پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
1
ژ ماره 145 پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
نا و ە ر ۆ ك
تروسکهگۆڤارێکى رۆشنبیرى تایبهت به ژنانه هەموو 15ی مانگێک باشووری کوردستان قوربانی گۆرانکاریه سیاسیهکانه دهرد هچێت ژنێکى هۆشیارو رێکخستوو، کۆمهڵگایهکىدیموکرات خاوهىن ئیمتیاز :ئهستێره عهبدولجهبار سهرنووسهر :رابیعه قاسم چاپ :چاپخانهى کهمال ناساندنی ڕاستینهی ژن ترياژ 1000 مهرجێكی سهرهكیی ه ل ه ژمارهى متامنهى سهندیکاى رۆژنامهنووساىن کوردستان 241 :هاتنهمهیدانی ژنان بۆ ناو خهبات و تێكۆشان سهرجهم ئهو وتارو دیدو بۆچوونانهى له تروسکهدا باڵودهبێتهوه ،نووسهر خۆى بهرپرسیاره ئیمهیل: ڕهوشی ژنان ل ه ههرێمی کوردستاندا www.truskajin@hotmail. com سایتwww.truskapress : ژ 0ت07705124058 : نرخ 1500دينار
گرنگی خۆپاراستنی ژنان دوای سەدەو نیوێک لە هەشتی مارس ن -تروسکە ژنانی جیهان لە ٨ی مارسی هەموو ساڵێکدا وێڕای رێزگرتن لە خەبات و دەسکەوتەکانیان ،بەبێ لە بەرچا وگرتنی جیاوازییەکان هەوڵی دابین کردنی مافە زەوتکراوەکانیان لە سەرانسەری جیهاندا دەدەن ،هەشتی مارس بۆ ژنانی کوردستان جیاوازیەکی تایبەتی خــۆی هەبوو لە سااڵنی ڕاب ــردوو ،چونکە ئــەو دۆخــەی هەنوکە لە کوردستان دەگوزرێت کاریگەری کردۆتە سەر سەرجەم خانەکانی کۆمەڵگە و ئــەوەش ناچارمان دەکــات کە گۆڕانکاری لە رێــڕەوی ژیانمان بکەین ،ژنانیش بەبەرزکردنەوەی دروشمی»دەبێت هەر ڕۆژ بکەینە هەشتی مــارس» ،پیشانی دەدەن کە درکــکــردن بەو ڕاستیە زەروریەتێکی دەستلێبەرنەدراوە ،ڕاستینەی ڕووداوەکــان ئەمە فەرز دەکات. ژنانی کورد ئەو بەشە لە ژنانی جیهان پێک دەهێنێت کە لە سەرەتاییترین مافی خۆیان بێبەش کراون ،تەنانەت دەکرێ ئاماژە بەوەش بکەم کە ژنی کورد تاکە ژنێکە کە لە ئاستی جیهان بەو ڕێــژە مەترسیدارە دەچەوسێنرێتەوە و مافەکانی پێشێل دەکرێت و تووشی هەڵەواردنی ڕەگــەزی و چەندین کارەساتی مەترسیدار دەبــێــتــەوە ،ژنــانــی ک ــورد هــەم لــە ب ــواری ســیــاســیــی ،کــۆمــەاڵیــەتــی، ئابووری ،دابونەریت ،ئایین و پیاو ساالرییەوە تووشی هەڵەواردن دەبن و گرنگی و بایەخ بە مافەکانیان نادرێت ،هەمیش ڕێگریان لێدەکرێت ،کــە چاالکانە بــەشــداری کاروخەباتی بــەڕێــوەبــردن و بونیادنانەوە ببنەوە. کێشەکە لەوەدا زەق دەبێتەوە کە ئەقڵیەتی دژە ژن لەناو دەسەاڵت و سیستمی سیاسیی پارتەکانی هەرێمی کوردستان ڕەنگی داوەتەوە و کــاریــگــەری نــەرێــنــی کــردۆتــە ســەر هــەمــوو بــەشــەکــانــی کۆمەڵگە بەتایبەتیش ســەر ڕاگەیاندنەکان .لە کاتێکدا ئــەو هەموو گرفتە بەرۆکی ناوچەکامانی گرتۆتەوە ،هێزه دهسهاڵتداره گڵۆباڵیهکان له ڕۆژههاڵتى ناوهڕاستدا دەیانەوێت بە شەڕی نێوان گەالن کۆتایی بە سەردەمێکی بە ئەنجام نەگەیشتوو بێنن لە ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاستدا، دهوڵهت نهتهوه دیکتاتۆرهکانى ههرێمهکهش پێداگرى لهسهر نهگۆڕان دهکهنو هێزه کۆنەپەرستەکانی وهک ئهلنوسرا ،داعش ،بۆکۆحهرام، حهشتى شهعبى و...هتد به ئامانجى لهناوبردنى بــاوهڕى ،کلتور، ئهتنیسیتهو مهزههبه جیاوازهکان دهیانهوێت دهوڵـهت نهتهوه بخهنه ژێر کۆنترۆڵى خۆیانهوهو دهسهاڵتێکى تاریکو دۆگماتیکى دژه ژ نو دژه کۆمهڵگە بسەپێنن. لــەبــەرامــبــەر هــەمــوو نــەهــامــەتــی و دۆخــی شــێــوێــنــدراوی ژنــان لە کوردستاندا ،بیرو بــاوەڕی ژنی ئــازاد شوناسی نەک تەنها ژنی
کورد بەڵکو ژنی جیهانیشی لە شەڕدا وەرچەرخان بۆ شوناسێکی مرۆڤێکی ئازا و ئازاد ،کە پێویستی بەوە نەما ئیتر پیاوانی خێڵ بەرگری لێ بکەن و لە شەڕ بیپارێزن ،بۆ ژنێکی شەڕڤان و نەک تەنها خود پارێز بەڵکو نیشتمان و خاک پارێزیش ،لەکاتێکداداعش بە هەموودڕندەیی خــۆی هەوڵی داگیرکەری و قڕکردنی گەالنی دەدا ،لەکاتێک کە مۆدێرنیتەی ســەرمــایــەداری ژنــی تەنها وەکو فیگەریەکی سێکسی نەخشەکێشکردبوو ،هەر ئەو ژنانە بوون کە ژنیان لە چاوی جیهاندا گۆڕی و وایانکرد کە ئیتر ژنان بە هزر و هۆشی خــۆیــان بــاس لـه ئــازادی خــۆیــان بــکــەنــەوە ،ئــەوەی ئــەوان کردیان و دەیکەن لە مێژوودا زۆر دەگمەنە و لە ڕۆژهەاڵتێشدا هەر نەبووە ،وایان کردووە کە مێژوو چیتر بەناوی کەسانێکەوە تۆمار ناکرێت و بوونە ئاسۆیەکی گەش لە سپێدەی ژیانێکی دوور لە چنگی دەسەاڵتی پیاوساالری ،بۆ هەموو ژنان و یەکسانی خوازان. دۆخی ئێستای ژنان لە هەرێمی کوردستان کە ڕۆژبەڕۆژ بەرەو خراپی دەڕوات و گەیشتۆتە ئاستی تیرۆرکرنی ژنــان ،زەنگێکی مەرترسیدارە بەگوێی هەموو ئەوانەی دەیانەوێت ببیستن ،ئەەوش پیشانی دەدات کە پاراستنی ڕەوا بۆ ژنــان چەندە گرنگی خۆی هــەیــە ،بــەتــایــبــەتــیــش ئــەزمــونــی ســەرکــەوتــوی چــەنــد ســاڵــەی دوایــی تێکۆشانی ژنــان بۆ ئــازادی بە دەستپێشخەری بزوتنەوەی ژنانی ئازادیخوازی کوردستان ،زۆر بە ئاشکرایی ئەوەمان پێدەڵێت یان خۆتان بپارێزن یان ئەوەتا چارەنوستان وەک ژنانی شەنگال دەبێت، هــاوکــات خــاوەنــداری کــردنــی ژنــان لــە سیستەمێکی دیموکراتی، زامنی ئایندەیەکی گەشە بۆ ئێمەی ژن. چارهسهرى مۆدێرنیتهى دیموکراتى که وهک هێڵی سێیهم بهناو دهکرێت ،دوگیانه به پێشکهوتنى سیستهمێک که به باشترین شێوه ئ ـهو ژنــان ـهى لـهسـهرپــێــن ،گـ ـهال نو تــوێــژه کــۆمـهاڵیـهتــیــەکــان بتوانن تێیدا خۆیان پێناسه بکهن ،بهشداریکردنى ژنــان له کۆمهڵگەدا بهشێوهیهکى ئ ــازا دو یهکسان بـه پشتبهستن بـه هێڵى پاراستنى پهیماننامهى جڤاکى ژ نو به ژیانى کردنى ،ئهگهر ئـهو گهالنهى وهک کورد ژێردهستهن بەبێ جیاوازی ڕەگەزی ،چینایەتی و گروپە باوەریەکانی وهک ئێزیدى ،کاکەیی ،عهلهوى ،دورزى ،یارسانى، گهالنى وهک ئهرمهنى سوریانى بە تێکۆشانی مێژووی و بــاوەری بە ئازادی ژنان له چهماوهى دهسهاڵتى دهوڵهت نهتهوه ڕزگارببنو بگهن به خۆبهڕێوهبهرى دیموکراتىو خۆسهرى دیموکراتى دهستهبهر ببێت ئهوا کۆمهڵگە دهگهڕێتهوه بۆ سروشتى ئهخالقىو پۆلۆتیکى جهوههرى خۆى ،ئەو کات ئێمەی ژنان دەتوانین لەناو دادپەروەری و یەکسانی بژین.
قهیرانی دارای کاریگهری مهترسیدار له سهر ژنان جێدههێڵێت
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
1
ش ــک ــۆفـ ـه مـــحـــهمـــهد تـ ــویـ ــژهری ک ــۆمــهاڵیــهت ــی ،ئ ــام ــاژه ب ــۆ ئـ ـهوه دهک ــات :داب ـهزیــنــی نــرخــی ن ـهوت و ک ــێ ــشــهک ــان ــی نـ ــێـ ــوان هــهرێ ــم و بـ ـ ـهغ ـ ــدا ،کـ ــاریـ ــگ ـ ـهری زۆر نـهرێــنــی هـهبــوو لهسهرهاوسهنگی هــهمــوو هــاوکــێــش ـهکــان .ئــابــوری شـ ــادهمـ ــاری پــێــشــخــســتــنــی واڵتـ ـه پـــێـــشـــکـــهوتـــووهکـــانـــه ،زۆرێـــــک نییه ل ـهواڵتــانــی دونــیــا ن ـهوتــیــان بـهاڵم بهڕێکستنی داهــاتــی واڵت، خوش گوزهرانی و کامهرانی بۆ
یان لهناو ماڵدا له کاری دهستی و دروستکردنی خواردنی جۆراو جــۆر و پ ـهروهردهکــردنــی منداڵ و ک ــاری ــگــهری ئ ـهرێــنــی ه ـهبــووه لهسهر رێــژهی داهاتی نهتهوهیی. ل ــێ ــرهدا م ـهب ـهســتــی ســهرهک ــی من
ئـــهم تـــوێـــژهره کــۆم ـهاڵی ـهتــیــی ـه، ئهوهشدهخاتهڕوو که لهم کاتهدا کـه قـهیــرانــی ئــابــووری هـهیـه ،بێ موچهیش بووهته کێشه و وایکردوه ژنان له ماڵهوه ئهرکیان قورستر ب ــێ ــت و پــێــویــســتــی ـهکــانــیــان بــۆ
راپۆرت
ئا :تروسك ه ژنــــان ئـــامـــاژه بــــهوه دهکــــهن، ق ـهیــرانــی ئ ــاب ــووری کــاریــگ ـهری خــراپــی ل ـهس ـهر بهجێهوشتوو ن، رایـ ــدهگ ـ ـهی ـ ـهنـ ــن ک ـ ـه قـ ـهی ــران ــی ئــابــووری وایــکــردوه دهرئهنجامی خــراپــی ه ـهبــێــت لــهســهر ی ــان و، تهنانهت وایکردوه کایهی خێزان بـ ـ ـهرهو هــهڵ ــوهش ــان ــدنــهوه بــبــات، جـ ـهخ ــت ــدهکـ ـهنـ ـهوه :لـ ـه ب ــاش ــوری کــوردســتــان ،ژن لـهبــواری کــاردا خــاوهنــی پشتیوانییهکی یاسایی نییه و ئابوری ههموو لهژێردهستی پــیــاودایـه ،کــولــتــوورێــک هـهیـه که ڕێگری دهکــات ل ـهوهی ژن ببێته خاوهنی ئابووریهکی سهربهخۆ.
کومهڵکه دابین دهکرێت. ش ــک ــۆفـ ـه ،ب ـ ـه «تـــروســـکـــه«ی ڕاگـــهیـــانـــد :ئـ ــابـ ــووری ی ـهکــێــک ـه ل ـ ـهبـ ــن ـ ـهمـ ــا س ـ ـهرهکـ ــیـ ــی ـ ـهکـ ــانـ ــی پــێــشــک ـهوتــنــی کــۆم ـهڵــگ ـه ،ب ـهپــێــی مــێــژوو ژن ــان رۆڵ ــی س ـهرهکــی و دیاریان ههبووه له بوژاندنهوهی ئ ــاب ــووری ل ـه ســهردهم ــی ک ــۆن و ئــێــســتــادا ,ژنــــان لــهش ــار و لـه گ ــون ــدهک ــان بــــــهردهوام کــاریــان کــردووه بۆدابین کردنی بژێوی ژی ــان ،جــا چ ل ـه دهرهوه ی مــاڵ
ئ ـهوه یه که بــاس لـهو بــارودۆخـه مهترسیدارهی ئێستا و کاریگهری خراپی له سـهر الیهنی دهروونــی ت ــاکــهک ــان ب ــکــهم ،بــه تــایــب ـهتــی ژنان چونکه ژنان نیوهی کۆمهڵ پــێــکــدههــێــنــن و دایــکــی نــیــوهکـهی ترن .ئهوان زهرهرمهندی یهکهمن لهم کێشه و قهیرانهدا .ئهوه ژنه ڕۆژانـ ـ ـه ل ـهخ ـهمــی دابــیــنــکــردنــی خــواردن پهروهردهکرنی منداڵ ه ـ ـهڵـ ــوهسـ ــت ـ ـهدهکـ ــات بـ ــۆ ئـ ـهم ــڕۆ بهرنامهم چی بێت.
ئهوهبو ژنان قێری کاری دهستی بکات ،له ڕێگهی بوژاندنهوهی کولتووری نهتهوهیی کورد کاری ب ــاش ــی ــان دهکـ ـ ــرد ،مــاڵــێــک بــوو بــۆ ئـهوکـهســانـهی ب ـێ ب ـهش بــوون ل ـهدهرف ـهتــی خــوێــنــدن و پــرۆسـهی هــاوس ـهرگــیــری ،لــهم س ـهنــت ـهرهدا ل ـه ڕێــگ ـهی مــامــۆســتــای خۆبهخش و شـ ـ ــارهزا ،فــێــری خــویــنــدن و خولی دورمــان و تهون و نهخش و چنینی جــۆرا و جــۆر بــوون. تهنانهت دروستکردنی شیرنهمهنی و هــتــد ،بــهم ک ــارهی ــان بــژێــوی ڕۆژانـ ـهی چـهنــدیــن خــان ـهوادهیــان
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
راپۆرت
بهردهست نابیت وهک ڕابــردوو، ج ـهخــتــیــکــردهوه :لــه ن ـهب ـهبــوونــی مووچه و داهــات ،بیرکردنهوهی زۆری ژنــــان ت ــووش ــی کــێــش ـهی قــورســی ژیــان دهبــن ـهن ـهوه ،دیــاره ههموو کهسێک وهکو یهک نابن و ههندێک له تاکهکان توانایان نیه ،ههر بۆیه توشی دهردهسهری و گرفتی دهروون ــی دهبــێــت ،له دهرئــــهنــــجــــامــــی بــیــر کـ ــردن ـ ـهوهی زۆر بــۆ خ ـ ـ ــۆدهرب ـ ـ ــازک ـ ـ ــردن هـ ــانـ ــا دهبـــــاتـــــه بـــهر کـــــــهم ک ـ ـ ــردنـ ـ ـ ـهوهی ئـــــــازارهکـــــــانـــــــی بــه وهرگــرتــنــی ج ــۆره ها داو دهرم ــان ــی ئ ــازار شــکــێــن .بـ ـێ ئـــهوهی پــرســی کـهســێــکــی شـ ــارهزا بــکــات ئـهمـهش دهبــێــتـه مــایـهی تــوشــبــوون به نهخوشی دهروونی و جهستهیی و کــاریــگــهری ن ـهرێــنــی لــه س ـهر پ ـهروهردهکــردنــی منداڵهکانیشی دهب ــێ ــت .بــۆنــمــوون ـه ڕهنــگ ـه ئ ـهو خـــاتـــوونـــه لـ ـهک ــات ــی هـ ـهڵ ــچ ــوون و ت ـ ـ ــوڕهب ـ ـ ــوون م ــن ــداڵـ ـهکـ ـهی ف ــێ ــری رهفـ ــتـ ــاری خــــراپ بــبــێــت ڕهن ــگ ــدانــهوهی ل ـهنــاوقــوتــابــخــان ـهو دهرهوهی مــاڵــدا دهبــێــت وکێشه ک ــۆمــهاڵیــهت ــی و خــیــزانــیــی ـهکــان پ ـ ـهرهدهس ـ ـهنـ ــن ،دهب ــێ ــتـ ـه م ــایــهی ه ـهڵــوهشــانــدن ـهوهی کــایـه خێزانی
و کــــومــــهاڵیــــهتــــی و دهوڵـــــــهت بهرهوداڕوخان دهبات. ن ــاوب ــراو ،ل ـه درێـ ــژهی پــێــدا و وتیشی :لهپاش پرۆسهی ئازادی، له کـهرکــوک به دهیــان ڕێکخراو دروس ــت ــب ــوون بــو خــزم ـهتــکــردنــی ژنان و منداڵ هتد ...سهنتهری خــانــمــانــی پــیــش ـهدار ی ـهکــێــک بو لـهم رێکخراوانه کــاری سهرهکی
دابین کردبوو. ش ــک ــۆفـ ـه مـــحـــهمـــهد تـ ــوێـ ــژهری ک ــۆمـ ـهاڵیـ ـهت ــی ،وت ــی ــش ــی :مـ ــاوهی ساڵێک زیاتره ئهو بڕه یارمهتییهی حکومهتی ههرێمی کوردستان بو کرێی بــارهگــاو مــووچـهی چهند فهرمانبهرێک ئهیدا بــڕاوه ،هه رب ــۆیــه بـ ـهه ــاوک ــاری ک ـهســای ـهتــی و خـهڵــکــی ئــهم ش ــاره ب ـهرگ ـهیــان گــرت ،له پاشاندا زۆر قــــــــــهرزاری کـــــرێـــــی بـــــارهگـــــا دهبــن و هیچ رێگا چــارهیـهک نامینێت بۆ چارهسهرکردنی کــێــش ـهکــانــیــان بـه نرخێکی زۆر کهم کــهرســتــهو ئــامــێــرو کــهلــوپــهل ــی بـ ــارهکـ ــا دهفـــروشـــن بــو دانـ ـهوهی ق ـهرزهکــانــیــان و به دڵــت ـهنــگــیــی ـهوه ج ــارێ ــک ــی ت ــر وا ب ـهســت ـهی کــۆیــل ـهیــی و زیــنــدانــی بوونی ماڵهوه بوون ئهمهبۆخۆی کارهساتێکی دڵ تهزێن و بێۆمێدی دهب ـهخــشــێــت بــه ژنـ ــان فــشــاری خوین بهرز دهبێت و دڵهراوکێی و بیرکردنهوهی زۆر کاریگهری نهرێنی لهسهر کۆ ئهندامه ههرس و هـهنــاسـهو ماسولکهکان دهبێت ڕنـ ــگ ـ ـه هـــهنـــدێـــک کـــــات ژنــــان هــانــا دهب ـهن ـهب ـهر ک ــاری خــراپــتــر خوسوتاندنو و لهناو بردن.
2
راپۆرت
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
3
مامۆستا ناتوانێت بچێ بــۆدهوام کرێی سهیاری پێنیه ،ئیتر چۆن بـــــڕوات وانــــه ب ــڵ ــێ ــتــهوه ،دای ــک ههمیشه لـهکــاتــی ه ـهمــوو قـهیــران و ن ـههــام ـهتــی ـهکــدا ک ـه روبـــهروی کۆمهڵگه دهبێتهوه ئهوه ڕهگهزی مــێــیــن ـه ق ــورب ــان ــی یــهکــهمــه ،ه ـهر ژنـه پیاوهکانیان سهرههڵدهگرن بهرهو ههندهران و ژنیش بهتهنیا دهمێنێتهوه و ژن دهبێته قوربانی، پــیــاوان لـه بـهرهکــانــی ش ـهڕدان و دواجــار هـهر ژنـه ئهرکی مــاڵ و منداڵی دهکهوێته ئهستۆ.
دانێر قهرهداغی ،رۆژنامهنووس, ئاماژه بۆ ئهوه دهکات :گیرفانی ئیفالس چ بۆ ژن و پیاو یا بۆ مــنــدااڵ ،ه ـهر بـهتــاڵــیـهو ناتوانێت پــێــداویــســتــیـهکــانــی ژیــانــی دابــیــن بــکــات ،بـ ـهاڵم ئــیــســتــا قــسـهکــردنـه ل ـهس ـهر کــاریــگ ـهری ئ ـهم قـهیــرانـه ئ ــاب ــووریـ ـهی ڕووی لــهبــاشــوری کــوردســتــانــکــردووه ،گ ـهورهتــریــن رووداوی خولقاندووه. وت ــی :ئ ــاگ ــاداری بــارودۆخــی چهندین ژنم که ئهڵقهی دهستیان ف ــرۆش ــت ــووه ب ــۆ شــیــر و دایــبــی مــنــداڵ ـهک ـهیــان ،دایــکــێــک پ ــارهی پــێــنـهبــێــت بــۆ شــیــری کــۆرپ ـهک ـهی ماردین ئهبوبهکر ئهندازیاری دهبــێ ئ ـهم هـهســتـهی دایــک چــۆن ک ـ ــش ـ ــت ـ ــوک ـ ــاڵ ،بــــهتــــروســــکــــهی بــێــت بــهرام ــبــهر ب ـهکــۆرپ ـهک ـهی؟ ڕاگـــهیـــانـــد :ژن ـ ــان لـــههـــهر ب ــار
و زروف ــێ ــک ــی ن ــاتـ ـهن ــدروس ــت ــدا هـ ـ ـهروهک چ ــۆن ئــهتــوانــن رۆڵ ــی کاریگهریان ههبێت ئـهوجــۆرهش بهشێکی زۆری قورساییهکانیان دهکـهوێــتـه ئـهســتــۆ ،خــراپــی بــاری ئابوری یهکێکه لهو ههلومهرجه نهویستروانهی که تاک و خێزان تــوشــی گــرفــت ئ ـهکــات ..ژنــانــیــش ه ـ ـ ـهم وهک تـ ـ ــاک ه ـ ـ ـهم وهک ب ـهڕێــوب ـهرێــکــی خ ــێ ــزان خــراپــی دۆخــی ئــابــوری دهبــێــتـهگــرفــت له ر ێگهیا ند ا . بهوپێیهی رێژهی ئهوژنانه زۆرن که بۆ پێداوستیهکانیان پشت به پیاوان دهبهستن و یاخود ئهگهر خــــاوهن ئ ــاب ــوری خــۆشــیــان بــن، بهاڵم دواجار داواکاریهکانی ناو
شــنــا فــای ـق ،ســهرنــوســهری ئــاژانــســی رۆژن ــی ــوز، ئـ ـهوه دهخ ــاتـ ـهڕوو :ق ـهیــرانــی دارایـ ــی ل ـه هـهرێــمــی کوردستان ،کاریگهری زۆری لهسهر ڕهوشی ژنان دروستکردووهو وایکردووه هێندهی تر پرسهکانی ژنان فهرامۆشبکرێت ،چونکه له ئێستادا له باشوری کوردستان ئهوهندهی بیر له قهیرانه داراییهکان دهکرێتهوه ئهوهنده بیر له ژنان و پرسهکانی ژنان ناکرێتهوه ،ههروهک دهبینین ڕێژهی کوشتنی ژنان و ئـهنــجــامــدانــی تــونــدوتــیــژی دژی ژنــانــان لـهالیـهن پیاوانهوه به رێژهیهکی زۆر زیادیکردووه ،چونکه کاتێک پیاو رووبــهڕووی بێکاری دهبــێــتـهوه ،یان بـههــۆی نهبوونی مــوچـهوه گیرفانی بـهتــاڵ دهبێت، ههوڵدهدات توڕهیی و بێزارییهکانی به ئهنجامدانی بهکارهێنانی تــونــدوتــیــژی لـه دژی هــاوسـهرهکـهی بهتاڵبکاتهوه ،لهبهرامبهریشدا کهمترین لێپرسینهوه و سزادان بۆ ئهنجامدهرانی ئهوکردهوانه ههیه. ئاماژهی بهوهشکرد :قهیرانی دارایی کاریگهری گهورهی نهرێنی لهسهر دهرونی ژن دروستکردووه و ،بهداخهوه ههندێک جار ژنان پهنا بۆ خۆکوشتن د هبات. ئــهم ڕۆژنــام ـهنــووس ـه ڕاشــیــگ ـهیــانــد :ل ـه بــاشــوری
شنا ،وتیشی :زۆرێک لهو ژنانهی که له کهرتی تــایــب ـهتــدا کـــاردهکـــهن ،هــاوشــێــوهی پــیــاو ب ـههــۆی قـهیــرانــی دارایــی ـهوه لـهکــارهکــانــیــان ئــیــزن دراون، ئــاشــکــراشـه ئ ـهو ژنــان ـهشــی ک ـه مــوچ ـهخــۆرن ئێستا کـه بـه 5مانگ جــارێــک موچه وهردهگ ــرن ،لـه چ رهوشێکدان ،ئهوهندهی من له ڕێگای ڕێکخراوهکانی رهخــســانــدنــی ه ـهلــی کــــارهوه بـ ـهدواداچ ــوون ــم بــۆ کردبێت ،له دوای قهیرانی دارایــیـهوه داواکــاری ژن ــان بــۆ ک ــار زۆر زی ــادی ــک ــردووه و ڕێــژهک ـهش لهچاو پیاودا زۆر زیاتره ،ئهمهش دهرخ ـهری ئهو راستییهیه که قهیرانهکه کاری گهری لهسهر ژنان زۆر زیاتره.
*************** ************* *********** *********
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
راپۆرت
خــێــزان لهرێگهی ژنــانـهوه خهرجیان بــۆدهکــرێــت.. وات ـه پـهیــداکــردن لهئهستۆی پــیــاوانــدایـه و ئ ـهوهی ئهبێت خهرجی بکات ژنانن ..بۆیه لهکاتی نهبونی خهرجیهکاندا ژنــان زیاترتوشی کێشهو بێزاری دهبن لهوهی ناتوانن پێداویستیهکان دابین بکهن. مــاردیــن ،ئــامــاژه بـهوهشــدهکــات ،ژنــان لهرویهکی ترهوه ئهگهر داوای دابینکردنی خهرجی بکهن له پیاوان ،ئهوا ئاسانییه داواکاریهکه قبوڵبکرێت و توشی کێشه دهبن.
کـ ــوردسـ ــتـ ــان ،ژن لــــهبــــواری کــــــاردا خ ــاوهن ــی پــشــتــیــوانــیــیـهکــی یــاســایــی نــیــیـه و ئــابــوری ه ـهمــوو لـهژێــردهســتــی پــیــاودایـه ،وه کــولــتــوورێــک هـهیـه که ڕێگری دهکات لهوهی ژن ببێته خاوهنی ئابووریهکی سهربهخۆ ،بۆیه قهیرانی دارایی کاریگهرییهکانی لـهسـهر ژن بـه بــهراورد بـه پــیــاوان دوو هێندهیه، ب ـههــۆی ئــهوهی ئ ـهو ژنــان ـهی ک ـه خ ــاوهن کــار نین دهبێت بۆ پڕکردنهوهی پێداویستیهکانیان پشت به پیاو ببهستن ،که ڕهنگه له ئێستادا دابینکردنی پێداویستیهکانیان زۆر زهحمهت بێت ،وه ڕهنگه رووبهڕووی توندوتیژی و قسهی ناخۆش ببنهوه.
4
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
5
• ڕهوشی ژن لهههرێم چۆنه ؟ لــــهبــــهرئــــهوهی هـ ـهرێ ــم ــی کـ ــوردسـ ــتـ ــان لـ ـ ـهڕوییــاســایــیــوســیــاســیــوئــاســایــشـهوه ل ـهڕهوشــێــکــی نــاجــێــگــیــردایـه هاواڵتیان بهگشتی لهبارێکی ناسهقامگیردا ژیان دهگوزهرێنن وه ل ـهب ـهرئ ـهوبــارودۆخ ـه نائاساییه ژنــان زیــاتــر ڕوبــهڕوی مهترسی دهبنهوه لهکاتێکدا دهتوانم بڵێم یاسای تاڕادهیهک شیاو بهمافی ژن ههیه بهاڵم وهک پێویست جێبهجێناکرێت دامودهزگا شهرعیهکان بهتهواوی بهئهرکی خۆیان ههڵناسن بهدهستێوهردانی حزبیوخێاڵیهتی زۆرجاردیوهخان جێگهی دادگـــا دهگــرێــت ـهوهو پــیــاومــاقــوڵوشــێ ـخوئــاغــا کــێــشـهی ژن چــارهس ـهردهک ـهن کـههـهمــوکــات بـهزیــانــی ژن دهشــکــێــتـهوه, ژمــارهی ـهکــی زۆر ڕێــکــخــراو ب ـهنــاوی داکــۆکــیــکــردن لـهژن دامهزراون وچهندین کهس کاری تێدادهکهن لهگهڵ بونی ژمارهیهک ڕێکخراوو کهسایهتی جدی کهبڕوایهکی تهواویان بهمافی ژن ههیه زۆربهی ئهم ڕێکخراوانه دووفاقی کاردهکهن وکوشتنوپێشلکاریهکان بۆالیهنگرانی حــزبوالیـهنـهکــان پـ ـهردهپ ــۆش دهکــــهنو کــارئــاســانــی بــۆتــاوانــبــارن دهکـ ـهن لهگۆڕینی دۆسیهکان ,یــان ههندێک جــار ڕێکخراوهکان بێدهسهاڵتن بهرامبهر ئهو تاوانانهی دهرههق بهژن دهکرێت, زۆر بـ ـهداخـ ـهوه نــمــون ـهی زۆری دۆس ــیــهی داخــراوب ـهبــێ گهیشتنی تاوانبار بهسزا وئازادبونی تاوانباری بکوژی ژن بهلێبوردنی گشتیو تایبهتی ههیه. بهداخهوه ئامارهکان نیشانهی باشی ڕهوشی ژن نیشان ن ــادهن وهجـ ــۆری تــاوان ـهکــان گــۆڕانــکــاری ب ـهس ـهرداهــاتــوه وبکوژ بهنادیاری دهمێنێتهوه ,هـهر لـهمــاوهی دوو مانگی ڕاب ــردودا زیــاد له 4ژن کــوژراون کهتائێستا نازانرێت ب ــک ــوژ کــێــی ـه وهیـ ــاخـ ــود ب ــک ــوژهکـ ـه دیــــــارهو دهســتــگــیــر نـهکــراوه ,چهندین ژن کـهلـهژێــرهـهڕهشـهدابــون ڕادهستی کــهسوکــاریــان کـ ــراوهو دواتـــر کــوژراونوئ ـهوک ـهســان ـهی کـهکـهفــالـهتــیــان کـــردون دهســتــگــیــرن ـهکــراون,وه دۆســی ـهی دهســتــدرێــژی هـهیـه ســزای تــاوانـهکـه هــێــنــدهی ئــهوهی نیه
کـهبــبــێــتـهبـهربـهســتــێــک بــۆئ ـهنــجــامــن ـهدانــی ک ــاری هــاوشــێــوه لهداهاتودا ,ئهمهش زۆرمهترسیدار دهبێت ئهگهر لهداهاتودا ڕهوشهکه بهم جۆره بڕوات. • کاریگهری کریزه ئابوریوسیاسیهکان لهسهرژنان چۆنه؟ لـههـهرێــمــی کــوردســتــان ههموتاکهکانی کۆمهڵگال ـهبــارودۆخــێــکــی نــائــارامــدان وهه ـهمــوکــات ژن ــان پشکی زیاتریان بهردهکهوێت لهنههامهتیهکان .ههرێمی کوردستان سیخناخه بهقهیران لهڕوی سیاسیوئابوری وکۆمهاڵیهتیهوه, دهتــوانــم بڵێم ئهمڕۆ ڕهوشــی باشور لهههرسێ پارچهکهی تــری کــوردســتــان مهترسیدارتره وهڕاســتـهوخــۆئـهو ڕهوش ـه ڕهنــگــیــداوهتـهوه لهژیانی ژنــدا ههرلهههڕهشهی دوژمنێکی هـ ـهره م ـهتــرســیــداری وهک داع ــش ک ـهژنــان لــهم شـ ـهڕهدا بهئامانج گیراونوتائێستا دهرئهنجامی ئهو بهکۆیلهکردنهی ژنــانــی ئــێــزدی گرێیهکی دهرون ــی بــۆسـهرتــاپــای کۆمهڵگا دروســتــکــردوه ,نهبونی ئابوریهکی سهقامگیروپهکخستنی دامــــــودهزگــــــا فـ ـهرم ــیـ ـه ی ــاس ــای ــیـ ـهک ــان وهســـــنـــــورداری خزمهتگوزاریهکانی وهک نهخۆشخانهو خوێندنگهو ...بههۆی بایکۆتکردنی دهوام لهالیهنی فهرمانبهرانهوه لهبهر نهبونی مــوچـه بــۆش ـهش مــانــگ کـههـهمــو ت ـهنــگ ـهژهدهرونــی ـهکــان ڕو لهماڵدهکهنهوهو زۆرجار راستهوخۆ بێزاری توڕهبونی پیاوان بهدایکوهاوسهرومناڵهکانیان تهقیوهتهوبوهتههۆی کێشهی نــاوخــێــزان کـهدهرئـهنــجــام خــێــزانـهکــان داب ــڕاون لهیهکتر. لهنهویستترین بارودۆخدا کاتێک پیاوبهپرسی بهڕێوهبردنی
ڕێپۆرتاژ
ڕێپۆرتاژ لهگهڵ بهرپرسی کۆمیسیۆنی ژنانی کۆنگرهی نهتهوهیی کوردستان « KNK-پهروین عهزیز» دهربارهی ڕهوشی ژنان له ههرێمی کوردستاندا • ڕهوشی ژن لهههرێم چۆنه ؟ • کاریگهری قهیران ئابوری وسیاسیهکان لهسهرژنان چۆنه؟ • له سهدهی 21دا که بهسهدهی ژن ناوزهد کراوه چی دهلێیت؟ • پهیامی تۆ بۆ ()8ی ئادار چیه؟
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016 6
ئابوری ماڵه بهرگهی ئهو قورساییهی نـهگــرتــوهدهســتــی بۆخۆکوشتنی خۆی ی ـ ــان ئـ ـهن ــدام ــان ــی خ ــێ ــزانــهک ــان ــی ــان ب ــردوه وهک ـهدیــســان ـهوههــێــنــدهی گیان لهدهستدانی هاوسهرهکهی ژن ناڕهحهتی چـهشــتــوهومــنــاڵــی بــێ بــاوکــی ب ـهس ـهردا جــێــمــاوه .ب ـهگــشــتــی خــزم ـهتــگــوزاری ـه تــایــب ـهت ـهکــان بــهژی ــان ــی تــاک ـهکــان ـهوه الوازبوهو ژیانی کۆمهاڵیهتی هاوسهنگی تێکچو ه. • له سهدهی 21دا که بهسهدهی ژن ناوزهد کراوه چی دهلێیت؟
ریپۆرتاژ
گهرچی لهسهدهی بیستویهکشهڕوخوێن ڕشتنودهربهدهریوناکۆکی وم ــل ــم ــان ــێ ــی ن ــاوخ ــۆی ــی ــو هــهرێ ــم ــی و کـــۆچـــبـــهریـــوســـهرجـــهم ف ــاک ــتـ ـهره مهترسیدارهکانی سـهر ژیانی مرۆیی دهســتــی پــێــکــردوه بــۆ ڕوب ـهڕوبــون ـهوهی ئهو مهترسیانه ئامادهسازی بزوتنهوهی ژنان بهڕێبهرایهتی سهرۆک ئۆچ ئاالن دیــوارێــکــی بههێزه بــۆڕوبـهڕوبــونـهوهی
پهیامی تــۆ بــۆ ()8ی مــارس
ئـ ـ ـهو گـ ـ ـهردهل ـ ــوالنـ ـ ـه لــهســهرئ ــاس ــت ــی • دنـ ــیـ ــادا ژنــــی کـــــورد ڕێ ــبـ ـهرایـ ـهت ــی چیه؟ خــۆپــاراســت ـنوخــۆس ـهلــمــانــدنــی ژن ــان دهکــات ,لهڕوبهڕوبونهوهی هێزی دژه -مــــــتــــــمــــــانــــــهبــــــهخــــــۆبــــــون مرۆڤی وهک داعش که ژن زهرهمهندی وخۆڕێکخستنی ژنــان تهنها ڕێگهی یـهکـهمـه لـ ـهڕوی رۆحــیــو جهستهییهوه گـ ـ ـهڕانـ ـ ـهوهی بــهم ــرۆڤ ــب ــون ــی ئــێــم ـهی ـه لهمێژوی مرۆڤایهتیدا ههموکات ژنان بــۆی ـه پاڵپشتیوپشتگیری یهکتریوبه قــوربــانــی ی ـهک ـهمــی ج ـهنــگ ـهکــان بــون ڕێــــکــــخــــراوبــــونــــی تـ ــوانـ ــاکـ ــانـ ــمـ ــان ب ـهتــایــب ـهتــی دوژمــنــێــکــی سـهرسـهخــتــی وهداکــۆکــۆیــکــردن لهداواکاریهکانمان دژبهکهرامهتی ژن کهکوشتنی کهسایهتی هــۆکــاری ئــارامــی رۆح ــی وجهستهیی ک ــوردی لهکوشتنی کـهســایـهتــی ژنــدا ژن ــانــه ک ـهخــۆشــب ـهخــتــان ـه خـ ــۆری ئ ـهم بهئامانج گرتوه لهدهستدرێژی سێکسی جۆره ژیانه لهسهردهستی کچی کوردا وبهکۆیلهکردنی سیکسی ژنــی کورد هــهڵــهــاتــوهو بــوهت ـهجــێــگ ـهی شــانــازی لـهبــازارهکــانــی (دهوڵ ـهتــی ئیسالمیدا -ژنانی ههمو دنیا بۆیه پێویسته ژنان )ISبـ ـهب ــنـ ـهم ــای شــــــهڕی سـ ـ ـهدهی زیاترخۆیان پ ـهروهردهبــک ـهنو بنهمای بــیــس ـتوی ـهک گ ــرت ــوه .خــۆشــبـهخــتــانـه ئابوری سهربهخۆ بۆخۆیان بنیات بنێن ژنــانــی پـــــهروهردهی ف ـهلــس ـهف ـهی ژن -تا لهپاشکۆیهتی پیاو دهربچن وه زیاتر ژیان -ئازادی ڕێبهرایهتی ئهو جهنگه ووشــیــاربــونوخــۆڕێــکــخــســتــنــی ئێمهی مهترسیدارهیانکردو ڕۆژلــهدوای ڕۆژ ژن سـهنــگــی مـهحـهکــی کۆمهڵگایهکی شکست بهو هێزهتاریک پهرستهدههێننو ئـ ــازادودیـ ــمـ ــوکـ ــرات ـ ـه کـــــهژن تــێــیــدا ئــارامــی بــۆژنــانــی کــوردوه ـهمــو دنیا کهرامهتی پارێزراوه . دهستهبهردهکهن.
باشووری کوردستان قوربانی گۆرانکاری ه سیاسیهکانه
بیروڕا
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
7
ههر وهک چۆن ههڵسهنگاندنی شهڕ و سیاسهت و ئاڵوزیهکانی رۆژی ئهمڕوی ناوهڕاست رۆژههاڵتی دوور له راستی مێژوویی و جوغرافیا ناتوانین ههڵسهنگێنین .کوردستان به گشتی و باشووری کوردستان به تایبهتی به بێ قووڵ بوونهوهیهکی مێژوویی ن :نهجیبه عومهر و راستی فهلسهفهی سیاسی که له رابردوو دا بهڕێوه چووه ،نهدهتوانین به شێوهیهکی واقعبینانه کێشهکان وهک گهوههری خوێ ببینین و نه دهتوانین پروژهی چارهسهری بنگههی پێش بخهین ،بۆ چارهسهر کردنی قهیران و کێشهکان. گهلی کورد که جوغرافیاکهی ناوهندی رۆژههاڵتی ناوهراست پێک دێنێت، له سهرهتای مێژووهوه خاوهن رۆڵێکی کاریگهر بووه له پێش خستنی کۆمهڵگا و شارستانیهتی مروڤایهتی دا .ههتا سهرهتای سهدهی نوزدهههمیش له گهڵ گهالنی دراوسێ دا به شێوهیهکی هاوسهنگ و هاوتهریب له پێش کهوتن دا بووه .به بهراورد له گهڵ گهالنی تر دا له بواری ههبوون و ناسنامهی گهل و واڵت دا نهک له گهالنی تر کهمتر بووه ،بهڵکوو له زۆر رووهوه پێشکهوتووتر بووه .بهاڵم له گهڵ گۆرانکاریهکانی که له جیهاندا درووست بوو به تایبهتی پێش خستنی پروژهی دهوڵهت .نهتهوه له الیهن دهوڵهتانی زلهێزی جیهانیهوه له پێشهنگایهتی ههر دوو دهوڵهتی ئینگیلتهره و فهرانسه له ناوهراستی سهدهی نۆزدهههم به دواوه دهستیان به دارشتنی پیالنهکانیان کرد و له سهرهتای سهدهی بیستهمدا به پێش خستنی شهڕی یهکهمی جیهانی که گوایه شهڕی نێوان زلهێزانی جیهانه ،بهاڵم له ناوهروک دا دابهش کردنی رۆژههاڵتی ناوهراست بوو و ئهنجامهکهشی به درووست کردنی دهوڵهت .نهتهوه بۆ گهلی تورک و عهرهب و فارس کۆتایی هات و گهلی کوردیشیان کرده قوربانی ئهو سیستهمه .گهلێک که له مێژوودا رۆڵێکی بههێزی ههبووه له به یهکهوه ژیان کردنی گهالن و پێش خستنی سیستهمی دیموکراتانهی گهالن ،کرا به نهتهوهیهکی ژێردهست و بوو به گهلێکی تاقانه له سهر رووی جیهاندا که رووبهروی زۆرترین کۆمهڵکۆژی فیزیکی و کهلتووری و فهرههنگی بوویهوه ،کار کرا بۆ ئهوهی به ههموو شێوهیهک له سهر رووی جیهان وهک نهتهوهێک ههبوونی بسرێتهوه .بێ گومان فۆرمی دهوڵهت .نهتهوه بۆ گهالنی رۆژههاڵتی ناوهراست بووه مایهی بهدبهختی و کۆمهڵکۆژی و شهڕ و ئاڵۆزی و له دهرهوهی داخوازی و ئیرادهی گهالن پێش کهوت .ههر لهو کاتهدا باشووری کوردستان (واتا ویالیهتی موسڵی ئهوکاته) بوو به ناوهندی بازاری سیاسهتی دهسهاڵتداران و وهک قۆزێک بۆ قووڵ کردنهوهی ناکوکی نهتهوهپهرستی له نێوان گهلی کورد و نهتهوهکانی تر دا به کارهێندرا .عێراق وهک دهوڵهت .نهتهوهیهکی عهرهبی .سونی ئاوا کرا و له پێناوی پاراستنی بهرژهوهندی سیاسهتی ئینگیلتهره و دهوڵهتانی داگیرکاردا باشووری کوردستان به زۆر لێکندرا به عێراقهوه .پارچهکانی تری کوردستانیش بهههمان شێوه دابهشکران
لهسهر تورکیاوسوریاو ئێران. ههر لهو سهرو بهندهدا شێخ مهحموود خوێ وهک مهلیکی کوردستان راگهیاند له بهر ئهوهی به بێ مۆڵهت وهرگرتن له زلهێزانی جیهان خواستی ستاتویهکی کوردی درووست بکات ،ئینگیلتهره به ههمووی هێزی خوێ له ناوی دهبات ،شێخ شار بهدهر دهکهن و دوور دهخرێتهو دهبرێته هندستان .کاتێک دهزانن موستهفا کهمال سهرۆک کۆماری تورکیای ئهو کاته دهخوازێت ویالیهتی موسڵ بخاته سهر تورکیا ،ئهم جاره ههر لهالیهن بهرێوبهرانی ئینگیلتهرهوه شێخ له هیندستانهوه دێننهوه و دهیکهنه مهلیک لهسلێمانی ،ئهم جارهیان به مهرجێک ئهم ستاتویه پهسهند دهکهن کهله ژێر کونترۆڵی ئهوان دا کار بکات و له خزمهتی سیاسهتی ئینگلز دا سیاسهت بکات .بهاڵم کاتێک شێخ داخوازیهکانیان پێک ناهێنێت و دهخوازێ سهربهخۆ ههڵس و کهوت بکات ،ئینگلتهرا بهپهله ئهم ستاتویه به تهواوهتی ههڵدهوهشێنن و نهک تهنیا شێخ له سهر حوکم الدهبهن ،ههموو سلێمانیهش بومباردمان دهکهن .ئهنجامی ئهم سیاسهته ئهوهمان پێ ئهڵێت که هێزی داگیرکار و ههژمونگهرا ههمیشه خواستوویانه باشووری کوردستان وهک جێگایهک بۆ پیاده کردنی سیاسهتی بهرژهوهندی خوازانهی خۆیان به کاری بهێنن و تهواوی خێر و بێرهکهی بخهنه خزمهتی خۆیانهوه و وهکوو ستاتوێیهک بۆ کۆنتروڵ کردنی ههموو کوردستان و دهوڵهتانی رۆژههاڵتی ناوهراست به کار بهێنن ،هیچ کاتێکیش له خزمهی خهڵکی خوێ دا نهبێت، واتا ههمیشه قوربان بێت.ئهم سیاسهتهله بهرامبهر شێخ سهعیدی پیران و سمکۆی شکاک و قازی محهمهدیش پهیرهوکراوه . له دوای چهندین ساڵ له بهرێوهبردنی سیاسهتی نکۆڵی کردن و له ناو بردن له الیهن دهوڵهتانی سهردهست له سهر ههر چوار بهشی کوردستان و بهرخۆدان و تێکوشانی گهلی کورد له سهرتاسهری کوردستاندا گهلی کورد به گهلێک دهسکهوت شا بوو .له باشووری کوردستاندا له ساڵی 1991دا له ئهنجامی پهنگ خواردنهوه ئێش و ئازارهکانی ئهنفاڵ و ههڵهبجه سهرههڵدان و نارهزایی گهل گهیشته لووتکه و رژیمی بهعسیان دهرپهرانده دهرهوهی کوردستان .گهل به ئیرادهی خوێ ئهم بهشهی کوردستانی ئازاد کرد ههتا ئهو کاتهی خهڵک بهرهو کهرکووکیش کهوتنه رێگا ،پێشمهرگه له ئێران و ئهوروپا نهگهرابوونهوه کوردستان .بێ گومان کاتێک ئهم راستیه دێنمه سهر زمان مهبهستم له نکۆڵی کردنی تێکوشانی پێشمهرگه نیه ،بهڵکوو راگهیاندنی راستیهکانه وهکوو خوێ .له ساڵی 1992دا له گهڵ ئهوهی گهل به رهنج و تێکوشانی ئیرادهی خوێ نیوهی خاکی باشووری کوردستانی ئازاد کردبوو ،بێ گومان ئاوا کردنی حکوومهتی ههرێمی و کوردستانی مافی سرووشتی خهڵکی کوردستان بوو .بهاڵم بۆ پهسند کردن و دان پێ دانانی ئهم حکوومهته گهورهترین پیالنگێڕی و دژبهرایهتی له نێوان کوردان دا بهڕێوه چوو .له ئاوا کردنی ئهم حکوومهتهدا بریاری حکوومهتی ئێران و تورکیا و ههژمونگهرای جیهانی به بنهما وهرگیرا .بریار درا ئهگهر حکوومهتێکی ههرێمی کوردستان ههبێت ،دهبێت بزووتنهوهی کورد له بهشی رۆژههاڵت و باکووری کوردستان بێ چهک بکرێت و دهس له چهک و تێکوشان بهردهن .ئهگهر ئهو مهرجانه پهسهند نهکهن دهبێت بزووتنهی کورد له باشووری کوردستاندا له دژی ئهوانه شهڕ بکهن .ئاشکرایه له بهر ئهوهی پارتهکانی ئهو کاتهی رۆژههاڵت (کۆمهڵه و پارتی دیموکراتیکی
رێبهر ئاپۆ ئهو کاته بانگهوازی له سهرکردایهتی کورد له باشووری کوردستان کرد که« :نهکهونه ناو باشووری کوردستاندا دهبێت پێداگری له ستاتویهکی کوردستانی بکات ،ودهبێت ببێته ناوهندی یهکێتی نهتهوهیی و شهری براکوژی پهسهند نهکات» .بهاڵم بهداخهوه ئهم گهمهیه له الیهن هێزه پیالنگێڕهکانهو ه
بیروڕا
گهیشته ئهنجامی خۆی
کوردستانی ئێران) پهسهندیان کرد ،بێ شهرت و مهرج چهکیان دانا و دانیشتن .ئهنجامهکهشی ئهمڕۆ دهبینین هیچ هێزێکی تێکوشانیان نهما. بهاڵم پارتی کرێکارانی کوردستان (پ.ک.ک) تهسلیمیهتی پهسهند نهکرد و بهرخۆدانی کرد. پارتی دهسهاڵتدار له باشووردا شان به شانی دهوڵهتانی داگیرکار له دژی پ.ک.ک راوهستان. ههرچهنده رێبهر ئاپۆ ئهو کاته بانگهوازی له سهرکردایهتی کورد له باشووری کوردستان کرد که« :نهکهونه ناو گهمهیهکی سیاسی بهم شێوهیه .گهلی کورد له باشووری کوردستاندا دهبێت پێداگری له ستاتویهکی کوردستانی بکات ،ودهبێت ببێته ناوهندی یهکێتی نهتهوهیی و شهری براکوژی پهسهند نهکات» .بهاڵم بهداخهوه ئهم گهمهیه له الیهن هێزه پیالنگێڕهکانهوه گهیشته ئهنجامی خوێ ».لهو رۆژه تا رۆژی ئهمڕو له الیهن دهوڵهتانی داگیرکاری کوردستانهوه ههوڵ دراوه باشووری کوردستان دژ به بهشهکانی کوردستان بهکار بهێنرێت .بۆ پێک هێنانی ئهم سیاسهته پارتی دیموکراتی کوردستان پ.د.ک روڵی پێشهنگایهتی گێڕاوه .ههندێک له پارتی تریش ئهگهر چی ناوه ناوه کهوتوونهته ناو ئهو سیاسهته به شێوازێکی جێگیرانه بهردهوام نهبوون .راستیهکی حاشا ههڵنهگره پێکهێنانی ئهم سیاسهته چهپهاڵنهی دهسهاڵتداران له الیهن ههر پارتیکی کوردیهوه دهبێته ناحهقی و بێ رێزی و نکۆڵی کردن له تێکوشانی ئازادیخوازانهی گهلی کورد. له ساڵی 2011رۆژئاوای کوردستان له ئهنجامی بهرپا کردنی شۆرشێکی بهرفراوانی زهنی،
جڤاکی و نهتهوی وبه گۆرانکاری بنگههی له بهرێوهبردندا توانی گهلێکی دهسکهوت به دهست بهێنێت ،له ههره دواییش دا بهرخۆدانێکی بێ وێنهی له بهرامبهر هێزێکی فاشیست وهک داعش بهرێوه برد و کوردستانی لهو هێزه پاک کردهوه. سهرهرای ملمالنێی هێزی دهرهکی بۆئهوهی تهڤگهری ئازادی کورد لهرۆژئاوا یکوردستاندا بهالی خۆیاندا بکشێنن یان بیانکه ناو بهرهیهک لهو بهره سیاسیانه.بهاڵم سهرکردایهتی کورد له رۆژئاوای کوردستان ئاقاڵنه ههڵس و کهوتیان کردوو وهک هێڵێکی سێههم خۆیان راگهیاندوو سهربهخۆی خۆیان پاراست.چونکه خاوهن خوێندنهوهیهکی قوڵی مێژوووی بوو.ئهمرۆژ ههمووالیهک مهجبوورن هێڵی سێههم پهسهند بکهن.ههموومان به چاوی خۆمان بینیمان پارتی دیموکراتی کوردستان (پ د ک )به هێرشی سیاسی و به لێدانی خهندهق و رێکردنی کهسی تیرۆریست بۆ ناو رۆژئاوای کوردستان و ههروهها له رێی راگهیاندنهکانیهوه زۆرترین کاری کر بۆ ناو رزاندنی بزووتنهوهی کوردی ئازادیخواز له رۆژئاوای کوردستاندا .له گهڵ دانانی زۆرترین پیالن و پیالنگێڕی دا له گهڵ هاوپهیمانهکهی که حکوومهتی داد و گهشه پێدانه له تورکیا ،بهاڵم به هیچ شێوهیهک ئهنجامی نهگرت .روون و ئاشکرایه هۆکارێکی قوڵی کێشهو قهیرانهکانی ههرێمی کوردستان دهرئهنجامی ئهم سیاسهته ناراستانهی(پ د ک )بوو.لهجیاتی ئهوهی کێشهی ههرێم کوردستان لهگهڵ ناوهندی ئێراقدا چارهسهربکات یان بهغدادناچاربکات که بووجهی ههرێم رێبکات،کاری حکومهتی ههرێم
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
گهمهیهکی سیاسی بهم شێوهیه .گهلی کورد ل ه
بووبه پێکهینهرو جێبهجێکهری سیاسهتهکانی حوکمهتهکهی ئاکه.ئهنجامیش شکهستی خوارد .شان به شانی ئهمانه بۆئهوهی رووداوی کۆمهڵکۆژی شهنگال ههڵدهسهنگێنین ،پێویسته واقع بینانهبین و ناحهقی لهبهرامبهر پێشمهرگه نهکهین. کاتێک پێشمهرگه بهرامبهر به داعش بهرخۆدانی نهکرد و ههڵهات بهو واتایه نایهت که پێشمهرگه نهیدهتوانی بهرخۆدانی بکات .ههموومان دهزانین که پێشمهرگه سهرهڕای سیستهمی نادیموکراتیک و نهبوونی مووچه ،نهبوونی پهروهردهی فیکری و ژیانی ههمیشه ئاماده بوونه بۆ پاراستنی ههموو خاکی کوردستان .بهاڵم بۆچی دهستیان لێ بهردا ،خهڵکیان کرد به پاروویهک و خستیانه گهرووی داعشهوه ،چونکه فهرمانی دهوڵهتی ئیسرائیل و تورکیا بوو که دراوبوو به پ.د.ک و تا گهلهکۆمهی ئیسرائیل سهرکهوێت 8 که کۆمهڵکوژی ههمووگهالنه بهتایبهتی گهلی کوردی باوهر ئیزیدی و موسڵمان و خرستیانه وهتا تورکیا ئهسپی خوێ باشتر له مووسڵ تاو بدات .له ئهنجامدا سیاسهتی پ.د.ک رووبهروی شکستێکی گهوره بوویهوه .کاتێک هێزی پاراستنی گهل (ه.پ.گ)و یهپهژه ،یهپهگه ،یهبهشه، بۆ پاراستنی خهڵکی شهنگال ههموو هێزێکی خوێ خسته گهڕ و ژمارهیهکی زۆری له خهڵکی شهنگالیان ئازاد کرد لهو رۆژهوه تا رۆژی ئهمڕو بێ وچان له تێکوشاندا بوون وههروهها له ئازاد کردنی شهنگالدا پێشهنگایهتیکی بههێزیان کرد. ئهم راستیانه بوونه هۆکاری ئهوهی جارێکی تر خهڵکی باشووری کوردستان به گشتی و شهنگال به تایبهتی ،پ.ک.ک وهک هێزێکی پاراستنی راستهقینهی ههموو کوردستان ببینێ. ئیتر گهریال نهک تهنها له شهنگال دا بهڵکوو له کهرکووک ،مهخموور ،گوێڕ و ههموو گهرمیاندا وهک هێزێکی پێشهنگ بووه باوهریهکی بههێز بۆ پاراستنی خهڵکی ههموو کورستان .شان به شانی ئهم پێشکهوتنانه له باکووری کوردستان و تورکیادا ههڵمهتی ئاوا کردنی سیستهمی خۆسهری دیموکراتیک به واتای سیستهمی راستهقینهی گهالن و پاراستنی له الیهن هێزی پاراستنی سڤیلهوه له پێشهنگایهتی ژنان و گهنجاندا تێکوشان له لووتکهدا بهرێوه دهچێت وبهرههمهکهشی دهبینرێت له کهسایهتی سیستهمی تورکیادا دهوڵهتی نهتهوهپهرستی و داگیرکاری ههڵدهوهشێتهوه به هۆکاری تومار کردنی داستانی قارهمانهی «جزیره ،سوور ،شرناخ، نسهیبین و « ...حکوومهتی تورکیا رووبهروی شکستی سیاسی و بهرێوهبردن بووهتهوه و له
بیروڕا
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
9
پهلهقاژێ مهرگ دایه .بێ گوێ دانه هیچ پێوان کۆچی به لێشاوی گهنجان بۆ دهرهوهی واڵت جار خهڵک بۆ ماوهیهکی کورتیش بێت هیوای و یاسایهکی نێودهوڵهتی ههموو رۆژێک لهههوڵی رۆژ به رۆژ له زیاد بوون دایه .داگیرکردنی خوێ به پارتیهکانی تری ناو دهسهاڵت دهبهستهوه، ئهنجامدانی کۆمهڵکۆژی دایه ،کهچی ههتا ئهم باشووری کوردستان له الیهن دهوڵهتی تورکیاوه کاتێک ههر یهک لهو پارتی و بزووتنهوانهش ساتهش بۆ شکاندنی ئیرادهی ئازادانهی گهل له بواری ئابووری و کهلتووریهوه ،زیاد بوونی ههڵدهسهنگێنین ،هیچ کات نهیانتوانیوه ببنه هیچ دهسکهوتێکی نیه .بێ گومان پێشکهوتنی ژمارهی کۆچبهران له سنووری مووسڵ ،سهعدیه هێزێکی ئهلتهرناتیڤ و هێزی گۆرانکاری لهو زۆر به خێرایی له کوردستاندا دهوڵهتانی و جهلهوال بهرهو ههرێمی کوردستان و دابین سیستهمهدا چونکه لهزۆر رووهوه خۆیان لهژێر سهردهستی رووبهروی سهرسووڕمان و سهرلێ نهکردنی پێویستیهکانی ئاوارهکان .ئهمانه کاریگهری و رکێفی فکری وسیاسی (پهدهکه) بههێزبوونی شێواندن کردۆتهوه .حکوومهتی تورکیا وهک ههمووی تهنگی به خهڵک ههڵچنیوه لهپێناوی دا رزگارنهکردووه .ههربۆیه زهنیهتی نادیموکراتی پیشهی ههمیشهیی کاتێک بااڵدهستبوونی و له باکووردا تهنگاو دهبێت ،باشووری کوردستاندا له دوای تێپهر بوونی 24 پارتی یهک هێرش بۆ سهر باشوور تریش دهبات .له ماوهی رابردوودا ساڵ به سهر دامهزراندنی حکوومهتدا کێشهکانی الیهنهکانی بهرپرسیارن لێی لهشکهرکێشی تورکیا بۆ سهر شاری مووسڵ و جێگهگرتنیان دهسهاڵت ،ناعهداڵهتی ،گهندهڵی ،نادیموکراتی .بهتایبتی ههڵوێستی سا ز شکا ر ا نهو له شێخان دا زیاد کردنی هێزهکانیان له بامهڕنێ و بوون ،نهبوونی مووچه ،قهیرانی ئابووری ،نهبوونی نهبوونی ئیرادهیهکی سیاسی بههێز بۆته ههموو باشووری کوردستاندا باش و له دوایی دا چڕ کردنهوهی خزمهتگوزاری ،زیادبوونی رێژهی ههژاری و بێکاری ،زهمینهیهکی بهخێوکردن بۆ هێرشهکانیان بۆ سهر سنووری کانتوێنی عهفرین و ناوچهی زیاد بوونی کێشه کۆمهاڵیهتیهکان و توندو تیژی ل بههێزبوونی ه و زهنیهت و سیاسهتی عهزاز و فروکهخانهی منخ، ی ه و ه ر ه د بۆ نجان ه گ لێشاوی ه ب کۆچی و ژنان ر ه س ناوهندگهرا .ئاشکرایه به ئامانجی زیندوو کردنهوهی ههر پارتیهک و پالنه کۆنهکانی دهوڵهتی ه دای بوون زیاد ه ل رۆژ ه ب رۆژ واڵت سیاسی هێزێکی تورکیایه که تا ئێستا مووسڵ خاوهن فیکر و و کهرکووک له چوارچێوهی میساقی میللی تورکیا دا دهبینن و ههوڵهکانیان دهربڕینی نارهزایی له بهرامبهر ئهم قهیران و فهلسهفهیهکی سیاسیه بۆ بهرێوهبردنی کۆمهڵگا. بۆ داگیرکردنی مووسڵ و سنووری دهورو ئاڵۆزیانه .نزیکهی یهک ساڵه خهڵک له خۆپشاندان خاوهنی ئیدعای بههێزن لهگووتنی خۆیاندا بهاڵم دان ،بهاڵم پارتیهکانی ناو حکوومهت و دهسهاڵت لهکرداردا وهها نین .ئهمهش بێ باوهریهکان گهلی بهریهتی. شتی سهرنج راکێش ئهوهیه زۆرێک له نابیسن و نابینن و ههست ناکهن .له جیاتی سهر کورتر کردۆتهوه .یهکێتی نیشتمانی کوردستان سیاستمهداران کاتێک سیاسهتی ئهمڕۆ قاڵ بوون به کێشهکانی خهڵکهوه شهر کردنه له خوێ به پارتیهکی سوسیال .دیموکرات دهزانێ، دهنرخێنن ،به ههموو شێوهیهک دابڕاو له مێژوو سهر پۆست و پله و پایه .بهردهوام کۆبوونهوهی خاوهنی گهلێک درووشمی جیاواز جیاوازه ،بهاڵم دهگرنه دهست و دهڵێن ئهمڕۆ ئهمڕۆیه و دوێنێ دوو قۆڵی و سێ قۆڵی و پێنج قۆڵی ئهنجام دهبێت (ی.ن.ک) و خهڵکیش ئهو راستیه بزانن دوێنێه ،ئهمه ههڵهیهکی جدیه .وهک رێبهر دهدرێ ،به هیچ شێوهیهکیش گۆرانکاری لهم که ی.ن.ک له ناو (پ.د.ک )دا مهزن بووه که ئاپۆ دهڵێت» مێژوو زیندووه ،دوێنێ و ئهمڕۆ رهوشهدا ئهنجام نادرێت .باشووری کوردستان واته کاریگهری فکر و سیاسهتی پ.د.ک له سهر و سبهێنێ ههموو مێژوویه .ئهمڕۆ له مێژوودا بۆتهوه ناوهندی پێک هێنانی سیاسهتی ههموو ی.ن.ک زۆره .بزووتنهوهی گۆڕان خوێ وهکوو شاراوهیه و مێژووش له رۆژی ئهمڕۆدا» .به دهوڵهتانی سهردهست.لهبرامبهردا بههیچ شێوهیهک حهرهکهتێکی دیموکراتیک خواز و گۆڕان خواز ههند وهرگرتنی ئهم پێوهره زیاتر دهمانگهێنێته لهسیاسهتی ناوخۆدا گۆرانکاری ناکرێت .له به ناو دهکات ،بهاڵم ئهویش له ناو ی.ن.ک و پ د حهقێقهت و به شێوازێکی واقعبینانه دهتوانین شێواز دا حکوومهتی ههرێم وهک حکوومهتێکی ک دا مهزن بووه و گهلێک ئهرک و بهرێوهبردنی رووداوه سیاسیهکان ههڵسهنگێنین و واتای پێنج پارتیه ،بهاڵم له ناوهرۆک دا حکوومهتێکی دهسهاڵتیان بهیهکهوه ئهنجام داوه .کاتێک ئهم یهک پارتی و ناوهندگهرایه ،هێزی دهسهاڵتدار» راستیانه ههڵدهسهنگێنم ،مهبهستم له نکوڵی بدهینێ. له باشووری کوردستاندا له دوای تێپهر بوونی پ.د.ک «یه لهچوارچێوهی بهرژهوهندی کردنی هیچ یهک لهم الیانانه نییه .لێرهدا مهبهست 24ساڵ به سهر دامهزراندنی حکوومهتدا بنهماڵهی و حیزبی خۆیداسیاسهت دهکات و ئهوهیه ههر یهک لهم پارتی و الیانانه پێویسته له کێشهکانی دهسهاڵت ،ناعهداڵهتی ،گهندهڵی ،بهههمووشێوهیهک ئاستهنگه لهبهردهم گۆرانکاری بواری زهنی و سیاستی کرداری خویان له ژێر نادیموکراتی بوون ،نهبوونی مووچه ،قهیرانی و ریفورم له سیستهمی سیاسی و ئیداری و کاریگهریهکانی پ.د.ک رزگار بکهن ،بهشێوهکی خاوهنی سیاسهتی سهربهخۆی بنگهی رهخنهدانی پارکتیکی هاوبهشانهیان بدهن ئابووری ،نهبوونی خزمهتگوزاری ،زیادبوونی ئابووریدا رێژهی ههژاری و بێکاری ،زیاد بوونی کێشه کورد نییه ،رێگریهکی مهزنه له بهردهم پرۆژهی .پاشان دهتوانن ببنه هێزێکی جیاواز.وئیدعای کۆمهاڵیهتیهکان و توندو تیژی له سهر ژنان و دیموکراتیک بوون و یهکێتی نهتهوهیی دا .زۆر شتی گهورهبکه ئهگهر نا وهک هێزی پاشکو
دهبێت ههموو الیهن و پارتی سیاسی وکهسی شۆرشگێرو خهمخۆری گهل و کهسی ئاکادیمیست و رۆشنبیر ،الوان و ژنانی پێشهنگ له سهر ئهو راستی ه قووڵ ببینهوه که باشووری کوردستان بهردهوام بووهته قوربانی سیاسهتی هێزی
ههژمونگهرا و ناوهندی قهیرانی ناوخۆی وپێویست ه بهزوترین کات ئهم رهوش ه تێپهرێنین .ههمووشمان سهرکهوتنی بیر و رامانی رێبهر ئاپۆ له سهرتاسهری کوردستاندا دهبینین کهچهند ه بهرچاو روونیهکی بههێزی ل ه الی تاکی کورد ئاوا کردووه قارهمانی تر لهسهرکهوتنی شهنگال و شۆرش له رۆژئاو بهرخودانی باکورو رۆژههاڵتدا جێگهیان گرت و بهخوێنی جهستهیان یهکێتی نهتهوهیان ئافراند .بهداستانی قارهمانانهیان گهورهترین پهروهردهی زهنی و رۆحی و مهعنهویان پێش خست لهکۆمهڵگای باشورداو جارێکی تر ئهو راستیهیان دووپاتکردهوه که فکری رێبهرئاپۆ باشترین دهرمانی چارهسهره بۆتهواوی کێشهکان لهباشوری کوردستاندا ئهوان بهبهختکردنی گهیاندهحهقیقهت. گیانیان راستیهکانیان جهماوهری باشوری کوردستانیش به ئیلهام وهرگرتن لههێزو مهعنهویات و باوهری سهرکهوتن لهم قارهمانانه بهردهوام له سهرشهقامهکان بهدهنگی نارهزایان گهورهترین ترسیان خسته ناو دڵی ئهو هێزو الیهنانهی که دهخوازن ببنه فیرعهون لهدهسهاڵتی باشوردا وببنه بهکۆ بۆئازادی ههمووکوردان . له ئهنجامدا دهڵێم دهبێت ههموو الیهن و پارتی
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
بیروڕا
دهمێننهوه ،له پراکتیکی ئهم پارتیانهدا ئهوهی دهردهکهوێت له ههڵوێستی یهکێتی نهتهوهیی و لهههنگاوی گۆڕانکاری و چاکسازی سیستهم دا تا دوا راده دهم دهمی و خاوهن ههڵوێستی ناجێگیرن.و باوهریان بهئیرادهی ئازادانهی گهل نیه .ههر سێ پارتی ئیسالمی (بزووتنهوه، یهکگرتوو ،کۆمهڵ) سهرهرای ئهوهی هیچ یهک له پێوانهکانی ئیسالم پهیڕهو ناکهن ،باشترین پروژهی چارهسهریان پێکهێنانی سیاسهتی ئێران و تورکیایه له باشووری کوردستاندا .ئهوانیش لهسنوری دهسهاڵتی خۆیاندا روبهروی بن بهست بوون بوونهتهوه.زۆرجاریش بونهته هۆکاری بههێزکردنی رێکخستنی داعش لهباشوری کوردستاندا. بێ گومان هێزی دیموکرات خواز و نهتهوهیی له باشووری کوردستان له سهرهتای ساڵی ههفتاکاندا ههتا ئهمڕو به شێوهیهکی کاریگهر له مهیدانی تێکوشاندا بوون .ئهگهرچی بهردهوام روبهروی لێدان و ههوڵدان بۆ سهرکوتکردنیان دراوه لهالیهن دهسهاڵتهوه بهاڵم بهردهوام لهسهر پێ بوون له کهسایهتی شههید ئارام ،خاڵه شههاب ،عهلی عهسکهری ،ههڤاڵ سادق عومهر، ههڤاڵ د.سیروان و ههڤاڵ ڤیان وهتد ......و دا له ئاستێکی ههره بڵند دا پێشهنگایهتی ئهم هێڵه کراوه .به شێوهیهکی نۆژهنانه و له سهر بنهمای رێباز و فهلسهفهی رێبهر ئاپۆ ئهم هێڵه له پارتی چارهسهری دیموکراتی کوردستاندا خوێ گهیانده ناسنامهی پارتیکی سیاسی و شۆرشگێڕ وهک هێڵی سێههم وسهربهخۆ کاریگهریهکی زۆری له سهر پێش خستنی ئاستی هوشیاری و بیری یهکێتی نهتهوهیی و دیموکراتی له کومهڵگادا کردووه .ئهمڕوش له (تهڤگهری ئازادی کومهڵگای کوردستان)دا بهردهوامه و پهره به تێکوشان دهدات .تهڤگهری ئازادی وهک تهڤگهرێکی جهماوهری .شۆرشگێڕی بۆ بونیاد نانهوهی کومهڵگا له سهر بنهمایهکی دیموکراتی و پێش خستنی فکر و فهلسهفهی دیموکراتی له گوڕهپانی باشووری کوردستاندا خاوهن روڵێکی به کاریگهره .ئۆمێدو هێزی چارهسهریه بۆکێشه و قهیرانهکانی کومهڵگا. راستیهکی حاشا ههڵنهگره که الوانی باشوری کوردستان بهکوران و کچانیهوه بهردهوام خاوهن لهههموونرخهنهتهویهکان دهرکهوتوون و ئاکتیفانهبۆپاراستنی ههموو بهشێکی ئهم کوردستان گیان لهسهردهست بوون.لهکهسایهتی ههڤااڵن (گیڤاره و دیار و کارکهر و ڤهژین ودهستینا و زاغرۆس وگهنجۆ وهاورێ وبهسهدان
سیاسی وکهسی شۆرشگێرو خهمخۆری گهل و کهسی ئاکادیمیست و رۆشنبیر ،الوان و ژنانی پێشهنگ له سهر ئهو راستیه قووڵ ببینهوه که باشووری کوردستان بهردهوام بووهته قوربانی سیاسهتی هێزی ههژمونگهرا و ناوهندی قهیرانی ناوخۆی وپێویسته بهزوترین کات ئهم رهوشه تێپهرێنین .ههمووشمان سهرکهوتنی بیر و رامانی رێبهر ئاپۆ له سهرتاسهری کوردستاندا دهبینین کهچهنده بهرچاو روونیهکی بههێزی له الی تاکی کورد ئاوا کردووه .چیتر تاکی کورد و پێشهنگی ئازادی بهئاسانی چهواشه ناکرێت. به تایبهتی له پێشهنگایهتی ژنی کورددا ههموو رۆژێک زهنیهتی کونهپارێز و نادیموکراتیهکان ههڵدهوهشێنرێت.ئیتر کاتی ئهوه هاتووه لهزووترین کاتدا لهپێناوی چارهسهرکردنی تهواوی کێشهکان و به وانهوهرگرتن لهمێژووی 10 رابردوومان و وهاڵم دانهوهی نارهزایهکانی خهڵک ،ئهو هێز و الیهنه و رێکخراوانهی که خاوهن ههوڵ و تێکوشانن بۆ گۆڕانکاری و چاکسازی و چارهسهری ،له دهوری فکر و فهلسهفهی رێبهر ئاپۆ کۆببینهوه .لهسهربنهمای سیاسهتێکی نهتهوهیی و دیموکراتیک ،رادیکاڵ به مهرجێک خۆمان له زهنیهتی نانهتهوهی، نادیموکراتی ،پارچهگهری و پارتگهرای و چاوهڕوانی کردن له هێزی دهسهاڵتداران و داگیرکاران رزگار بکهین .وخاوهنی پرۆژهی خۆماڵی وسهربهخۆی خۆمان بین .بهم شێوهیه دهتوانین له بهرامبهر هێڵی کوردێکی کالسیک و وابهسته خاوهن ههڵوێستی بههێزو گۆرانکاربین و باشووری کوردستان له رهوشی ئاڵوز و قهیران ئاوی دهربخهین و له قوناخی قوربانی دایینی گۆڕانکاریه سیاسیهکانهوه وهربگێڕنه سهر رهوشێک که ببێته ناوهندی ئازادی و دیموکراتی و یهکێتی نهتهوهیی و به یهکهوه ژیان کردنی گهالن و ئازادیهک بهرقهراربێت کهالیهقی ههموو ئامانج و هیواو خوێنی شههیدانمان بێت،ئهو کاته لهالی دۆست و دوژمنیش بهنرخ دهبین.
*************** ************* *********** *********
ژن به بێ رێکخستن ،مهحکوومی مردنه بیروڕا
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
11
کــــــاتــــــێــــــک لـــه رابــــــــــــــــــــــــردوودا ســـــــــهبـــــــــارهت بـ ـه دۆخـــــــــی ژن لــه بـ ــاشـ ــووری وهاڵت بــیــرم دهک ـ ـــردهوه، رهنــگ ـه ی ـهک ـهم شت ک ـه دهه ــاتــه بــیــرم، ن :ئهوین زیالن بـ ــێ واتـ ـ ــا ب ــوون ــی ئهم وشـه ،یا نامۆ بوونێک بوو که له کۆمهڵگادا له گهڵ وشهی ژن ههبوو .بێ گومان بیرکردنهوهیهکی زۆر دوور له راستی نهبووه .ئهمهش سهرهڕای ههموو ئهو راستیانهیه که ژن له مێژوودا ژیــاوه و ههمیشه له مهیدانی شهر و تێکۆشان دا گۆرهپانی پێشهوهی بــۆ خــۆی ت ـهرخــان کــردبــوو .بــهاڵم چــی بــوو ک ـه به جارێک ئهم مێژووه پێچهوانهوه بــووهوه و به تایبهت لهو کۆمهڵگایه که واڵتی دایکه عهشتار بووه و لهوێ کهلتوری دایــک – ژن سهریههڵداوه ،شوێنهوارێک له ههبوونی ژن و تێکۆشانی دیار نابێت .تێکۆشان و خــۆڕاگــری حهپسه خانی نهقیب ،خــانــزادی میری ســوران و عایشه گــول و لهیال قاسمهکان نموونهی ههره بهرچاوی یاخی بوون و سهربهرزی ژن بهرامبهر ب ـه عـهقــلــیــیـهتــی پــیــاوســاالر و دهسـ ـهاڵت ــدار بـــووه .له هیچ دۆخێکی و بـه هیچ شێوازێک ئــامــاده نهبوون خـهبــاتــی ئــازادیــخــوازی بــۆ کۆمهڵگا و ژنــانــی کــورد بـه پێگه و بـهژیــانــی تاکهکهسی بــگــۆڕنـهوه .سـهریــان لهپێناوی ئــازادیــدا دانــا ب ـهاڵم وازی ــان لـه تێکۆشان نههێنا .ئ ـهوان مردنێکی به ش ـهرهف و له سهرپێیان نهگۆریهوه به ژیان له سهر ئهژنۆ و لهم پێناوهش دا گیانیان فیدای گهل و واڵتیان کرد و پێشی سهربهرز بوون .عهقڵیهتی دهسهاڵتدار و ژنکوژ دڵیان سۆکنایی ن ـهدههــات و چــاویــان ب ـه خـهبــاتــی ئــیــراده و ئ ــازادی ژناندا ههڵنهدههات ،ههنگاوی ژنانی سهرههڵدێر و بهرخودێر ،چاوی دهسهاڵتدارانی ترساندبوو ،بۆیه زۆر بـه تــونــدتــر هـهوڵــی چ ـهوســانــدن ـهوهی کۆمهڵگای
ژنیان دا .ب ـهوهش رازی نهبوون لهگهڵ بههێزبوونی عهقڵیهتی دهسهاڵتی فاشیستی بهعس و شهڕی الیهنه دهســهاڵتــخــوازهکــان ل ـه ســهر الشــی ژن پــێــش ک ـهوت و ژنــیــان کــرده یهکهمین قــوربــانــی ئ ـهم شــهڕه .ئیتر قڕکردنێکی تاکهکهسی نهبوو ،به کۆمهڵ ئهم قڕکردنه پێش کهوت .ئهنفاڵ و ههڵهبجه نموونهی ههره بهرچاوی ئهم قهتڵ و عامه بوو که له ناویان دا به ههزاران ژنی کوردیش چاویان بهکراوهی مایهوه بۆ داهاتوویهکی ئــازاد و ماڵئاوایان له ژیــان کــرد .ه ـهزاران ژن که به دهم شیردانی منداڵه ساواکانیانهوه و به رهحمی دایــکــان ـهیــان نـهیــانــتــوانــی چــاویــان ل ـه ژی ــان بــگــرن و ژیانیان لێ سهندرا .ئهمانه کهم نهبوونهوه و ههر رۆژ له دوێنێ خراپتر دۆخی ژن نالهبارتر دهبوو .لهدوای سااڵنێکی زۆر لـه زوڵــم و زۆرداری و بـهرخــودانــی گهل له بهرامبهر سیستهمی دهسهاڵتدار ،ئهو سیستهمه زاڵمه ههڵوهشێندرا ،گۆایه سهدام حۆسهین له سێداره درا و خـهڵــکــی بــاشــوور ب ـه ئـــازادی گـهیــشــت ،ب ـهاڵم دیسان قوربانی ئـهم ئــاڵ و گــۆڕه له کۆمهڵگادا ژن بــوو .ئهم جــاره به قڕکردنێکی ســوور و لهناوبردنی فیزیکی نهبوو ،به عهقڵیهتی دهسهاڵتداری و له الیهن کهلتوری سیاسی و کۆمهاڵیهتیهوه قڕکردنێکی سپی و رۆژانهیی بهڕێوه چوو و ئیتر کۆمهڵگا و له ناویان دا ژنیان فێری ئهم چهشنه کۆشتن و له ناوبردنه کرد. ئ ـهو م ــژدهی کـه مۆدێرنیتهی س ـهرمــای ـهداری لـه ژێر ناوی مۆدیرن کردنی کۆمهڵگا بۆ خهڵکی باشووری کوردستانی هێنا ،لهناوبردنی کهلتور و فهرههنگ و کهلهپووری کوردایهتی بوو و ئهمهشیان بههێرشکردنه سهر ژنان پێش خست .له الیهکهوه قهیرانی دهروونی و ســایــکــۆلــوژی شـــهڕ کـ ـه هــێــشــتــا ش ــوێ ــنـ ـهواری له کۆمهڵگادا مابوو - ،ههتا ئێستاش دایکانی ههڵهبجه له داخــی رۆڵ ـه سوتاو و ون بووهکانیان دهسووتێن – له الیهکی دیکهشهوه داب و نهریت و کهلتوری رهس ـهنــی کــۆمـهڵــگــاش ل ـه گ ـهڵ هێرشی ئــایــدۆلــۆژیــای لیبرالیزم لهالیهن دهسـهاڵتــدارانــی ئـهوروپــا و ههموو زلهێزانی جیهانی که به ناوی مۆدیرن بوون پێشان خست ،بریتی بوو له داڕزانی کۆمهڵگا بهپێشخستنی
دۆخی ژن له کۆمهڵگای باشوور بێنینه بهرچاو، هێرشی داعش بۆ سهر مووسڵ و ههروهها مهخموور و به تایبهت
بیروڕا
شهنگال و کهرکووکه ک ه خۆپهرستی و دیاردهی لهشفرۆشی و بێ واتاکردنی پێوانه ئهخاڵقی و کۆمهاڵیهتیهکانی کۆمهڵگا .ئهمانهش ههموو بۆته هۆکاری قوڵکردنهوهی ن ــاک ــۆک ــی و قـ ـهی ــران ــی چــڤــاکــی. ئهمهش نه تهنیا ئاڵۆزی دهروونــی و کۆمهاڵیهتی ک ـهم ن ـهکــردهوه ،به پێچهوانه زۆرتــری کــردهوه .ههموو ئ ـهمــان ـه بـــوو بــه ه ــۆک ــاری ئــاڵــوز کردنی دۆخی بنهماڵهکان و زیاد بــوونــی ئــاســتــی تــونــد و تــیــژی دژ ب ـه ژن .ک ـهم ن ـهبــوون و ک ـهم نین ئ ـهو ژنــان ـهی ک ـه ب ـه هــۆی پهسهند نــهکــردنــی ئـ ـهم تــونــد و تــیــژیــانـه خۆیان کۆشتووه و نارازی بوونی
به هێرشهکانیان جارێکی
خۆیان بهم رهنگه دهربڕیوه .رهنگه ئـهمـهش وهکــوو بــێ چــاره بوونێک دیک ه مێژووی تاڵییان بۆ بــێــت ب ـهرامــب ـهر ب ـه زۆڵ ــم و زۆری پیاو و کۆمهڵگای پیاوساالر ،بهاڵم کۆمهڵگا و به تایبهت له ههمان کاتدا قهبووڵ نهکردنی ژنان زیندوو کردهوه. ئهم عهقڵیهتهیه له الیهن ژنهوه .بێ گومان ئهگهر له کۆمهڵگادا ژنان مسۆگهر ههر الیهنێکی بتوانن له ئاستێکی بڵند و بههێز دهسهاڵتدار و زلهێز کاتێک دژ بهم عهقڵییهته چهوسێنهره خۆ بهرێکخستن بــکـهن ،رهنــگ ـه ئیتر بیهوێت واڵتێک یا ههر هیچ ژنێک پێویستی به خۆکۆشتن نـهبــیــنــێــت و مــســۆگ ـهریــش وههــای ـه .شوێنێک داگیر بکات، ت ـهنــان ـهت ب ـهرامــب ـهر ب ـه عهقلییهتی سهرهتا هێرش بۆ سهر ژنــکــوژ ک ـه ه ـهمــوو رۆژ ب ـه نــاوی ژنان دهبات نامووس ژنان قهتڵ دهکهن ،دهبێته
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
گهرهنتیهکی ههتا ههتایی. بـــێ گـــومـــان کــاتــێــک بـ ــاس لـه رێکخستن کردنی ژن دهکهین ،بهو واتــای ـه نیه ک ـه ب ـه تـ ـهواوی ژن له دۆخێکی که تێدایه رزگار دهبێت. لـه کــۆی خــۆڕاگــری ،رێکخستن و پێش کهوتن ههبێت ،لهوێ عهقڵییهتی چهوسێنهر و دژهژن زۆرتــر خۆی دهسهپێنێ .لـه جێگایهکی کـه ژن تــێــدا بــێــدهنــگـه ،ســهر تــهوانــدی و گوێراێڵی قهید و بهنده کۆنهکانی کــۆم ـهڵــگــای ـه ،گــوێــرای ـهڵــی ب ــاوک، بــرا و مێردهکهی بێت ،به تاکید
12
داگیرکاری و ژن کوژه که له سهردهمی کۆیالیهتی و ناوین ماوهتهوه،
ویستیان به پێوانهکانی خۆیان
مۆدێلی ژنی خۆیان پێش بخهن که پیاوان رێبهرایتیان بکهن
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
13
لـ ـ ـهوێ زۆر کــێــش ـهی ـهکــی ئ ـهوتــۆ دهرناکهوێت .بهاڵم لهم چوارچێوه ک ـ ـه دهردهکـ ـ ـ ـهوێ ـ ـ ــت ،زهخـ ـ ــت و گ ــۆش ــارهک ــان ئــاســتــیــان دهچــێــت ـه رادهیهکی باوهڕ پێ نهکراو و ژن دهبێت ئهم راستیهش بزانێت و به هۆشیاریهوه له گهڵ ئهم بابهتانهدا ههڵس و کهوت بکات .ئهگهر زۆر دوور نهچین و نموونهی ئهمڕۆ و دۆخــی ژن له کۆمهڵگای باشوور بێنینه بهرچاو ،هێرشی داعش بۆ سهر مووسڵ و ههروهها مهخموور و به تایبهت شهنگال و کهرکووکه کــه بــه هــێــرش ـهکــانــیــان جــارێــکــی دیکه مێژووی تاڵییان بۆ کۆمهڵگا و ب ـ ـه ت ــای ــبـ ـهت ژنـ ـ ــان زی ــن ــدوو ک ــردهوه .مــســۆگـهر ه ـهر الیهنێکی دهس ـ ـهاڵتـ ــدار و زلــهــێــز کــاتــێــک بیهوێت واڵتێک یا ههر شوێنێک داگــیــر بــکــات ،س ـهرهتــا هــێــرش بۆ سهر ژنان دهبات ،سهرمایهداریش دهڵ ــێ ــت دهب ــێ ــت سـ ـهرهت ــا لـ ـه ژن بدهیت! ئهمه رێــک به پێچهوانهی ههڵوێستی رێبهر ئاپۆیه که دهڵێت س ـهرهتــا دهبــێــت ژن رزگ ــار بێت ئینجا کۆمهڵگا .بۆیه لـهم هێرشه داگــیــرکــارانـهدا بـه هـ ـهزاران ژنی
ئێزیدیان رفاند ،فرۆشت و قهتڵ کرد ههتاکوو جارێکی دیکه ئهو کۆمهڵگا نهتوانێ ههستێته سهرپێ و ئهمهش تهنیا شتێکی بهههڵکهوت نــیــی ـه و ت ــای ــبــهت ه ـهڵــوێــســتــێــکــی ئــایــدیــۆلــوژیــه .لــه ژێـــر پ ـ ـهردهی ئاینی ئیسالمدا ،پهیڕهو کردنی عهقڵییهتی کۆنهپارێزو پاشماوهی زهنیهتی کۆیالیهتی ،داگیرکاری و ژن کـــوژه کــه لــه ســهردهمــی کۆیالیهتی و ناوین ماوهتهوه ،به سهر ژناندا دادهسهپێنن و ویستیان به پێوانهکانی خۆیان مۆدێلی ژنی خــۆیــان پــێــش بــخ ـهن کــه پــیــاوان رێبهرایتیان بکهن .بابهتی سهرنج راکێش ئهوهیه لهو جوغرافیایه که هێشتا نرخ و نهریتی کوردایهتی و فهرههنگی قــوڵ و رهنــگ وبۆی م ــێ ــژووی کــۆنــی کــۆمــهاڵیــهتــی و ژیانی هاوبهشی گـهالن به ههموو شــێــوهیــهک پـ ــارێ ـــزراوه ،هــێــرشــی دژوار پێش دهکهوێت .ئهمهش ئهوه دهسهلمێنێت که بیر و بۆچوونیان بـه ت ـهواوهتــی دژ بـه دهوڵـهمـهنــدی کۆمهڵگا و ئیرادهی ژنان و ههموو بهها زیندووهکانی مــێــژووه ،هیچ پ ـهێــوهنــدی ـهکــی ب ـه ئیسالمییهتهوه
بیرورا
به سهر ژناندا دادهسهپێنن و
نییه .لـه کهرکووکیش بـه ههمان شــێــواز بـه هــێــرش کــردن لـه سهر ژنان ویستیان ئیرادهی کۆمهڵگاش بشکێنن .بێگومان ههتا عهقلییهتی دهوڵـــهتـــگـــهرا و دهســــهاڵتــــدار بـه نوێنهرایهتی عهقلییهتی پیاوساالر بهردهوامیان ههبێت ،چهوساندن و بێ ئیراده کردن ناوهندی سیاسهتی رۆژانـ ـهی ــان دهبــێــت بــۆ ب ـ ـهردهوام ک ــردن ــی هــهب ــوون ــی ــان .ئ ـهمــان ـهش راستهوخۆ له ههموو گۆرهپانهکانی ژیـ ــانـ ــدا رهنـ ــگـ ــدان ـ ـهوهی لــهســهر پــهراوێــزکــردنــی ژنـــان کـ ــردووه، تابلۆیهکی بێچاره و رهشــیــان بۆ ژن کێشاوه ،ئاشکرایه بابهتێکی دیکهش که بووهته هۆکاری تووڕه بــوونــی دهســـهاڵتـــداران ،هـهبــوونــی رامانی ئازادیخوازی رێبهر ئاپۆیه که ههبوونی ژنــی جارێکی دیکه زی ــن ــدوو ک ـ ــردهوه .سـ ـهر ل ـه نــوێ ناسنامهی ژنێکی ئازادی ئافراند و ژنــــان ت ــوان ــی ــان ت ــۆڵـ ـهی پــێــنــج هـهزار ساڵهی زۆر و زۆڵــم که به ســهر ژن و کــۆم ـهڵــگــادا س ـهپــاوه، لـهم عهقلییهته بگرن .بۆیه ژنانی کــورد بـه تایبهتیش لـه بــاشــووری کــوردســتــان ئیتر وهک ــوو جــاران بێچاره نامێنێت ،به پێچهوانه ههوڵ له سهر پێش خستنی رێکخستنی خ ــۆی دهدات و ئ ـهم ـهش زیــنــدوو بــوون ـهوهی کهلتوری خــۆڕاگــری و ب ـهرخــودانــی دایــک ـه ع ـهشــتــاره لـهم واڵتهدا .ژنانی کورد له شهنگالیش له وهاڵمــی هێرشی داگیرکارانهی داعــش یهکینهی پاراستنی ژنانی ش ـهنــگــالــیــان پــێــش خــســت ،چــۆن ئ ـهوانــیــش ب ــاش دهزان ـ ــن لــه ه ـهر بوارێکهوه ئهگهر ژن بێ پاراستن بمێنێت ،گهرهنتی بهردهوامکردنی
حیزبایهتین ،چاویان له پێشهنگه .بهتایبهت له ئهوانهی که ئیدعای خهبات و ئازادی ژنیان ههیه .جا بۆ ههموومان نهبینه هیوایهکی بۆ دڵی بێ هیوای ژنانی کورد و د هر هو هی کورد له باشووری کوردستان و گشتی عێراق ژنــانــی ک ــورد و دهرهوهی کــورد له باشووری کوردستان و گشتی عـ ــێـ ــراق .کــاتــێــک ژن ــێ ــک خــۆی دهکۆژێ یا دهکۆژرێت ،یهکهم کار که ههموومان دهیکهین ،ئیدانهی ئـهم کــرداره چهپهڵهیه که رۆژان ـه خــۆی بـه س ـهر ژنــدا دهسهپێنێت. هـــهمـــووشـــمـــان پـ ــێ ن ـ ــارازی ـ ــن و شکایهتمان ههیه و لهو بڕوایهدام که هـهر کاممان له نــاخـهوه ئێش و ئازاری ئهوهی دهچێژین که بۆ نهمانتوانی یارمهتیدهری بین؟؟ که واته بۆ کۆتایی هاتن بهم دۆخانه و زیــنــدوو ک ــردنــهوهی کـهلــتــوری ژن ـ دای ــک ل ـه مــیــزوپــۆتــامــیــا با وهکوو ژن به تایبهت له باشووری کوردستان سهرهتا فێر بین که یهک بگرین و به بێ هیچ بهرژهوهندی حــیــزبــای ـهتــی خــهبــات بــۆ ئـــازادی و پــاراســتــنــی ژن ــان پــێــش بخهین. هاوکات له دۆخی ههنووکهدا که لـه تــهواوی کــوردســتــانــدا ش ـهڕه و بــمــان ـهوێــت و ن ـهمــان ـهوێــت ژنــیــش دهبــێــتـه بـهشــێــک لــهم رۆژهڤ ـ ـه .بۆ ئ ـ ـهوهی جــارێــکــی دیــک ـه مــێــژووی تاڵی شهنگال دووپــات نهبێتهوه و ژنانی کورد به کۆێالیهتی نهگرن و نــهفــرۆشــن ،پــێــویــســتـه بــتــوانــیــن
هێزی پاراستنی ژنــان لـه ههموو گ ــوون ــد ،ش ــار و شــارۆچــک ـهکــان پــێــش بــخـهیــن .ژنــانــی ک ــورد و له بـــاشـــووری کــوردســتــانــیــش ئیتر ناتوانن وهکوو جاران چاوهڕوانی ئــهوه بــن ک ـه پــیــاو بیانپارێزێت، هــــهر ژن ــێ ــک پــێــویــســت ـه وهکــــوو ســوپــایـهک بێت کـه بــتــوانــێ خۆی و واڵتـهکـهشــی بــپــارێــزێ ،ئهگهرنا تـهنــهــا ی ـهک خــولـهکــیــش گـهرهنــتــی ژیانی نابێت .پێویسته ئێمهی ژنان بــاوهریــمــان ب ـهو حهقیقهته ههبێت ئـهگـهر هــێــزی هـهمــوو جیهان هی ئێمه بێت و رێکخستنمان نهبێت ئهوا بهرگهی یهک خولهک ناگرین و لـ ـهن ــاودهچ ــی ــن .ب ــۆیــه لـ ـه گ ـهڵ ئهمانهدا پێش خستنی ئاکادیمیای ژنان له ههموو ههرێمهکان ئهرکی سهرکیمانه و پێویسته ههر ماڵێک، قۆتابخانه ،باخچه و یاریگایهک .. بکهینه جێگای پهروهردهی ژنان و بـه گشتی فــێــری ببین کـه بۆچی پێویستیمان بـه پــاراســتــن هـهیـه و واڵتهکهمان و له ناویشی دا ژنان له چ دۆخێکی دان ،پێویستی به ئاگادار کردنهوه و تێگهیشتنێکی قــووڵ هـهیـه .ه ـهر ژنێک پێویسته لـه مــێــژووی خــۆی بــگــات و فێری
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
بیرورا
ژیان نامێنێت و لهههمانکاتدا بۆ هێرشی دهرهوه کراوهیه .ههروهها ل ـ ـه کــــهرکــــووک پ ــێ ــش ک ـهوتــنــی خــهب ــات ــی پ ــاراس ــت ــن ــی گـ ـهوهـ ـهری ژن ــان و دیــســان ل ـه م ـهخــمــوور به ههمان شێوه راستی ئهم رامانه و بههێزبوونی دهخاته روو .دهبێت ئ ـ ـهوهش بــڵــێــم ک ـه بــۆ جێگایهکی وهکــوو بــاشــووری کوردستان ئهم پێش کـهوتــنــانـه کـهمـه و پێویسته ببێته رێکخستنی ههموو کۆمهڵگا. ب ـهداخ ـهوه سیاسهتی هـهڵـهی پارته دهس ـ ـهاڵتـ ــدارهکـ ــان لــه ب ــاش ــووری کوردستان رێگره له بهردهم پێش کهوتنی رێکخستنی ژنــان .بووته هــۆی ئ ـهوهی که تهنانهت ژنانیش لـ ـه چـــوارچـــێـــوهی بــــهرژهوهنــــدی حیزبایهتی دا بڕواننه خهباتی ژن و ئهمهش بێ گومان یارمهتیدهری رێ ــک ــخ ــس ــت ــن ــی ژنــــــــان ن ــاب ــێ ــت. خهباتێکیش ئهگهر پێش بکهوێت، پارچه پارچهیه و یهکگرتوو نیه. ئهمهش هێز و ئیرادهی ژن الواز دهخ ـ ــات و زهمــیــن ـهی ـهکــی زیــاتــر ئــاوا دهکــات بۆ ئـهوهی عهقلییهتی پ ــی ــاوس ــاالری ــش دزه بــکــات ـه نــاو هــێــزی ژنـ ــان ،ژن ل ـ ـهدژی ژنــان بـهکــار دههــێــنــن .نــمــوونـهی ئهمهش ههموو ساڵێک له بۆنهو چاالکیه گرنگهکانی ژنــانــدا ،هێزی بهناو ئ ــاس ــای ــش ه ــێ ــرش لـ ـهسـ ـهر ژن ــان دهکـهن ،ناوی لێدهکهن پاراستنی ئــاســایــش .ئـهمـهش روو رهشیهکی بێ وێنهیه. ئهو ژنانهی که دهرهوهی خهباتی سیاسی و حیزبایهتین ،چاویان له پێشهنگه .بهتایبهت له ئهوانهی که ئیدعای خهبات و ئــازادی ژنیان ه ـهی ـه .جــا بــۆ ه ـهمــوومــان نهبینه هــیــوای ـهکــی ب ــۆ دڵـــی ب ــێ هــیــوای
ئهو ژنانهی که د هر هو هی خهباتی سیاسی و
14
بیرورا
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
15
ه ــاورهگــهز و ت ـ ـهواوی تــاکـهکــانــی کۆمهڵگا بکات .ژنــان پێویسته له فێر بوون و زانابوون نهترسن که ئـهمـه چــرایـهکـه لـه تــاریــکــی دا بۆ ژنان و تهنیا پێش کهوتنی ئیراده، رام ــان و کـهســایـهتــی سـهربـهخــۆ و ئازاده که ئازادی ههموو ژنانیش گـ ـهرهن ــت ــی دهک ـ ـ ــات« .ژن ـ ــی بــێ رێــکــخــســتــن ،مـهحــکــوومــی مــردنـه« و نــاتــوانــێ هــیــچــی دیــک ـه بــکــات. ئیتر ژنانی کــورد وهکــوو جــاران بێچاره نین که خۆیان بسووتێنن ی ــا بـ ــکـ ــوژن ،چـ ــۆن رێــکــخــســتــنــی ژنـ ــان هـ ـهیـ ـه .ئـ ـهمـ ـهش لـ ـه دۆخ ــی هـهنــووکـهی بــاشــووری کوردستان دهرفهتێکی مێژوویه کـه بتوانین ئـ ـهم دهرفـ ـهتـ ـه بــرهخــســێــنــیــن و به ههموو داگیرکاران به یهک دهنگ بسهلمێنین که ئیتر هیچ هێزێکی ناتوانێ ژنــی کــورد بچهوسێنێ و بــێ ئــیــرادهی بــکــات .ئ ـهم قۆناخه لـ ـهگـ ـهڵ ئـــــهوهی زۆر ئـــاڵـــۆزه لـه ههمانکاتیشدا دهرفهتێکه بۆ ژنان که بتوانن باشترین و به هێزترین
خهباتی ئازادیخوازی پێش بخهن. ل ـه الی داگــیــرک ـهر ه ـهمــوو هێزو ئـ ــیـ ــرادهی ژنــــان ئــاســت ـهنــگــن جــا ئهگهر ژنان کورد بن ،یا عهرهب و تورکمهن ،ئیزهدی بن یا مۆسڵمان یــان خریستیان ،ل ـه کــۆی س ـهری ههڵدا پێ لێ دهکهن و تێدهپهڕن. بــۆ ه ـهمــوو ژن ــان و ه ـهمــوو گهلی کــــورد واتــــا ب ــۆ ه ـ ـهر نـــهتـــهوه و رهگهزێکی که بندهست کــراوه له الی هێزی دهسهاڵتدار و زۆردار یهکه .تهنها لهیهک خاڵدا جیاوازن ئهویش جیاوازی لهنێوان کهسێک که نکۆڵی لهههبوونی خۆی بکات و بهههموو شێوهیهک تهسلیم بێت و ببێته کـهســێــکــی بــێ ئــیــراده و بــێ کهسێتی ،ب ـهم شێوهیه ئهمانه پـهسـهنــد دهکــرێــن .جــا ئـهمـه وهک رهگهز دهبێت یان نهتهوهیهک بێت، بێ گومانه له کــوێ بـهرژهوهنــدیـه ســیــاســی و هـهلــپـهرســتــی دهســهاڵت کــه بــه هــیــچ ش ــێ ــوهیــهک پــێــوانــی ئهخالقی تێدا نییه ،کۆتای هات ئـهوا نــۆرهی ئهوانی دیکهش دێت
کــه ت ـهســلــیــم بــــوون ،و جــارێــکــی دیکه ژنــان ،خۆشک و دایکانیان دهکهنه قوربانی سیاسهتی چهوت و چهپهڵیان .بۆیه ژنان له باشووری کـ ــوردسـ ــتـ ــان وهکـــــــوو چ ـ ــۆن ل ـه مێژوودا سهلماندوویانه ،ئهمڕوش پێویسته به قارهمانی لهیال قاسم و ت ــێ ــک ــۆشــهری عــایــشــه گـ ــول و حهپسهخانی نهقیب له مێژوودا و قارهمانی سهردهمی نوێ شۆرشی ژنانی کوردستان وهک ڤیان جاف، دهستینا قهندیل ،سۆالف پشدهری، ڤهژین رزگهی ،بێریڤان شهنگالی، بێریتان دیبهگهی و هیران هیرانی و خاوهنداریهتی له ئیرادهی ژن و واڵت بــکـهن ،ههتا جارێکی دیکه ئهنفاڵ و ههڵهبجه و شهنگاڵیکی دیکه دووباره نهکهنهوه. *************** ************* *********** *********
ناساندنی ڕاستینهی ژن مهرجێكی سهر هكییه له هاتنهمهیدانی ژنان بۆ ناو خهبات و تێكۆشان
نــاســانــدنــی ڕاســتــیــن ـهی ژن و بـهرزكــردنـهی ئاستی هۆشیاری، م ـ ـهرجـ ــێـ ــكـ ــی س ـ ـهرهكـ ــیـ ــی ـ ـه ل ـه هاتنهمهیدانی ژنــان و كچان بۆ ناو خهبات و تێكۆشان ،شوناسی ههرتاكێك پهیوهسته بهمێژوی ڕاستهقینهی ئهو گهله گهر مێژوو نادیاربێت لهتایبهتی به تایبهتی له كۆمهڵگهیهكدا كـهوا سیستهم زیاتر خێڵهكیبێت ،هاوكات ئهو سیستهمه خێڵهكییه ب ـهڕوویــدا زاڵ بێت و كهگومانی تێدانیه لێی چاوهڕێ ناكریت شوناسێك بهكهسایهتی و زیهنییهتی ژنی بدرێت ،بونی تاكهكانیش لهژێر گ ــوم ــان پ ــرس ــی ــاردا دادهن ــرێ ــت خــوێــنــدن ـهوهی ـهكــی نــێــگـهتــیــڤــانـه ی ـ ــان بــــۆدهكــــرێــــت ،بــێــگــومــان لهكۆمهڵگهیهكی بــارگــاوی كــراو ب ـهتــێــژوو دهقهئاسمانییهكانیش كـ ـههـ ـهم ــووی ــان لــهچ ــوارچ ــێ ــوهی قــوڵــكــردن ـهوهی ڕهگ و ڕیــشـهی
سهرلهنوێ لهدهوری ئاوادهكریتهو ه
بۆیه چینێ دێ پیویسته ژن بهگوێرهی
پیاو پێناسهنهكرێت بهڵك و لهمیانهی
بون و ناسنامه كۆمهاڵیهتییهكهی خۆی ههڵسهنگاندنی بۆبكرێ
ژنــان و كچانی كۆمهڵگهیهكی ك ــوردی خــۆیــان ل ـهژێــر زهب ــر و زهنگی چهتره داخراو ڕهشهكاندا دههێڵێتهوه تــالـهم سۆنگهیهشهوه بتوانن مێژوویهكی پــڕ ئهتنیك
بهئهتنیكی زههــیــنــیــیـهتـهكــانــیـهوه وهســــتــــاوه ،چــونــگ ـه ئــاشــكــرای ـه بـــــــــــاری ســــــۆســــــۆلــــــیــــــۆژی و ت ــوان ــاك ــان ــی مـــــرۆڤ ب ـهگــشــتــی ب ـهپــێــی ج ــوڵــهو چ ــاالك ــی فــكــری
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
بیروڕا
مژده عهلی حهسهن
كلۆرێكی نێرینهدا دهخولێنهوه و بیردهكهنهوه نامهنتیقیهكانیشیان لهنستی و مت بوونی تاكهكاندا جێگهی گرتووه و لهو نێوهندهشدا ڕهگهزی مێینه بهپێی پێوانهكانی ئــــــهم زهـــیـــنـــیـــهت و ك ــل ــت ــوره ه ـهڵــدهس ـهنــگــێــت ،هــهرالدان ــێ ــك یــان ڕوبــهڕوو بونهوهیهك لهگهڵ یــاســاو ڕێــســاكــانــی ئــهو كــلــتــوره نێرینهو فكرهكانیاندا دووچاری لێپرسینهوهی تــونــدی دهكــات ـهوه لهسهر ههردوو ئاستهكهش واته« تاكو و كۆ» گهر سهرنج بدهین لهم ئاراستهیهوه پرسیارگهلێكی زۆر بێكۆتا خۆیان بهدهردهخهن، ئایا تاكوچهند كوێ و كهی..؟
ب ــۆخ ــۆی ــان و ژنــــان و كــچــانــی داهاتوی ئهم نیشتمانه بكهونهوه و ئاوێتهی ڕوناكی بڕازێ بون و بونیادی خۆیان له ڕوانگهی بوون و نهبونی خۆی بسهلمێنێت وهاڵمی ئ ـهم پــرس ـهو چـهنــدیــن پــرســیــاری دیــك ـه جــێــدههــێــڵــم بــۆ ئــیــراده و زههینیهتی كچانی نیشتمانهكهم دوات ـ ـ ــر ه ــاوف ــك ــر و خــهب ــات ــم. زۆر ئـ ــاشـ ــكـ ــرای ـ ـه دانـ ــانـ ــی چــاودێــری لهسهر توانایی هزرو و ئـهقــڵ و چاالكییهكانی ژنــان وای كــردوه زههینهت و توانای تێگهشتنی لهگۆشهیهكی تهسكدا بـهنــدبــكــریــت ،كهبێگومان وهاڵم دانـ ـهوهی جــوڵـهو چــاالكــی لهسهر چۆنیهتی و بیركردنهوه و توانایی
16
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
17
سـهرلـهنــوێ لــهدهوری ئــاوادهكــریــتـهوه بۆیه چینێ دێ پیویسته ژن بـهگــوێــرهی پیاو پێناسهنهكرێت بـهڵــك و لـهمــیــانـهی بــون و ناسنامه كــۆمـهاڵیـهتــیــیـهكـهی خــۆی ههڵسهنگاندنی بــۆبــكــرێ و بناسرێت لهههمان كاتدا بنهمای زانستی و زههینیهتی بهشێوهیهكی واقعیانهیه دهربخرێت لهم پێناوهشدا له ڕۆژگاری ئهمڕۆماندا یهكێك لهسهرهكترین خهباتی ژنانی ئازادیخواز و شۆڕش گێڕی سایكۆلۆجیهت و زانــســت نــاســی ژن ـه و چۆنییهتی ڕاســتـهقــیــنـهی ل ـه كــۆمـهڵــگـهدا ،بــۆیـه بـهرلـههـهمــوو شتێك ژنــان و كچان پێویستیان بهخهباتێكی فهلسهفهی و ئایندهیهكی تۆكمه له فكر و لێهاتوی خۆیان ههیه كه بێگومان دهبێت گرنگی زیاتر بهبونیادنانی ئهكادیمیهتی فكری ژنــان بدریت لهههموو بوارهكانی تێكۆشان و ژیاریدا هاوكات دهبێت ئهو جــۆره ئهكادیمیه زانستیانه ئامانجی سهرهكی بونیادنانی ژنێكی ڕۆشنبیر و پێگهشتوبێت كهگۆڕانكارییهكانی ڕۆشــنــگـهری لهنێوكۆمهڵگه پــهرهی پێبدات.
****************************** *************************** ************************ ********************* ****************
بیروڕا
و جــــهســــتــــهی گــــــهشــــــهدهكــــــات .زۆر گـ ــرنـ ــگ ـ ـه ســـــهرنـــــج بـــخـــریـــتـــه ســـــــهرئـــــــهوهی كـــــهژن لــهدۆخ ــێ ــك ــی وهه ـ ــادایـ ـ ـه كــــــهڕۆح و مــهع ــری ــفــهی م ــرۆڤ ــێ ــك ك ــۆمـ ـهڵ ــگـ ـهیـ ـهك ،دون ــی ــایـ ـهك...ه ــت ــد
كۆچ كردن بۆ؟
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
فهیروز ئهحمهد
ئهگهر بمانهوێت دیاردهی كۆچ كردن بناسین بریتییه له «جێهێشتنی شوێنی نیشتهجێبونی خۆت بۆ شوێنێكی تر بۆههمیشه یاخود بۆ كاتێكی دیاری كراو « ،بهاڵم لهههركاتێك كۆچكردن ڕوبدات ئهو ه بێگومان هۆ و بێكاریگهر نییه ،چهندین باگراوند له پشت دیاردهی كۆچ كردن ههیه و گومان لهوهدانییه كۆچ كردن ڕهگ و ڕیشهی مێژووی ههیه و ناتوانرێت بنبڕ بكرێت، چونكه ههموو مرۆڤهكان بیركردنهو ه و ههڵسوكهوتیان وهك یهك لهكۆتایدا پرسیاری من ئهوهیه ئایا بۆگهنجان كۆچ دهكهن نییه ،ئهگهر بمانهوێت فۆكس خهینه سهر ئهوهی بۆ كۆچ كردن ئهندامانی لهشیان دهفرۆشن بهاڵم ئامادهنین بهشداری شۆڕش و لهباشوری كوردستان ڕوی لهزیاد بوونه هۆكارهكان گهلێك ڕاپهڕین بكهن و من دڵنیام لهم ههرێمه بارودۆخی سیاسی بهدهست 18 حیزبهكانهو ه نییهو نهبو ه نابێت تا ئیرادهیهكی سهربهخۆی وهك زۆرن ،بهاڵم ههوڵدهدهم ههندێكیان بخهینهڕوو. پهكهكه تێدا دروست نهبێت بهڕێوهی نهبات ،نابۆ كۆچ كردن بهڵێ بۆ ڕاپهڕین و بنیات نانهوه
بیروڕا
نهبونی ئازادی تاكهكهسی ،نهبونی دیموكراسی سیستهمی بهڕێوهبردنی وواڵت ،نهبونییهكسانی لهنێوان ئهرك و مافدا، نهبونی ژێرخانی ئابوری بههێز ،نهبونی ههلی كار بۆگهنجان، نهبونی كهسی شیاو لهشوێنی شیاو.
************************************************** ****************************************** ********************* ***************
ڕۆڵی زانكۆكان لهدروستكردنی كهسایهتی و داهێناندا
لهههموو دونیادا بونبی چینی گهنجان بناغهی ئابوری و ڕۆشنبیری ئهوگهلهن ،ئهمهش لهڕێگهی ئهو قۆناغانهی تێیدا تێپهردهبن ،قۆماغی زانكۆ ههستیاری مرۆڤ و تاك بهرانبهر تاك كۆمهڵگهدیاری دهكات ئاستی زانیاری و ڕۆشنبیری دهگهیهنێته لوتكه ،ئهگهر مهبهستی خێرخواز گهیشتن بێبهڕادهی زانیاری و گهشهسهندن بهاڵم تاچهند زانكۆكانی كوردستان بونهتهمهیدانی زانست و داهێنان وهك ههرواڵت و نیشتمانێكی پڕ داهێنان گهشهی هزری ،بهاڵم لهزانكۆ و پهیمانگاكانی كوردستان مهبهستی سهرهكی هێنانی بڕوانامه و گهیشتن به پلهو پایهیه نهبونی هیچ باڵو كراوهیهكی زانستی داهێنانی لهڕوی ئاستی بااڵ دیاریكهریهو ڕاستییه كهوا تهنیا كات بهڕێكردن و تهواوكردنی كاتی خوێندنه به چهند زانیارییهكی مامۆستابێ دهرچووه ،له ناو ئهو زانیارانهی كه ئامادهی كردوو ه و پشت بهستن بهزانیاری ناوكۆمپیتهرهكهی. لهسهردهمهكانی ڕابردوو لهڕێگهی چهند حوجرهو مهالیهكدا توانراوه چهندین كهسایهتی وهك (نالی مهحوی) دروستبكرێت ،پرسیار ئهوهیه بونی كۆمهڵێ زانكۆ و پیمانگهبۆ ناتوانن نالییهك دروست بكهن
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
19
بیروڕا
نهرمین عهتا
گیانی بهرخۆدان سنوری دهستكرد و ڕهگهز ناناسێ
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
ئهسمهر محمد
بیروڕا
20
همیشه له خهباتی سیاسی كوردیدا شان بهشانی پیاوان پێگهیهكی سرهكی لهمهیدانی خهبات و تێكۆشاندا شوێن پهنجهی خۆی بهدیار خستو ه كهئهم پێگهی بهرخۆدان و بههێزی ژنی كورد بوو كهتاك و ئێستاش بهردهوامه كه ئستێرهیهكی لهئاسمانی مێژووی گهلی كوردا لهههر پارچهیهكی تری كوردستان ئهگهر كچ و ژنانی كورد نهیان توانی بێت له شوێنهكانی خۆی بهشداری شۆڕش و خهباتی نهتهوهكهمان بكات ئهوا بێگومان ههریهك لهپارچهكانی تری كوردستان به ماڵ و جێی خۆی زانیو ه لهڕۆژگاری ئهمرۆ لهڕۆژئاوای كوردستان جاریكی تر ئهم خۆڕاگرییهی كچانی كوردییان خسته بهردیدی تهواوی دونیا و ئهوانهی ههمیشه لهلولهی تفهنگی كچه شهرڤان و گهریالیهك لهترس و ههیاڵی بهرگری له خۆبوندا دهژی ههمیشه ژنی كورد پێشهنگ له خهبات و قارهمان بهسهنگهری بهرگری و شانازی كردن بهگیانی بهرخۆدان لهنێوان هاوڕهگهزهكانی ههمیشه سهرنجی واڵتانی بهالی خۆدا ڕاكێشاو ه كه له ڕوبهڕوبهنهوهی نهیارانی كورد و گروپه تیرۆریستییهكان بونهته قهڵغانی بهرگری لهپایه و شكۆی نهتهوهیهك كهبهشامازییهو ه لهواڵته زلهێزهكان باسیان لێوه دهكرێت و بهشهرڤانی كورد ناویان دهبرێت. *************** ************* ***********
هۆكار هكانی لهدایكبوونی سهرمایهداری (دزی ماڵ) تایبەت
ب ه قهڵهمی ڕێزدار عهبدوڵاڵ ئۆج ئاالن(مانیفستۆى شارستانێتى دیموکراتیک)
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
21
شرۆڤهكردنی سهرمایهداری وهك ئایینێك كه زۆرتری ن قسهی لهبارهوه كراوهو كرداری لهپێناودا ئهنجامدراوه ،دهشێت كۆمهكێكی زیاتر به راست تێگهیشتن لێی بكات .وهك ئهو شوێنهی سهركهوتنی تێدا بهدهست هێناوه ئهوروپاو زیهنیهتی ئهوروپی ،سهرباری ئهوهی ههره زێده قسه سهبارهت به سهرمایهداری دهكهن و چاالكی ئهنجامدهدهن ،بهاڵم وهك له ههر ئایینێكدا بینراوه ئهمانیش راستینهی ههبوونی سهرمایهدارییان كردۆته روحانی و لهم بوارهدا دوانهكهوتوون .تهنانهت مهسیحی ،سۆسیالیست و ئهنارشیستهكانیش كه خۆیان به ركابهری ههرهدژواری سهرمایهداری دادهنێن دهكهونه ناو ئهم پۆلێنهوه .هزر و ئهقڵی ناوهندگهرایی ئهوروپا قوتابخانهیهكه .له سهدهی شازدهههم بهدواوه وهك سیستهمێكی جیهان قۆناخی
ههژموونگهراییان دهستپێكردووه .بهگوێرهی قاڵبوونهوهی شهخسی خۆم قوتابخانهیهكی ئهوتۆیه كه چهندین جار له سیستهمی ئاواكردنی خوداوهندهكانی كاهینی سۆمهر زیاتر شارهزای پێشخستنی شاردنهوهو ئهفسووناوی كردنی راستینهی كۆمهاڵیهتییه« .پهیڕهوی زانستی» رۆڵێكی سهرهكی له ئهقڵی خۆرئاوای ئهوروپاو سیستهمی هزراندنیدا دهبینێت. باس له زانستی دهرككردن به ههبوونی سروشت ناكهم كه مرۆڤیش پارچهیهكێتی .زانست كه وهكو گهنجینهی هاوبهشی مرۆڤایهتییه ،خوڵقێنهرهکانی هێنده ونن كه ناتوانرێت بكرێت به موڵكی هیچ تاك ،جڤات ،دهزگا و نهتهوهیهك .ئهگهر ههر پێویستی به باسكردنی پیرۆزییهكی ئیالهی ههبێت ،لهم چوارچێوهیهدا پێشكهشكردنی ئهم نازناوه به زانست دهشێت نرخاندنێكی ههره نزیك بهڕاستی بێت .بهاڵم له ئهتیمۆلۆژیای ئهوروپادا «پهیڕهوی زانستی» خاوهن پێگهیهكی جیاوازتره ،شێوه(بچم)ی بهرایی دیكتاتۆریهتی هاوچهرخه (ههموو شێوهكانی تۆتالیتاری و سهرهڕۆیی) .راستتر ئهو تۆوهیه كه كهوتۆته منداڵدانیهوه .وهك دەستەواژە پهیڕهو به مانای رێگا ،رێچكهو شێواز دێت .ههرچهنده
مێژوو ،سیاسهت ،ئایدیۆلۆژیا ،یاسا، جوگرافیا و شارستانیهت ــ كولتوور دهشێت وهكو كهموكوڕی سهرهكیی سۆسیۆلۆژیاكهی ماركس ههڵسهنگێنرێت. لهوه رزگاری نهبووه كه قوتابخانهیهك بێت به ئاسانی لهمیانهی میتۆدی بچووككردنهوه سیستهم بۆ ئابووری بگۆڕدرێت .بێگومان بههای چارهسهرئامێزانهی كۆمهڵناسی ئابووری نكوڵی لێناكرێت .بهاڵم كاتێك بهشێوهی پێویست پێگهی ئهمانه لهناو فاكتهرهكانی دیكهدا روون نهكرایهوه، سهرباری تهواوی بانگهشه زانستییهكانی بهاڵم ریسكی خزانی بهرهو دۆگماتیزم زۆردهبێت .ئهوهی زیاتریش روویداوه به واقیعبوونی ئهو ریسكانه بووه كه ئهم كهموكوڕیانه سهرچاوهیانه. ئهو بۆچوونانهش كهم نین كه پهرهسهندنی سهرمایهداری بهتایبهت به دهسهاڵت و دهوڵهتی مۆدێرن دهبهستنهوه كه گوزارشتێكی یاسایی دهسهاڵتهو زیاتر بهرچاوه .لهناو یهكپارچهیی كۆمهڵگادا ریشهی پلهداریهكانی دهسهاڵت بۆ سهردهمێكی كۆنتر دهگهڕێتهوه .یهكێك له فاكتهره سهرهكیهكانی بهڕێوهبردنی ژیانی ماددییه .بهاڵم خودی توندوتیژی ئهو توانایهی نییه كه به تهنیا ژیانی ماددی، ئابووری و سهرمایهداری بخوڵقێنێت كه خاڵی ترۆپكێتی .رۆڵی رێكخستن، پهرهپێدان و بهربهستكردنی بهردهوام
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
تایبەت
سهرهتا ئهرێنی بێت و كۆمهكێك به بههرهی ههستكردن بكات ،بهاڵم كه بۆ ماوهیهكی درێژخایهن پابهندبێت پێیهوه تهواو رۆڵی دیكتاتۆریهتێكی زیهنی دهبینێت. بهناوی زانستهوه داكۆكی كردن لهسهر پهیڕهو دهشێت بهرهو مهترسیدارترین دیكتاتۆریهت بچێت .خۆی لهخۆیدا كهوتنهوهی فاشیزم له دهوڵهتگهرایی ــ نهتهوهی ئهڵمان كه به پارێزهری ههره سەرسەختی پهیڕهوی زانستی دادهنرێت ئهم ههڵسهنگاندنهمان دهسهلمێنێت. بێگومان له ئهوروپای خۆرئاوا شۆڕشێكی زیهنی هاتۆتهكایهوه ،بهاڵم ناكرێت ئهمه وهك رێكردنهوه لهپێش ناوهندگهرێتی ئهوروپا شرۆڤه بكرێت .چونكه ئهم شۆڕشه تهواوی پێشهنگایهتیهكانی له پهرهسهندنه هزرییهكانی دهرهوهی ئهوروپا وهرگرتووه. كۆمهڵناسی ماكس وێبهر رۆڵێكی گرنگی له بهستنهوهی پێشكهوتنی سهرمایهداری به راسیۆنالیزمی ئهوروپییهوه ههبووه. ماكس وێبهر له رێگای شاكارهكهیهوه كه لهژێر ناوی «ئهخالقی پرۆتستانی و سهرمایهداری» دایه خوازیاره زهمینه بۆ ئهم تێزه ئاماده بكات و رێگای بۆ بكاتهوه .سهرباری ئهوهی له پێكهاتنی سهرمایهداریدا راسیۆنالیزم یهكێك له فاكتهره دیاریكهرهكانه ،بهاڵم بهتهنیا بچووكردنهوه ( )Reductionی بۆ راسیۆنالیزم و یاسا توانای روونكردنهوهی ئهم دیاردهیهی نییه. له كۆمهڵناسیهكهی كارل ماركسدا وهكو سهرمایهداری سهركهوتنی سیستهمێك به بهپیتی بهرههمه ئابووریهكهیهوه دهبهسترێتهوه .لهههموو شێوهكانی بهرههمهێنانی پێشووتر به بهرههمتری دادهنێت ،بهتایبهتیش بههرهی پێشخستنی زێده ــ بهها و گۆڕینی بۆ قازانج و سهرمایه به رێگا خۆشكهری سهركهوتنی لێكدهداتهوه .بایهخدانێكی كهمی مارکسیزم به فاكتهرهكانی لهجۆری
هێزی شرۆڤهكاری ئهو روونكردنهوانهی پشت ب ه فاكتهرهكانی كولتووری ــ شارستانیهت دهبهستێت حاشاههڵنهگره .بهشێوهیهكی بنچینهیی سهرمایهداری هاوكاتی قۆناخی پووكانهوهی پهرهسهندنی شارستانیهته
لهناو یهكتردا بوون. سهركهوتنی سهرمایهداری له باكووری خۆرئاوای ئهوروپا فاكتهری جوگرافی 22 و گرنگی شوێن دهخاته بهرچاوان .زۆر جار دهگووترێت كه شاری ئهمستردام رۆڵی النكهی بینیوه .دیسان فاكتهرهكانی دیكه ی جوگرافیاش بهشێكی سنوورداری له روونكردنهوهیدا ههیه .بهبێ زلكردنی رۆڵهكهی دانانی و جێگیركردنی لهشوێنی خۆیدا بههای ماناكهی دیارتر دهكات. هێزی شرۆڤهكاری ئهو روونكردنهوانهی پشت به فاكتهرهكانی كولتووری ــ شارستانیهت دهبهستێت حاشاههڵنهگره. بهشێوهیهكی بنچینهیی سهرمایهداری هاوكاتی قۆناخی پووكانهوهی پهرهسهندنی شارستانیهته .ئهو تێزهی من زیاتر قورسایی دهخهمه سهر ئهمهیه .لهو شوێنهدا كه رووباری سهرهكی شارستانیهت دهڕژێته زهریاوه (بهشێوهیهكی سیمبۆلی زهریای ئهتڵهسی كهنارهكانی ئهمستردام) كۆتایی ئهم سیستهمهشه .بێگومان سیستهم بۆ ئهوبهری زهریا پهڕیوهتهوه ،لهسایهی ههژموونگهراییهكی نوێدا كه لهمیانهی دهوڵهت ــ نهتهوهی ئهمریكاوهیه ،له ههڵكشان بهرهو ترۆپكی جیهانگیریدا سهركهوتنی بهدهست هێناوه .بهاڵم زیادبوونی چۆنیهتی سیمیالری و میدیایی ژیان، بااڵدهستبوونی كۆمهڵگای خۆنواندان و بهكاربردن ،لهجیاتی دابینكردنی داواكارییهكان ،دنهدان و هاركردنی
*************** *************
تایبەت
داواكارییهكان لهالیهن ئابوورییهوه، تهشهنهكردنی دهسهاڵت بۆ ناو تهواوی دهماره موولوولیهكانی خوێنی كۆمهڵگا، بهتایبهتیش جهختكردنهوهی ب ێ میژوویی لهالیهن خودی ئایدیۆلۆگهكانی سیستهمهوه بهشێوهیهكی زهق گوزارشت له ناوهڕۆكی كائیوس و ڕزیووی سیستهم دهكات. بیر له راستیهكی ب ێ مێژوو و ب ێ شوێن ناكرێتهوه .پێشكهوتن ،پهرهسهندن، ههمهڕهنگی و جیاوازی لهمیانهی مێژووهوه بهدیدێت .دوا گووته «كۆتایی» تهنیا ل ه مێژووی مرۆڤایهتیدا دهشێت بۆ شێوهیهك بگووترێت .هیچ نهبینینی نموونهیهكی شێوهیهك خاوهنی جیاكارییهكی ئهوتۆ نییه كه ئهبهدی بێت .له گهیاندنی هاوشێوهی ئهو شهڕ، شێوهكانی كۆمهڵگا به دهستهواژهكانی تااڵن ،كۆمهڵكوژی، لهجۆری ئهبهدی ،تا قیامهت ،دوا پێغهمبهر، یاسای نهگۆڕ ،ب ێ پچڕان و پهرهسهندنی ب ێ كۆتایی زیاتر دۆگماییبوونی هزر چهوسانهوهو وێرانكاریانهی و باوهڕییهكان ،ههوڵهكانی گهیشتن به سروشت ك ه لهم دهسهاڵتێكی ههمیشهیی و ههمیشهییكردنی ئامانجی ههوانتهخوازانهی توێژه چوارسهد ساڵهی دواییدا جیاكارهكان رۆڵ دهبینێت .مهرجی بهناوهندگیری ئهوروپای سهرهكی بهدهستهێنانی خودمتمانهیی و ههمیشهییكردنی بهرژهوهندییهكانه خۆرئاوا ئهنجامدران، لهرێگای پڕوپاگهندهوه .لیبراڵیزمیش كه گرێدراوی سیستهمی ئایدیۆلۆژیای ناوهندی سهرمایهدارییه، بانگهشهكهی سهبارهت بهوهی كه خۆی ههژموونگهراییه. 23دوا گووتهی مێژووه دووبارهیهكی بێگومان ههر ههمان ئهو مۆدێرنیستانهی ههمان گهمهیه. كاتێك سهرمایهداری پێناسه دهكهین جوگرافیایه گهورهترین نابێت وهكو هزر و چاالكیهك ههڵیسهنگێنین كه ناگۆڕێت ،خولقێنراوهو تێكۆشانیشی ل ه دژبهریدا خاوهن یهك ناوهنده .بهشێوهیهكی سهرهكی بهخۆیهو ه بینیوه كاتێك دهڵێین سهرمایهداری ،پێویسته وهك بهسیستهمبوونی چاالكی ئهو كهس و گروپه ههلپهرستانه لێی تێبگهین كه له كهلێنهكانی كۆمهڵگادا جێگیربوون و لهگهڵ زیادبوونی ماتهوزهی زێده ــ بهرههم دێنن .ئهگهر هێزهكانی كۆمهڵگای فهرمی له كۆمهڵگادا ئهمانه مشهخۆرانه زیادهكه سهركوتیان نهكهن ،بهپێچهوانهوه بیمه دهكڕێننهوه و دهیخۆن .هیچ كاتێك له پاوانهكانیان وهربگرن و لهبهرامبهر
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
ژمارهی ئهمانه لهسهدا یهك یان دووی كۆمهڵگا زیاتر نییه .هێزی خۆیان له ههڵپهرستی و رێكخستهبوونیان وهردهگرن. لهالیهك لهمیانهی رێكخستنبوونێكی باشتر لە شوێندا و كۆنترۆڵكردنی شتومهكه پێویستهكان و له الیهكی تر لهمیانهی یاریكردن به نرخی یهكتربڕینی (خواست ــ خستنهڕوو)ی كااڵوه لهكاتی ناوبڕه كۆمهاڵیهتییهكاندا ،سهركهوتن بهدهست
ئهمهشدا بهردهوام پابهندانه بهخێویان بكهن ،ئهم گروپانه كه لهناو گشت شێوهكانی كۆمهڵگادا بهشێوهیهكی مارژیناڵ ههبوونیان ههیه ،دهشێت وهك خاوهنه نوێكانی كۆمهڵگا ڕهوایی(مهشروعیهت) بهدهست بێنن .بهدرێژایی مێژووی شارستانیهت ،بهتایبهتیش له تهواوی كۆمهڵگاكانی خۆرههاڵتی ناوین ئهم جۆره گروپه پاوانكار و سووخۆر و مارژینااڵنه ههر ههبوون ،بههۆی نهفرهتی كۆمهڵگاوه هیچ كاتێك ئهو بوێریهیان نهبووه له وه و دهركهونه كهلێنهكان بێنه دهره بهر رووناكی .به حكومڕانه ههره ستهمكارهكانی كۆمهڵگاشهوه هیچ كهسێك هێزی رهواكردنی ئهم گروپانهی پیشان نهداوه .ئهمانه تهنیا بچووك نهبینراون، بهڵكو وهكو مهترسیدارترین هێزی پوكێنهرهوهو رزێنهر ههڵسهنگێنراون و لهبواری ئهخالقیشهوه وهكو تۆوی خراپی له قهڵهمدراون. له مێژووی مرۆڤایهتیدا نهبینینی نموونهیهكی هاوشێوهی ئهو شهڕ ،تااڵن، كۆمهڵكوژی ،چهوسانهوهو وێرانكاریانهی سروشت كه لهم چوارسهد ساڵهی دواییدا به ناوهندگیری ئهوروپای خۆرئاوا ئهنجامدران ،گرێدراوی سیستهمی ههژموونگهراییه .بێگومان ههر ههمان ئهو جوگرافیایه گهورهترین تێكۆشانیشی له دژبهریدا بهخۆیهوه بینیوه .ناشێت ئهم قۆناخه بهتهواوی وهكو لهدهستچوون و زیانی مرۆڤایهتی لێپێچینهوهی لهگهڵدا بكرێت. ئهوهی ههوڵی ئهنجامدانی دهدهم سهنتێز كردنی دهسكهوتهكانی خۆرئاوا و بهها دێرینهكانی خۆرههاڵته بۆ مرۆڤایهتی نگه به و پێشكهشكردنی چهپك ێ ڕه پێههڵگرتنێكی مانادار لهم بارهیهوه.
ژن له جیهانی فکردا
Helene Stockerژنیکی زانا کاتی خۆی له زانکۆی به رلین له به شی فه لسه فه ویژه ی و ئابوری خویندویه تی دکتۆرای هه یه (ستۆکه ر) زانایکی وایه خاوه ن هه ڵوست و ره خنه گره له (نیتشه )کاری گه ری له سه ره نمونه ی وه رگرتوه له نیتشه پرانسیب ئه خالقی قالبی ئاینی ره خنه ده کات هه روه ها ئه زانیت له م شیوه ی دیاری کردوه که نرخیکی له الی که نیسه ئه ی پاریزیت دژی ژیان ئه بینیت ئه بئ مرۆڤ له هه مو قالبیک بیر بکاته وه ده ڵیت هیچ شتیک به ناوی خواو دونیای دوای نیه پیویسته چاالکی به شیوه یکی ئازادی بکریت ستۆکه ر ئه م رامانی خۆی هه میشه له ژیانی خۆی پاراستوه ئه بیت مرۆف رامانی خۆی ئازاد بیت به شیوه یکی ئه خالقی دابنیت ئه م زانایه ساڵی 1943له به ر(نازیه کان )هه اڵتوه له نیۆرک نیشته جئ ئه بیت هه ر له ویش کۆتای به ژیانی دیت ederbergEstherپسپۆره له مایکرۆ بایلۆجی له به له دوای خۆی به رهه می به ناوی ئه ڤین و ژن به جئ هیشتوه. شی گه نه تیکدا خه باتیان کردوه ئه و خه باته ش وای کردوه که ده رگایه ک وااڵبکات ته کنیکی وای دروست کردوه که ده بینیت گه ن جۆن ئیسش ده کات خه باتی ئه و وای کرد که هاو سه ره که ی( جۆشوان) له سالی 1958خه اڵتی نۆبڵی پئ بدریت به داخه وه که ناوی ئه و ون بو قه ت باس نه کراوه نه نوسراوه ته وه.
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
تایبەت
ئا -تروسك ه له سه ده ی21-20له به رشه رتو مه رجی سیاسی دۆخی شه ری ئه م کاته ژنین فه یله سوف و زانا وه ک هه رکاتیک راستی گه لیک کیشه دین دوباره له به ر کۆمه ڵکوژی سه ر جوله که کان له و کاته تیپه ر ده بیت کۆمه ڵیک زانا که ده ژین ناچار ده کرین که رابکه ن و خه باتی خۆیان له شوینیکی دیکه به رده وام بکه ن به الم له به ر هه ر شه رتو مه رجیک ئه م دۆخه گه لیک ژنین زاناو فه یله سوف دروست بوینه به خه باتی خۆیان له ناو جیهانی فه لسه فه جیگایکی گرینگیان گرتوه.
24
که ی له ئۆردوگایه ک کۆتای دیت.
تایبەت
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
steinEdithئه م زانایه ساڵی 1891له دایک بوه ساڵی 1942له ئۆردوگا کۆجی دوای کردوه ئیمه تئ ده گه ین که شه رتو مه رجی ژیان جه نده گرانه( ستاین) له بنه ماڵه یکی جوله که بوه ئه م زانایه له سه ر زمانی ویژه یی ئه ڵمانی میژوی خویندوه له به ر ئه مه ئاره زوی فه لسه فه بوه ده چیته الی( ئه دمونت هوسه ر) دکتۆرای فه لسه فه ی وه رگرتوه ستاین هاوکاری پرۆفیسۆر هوسه ر ده کات و دواتر ده ست له کار ده کیشیته وه دواتر لیکۆڵینه وه ده ست پئ ده کات وه به رده وام ده بیت به دوای بابه تی ئه م پاتی ده ست ده گریت له گۆر ئه مه ئه م پاتی کردن بۆ ناسینی مرۆڤیکی تاکه ریه 25دوباره جمو جۆڵی الشه ی روی مرڤ ده رده خات السای ده کاته وه بابه تیکی تر ده ست ده گریت تیکه اڵوی کۆمه ڵگا و گروب ده بیت له م لیکۆ ڵینه وه ئه م با به تانه ته سپیت ده کات له مابه ینی کۆمه ڵگادا ریز گرتنی یه کسان نیه ئه م تاکانه له ناو گروپیکدا به شیویکی یه کسان ده توانن جئ به جئ بکریت ئه م کاته گروپ ده توانیت له ناو کۆمه ڵگادا خا وه نی نرخیکی ئاست به رز بیت ستاین له ئاینی جوله که تیپه رده بیت ده چیته سه ر ئاینی (خرستیان) بروا کردن به خوا ده بیته بابه تی سه ره کی فه لسه فی ئه و .خودا شتیکی وایه پیویستی هه مو که سیکه له به ر ئه وه ی که س به ته نیا ناتوانیت واتای ژیان بدات به رهه مه کانی به ناوی بونی کۆ تایی و بئ کۆتای بابه تی خوداو مرۆڤ ده ست گرتوه له هۆڵندا خۆی ده سپیریت به زانای ئاینی خرستیان له گه ڵ ئه مه ش ناتوانیت خۆی له حاڵه تی نه خوازراو رزگار بکات ژیانه
_Dorothy_Hodgkin Nobliئیمه ده زانین له زانستی ژن دا زۆر ژن شتی نویی دۆزیوه ته وه نمونه لیکۆڵینه وه ی مۆڵه کواڵن (دۆرۆت) ته کنیکی کریستا گرافی پیش ده خات به دۆزینه وه ی په نسیلین کۆرسترۆڵ-ئه نسۆلین-له سالی 1984خه اڵتی نۆبڵی وه ر گرتوه (دۆرۆت) شایه نی خه اڵتی مه دالیای (کۆپلی)پیدراوه که ئه م خه اڵته ش له ئینگلستان ته نها پیشه وای زانست ده ده ن له به شی زانست دا یه که مین ژنه تا ئه مرۆش خه اڵتی نۆبڵی وه رگر تبیت.
*********************** ******************** ***************** *************** ************* *********** ********* ******* ***** *** ** *
8ئادار چی دەگەیەنێت بۆ ژنان؟
تایبەت
• .1 .2 .3 • •
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
ئا -تروسكه ژنی کوردو 8ئادار ( مارس( چەوسانەوەی رەگەزی ! چەوسانەوەی کلتووری و ئاینی ! چەوسانەوەی کلتووری و ئاینی ! 8ی مارس بۆ ژنانی کورد چی ڕادهگهیهنێت؟ تروسکەی هیوا
بێگومان دەبێ کارە پیرۆزەکەی ژنە تێکۆشەری کۆمهنستی ئەڵمانی کالرا زیتکن () .clara Zetkinلەیاد نەکەین و هەمیشە لەگەڵ یادی 8ئاداردا چەپکێ گوڵ بۆ رۆحی پاکی ئەو دابنێین ،چونکە ئەو ژنە قارەمانە بوو کە لەساڵی 1910 بە دهنگی بەرز داوای یەکسانی مرۆڤەکانی کرد بە تایبەتی یەکسانی ژن و پیاو لەئەرک و مافەکاندا ،بێگومان کالرا یەکێک بوو لەکادیرە پێشکەوتووەکانی جیهانی کۆمهنستی و سۆسیالیزم بەردەوامبوونی خەباتی ژنان لەپێناوی یەکسانیدا درێژەی کێشا تا ساڵی 1975یەکەم کۆنگرەی کۆمەڵەی نێو نەتەوەیی لەمەکسیک لەسەر مافەکانی ژن بەستراو لەساڵەکانی 1977بڕیاری لەسەر دراو لەساڵی 1978ئەم یاسایە جێبەجێ کراو 8مارس بوو بەرۆژی یەکگرتنی ژنان بۆ ئازادی و مافەکانیان ،لەو مێژووە هەموو ساڵێ ژنانی جیهان لەو رۆژەدا چاالکی جۆراوجۆر ئەنجام دەدەن بە گوێرەی خواستەکانیان . ژنی کوردو 8ئادار ( مارس( • بێگومان هەموومان ئەو راستییە باش دەزانین ئەگەر ژنانی جیهان جارێک چەوساوە بن کە ناوی بنێین چەوسانەوەی رەگەزیی ،ئەوا ژنی کورد سێ جار چەوساوەیە. چەوسانەوەی نەتەوهیی و نیشتمانیی .1 چەوسانەوەی رەگەزیی .2 چەوسانەوەی کلتووریی و ئاینیی .3 بە درێژای مێژوو گەلی کورد لەخەبات و تێکۆشاندا بووە لەپێناوی مافە سەرەتاییەکانی ژیان و مانەوەی لەخاک و زێدی خۆی و بەرگری لەزمان ونەریت و نیشتمانی خۆی کردووە،
لەهەموو تەمەنی خەباتەکاندا ژنی کورد بووە بەخۆراکی ئاشتی شۆڕشەکان ،هەموو ئەرک و ماندووبوونەکان لەئەستۆی ژناندا بووە ئەمە لەدەستدانی رۆڵەکانی جەرگ سووتانی بە کوڕو کچ و مێردو براو باوکیک هەمیشە بەشی زیندانی کۆمەاڵیەتی وبەندیخانەی داگیرکەران و کۆیلەکردنیان و سووکایەتی پێکردنیان لەالیەن دوژمنانی ئەم گەلەوە پێکراوە ئەمە جگە لەئەرکی پەروەردەکردن و کارکردن و رووبەڕووی رۆژگارە سەختەکانی ژیان بۆتەوە ،خۆشبەختانە لەم سااڵنەی دوایدا ژنی کورد شان بەشانی براکانیان چەکی شۆڕش و بەرگریان کردەشان و چیتر دانانیشن تا فرمێسکی بێدەسەاڵتی بۆ خەباتگێران بڕێژن . .ئێستا پیاوان فرمێسک بۆ ژنانی کورد دەڕێژن، نموونەی بەرچاوی ژنی کورد شەڕڤانانی کۆبانێ بوو کە بوو بە سمیبولی ژنانی جیهان ،بەاڵم لەسیستەمی سیاسی ئەمڕۆی کوردستان مەخابن تەنها ئەوەندە دەڵێم جگە لەموتربەکردنیان بە سیاسەتی حیزبی و پاڵپشتیان بۆ دەنگ ورەنگی پیاوان هیج مۆرکێکی ژنایەتی وخەباتی ژنایەتی مافی ژنانیان لێنابینرێ . .جگە لەمەش هۆکارێکن بۆ خەفەکردنی مافی ژنان . چەوسانەوەی رەگەزی ! .1 ژنی کورد لەزۆر مافە سەرەتاییەکانی مرۆڤی پیاو بێبەش کراوە تەنها لەبەر ئەوەی رەگەزی مێینەیە ،تەنانەت نەیتوانیووە ئاوات و خواستەکانی خۆی بەدەستبهێنێ لەفاکتەرو بوارەکانی ژیاندا ،ئەگەر چی لێهاتوو زیرەک بووبێ لەبوارێک لەبوارەکانی ژیان و رێگەی پێنەدراوە وەکو کوڕێک بچێتە دەرەوەی واڵت و پسپۆری لەکارەکەی
26
هەموو ئاینێکیش دابونەریت وکلتووری خۆی تێکەڵ بە ئاینەکەی کردووە زۆرجار بە عەقڵی کۆمەڵگەکە بەهێزو بازوو بەستراوەو بەشان وبااڵی الیەنی بەهێزدا شکاندویەتییەوەو لەبەرژەوەندی خۆی کاری کردووە کە هێز بۆ خۆی زیاد بکات
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
27
بەدەستبهێنێ ،یاخود ئەگەر زۆر ئارەزووی لەوەرزش و جۆرەکانی وەرزش بوبێ ،بابەتی رەگەزیەکەی رێگەی پێنەداوە لەبوارەکانی وەرزش پەرە بە ئارەزووەکانی خۆی بدات و تەنها لەچوارچێوەی چەند پیشەیەک خەفە کراوە ئەمە جگە لەبواری هونەری و پیشەییەکان ،واتە ئەگەر عەقڵێکی بازرگانی باشیشی هەبووبێ نەیتوانیووە کاری بازرگانی و پیشەیی بکات لەهەموو کارە پیشەییەکانی ناو شارو بازاڕەکان بێبەشکراوەو رەگەزی مێینە لێی بۆتە رێگر ،ئەمانە گەلێ شتی تر کە ئێوە باش دەزانن کە رەگەزی مێینە چۆن خەفەکراوە لەسەر رەگەزەکەی لەبوارە پیشییەکانی ژیاندا کە چەندەها پیشە هەیە پیاوان دەیکەن و بۆ ژنان بەهۆی رەگەزییەوە نەگونجاوە بیکەن. چەوسانەوەی کلتووری و .2 ئاینی ! ئەم فاکتەرەیان کە دەڵین کلتووری و ئاینی پەیوەست نییە تەنها بەئیسالمەوە، چونکە ئەم ناوچەیەی ئێمە دەتوانین بڵێین جگە لەوەی خودی ناوچەکە رۆڵێکی گرنگی هەبووە لەداهێنانی ئاینییەکان هەروەها پردی پەڕینەوەی ئاین و کلتوورەکانیش بووە،
ئیسالمیش کەڵکی لەدابوونەریتی ئاینەکانی پێش خۆی وەرگرتووە لەبارەی مافی ژنانەوەو چۆنییەتی هەڵسوکەوتی لەگەڵ ژنان ،هەموو ئاینێکیش دابونەریت وکلتووری خۆی تێکەڵ بە ئاینەکەی کردووە زۆرجار بە عەقڵی کۆمەڵگەکە گونجاندویەتی و لەهەموو ئاینەکانیشدا زیاتر پشتی بەهێزو بازوو بەستراوەو بەشان وبااڵی الیەنی بەهێزدا شکاندویەتییەوەو لەبەرژەوەندی خۆی کاری کردووە کە هێز بۆ خۆی زیاد بکات واتە هێزە بەهێزەکان کە دەکاتە رەگەزی نێرینە بکاتە پاڵپشت ،ئەگەر تەماشای مێژوو بکەین هەموو ئاینەکان لەسەر دەستی پیاوان تیۆریەکەی بۆ داڕێژراوەو پیاوانیش پراکتیزەیان کردووە، لەهەموو ئاینەکاندا بەرژەوەندی هێز رەچاوکراوە ،ئەگەر تێڕوانینمان هەبێ بۆ گشت ئاینەکان دەبینین گرێبەستی هاوسەرگیری (عقد الزواج) ئەگەر لە 10دە خاڵ وابەستەبێ لەپرۆگرامی ئاینەکاندا ئەوا بەالی کەمەوە 7حەوت خاڵی لەبەرژەوەندی رەگەزی نێردایە، تەنانەت لەبواری زمانەوانیشدا لەزمانە سەرهکیەکانی جیهانیشدا دەوترێ
تایبەت
گونجاندویەتی و لەهەموو ئاینەکانیشدا زیاتر پشتی
( پیاو قسە دەکات ،یان پیاو بڕیار دەدات) نەک هەر پیاوان ئەم رستەیە بەکاردەهێنن بەڵکو ژنانیش بەکاری دەهێنن ،بێگومان ئەمەش لەسەرچاوەی هێزو دەسەاڵتەوە ئەم رستە فەرهەنگیە دروست بووە ،بەهەرحاڵ ژنی کورد لەدابونەریت و کلتوورە هەمەڕەنگەی بەسەریدا سەپاوە لەنەتەوەکانی تری ناوچەکە زیاتر زەرەرمەند بووە بە بەراورد لەگەڵ ژنانی ناوچەکەدا، دەتوانین بڵێین زۆرجار وەکو کااڵ تەنانەت پیاوەتی بەکارهێنراوە، و بەخشین و کڕین و فرۆشتنی پێوەکراوە ،تەنها لەدێر زەماندا بە کۆیلەکان کراوە ،ئەمە جگە لەوەی تا ئێستاش کچ دەکرێتە گرێدانەوەی خزمایەتی و کەسایەتی ،دەوترێ (پاروو لەدەم بۆ کۆش بێ باشترە وەی لەوەی بکەوێتە زەوی) واتە دەبێ کچەکە بدەن بە ئامۆزاو پورزاو خاڵۆزا ،ئەمەش جگە لەوەی تاوانەو زوڵمە لەمافی ژن هەروەها دەبێتە هۆکاری گەلێ نەخۆشی ماوە بۆو بەرکەوتەی خراپ بۆ ئەو خێزانەی دروستی دەکەن ،هەرچەندە لەدابونەریتی ئەوروپا بەیەک ناشێن ئەو کەسایەتیانە واتە پورزاو ئامۆزاو خاڵۆزا وەک خوشک و برا دەخوێنرێتەوە بۆ هاوسەرگیری ،بەاڵم الی ئێمە بە چاکەو بەرژەوەندی هەژمار دەکرێ، بەاڵم لەڕاستیدا ئەوەش دەکرێ بە بازرگانی بەرژەوەندی سەیر بکرێ نەک شووکردن و هاوسەرگیری . . ئەگەر بگەڕینەوە بۆ بوارە کلتووری تەماشا دەکەیت و ئایینیەکەوە، ژنان تەنانەت لەبواری دەروونییەوە زۆر مافیان پێشێل دەکرێ لەگۆڕین وشێوازی جۆری رەنگ و بەکارهێنانی
ژن له ئایینی مهسیح دا یهکسان دانراو ه
جل وبەرگدا ،لەوێشدا دەبێ جل و پۆشاکیان لەگەڵ کلتوورو نەریت و ئایندا یەکبخەن ،دەنا رێزو کەرامەت لەدەست دەدەن ،کە ئەمەش کاریگەری گەورەی لەسەر دەروونی ژنان دروست دەکات و هەمیشە خۆی بەکەم دەزانێ لەمرۆڤی ئاسایی. له ساڵهکانی شهستهکاندا بایهخ به پرسی ژن دهدرا و ژنان داواکاریهکانیان وهکو مافی تهاڵق ،مناڵ لهباربردن ،ئازادی کار و زهمانهتهکانی ،بنهڕهتکردنی ئازادی جنسی و کهمکردنهوهی کاتژمێرهکانی کاری ڕۆژانه و هتد. . . و له ساڵهکانی حهفتاکاندا ،ژن له ئهوروپا زیاتر خهریکی کار و خوێندن بوو و بهاڵم ههر به پلهیی دووهم له کۆمهڵگادا ئهژمار دهکرا .ژن ئهسیری سیستێمی پیاوساالری بوو و ئهو پرسهیه ژنی سوورتر کرد بۆ ئهوهی له سهر تێکۆشان و ههستان به داوای مافی خۆی بهردهوام بێت و ئهم سیستێمه توونده بوو به هۆکاری تهقینهوهی ژن له جیهاندا. جێگهی ژن له ڕوانگهی .3 ههندێک ئایینهوه؟
وهکو له سهرچاوه زانیارییهکاندا باس کراوه ژنی کورد زۆر به دهستهاڵت بووه و ژنساالری له کۆمهڵگای کوردهواریدا خۆرسکی بووه .بهاڵم دواییتر داب و نهریتی نامۆی به تایبهتی ‹›عهرهب›› و ئایین سیمای ئهو نیزامهی گۆڕیوه و دهستهاڵتی له ژنساالری گۆڕی و کردی به پیاوساالری. ژن له ئایینی ئهوێستا دا و ههرواها به زمانی سنسکرت به لهقهبی<< ێشه بانو>> ناودهبرا که واتهکهی دهبێته کازێوه ،ڕووناکی ،ڕاستی و پاک. دواییتر کرا به ‹›بانو››. بۆ وشهی دایک له ئهوێستادا و به زمانی سنسکرت وشهی <<ماتری>> هاتووه که واتهکهی دهبێته ئهو کهسهی که پهروهرده دهکات و خوشک به << سواسری>> ناوبراوه که واتاکهی دهبێته کهسێک که پیرۆزه و خێرخوازه و ژنی هاوسهردار به سیفهتی<<نمانوینتی>> یان نیگابانی ماڵ (کهسێک که ماڵ دهپارێزێت) ناو براوه. ژن له ئایینی مهسیح دا یهکسان دانراوه له گهڵ پیاو .مهسیح فهرمویهتی :ژنان یهکسانن له گهڵ پیاوان ،لێیان مهدهن، ڕێزیان لێبگرن و خۆشی ههرگیز
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
تایبەت
له گهڵ پیاو .مهسیح فهرمویهتی: ژنان یهکسانن له گهڵ پیاوان ،لێیان مهدهن ،ڕێزیان لێبگرن و خۆشی ههرگیز هاوسهرگیری نهکردوو ه
هاوسهرگیری نهکردووه. بهاڵم به گۆڕینی ئهنجیل و هاتنی کێرکهکان به تایبهتی کاتۆلیک، بارودۆخی ژنیان له کۆمهڵگهدا گۆڕی. بۆ نموونه ژن له ڕوانگهی کێرکهوه بۆی نییه تهاڵق وهرگرێت و یان کێشهیهکی که تا ئێستاش له زۆربهی واڵتهکانی ئهورۆپا و له واڵته یهککرتووهکاندا ههیه کێشهی مناڵ لهباربردنه که به گوێرهی پهیرهویکردن له باوهڕی کێرک نابێ ئهو کردهوهیه ئهنجام بدرێت.
28
8ی مارس بۆ ژنانی کورد • چی ڕادهگهیهنێت؟ ئهگهر ههلومهرجی ژنانی کورد ههڵسهنگێنین له گهل هی ژنانی شوێنانی تر ،بگره ژنانی کورد له زۆر ڕوانگهدا باشتر بوون تا ئهوان .بۆ نموونه کاتێک که پیاو سهفهری دهکرد و بۆ ماوهی چهند مانگێک دوور بوو له ماڵ ،ئهوه ژن ماڵهوهی بهڕێوه بردووه و خۆی ساالر بووه .بهاڵم ئهگهر له ههمانکاتدا پیاوی ئهوروپی سهفهری دهکرد و ماوهی چهند مانگێک ژنهکهی به جێ دههێشت ،ئهو دهرپێکوورتێکی له ئاسن له بهری ژنهکهی دهکرد و به قفڵ دایدهخست تا خۆی دهگهڕایهوه ژنی داماو متمانهی پێ نهدهکرا( ئهم جۆره نموونه دهرپێ کوورته له مۆزهخانهیهک له ئامستردام دانراوه). بە سەرهەڵدانی داعش ،کۆمەڵگا کەوتە بەر شااڵوی کۆنەپەرەستی و فەناتیسمێکەوە کە سەدان ساڵە وێنەی نەبووە و کەش و هەوایەکی سامناکی لەگەڵ خۆی هێنا کە کۆمەڵگای
بە تایبەتی هێرشیان بۆ سەر کەمینە لەوانە ناوچەی شەنگال ،تەنها بە بەهانەی جیاوازی ئایینی ،تامی دزێوترین داستانی مێژوویان چێشت
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
29
ڕوبەڕوی کارەسات و کەوتن کردەوە، لە وانە قەیرانی ئاوارەیی ودەربەدەری، ماڵوێرانی و ڕەشەکوژی ،داگیرکاری و بە غەنیمەتگرتن ژنان و مندااڵن، دەستدرێژی و هەڕاج کردنی ئینسان لە بازار بە شێوەی دەورانی کۆیالیەتی، تێکچونی شیرازەی کۆمەڵگا و بە ئاوارەیی ،گرانی ،بێکاری و بێ معاشی و نا ئەمنی. بە تایبەتی هێرشیان بۆ سەر کەمینە ئائینیەکان وەک مەسیحی و ئێزیدیەکان و لەوانە ناوچەی شەنگال، تەنها بە بەهانەی جیاوازی ئایینی، تامی دزێوترین داستانی مێژوویان چێشت .شایانی باسە ژنان گەورەترین قوربانی ئەم ئاڵوگۆڕانە بوون ،حاشا هەڵنەگرە کە بەزۆری ژنان بوون بە چەند منداڵەوە بێ سەرپەناو دەربەدەر کران ،زۆربەی ژنان بوون لە دووای دەستدرێژی بە کۆمەڵی موجاهێدەکانی داعش حامیلە بوون ،لە بازاڕ هەڕاجکران ،لە دووای تێکشکاندنی حورمەت و ئیرادەیان بەرەاڵکران و زیاتر ژنانی منداڵدار بوون ڕوبەڕوی هەژاری و بێ چارەنوسی بوونەوە، تا ئێستاش بە سەدەها و هەزارها
چارەنوسیان نادیارە. وهکو دهزانین ژنانی کورد ههمیشه پالپشتی پیاو بوون له سهنگهری خهباتدا. •
تروسکەی هیوا
لە ناودڵی ئەم ئاڵوگۆڕانەدا ،لە جەرگەی ئەم سەهۆڵبەندان و تاریکستانەدا گوڵێکی گەش و بۆنخۆش بەردی ستەمکاری شەق دەکات و موژدە دەدات کە ئێرە کۆتایی مێژو نیەوە ژیان بەردەوام دەبێت ،شەوق و بۆنی خۆشی ئەو گوڵە نەک هەر لە ناوچەکە بەڵکو بە هەموو جیهاندا کشا ،ئەو گوڵە ئیرادەی بڕوا بە ژیانی جەماوەرێک بوو کە بە ڕزگارکردن و پاککردنەوەی کۆبانێ لە دەستی چەپەڵی دەوڵەتی خەالفەتی ئیسالمی و ڕاگەیاندنی مەرسومی یەکسانی ژن و پیاو لە کانتۆنی جەزیرە بوو، ژنان و پیاوان شانبەشانی یەکتر بە بەرەنگاری و لێهاتووی خۆیان شەراب و هەنگوین و حۆری بەهەشتیان کردە ئەفسانە و خەیاڵ پاڵو و تروسکەی هیوا و ئۆمێدیان گێڕایەوە بۆ بەشەریەتی
تایبەت
ئائینیەکان وەک مەسیحی و ئێزیدیەکان و
ئازادیخواز. لەکاتێکدا کە هەموو ناوچەکە بە هێزە کۆنەپەرستەکان تەوق کرابوو ،توانیان هەموو یاساو ڕێسا کۆنەپەرستوو دواکەوتوەکان بنێنە ژێر پێ و مەرسومێک بۆ یەکسانی ژن و پیاو دەربکەن. دەستان خۆشبێت ئەی ژنانی کانتۆنی جەزیرە و کۆبانی ،دەرگای قەاڵی بڤەتان تێکشکاند و ئەو میتۆدەی کە سەدان ساڵە لەسەر دوگماتیزم و پڕگری تێکستی شەریعە لەژێر ناوی دەستور چوارچێوەمان بۆ دادەتاشێت، فڕێدایە زبڵدانەوە. ئەم دەستکەوتانەی کۆبانی و جەزیرە پێماندەڵێت ژنان لەگەڵ پیاوان یەکسانن، ژنان دەتوانن هێزو توانای خۆیان بهێننە مەیدان و ڕۆڵی سەرەکیان هەبێت بۆ وەستانەوە بەرەنگاربونەوەی گەورەترین هێزی تیرۆریست و کۆنەپەرستی مێژوو کە داعەشە. خاڵێکی تر کە ناچارم جارێکی تر بچمەوە سەری ئەوەیە کە ماوەی 24 ساڵە هێزە ناسیۆنالیستەکوردیەکان لە کوردستانی عیراق ،خەریکی باوەشێنکردن و پەرەدان بە دەسەاڵتی پیاوساالرین ،بەهەزارەها ژن کوژرا، حکومەت پێی وتین کە کەلتورەو لە دەستی ئێمە نییە ،ووتی بارودۆخی دەبێت ناهەموارەو کوردستان ڕیعایەتی دەوڵەتەکانی ناوچەکە بکەین کە کۆنەپەرسترین و دواکەوتوترین پشتی دەوڵەتەکانی جیهانن، کۆنەپەرستیان گرت لە کۆمەلگاو ئیسالمی سیاسیان بەهێزکرد ،یاسای فرەژنیان لە پەرلەمانی کوردستان دەنگپێدایەوە .بەاڵم مەرسومی کانتۆنی
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
تایبەت
30
جەزیرە پێی وتین هەرچەندە بارودۆخەکە حەساس بێت و ناهەمواربێت هەرچەندە جەنگ بێت و دەورمان درابێت ئێمە ئەگەر مەبەستمانبێت دەتوانین مافە ئینسانیەکانی ژنان بسەپێنین ،ئەم ئەمنیەتە قەومیەی کە ناسیۆنالیستی کورد 24ساڵە باسیدەکات ،ئەوکاتە زامن و فەراهم دەبێت و لە مەترسیدا نابێت کە مافی هەموو تاکەکانی کۆمەڵگای بەبێ ڕەچاوکردنی هیچ جۆرە یاسایەکی کۆنەپەرستانە پارێزراوبێت .ئەم مەرسومە نیشانیدا کە ئەمە دەسەاڵتی ناسیۆنالیستی کوردن کۆنەپەرست و پیاوساالرن خاوەن و هەڵگری کەلتوری کۆنەپەرستانەن نەک خەڵکی کوردستان، ئەگەر دەسەاڵت مەبەستی بوایە لەم چارەگە سەدەی ڕابردودا هەولیدەدا کە کەلتورێکی پێشکەوتوخوازو ئینسانی فێری کۆمەڵگا بکات و بیکاتە کەلتوری باو ،دەمێکە وتراوە « کەلتوری باوی کۆمەڵگا کەلتوری دەسەاڵتە». دەسەاڵت ئەوەندە دواکەوتو و پیاوساالرە لەماوەی جەنگی داعەشدا بەتایبەتی لە سەرەتاکانەوە ژنانی وەک و پاڵپشتی هێزی پێشمەرگەو جل شۆرو نان کەریان نیشاندەدا نەک وەک هێزێکی ئامادە بۆ بەرەنگاری. من پێموایە هەرچەندە 8ی مارسی پار بۆ ئەمساڵ پربوو لە نەهامەتی بۆ ژنان بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا پربوو لە دەرس و
تەجروبەی پرشەنگدار کە دەبێت بەرەی یەکسانیخوازی لە کوردستان تەجروبەی لێوەربگرێت .وە هەر ئیستا وەاڵمی ددان شکێنانە بەم بۆچونە بدرێتەوە کە دەڵێت ئەمساڵ بارودۆخەکە حەساسەو کاتی یادکردنەوەی بۆنەکان نییە دیارە 8ی مارسیش بە یەکێک لە بۆنەکانی ئازار هەژمار دەکرێت. خەباتی ژنان و پیاوانی کۆبانی فێریانکردین ،کە ئێمەی ژنان دەتوانین و زەرورە بەشێکی سەرەکی بین لە دیواری بەرگری دژی دێوزمەی دەوڵەتی ئیسالمی و ڕێگایان پێنەدەین چیتر بمانکەنە کۆیەلە و لە بازاڕەکاندا کرین و فرۆشتنمان پێوەبکەن .ئێوە ژنانی کۆبانی ئەو وانەیەتان فێرکردین کە بە قسەی پڕوپوچ وەک بارودۆخەکەمان ناسکە و ناکرێت ،لە مافە ڕەواکانی خۆمان نێینەخوارەوە و ئەگەر دەسەاڵت خۆی بەشی سەرەکی ئەو پیاوساالریە نەبێت ،ئەوە هەموارکردنی ڕێگای بەدیهێنانی یەکسانی ئاسانتر دەبێت. *************** *************
ه شانت بێت ه چهک ل ه ک ه نی سیاسهت بهس ئهو
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
براکهم ئهم ڕێڕهوهیان گرتهبهر و له دواى باوکم ئهوان بوونه رێبهرى من چونکه تاکه کچى ماڵهوه بووم و بههۆى ئهو خۆشهویستیهى باوکم بۆ من و منیش بۆ باوکم ههمبوو ئهو سیاسهتهى که باوکم ههڵیبژاردبوو ههردهم له مێشکمدا بوو ،وه زیاتر براکانم یارمهتیمیان دهدا بهتایبهت برا گهورهکهم بوو به نموونه و رێبهرێک تانانهت بۆ بهخێوکردندیشم ،چونکه من زۆر مناڵبووم کاتێ باوکم شههید بوو ،برا گهورهکهم منى بهخاوهن کردبوو نموونهى باوکمبوو چونکه ههمان سیاسهتى باوکمى ههڵبژاردبوو باوکم شههیدى حزبى شوعى بوو ،ههڵسوکهوتى من لهناو ئهو کۆمهڵه خهڵکه و دایکێکى زۆر زیرهک ،دواى باوکم تێکوشانى دایکم لهگهڵ ژیانا بۆ بهخێوکردنى ههرسێکمان بوو به نموونهیهک بۆ من .به ههژارى دایکم ههرسێکمانى پێگیاند له دهرهوهى ههموو خزم و کهس و کارهکهمان توانى سێ مناڵى خوێندهوار ،سێ مناڵى ئاست بهرز له ههموو ڕوویهکهوه بهخێو 31بکات .ئهمهش جارێکى تر بوو به ڕێبهریهک بۆ من برا گهورهکهم زۆر شتى بۆ ئێمه کرد زۆر شتى قهبوڵ کرد .لهبهر خاترى ئێمه تهحهمولى زۆر شتى کرد بۆ ئهوهى ئێمه پێبگهیهنێت ،چونکه براکهمیان زۆر عهزێتدهدا بۆیه یهکهم جار ههندێک دوور کهوتینهوه له حزب ،چونکه دایکم ترسى ههبوو لهسهر ئێمه .بهاڵم کاتێ برا بچوکهکهم چووه شاخ ،چووم سهرێکم لێى دا سهیرم کرد پهیوهندیهکى ههیه لهگهڵ حزبى شوعیا باسى حزبى شوعى بۆم کرد .ئهو کاته من کچێکى مناڵ بووم 13بو 14ساڵ دهبووم، باسى حزبى شوعى بۆ دهکردم باسى ئازادى ژنى بۆ دهکردم، باسى زۆرشتى دهکرد که چۆن حزبى شوعى ههوڵ دهدات؟ بۆ ئازادى و یهکسانى خهڵک .که گهڕامهوه زۆر بیرم کردهوه تا ساڵى 1985برا گهورهکهشم چوو بۆ شاخ ،دواى ئهوه حزبى بهعس زهبر و زهنگێکى زۆرى لهسهر ئێمه بوو ماڵمان تێک چوو
کۆمهاڵیهتى
ن :ڕوناك مهجید
من له خێزانێکى شۆڕشگێڕ بووم باوکم چونکه شههید بوو ،له کۆمهڵێک ناو و سیاسهت سیاسیه گهوره لهدواى بووم باوکم ههردوو
له کۆتایدا من و دایکمیش چووین بۆ شاخ .له وێدا هاوڕێیانم بینى ههستم کرد تهواوکهرى ڕێرهوهکهى باوکمم .چونکه باوکم ناوى یهکێک له هاورێکانى خۆى لێم نابوو .لهبهر ئهوه ههستم کرد من قهرزارى باوکمم حهزم کرد ڕێڕهوهکهى بگرمهبهر .هیچ زوڵم و زۆرێکم لێ نهکرا به پێچهوانهوه زۆر به ئازادى گهوره بووم ئازادیهکى ئهوتۆ که ئهوکاته هیچ کچێک ئهوهنه ئازاد نهبوو ههر له مناڵیمهوه ههتاکو قوتابخانهشم تهواو کرد کهس ڕێگرم نهبوو له هیچ شتێکدا .برادهرم زۆر بوو له کوڕ و له کچیش. وا بزانم ئهو ئازادییه واى کرد بۆ ئازادى خهڵکیش بگهڕێم و بۆ ئازادى ژن بگهڕێم چونکه خۆم زۆر ئازادانه ژیام بهڕاستى خۆم به قهرزارى دایک و باوکم و ههردوو براکهمیش دهزانم. کهچووم بۆ شاخ ئهمجاره برا بچکۆلهکهم بووه ڕێبهرێکى من که پهیوهندى من لهگهڵ حزبى شوعیا دروست ببێت و بوو هاندهرم که من ببمه ئهندام له حزبى شوعیدا ئهو کاته 17ساڵ بۆ 18 ساڵ دهبووم .ئهو کاته خهڵک به 6مانگ شهرهفى ئهندام بوونى بۆ دههاتهوه بهاڵم من به 2مانگ بۆم هاتهوه .چونکه ههوڵم ئهدا زۆر شت بزانم و زۆرشت بخوێنم وه وابزانم یهکهم کچ بووم که بهو مناڵیهوه دهرچم بۆ شاخ و خوێنهواربم و بهو شێوهیه دوور بکهومهوه له شار .پهیوهندییهکهم لهگهڵ حزبى شوعیدا که دروست ببوو بوونم به ئهندام لهناو حزبهکهدا بهڕستى زۆربهى کات بووه رێ نیشاندهرم یان منى گهیاند به ئهمڕۆ بهڕستى حزبى شوعى بوو فێرى زۆرشتى کردم ئهو کاته فێرى خوێندنهوهى کردم ،فێرمى کرد له سیاسهت تێبگهم ،سیاسهت بهس ئهوه نیه که چهک له شانت بێت و شهڕ بکهیت .نا نهخێر، بهڵکو سیاسهت ههوڵدان بێت پاراستن بێت پاراستن بێت له مافى ژن ،که خۆم بینیهوه له ناو ئهو ههموو هاورێیانه ههستم به بوونى خۆم دهکرد که پێمیان دهوت هاوڕێ هاورێ وشهیهکى زۆر گهوره بوو ،ئێستاش شانازى بهو رابردوویهى خۆمهوه دهکهم، که چوومه ناو حزبى شوعیهوه ههبوونى خۆم دۆزیهوه ههموو ههوڵێکم بۆ ئهوه بوو که بگهمه ئاستێک لهناو حزبى شوعیدا بگهمه ژنێکى ڕۆشنبیر و بمهوێت ئازادى بۆ گشتى کۆمهڵگا بهرقهرار کهم ،تهنانهت کاتێک که ویستسان بمنێرن بۆ روسیا بۆ خوێندن پهسهندم نهکرد .چونکه وتم کۆمهڵگاکهم پێوستى به منه ڕوسیا نا و خوێندن نا من ئهو سیاسهتهم بهدڵه که لهناو جهرگهى حکومهتى بهعسدا بێت که دڕندانهترین حزبه لهوهیه لهکاتى هێتلهرهوه تا ئهو کاته (سهدام حوسهین) دڕندانه ترین کهس بوبێت ،کاتێک لهناو شوعیدا بووم هستم به بوونى خۆم کرد وهکو ژنێک وهکو هاوڕێیهک ههستم ئهکرد شتێک ئهکهم .ئهو
ساڵى 1988ههڵهبجه تهواو کهرى پرۆسهى ئهنفال بوو .بهاڵم باسى ئهنفال ناکات لهگهڵى و ه شهڕى عێراق و ئێران چهند ه حکومهتى لهالیان لهشکریهو ه الواز د هکرد بهاڵم له الیهنى تر هو ه بههێزى د هکرد کارم دهکرد له ژناندا یان گشتیدا کارم دهکرد تا ساڵى 1988پێش کیمیا بارانى (ههڵهبجه) .ئهو کاته له (ههشتى مارسدا) ئێمه لهگهڵ هاورێیاندا له ماڵێک بووین ئهو ڕۆژه نهیان هێشت هیچ کارێک بکهم تهنانهت خۆیان خواردنهکهشیان ئاماده کرد وتیان تۆ ئیمڕ دادهنیشیت ئێمه خزمهتت دهکهین بۆ من زۆر سهیر بوو. شتى وام نهبینى بوو بهخۆمهوه لهکاتى حکومهتى به عسدا زۆر شتمان دهبیست بهاڵم نهمان دهزانى واتاى چى دهدات تهنها نهورۆز نهبێت که بۆ ئێمه زۆر پیرۆز بوو به بیرم دێت کاتێ نهورۆز دههات کاکم دهچوو ئاگرى دهکردهوه له سهربانهکان .بهاڵم کاتى چوومه خانهى مامۆستایان ههندێک شت لهالم گهاڵڵه بوو لهناو حزبییشدا ههندێک شتم لهال گهاڵڵه بوو .ئهگهر بێمه سهر ساڵى 1988ههڵهبجه تهواو کهرى پرۆسهى ئهنفال بوو .بهاڵم باسى ئهنفال ناکات لهگهڵى وه شهڕى عێراق و ئێران چهنده حکومهتى لهالیان لهشکریهوه الواز دهکرد بهاڵم له الیهنى ترهوه بههێزى دهکرد و شهڕى عێراق و ئێران هۆکارێک بوو بۆ پێکهێنانى ئهنفال و ههڵهبجهش بهو پرۆسه بدناوانهى بهعس و ئهنجامدانى ئهنفال و ههڵبجهشهوه. ساڵى 1987هێرش دهکرایه سهر گوندهکان
سودى نهبوو زۆر بۆ (ڕژێمى بهعس) چونکه هێرش کردنه سهر گهرمیان هێواش هێواش ئه نجامگیر نهدهبوو زۆر چونکه ئهوکاته پێشمهرگه پشتى ههیه و کێشهى نیه .ههستا چى کرد؟ یهکهم جار پشتى گرت له کوێوه دهستى پێ کرد؟ له سهرکردایهتى (یهکێتى نیشتیمانی کوردستانهوه) دهستى پێ کرد که ئهو کاته له سهر(گهڵوبهرگهڵوه) وه دهستى پێکرد ئهوێى گرت پاشان مانگێکى نهبرد کیمیا بارانى ههڵهبجهى کرد .ئێمه دوور بووین .گهرمیان دوور بوو له ههڵهبجهوه ڕۆژێکیان له ڕادێۆدا ئهو کاته دوو ڕادێۆ ههبوو یهکیان حزبى شوعى بوو ئهوى تر هى (یهکێتى) بوو ئهو کاته بیستمان که ههڵبجه کیمیا باران کراوه .سهرهتا بهو شێوه باس نهکرا چونکه تاکو خهبهر ئهڕوا تاکو بزانرێ چییه؟ باسیان لهوه کرد ئهوهى که من ئێستا بیرم دێتهوه داوایان ئهکرد ئهگهر خهڵکی بۆنى (سێوتان کرد بۆنى سێویکى خۆش) هات ئاگادارخۆتان بن( ،بۆنى گیا هات لهگهڵ بۆنى سیر) ئهم س ێ بۆنه ئهگهر بهرباڵوبوو وه لهناو الدێکاندا ئاگاتان له خۆتان بێ، ئهوه کیمیاییه یهکسهر پهڕۆ تهڕبکهن ئهمه ئاگادارییهکانى ههردوو ڕادیۆیهکه بوون، یهکسهر شتێک تهڕ بکهن دواى ئهوهى
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
کۆمهاڵیهتى
کاته ژن زۆر کهم بوو هاوڕێ(گهالوێژ و پهروین)ههندێکى تر ههبوون بهاڵم پێشتر ژن لهناو شوعیدا زۆر بوو چونکه یهکسانى لهناو شوعیدا زۆر بهرپابوو، تهنانهت ئهو کاته پێشمهرگهشمان ههبوو له قهندیل و شههیدیشمان ههبوو لهوێ له (قڕناقه و پشتاشان) شههید (ئهحالمان) ههبوو له بادینان شههید (مۆنهلیزا ئهمین)مان ههبوو ئهمانه ژن بوون و چهکیشیان له شانا بوو .ئهوانهى زیاتر چهکیان له شان بوو هاوڕێیانى عهربمان بوو ،هاوڕێیانى کوردى ژنى چهکدارى زۆر کهم بوو ،چونکه له کۆمهڵگاى کوردهوارییه زۆر شهرم بوو ژن بچێته ناو سیاسهتهوه ،ههرچهنده کۆمهڵیک ژن ههبوو سیاسهتیان دهکرد بهاڵم کهمتربوو ههندێک خێزان ههبوو که کچهکانیان یان ژنهکانیان سیاسهتیان دهکرد بهاڵم زۆر کهسیش ئهوهى قهبوڵ نه دهکرد من ههر له مناڵیهوه حهزم به شتێک بوایه ههر دهمکرد و بهم شێوازه دهستم به سیاسهت کرد .لهناو حزبى شوعیدا زۆر ڕێزیان لێم دهگرت و کارى زۆرمان دهکرد به تایبهت کارى ناو شار و نێوانى شاخ کارێکى شاراوه بوو زۆر خۆشبوو وه گرانیش بوو لهو کاتهدا بچیته ناو شار هاورێیان بدۆزیتهوه کۆبوونهوهیان بۆ بکهیت و نامه بێنیت و نامه بهریتهوه بۆ شاخ .ئهمهوێت ئاماژه به شتێکى تر بکهم کاتێ یهکهم جار رێکخستن بووم لهناو حزبى شوعیدا باوکى شههید ڤیان پێمى وت :نه پارهت دهدهینێ نه زهویت دهدهینێ نه هیچ موڵکێک ئهتوانى ببهیت لهگهڵ خۆتدا ،دهکوژرێت ،دهگیرێت ،زیندان دهکرێت ،کوتهک دهخۆى ،ئهشکهنجه دهدرێت لهوانهیه لهت و پهتیش بکرێیت. ئێمه ئهمهت پێ دهبهخشین قهبوڵته یان نا بهاڵم ئێمه هیچى ترت پێ نابهخشین ،بهاڵم فکرت پێ دهبهخشین وه منیش ڕازى بووم لهسهر ئهوه و بهردهوام بووم لهسهرى
32
کۆمهاڵیهتى
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
تهیاره دێت بۆمب باران ئهکا ئهگهر ئهو بۆنانه باڵو بوونهوه ئاگاتان له خۆتان بێت پهڕۆ تهڕ بکهن یاخود بهتانى تهڕ بکهن خۆتانى پێداپۆشن مهچنه ناو (مهرجهئهکانهوه) بهره بهره ڕێنماییاندا دواى ڕێنماییهکه زانیمان که ههڵهبجه کیمیایی باران کراوه ،پینج ههزار کهس له یهک ڕۆژێکدا که شههیدبوو چهند ههزار کهس بریندار ببێت به چهکى کیمیایی ئهبێت چۆن ناخت بههژێنێت ئهبێ مناڵێک لهناو بێشکهکهیا چ تاوانێکى ههب ێ دایکێک ,ژنێک ,ژنێکى بێتاوان ههموو مرۆڤێک ب ێ تاوانه 33یان تۆ ڕێبازێک ههڵئهبژێرى تۆ ڕێبازێکت بۆ خۆت داناوه تاوان نیه ئهوه مافێکى خۆته ,بهاڵم حکومهت به مافى خۆتى دانان ێ بهڵکو به تاوانى دادهنا که ئهو کات ههست به بوونى خۆت ناکهى یانى ههست ناکهى ههیت ,ئهڵێى بهیانى دیسانهوه وا ئهکات کۆمهڵ ێ خهڵکى تریش ئهکوژێت کۆمهڵ ێ خهڵکى تریش شههید ئهب ێ خهڵکێکى ب ێ تاوان خهڵکێکى سڤیل که چهکى به دهستهوه نیه که تۆ شارێکى گهوره بهو شێوه تهخت بکر ێ و وێران بکر ێ ههر لهبهر ئهوهى کورده بهس هۆکارهکهى ئهوهیه کورده وات لێب ێ بهڕاستى شتێکى ئهستهمه یانى ئهو کاته وا ههستم ئهکرد ئهها چۆن ئهڵێى رۆحت ئهکێشن و ئهفڕى وا ههستم ئهکرد لهسهر زهوى نیم وا ههستم ئهکرد خهریکه ئهفڕم لهم دنیایه نیم زۆر ناخۆشه ههستێکى زۆر زۆر ناڕهحهته که تۆ بزانى پێنج ههزار کهس لهوانهیه دایکى تۆ ب ێ لهوانهیه خوشکت
ب ێ لهوانهیه برات ب ێ یانى تۆ لهو دهقهیهدا بیر لهوه ئهکهیتهوه لهوانهیه کهسێکى منیش ب ێ ئاوهاى لێبێ ئهب ێ ههستت چۆن ب ێ لهو کاته ،ئهو کات من بهو شێوه ههستم به ههڵهبجه کرد وه ئهو کاته ئێمه ئهو چهکهى لهسهر شانمان بوو وه ئهو سیاسهتهى پێشومان بهردوام مکرد .بۆ واڵتانى دهرهوهش که واڵتان و ههموو واڵتانى زلهێزى دنیا که خۆیان مادده کیمیایهکانیان دهبهخشى به (سهدام حوسین) ئهب ێ چ دهنگێکیان لێوه بێ میللهتى کورد هاوار ئهکا بهاڵم کهس گوێى لێ ناگر ێ ئهو سهردهمهش وابوو یهک ئیزاعه یهک رادیۆ باسى کوردى نهکرد باسى قهتل و عامهکهى نهکرد ئهو قهتل و عامهى ههڵهبجه دواى نهوهد و یهک زیاتر بهرباڵو بوو ئهگینا ئهو کاته یهک کهس باسى نهکرد، بهس تهنها لهبهر ئهوهى ئهو کاته پاسداران خۆیان هاتبونه ناو ههڵهبجهوه بهس پاسداران زیاتر بریندارهکانیان برده ئێرانهوه و تهداویان کرد و ههند ێ جاریش له ڕێى مانگى سورهوه بهرهو شاران و واڵتان بردران بهاڵم زۆربهى زۆرى له ئێران چارهسهر کرا .ئهوه هیچ جگه لهوهى له ڕێگا لێى مردووه ئهو کاته یهک ئیزاعهیهک یهک حکومهتێک یهک دهوڵهتێک یهک مرۆڤێک نههاته دهنگ لهسهر کۆمهڵکوژییهکهى ههڵهبجه کهس باسى نهکرد نه دهوڵهته عهرهبیهکان نه ئهوروپیهکان نه زلهێزهکانیش کهس به جواب نههات لهسهر کورد .ئهو سهردهمه چۆن ترست لێ نانش ێ ترسهکه زۆر گهورهیه تۆ شارێکت خاپور بکات ئهب ێ
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
خهڵکهکه چهنێک بترسێ پێشمهرگه ههر به پێوه بوو بهاڵم خهڵک له الدێکان دانیشتبوون یانى بهس الدێکه نهبوو بۆ نموونه جارى سهرى لێ شێوا چونکه بهراستى له ههموو خولهکێکدا له ههموو وا ههبوو له الدێیهک بیست و پێنج ما ڵ بوو بهاڵم لهدواى شهڕى چرکهیهکدا خهڵک ئهترسان که کیمیا باران بکر ێ چونکه جگه عێراق و ئێران الدێکه دهبوو به سهد ما ڵ به دوو سهد ما ڵ بۆ ؟ ماڵه فیرارهکان ئهو خهڵکانهى له عهسکهرى ڕایان ئهکرد جگه لهوانهى ئهبوونه پێشمهرگه ئهوه هیچ کۆمهڵێک پێشمهرگهى عهرهبیهکان نه ئهوروپیهکان زۆرمان ههبوو بێجگه لهوهى که ههندێک له ترسى عهسکهرى ن ه زلهێزهکانیش کهس ب ه جواب ڕاى کردبوو خهڵکێکى شۆرشگێرمان ههبوو به قهناعهتهوه هاتبوو ببوو به پیشمهرگه بۆ ئازادى گهل و نیشتیمانهکهى دژایهتى نههات لهسهر کورد .ئهو سهردهم ه حکومهتى بهعسى ئهکرد و به چهک و فکر و فهلسهفه به ههموو شتێکهوه بهاڵم خهڵکێکش ههبوو له ترس رۆحى خۆیا بۆ ئهوهى چۆن ترست لێ نانشێ ترسهک ه زۆر نهکوژرێت لهبهرهکانى جهنگ لهشهڕهکهى عێراق و ئێران که خهڵک زۆربهى زۆرى دهیزانى شهرێکى نا ڕهوایه خهڵکێکى گهورهی ه تۆ شارێکت خاپور بکات زۆر کوژرا لهو شهرهدا خهڵک ههستا هاته الدێکان دانیشت 34 به خۆیان و خێزانیانهوه یانى ئهوانه بهس خهڵکى الدێکان ێ ئهبێ خهڵکهکه چهنێک بترس نهبوو دواى ئهوهش ئهنفال کرا لهوانهیه دوو بهشى خهڵکى پێشمهرگه ههر ب ه پێو ه بوو بهاڵم شارهکان بووبێت و به گهنج و به پیر و ژن و ماڵ و مناڵهوه هاتبوون لهالدێکان دانیشتبوون بۆ ئهوهى ژیانى خۆیان بپارێزن خهڵک سهرى لێ شێوا چونک ه چۆن خهڵکى ناترس ێ به پێچهوانهوه خهڵک وهکو وڕى لێهاتبوو ئهو ووت کیمیاییت پیا ڕشتووه ئهم ئههات ئهو ئهچوو کهس بهراستى له ههموو خولهکێکدا ل ه نهیدهزانى چى ڕوو ئهدات کهس نهیئهتوانى بیر بکاتهوه چى ههموو چرکهیهکدا خهڵک ئهترسان بکات .چهک ههڵگر ێ یان بگهڕێتهوه بۆ الى حکومهت ،بگهرێتهوه بۆ الى حکومهت ئهکوژر ێ چهک ههڵگر ێ نازان ێ چى لێ دێت ه مناڵهکانى چى لێ بکات بینێرێتهوه بۆ شار دیسان ئهوانیش ێ چونک ه جگه ل ک ه کیمیا باران بکر ئهگیرێت خهڵک سهرى لێ شێوا بوو نهیئهزانى چى بکات پێشمهرگ ه الدێکان ههبوو ماڵهکان بهاڵم نهمانزانى ههر دوا بهدواى ههڵهبجه بێگومان ههڵهبجه دواى ئهنفالى سهرگهڵوبهرگهڵوو بوو دیسان بهشێوازێکه تر کۆمهڵ ههبوو خهڵک ههبوو جگه لهو ه کوژدهکرێینهوه.....
خهڵکى شارهکانیش ههبوو که ل ه
کۆمهاڵیهتى
دهستى عهسکهرى ڕایان کردبوو له پێشمهرگه الدێکان ههبوو ماڵهکان ههبوو خهڵک ههبوو جگه لهوه خهڵکى شارهکانیش ههبوو که له دهستى عهسکهرى ڕایان کردبوو بۆ ئهوهى نهکوژرێن پشتیان بهستبوو به الدێکانهوه هاتبوون لهناو الدێکان دانیشتبوون .له الدێکان جگه له ماڵهکانى خۆیان لهوانهیه پهنجا ماڵ له چواردهورهوه هاتبێت و الدیکان ببوون به سهد ماڵ یان زیاتر ،سهد ماڵى ماڵه فیرارهکان بوون ئهوانهى که له شهڕى عێراق و ئێران ڕایان کردبوو ڕۆیشتبوون
*************** ************* *************** ************* *************** *************
ه سهربهستى بههرهمهند دهبین..؟ ه ل کهى ئێم
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
ن/شیرین تاهیر خهڵک دهیانهوێ له ئازادى ههڵبێن ..یان دهیانهوێ به دهستى بهێننهوه؟! ئایا ئێمه ئهوکاته سهربهستین ..که بیر له بیروبۆچوونى کهسانى دیکه دهکهینهوه ،یان ئهو کاته سهربهستین ..که دواى بڕیارى مێگهل دهکهوین ،یان ئهو کاتهى خهم له داهاتوو دهخۆینو دهمانهوێت هۆکارى دواکهوتنى کۆمهڵگا ڕیشهکێش بکهینومرۆڤایهتى ڕزگار بکهین له ژێردهستهیىو چهوسانهوه؟ جارێ بهرلهوهى وهاڵمى ئهو پرسیاره بدهینهوه ،مرۆڤایهتى پێى وایه :خهڵک له ئازادى ڕاناکات ،بهڵکو خهڵک دهیهوێت لهسهر ئهم زهوییه له نیشتیمانى خۆیدا ئازادى بسهنێتهوه! دهبێت لهوه تێبگهین که ههرکهسێک درککردنى بۆ کۆیالیهتى نهبێت ناتوانێت بیر له ئازادى بکاتهوهوئازاد بێت ،مێژووى ژیانى مرۆڤایهتى ئهوهى سهلماندووه ههتا مرۆڤ به ژنوپیاویشهوه پایهدارنهکرێت به هێزى مهعریفىوهۆشیارى ،ناتوانێت ئازادبێتوله سهربهستى بههرهمهند بێت .فراوانبوونى چهمکو پراکتیزهکردنى ئازادى له پانتایى دهربڕینه جیاوازهکاندا فراوانتردهبێت ،خواستى ڕیشهکێش کردنى ئهوى دیکه له خودى مرۆڤ بیرکردنهوهیهکه جیاوازییه بونیادنراوهکان تێکدهشکێنێت ،مرۆڤى ئازاد بڕواى به جیاوازییه بونیادنراوهکانى مرۆڤ ههیه ،بهاڵم بڕواى به نایهکسانىو نادادپهروهرى نیه. ئهوه درکپێکردنو ڕوانین بوو بۆ ئازادى که ژنى ئازادى هاندا بچێته ڕیزى بزاڤه کۆمهاڵیهتى وچینایهتیهکانهوه ،تا ئهم ساتهش کێشهى ئازادىو شوناسنامهى ژن له چوارچێوهی 35 ڕهگهزیدا کۆکراوهتهوه ،ئهگهرچى تا ئێستا له ڕێگهى جیهانى نوێو بهها مرۆیىورۆِشنگهرییهکانهوه به دهیان بههاى جوانو پرانسیپى نوێ و دروشمى جوان سهریان ههڵداوهو توانیویانه (بتى) نایهکسانىونادادپهروهرى تێکبشکێنن ،بهاڵم ههموو ئهو وهرچهرخانانه شته چهسپاوکهڵهکهبووهکانى نهگرتهوهو له ڕهگهوه ههڵینهکێشا ،جێى نیگهرانیه که تا ئێستا گهڕانهوه بۆسیفهتى ڕابردووى کلتورى دهستهبژێر لهو نمونه پهیڕهوکراوانهن ،که ژن -تێیدا قوربانیه ،ههربۆیه زۆربهى بیروباوهڕهکان لهبارهى مافى مرۆڤى ژنهوه به بهستهڵهک کراون ،کۆمهڵگاى کوردیش یهکێکه لهو کۆمهڵگایانهى شوێنى ملمالنێو جۆرهها بیروباوهڕى نهزۆکوناکامڵه ،که تواناى مامهڵهکردنی نیه لهگهڵ به جیهانى بووندا ،به شێوهیهک لهم کۆمهڵگایهدا ههتا له کێشهجیاوازهکانى ژنان بکۆڵیتهوهوڕاڤهیان بکهیتوڕهخنهیان لێبگریت ،هێشتا به
هێندهى ئهو کێشهیه نیه که به کێشهى ڕهگهز له قهڵهم دهدرێت، ئهو کێشهیهش به گشتى ڕۆچۆته نێو خێزانومافى دهنگدانو بهشدارى سیاسىوههموو پهیوهندییه کۆمهاڵیهتیهکانى دیکهشهوه. ههرلهبهرئهوهیه ههرکات بتهوێت به دیدى (ژن) قسه لهسهر سهربهخۆیى بکهیت ،ئهوا دهبێت له کێشه زۆروجیاوازهههنوکهییهکانى ژنان بکۆڵیتهوه ،ئهو کێشانهى که زۆرێک له تاکى کۆمهڵگاى ناچارى ئهوپێوانه وپۆلینکردنانه کردووه ،که ڕهگهزى مێینه به جیاواز دهبینێت له ڕووى بهڕێوهبردنو شێوهى نوێ بۆ ژیانو کردارو بیرو خۆدروستکردنو واقعى خۆی ،لێرهشهوه سیاسهتى دهرفهتى لێسهندنهوهى ئازادی ژن به بڕیارگهیشتووه ،ههروهها دهکرێت باس له ههمووئهو یاسایانه بکهین که ژنى پهلکێشى نێو ملمالنێى ڕهگهزى و له نێویشیاندا کێشهى خێزان وسیستهمى پهروهردهو تهندروستىو...تاد کردووه. ههر ئهم نابهرابهرییونادادپهروهرییه ژنى هانداوه بهرهو ههوڵدان بڕوات ،له پێناو گۆڕانکارى وڕێکخستنو گرنگیدان به دروستکردنى ڕێکخراو بزاڤه فیمینیستیهکان تا جهخت لهسهر نههێشتنى جیاوازییهکان بکاتهوه ،له ههمانکاتدا ههرئهوهش بووه هۆى خۆبهخت کردنى زۆرێک له ژنان له پێناو مافه یاسایىو کۆمهاڵیهتیهکان ،تا ڕووبهڕووى گیروگرفتهکان ببنهوهو ڕێگا له جیاوازییهکان بگرن ،بهاڵم ههوڵهکانى ژنان بۆ دامهزراندنى ڕێکخراو له زۆر ڕووى بابهتیهوه، ههلومهرجى به دیهاتنى خواستوئامانجهکانى له زۆر ڕووهوه الوازبوون ،لهبهر دژه بۆچوونى ئهرێنى کۆمهڵگاودهستورى سیاسهتى بهڕێوهبردنوکۆتوبهندى ئایینى بهرامبهر به ئامانجى ڕێکخراوهکان ،لهگهڵئهوهشدا له ژێرکاریگهرى ههموو گوتاره ڕۆشنبیرىو ئازادیخوازهکاندا ،ژنان-جهختیان له یهکسانى مرۆیىوههروهها جهختیان لهسهرپێویستى یهکسانى مافهکانیان لهگهڵ پیاوان کردووه ،لهبهرئهوهى پێیان وابوو :سهپاندنى کارى سوک بهسهرکچانداوو وازهێنان له خوێندن لهالیهن کچانو ژنانهوه له سنووردارکردنى کۆمهڵگاوویستى پیاوانهوه سهرچاوهى گرتووه نهک خواستى زاتى ژنوسروشتى ژن ئهوهى ویستبێت ،زۆربهى بیرمهنده فیمینیستهکان لهنێویاندا (کاترین ماکئولى)1790-پێى وابوو »:کۆمهڵگا بهرپرسه له بێهێزکردنى کهسایهتى ژنوبههێزکردنى خاڵه الوازهکانى ژنان» .لهم ڕۆژگارهى ئێمهدا که بانگهوازى سهربهخۆیى یهکسانىو دادپهروهرى دهکرێت ،هزرڤانه سیاسیهمۆدێرنهکان دهستێکى بااڵیان ههیه له الیهنگریکردنى زۆردارىوالوازکردنى کهسایهتى ژن ،ئهدیبو نووسهره پیاوهکانیش بااڵدهستیهکى هزرى گومان لێکراویان ههیه .لهم ڕووهوه له خهباتى فیمینیستیدا
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
بیرمهندهفیمینیستهکان له نێویشیاندا (ئهبیگایل ئهدمز) ژنى جۆن ئادمز که یهکێک بوو له ڕێبهرانى سهربهخۆیى ئهمهریکا ودووهم سهرۆک کۆمارى ئهوواڵته ،به پشت بهستن به هزرڤانه سیاسیه مۆدێرنهکان دژى ئهوه بوو» دهسهاڵتێکى بێ سنوور ههروهها جهختى بدرێته دهست مێردههاوسهرهکان»، لهسهرئهوهکردهوه« ههمووپیاوهکان ئهگهر له توانایاندا بێت دهبنه زۆردار» ،چونکه زۆرێک له پیاوان له چارهسهرکردنى گیروگرفتهکانیاندا هزره مادییهکان زاڵه بهسهریاندا. دهتوانین بڵێین چوونه ناو سهردهمى به جیهانیبوونو مامهڵهکردن له گهڵ بهجیهانیبوون وایکرد بزاڤه فیمینیستهکان به جۆرێکى تر وێنهى خهباتهکهیان بکێشن ،بۆ نمونه لهناو بیروباوهڕى فیمینیسته لیبراڵهکاندا ڕهوتێکى نوێ دهرکهوت ،ئهو چهمکانهى کرده پرانسیپو ڕووبهڕووى ئهو بڕوایه بۆوه که «مرۆڤ لهسهر بنهماى (ڕهگهز) ههڵدهسهنگێنێت» ،مهبهست لهو چهمکهش له گشت ڕووهکیهوه بێ الیهنیه ،واته له هیچ ساتهوهختێکدا ( ژن –پیاو) لهسهر ڕهگهز تووشى کێشه نهبێت ،بهم شێوهیه هیچ هۆکاروپاڵنهرێک نامێنێتن ،بۆ جیاوازى کردنودژایهتى کردن بههۆى ڕهگهزهوه. فهیلهسوفه فهرهنسیهکان ..پشتگیریان لهوه کرد که ژنان کهموکوڕیان ههیه ،ئهو کهموکوڕیانهشیان گهڕاندهوه بۆ یاساى سروشت ،ههروهها لهو بڕوایهدابوون ئهو خهسڵهتانه له ئهنجامى ژیانى ئهواندا سهپێنراوه ،کهواته ئهگهر ههلومهرجهکان بگۆڕێن کهموکوڕییهکانى ژنان له ڕهگهوه ههڵدهکێشرێت، ههربۆیه ژنان پێویسته گهشه به توانا زهینیهکانى خۆیان بدهن، تهنها له ڕێگهى ڕۆشنگهریی وزانینهوه دهتوانن ببنه خاوهنى باشترین ،ڤۆڵتێر یهکێک بوو له فهیلهسوفه فهرهنسیهکان که»: نادادپهروهرى بهرامبهر به ژنان ڕسوا کرد» ،دیدرۆ -لهو بڕوایهدا بووسهرهکیترین هۆکارى ژێردهستهیى ژنان..کۆمهڵگایه، مارکى دوکۆندرسێ بهڕاشکاوى ئهوهى خستهڕوو که »:دهبێت مافه کۆمهاڵیهتىوسیاسیه یهکسانهکان به ژنان ببهخشرێن»، ههروهها فهیلهسوفانى ڕۆشنگهرى له ئهڵهمانیا جهختیان لهسهر
خۆسهلماندن له ڕێگهى گهشانهوهى هێزى کهسایهتى وهێزى مرۆیى کردهوه. ههموو چاالککهرهوه تواناییهکان که کاریگهرى لهسهر هزرى ڕزگارى ژنان ههیه وابهستهیه به بههرهمهندبوون له سهربهخۆیىوئازادى، به پێچهوانهشهوه بههێزکردنى هۆشیارىوگهشهى ژیانى زانستى.. ئازادى بۆ مرۆڤ بهدیدههێنێت. بههرهمهندبوون له سهربهستى ئهوه دهخاته بهردهست که مرۆڤ بتوانێت وهک دوونێوهند لهگهڵ یهکتریدا مامهڵه بکهن ،نهک وهک ئهوهى ببن به بهرپرسیار بهرامبهر یهکترى یاخود ببن به پارێزهرى یهکترى ،ڕهنگه ههرئهمهش بێت که ڕۆشنبیرانوداواکارانى ئازادى دوودڵ بن ،ئهوانهى ههمیشه خۆیان به دهستهبژێروپێشهنگ دهزانن ،مومارهسهى بهرپرسیارى بهسهر شوناسنامهى ڕۆشنبیرىومهعریفهوڕاستیدا دهکهن. 36 بکهرى ژن وهک مرۆڤێکى بااڵ دهکرێ بهرپرسیاروخوڵقێنهربێتو بیهوێت له ڕێگهى داهێنانهوه بهشدارى له بهرههمهێنانهوهى زانستى گهردوونى بکات ،بۆ ئهوهش دهبێت بیر له به جیهانى بوونى شوناسنامهکهى بکاتهوه ،کهواته دهبێت ههوڵى داهێنانو دهرکهوتنوگهشانهوهومومارهسهى پهیوهندى بدات لهگهڵ بوونى خۆیدا ،بهگشتى بۆ ژن گرنگه بهرگرى له شوناسنامهکهى بکاتو له پهککهوتهیى و پاشهکشێ ڕزگارى بکات ،ههروهک چۆن به جیهانیبوون سنوورهکانى نێوان واڵتانى سڕیوهتهوهو ئاڵوگۆڕى به پهیوهندییهکانى نێوان مرۆڤ کردووه ،ژن-یش دهبێت لهسهر ئاستى جیهان سنوورهکان ببهزێنێ ببێته پێشڕهوى کاروانى مرۆڤایهتى ،واته خهبات بکات له پێناوخوڵقاندنى ئاڵوگۆڕى بیروڕاکانو بهڕێوهبردنى چاالکیهکان ،بێ گومان به دیهێنانى ئامانجیش پهیوهسته به داهاتى مهعریفىوهێزى ڕۆشنبیرىوئاستى ئابورییهوه. ههرچهنده لێرهدا مهبهست ئهوهنیه به تهنها له ڕێگهى به جیهانى بوونهوه ڕووبهڕووى واقیعى خۆمان ببینهوه ،بهڵکو ههمیشه پێویستیشمان بهوهیه به کردار کۆمهڵێک هاوکێشه ڕاستبکهینهوه له ناو بوونیاتودهستهواژهى هاوچهرخ دا ،تا لهو ڕێگهیهوه ژن هۆشیارتربهرهوپێشهوه بچێتو ڕوویهکى سیاسى ببهخشێته شوناسنامهکهى ،واته بتوانێت بهشێوهیهکى پێشکهوتووخوازانه واقعى خۆى بهڕێوهبهرێت ،ئهمهش سهروهتودهستکهوتهکانى سهردهمهکهى بۆ کۆمهڵێک ووزهى دهوڵهمهندوکۆمهڵێک پڕۆژهى بهردار دهگۆڕێت. *************** *************
شێرپەنجە
پزیشکان لەکاتی دەرهێنانی جگەری مرۆڤێک کەتووشی شێرپەنجەی جگەر بووە
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
37
شــێــرپــەنــجــە بــە نــەخــۆشــیــی تــرســنــاک نــاســراوە .شێرپەنجە ســااڵنــە زۆرێــک لە خــەڵــک دەکــوژێــت لــە ھەمـــوو جـــیھان، بەاڵم ھەوڵێکی دڵ خۆشکەر ھەیە ،چەند ملیۆن لەخەڵکی شێرپەنجەیان ھەیــە و ھێشتاش دەژیــن .شێرپەنجە نەخۆشی نییە .زیاتر لە ١٠٠جۆری جیاواز دەگرێتەوە کــە ھەمـــوو بــەشــەکــانــی لــەش ئــەگــەری تووشبوونیان ھەیــە پێیەوە لە هەموو لەشی مرۆڤێکدا هــەیــە .بــەاڵم ھەمــوو جــۆرەکــانــی شێرپەنجە ی ــەک سیفەتی وەک یەکیان ھەیــە ئەویش بریتیە لە ئــەو خانەیەیەی کە تووشی شێرپەنجە دەبــێــت کۆنتڕۆڵیان لــەدەســت دەدەن. ھەمــوو بوونەوەرێکی زیندوو لە خانە پێکھاتووە .لەشی مرۆڤێکی پێگەیشتوو نــزیــکــەی ســی تــرلــیــۆن خــانــەی ھەیـــە. خانەکان زیاد دەبن بە دابەش بوون .لە لەشی ھەر مرۆڤێکی پێگەیشتوو لە ھەر خولەکێک ٢٥میلۆن خانە دابەش دەبن. ئا بەم شێوەیە لەش خۆی سارێژ دەکات. ھەندێک جار خانەیەک لە ژێر کۆنتڕۆلی لــەش دەردەچــێــت و بــــەردەوام دابــەش دەبــێــت بــە زۆری ،ئەمە پێی دەوتــرێــت
وێــنــەی کــەســێــکــی تــووشــبــوو بــە شــێــرپــەنــجــەی ســیــیــەکــان
ھۆک ــاری مەترسیداربوونی شێرپەنجە کاتێک خــانــەی شێرپەنجەیی دابــەش دەبـــن ،تــۆپــەڵــە دروســـت دەکـــان پێیان دەوت ــرێ ــت ئــاوســان یــاخــود گـــرێ .ئــەم ئــاوســانــانــە کــاریــگــەریــان ھەیـــە لــەســەر کــارەگــرنــگــەکــانــی لــــەش .بــۆ نــمــوونــە شێرپەنجەی سیەکان کــاردەکــەنــە سەر ھەنــاســەدان ،یاخود شێرپەنجەی گەدە کــاردەکــاتــە ســەر ھەرســکــردنــی خ ــۆراک. جــگــە لــەمــەش خــانــەی شێرپەنجەیی دەتوانن باڵ ببنەوە لە جێگایەکی لەش بۆ یەکەی تر ،ئا بەم شێوەیە ئاوسانی تر دروست دەبێت .بەاڵم ھەموو جۆرێکی شێرپەنجە بەرباڵو نین ،ئەوانەی توانای باڵو بوونەوەیان ھەیە زۆر مەترسیدارن. چـــــــــــــــــــــــــــــــــارەســـــــــــــــــــــــــــــــــەر باشترین چەک دژی شێرپەنجە بریتیە لە دەستنیشان کردنی شێرپەنجە لە قۆناغی
هەمەڕەنگ
شێرەپنجە «خــانــەی ناتەندروست» کە بەبێ کۆنتڕۆڵ گەشە و زیاد بوون دەکات کە پێیان دەوترێن خانەی شێرپەنجەیی.
پێنج شەممە 10ـ 3ـ 2016
هەمەڕەنگ
38
زوویـــی پێش ئـــەوەی زۆر گــەشــە بــکــات .پشکنینی پێشینەی نــاو بــەنــاوە لە الیەن پزیشکەوە یارمەتی زوو دەســتــیــنــشــان کــردنــی شــێــرپــەنــجــەی دەدات. ئــــەوانــــەی کـــە ت ــووش ــی شــێــرپــەنــجــە دەبــــن بــەاڵم زوو دەستنیشان دەکرێن ئـــــەوا دەتــــوانــــن بــژیــن. ھەنــــــــدێــــــــک جـــــــۆری شێرپەنجە دەتواندرێت بە الببردرێت. نەشتەرگەری ھەندێکی تریان پێویستیان بە چارەسەری کیمیایی و تیشکی ھەیە ،زۆر بەداخەوە ئــەم چــارەســەریــانــە دەبنە ھۆی تێکشکاندنی خانەی تەندروستیش نەک تەنھا
خـــانـــەی شــێــرپــەنــجــەیــی. بــەرگــری لــە شێرپەنجە ڕێگایەکەی دڵنیا نیە بۆ خۆپاراستن ،بەاڵم ھەندێک شت ھەن ئەگەر ئەنجام بـــدرێـــت ئــــەوا مــەتــرســی ڕوودانـــی شێرپەنجە کەم دەکەنەوە؛ وەک وازھێنان ل ــە جــگــەرەکــێــشــان ،ئــەو کەسانەی جگەرە دەکێشن مەترسی تووشبوونیان بە شێرپەنجەی سییەکان ٢٠ جار زیاترە وەک لەو کەسەی ک ــە ج ــگ ــەرە نــاکــێــشــێــت. خـــۆراکـــی ت ــەن ــدروس ــت؛ خ ــۆراک ــی دەوڵــەمــەنــد لە چـــــەوری تــێــر و گــۆشــتــی ســــوور کـــەم بــکــرێــتــەوە، مــــەتــــرســــی ڕوودانــــــــــی
شێرپەنجە کەم دەکاتەوە. زۆربـــەی شێرپەنجەکانی پ ــێ ــس ــت بــــە ھۆی زۆر بـــەرکـــەوتـــن بـــە تیشکی خــــۆرەوە دروســــت دەب ــن. بـــۆیـــە خـــۆپـــاراســـتـــن لــە بەرکەوتن لە تیشکی خۆر کە دەبێتەھۆی سووتانی خـــــۆری ،ئـــــەوا مــەتــرســی ڕوودانـــــــی شــێــرپــەنــجــەی پێست کــەم دەکــاتــەوە. ســــــــــــــــــەرچــــــــــــــــــاوە w w w. p z i s h k . c o m *************** ************* *************** *************