarına ait hatıratı, Taşkent tüccarı Arifboca'nın seyahatnamesi (1894, 28)88 vs. yayınlanmıştır.

Tercüman Gazetesi,nin Türkistan

Vilayetinin Gazeti,ne Bakışı

Gaspıralı İsmail Bey tarafından kurulan ve Kırım' da 10 Nisan 1883 tarihinde yayın hayatına giren ve ilk nüshası yayınlanan Rusya' da Matbuat-ı İslamiye başlıklı yazıda şunlar ifade edilmiştir; "Orta Asya taraflarında olan Türkistan vilayeti, Rusya eline geçmesi ile beraber yerli ahalinin lisanınca neşriyatın faydalı olduğu anlaşılıp, hükümet-i mahalliyenin efkarı ile vilayet gazetesine ilave olarak Sart dili (Özbekçe) üzre gazete neşrine karar verilip, onbeş yıldan beri, ayda iki mertebe Taşkent'te Türkistan Gazeti neşrolunmaktadır. Bu neşriyat Rusya' da islamca evvel çıkan gazetedir.89

Gazete Haberlerinden Örnekler

Taşkent'te neşrolunan resmi hükumet gazetesi, Türkistanskiye Vedomosti 22 Kanun-ı Sani 1906 tarihli nüshasında şöyle bir yazı yazmıştır; Fergana' da cinayet gittikçe çoğalıyor. Sebebi ahalinin yoksulluğu, bu (yoksulluğun) sebebi de, toprak azlığ ı d ı r. Hanlar çağında toprak buhranı olur ise, yeni arklar vücuda getirmek ile mesele hallolunurdu. Maatteessüf itiraf etmeliyiz ki, R u s ordu su Fergane'yi işgal ettikten sonra s u n 'i sulama işleri sekteye uğramıştır. (Nitekim) A ndican isyanında İşan'a m üridler değil, iktisadi buhran

88 Togan, ıı.g.e., s. 502. 89 Arıkan Sabri (Haz.); Kendi Kaleıniııdeıı lsırıail Bey Gaspıralı'nın idealleri, işleri, tavsiyeleri ve lıııberleri I, İstanbul, 2006, s. 3.

sonunda aç ve çıplak kalan ahalinin iltihak etmiş olduğunu unutmamalıyız. 90

Gazetede ayrıca tarihi konularda dikkat çekmektedir ki, bunların arasında bölgenin önce A raplar, daha sonra Moğollar ve nihayet Ruslar tarafından işga l lerine önemli yazılar ayrılmıştır.91 Özellikle Rusların bölgeyi işgallerinden kısa bir süre sonra yayınlanmaya başlayan gazete, bir nevi dönemin Rus yetkilileri ile hanlık idarecileri arasındaki görüşmeleri ve resmi antlaşmalara da yer vermesi açısından, süreli yayınlara ne kadar güvenileceği hususu da göz önünde bulundurularak incelendiğinde faydalı olacaktır. Ayrıca, Namangan, Andican ve Fergana gibi şehirlerin Ruslar tarafından nasıl ele geçirildikleri, yakılıp yıkıldıkları ve insanların öldürüldükleri hususları da gazetede yer a lmıştır.

Yine bir başka haber olarak 1 9 1 6 isya n ı ve sonrasına dair tespitler ise şöyledir; Özbekçe çıkarılan Türkistan Vilayetinin Gazeti'nin sayfalarında Rus imparatorunu göklere çıkaran ve ameleliğe gitmenin her bir insanın vatan borcu olduğu şeklinde şiirler ve makaleler basılmıştır.92

Sonuç

Uzun bir süre yayınlanan gazete, Türkistan valiliğine bağlı yayın organı olarak Bolşeviklerin iktidara geldiği 1917 yılına kadar yayın hayatını sürdürmüştür. Gazete, her ne kadar Rus politikasının Türkistan' daki uygul a m alarını gözler önüne serdiği gibi kullandığı dil ve özellikle yayınlanan Binbir Gece masalları ile de adeta yöre i n s a n ı n ın

90 Togan, a.g.e. s. 335. 91 Kahhar, y.a.g.m. 92 Ziyöev, Hamit, (Çev; Ayhan Çelikbay), Türkista11'da Rııs lıiikıi111etiııe Karşı

Miicade/e, Ankara, 2007, s. 376.

düşünmesinin önüne geçmeye çalışarak, onları masal dünyasında yaşatmaya çalışmıştır. Zaten, yayın politikasında Rusya kaynaklı haberler dışında bir habere yer verilmemesi de, Rusların bölgeye yönelik siyasi ve kültürel politikalarına bir başka örnektir. O gün belki kullanılmayan bir kelime olarak asimilasyon politikası Türk kültürü ve kimliğini yok etmek için kullanılmış, gazete de bunun için çok önemli bir araç olarak görülüştür.

Ayrıca, bilimsel çalışmalarda gazeteyi kullananlar şunu unutmamalıdır, bu gazete işgalci idarenin yayın organıdır, bundan dolayı tarihi bir husus ele alınırken diğer tarihi ve ilmi kaynaklara dayanmadan kesinlikle müstakil olarak kullanılmamalıdır.93

93 Kahhar, y.a.g.ın.