هێزی یه‌كگرتن ل ه نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتدا ئیراده‌ی ئازادی جڤات و تاكه‌كانی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌یه
ﮔﯚﭬﺎری رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ،ﻛﯚﻣﻪﯾﻪﺗﯽ ﺋﻪدهﺑﯽ و ھﺰری ﺗﺎﯾﺒﻪﺗﻪ ﺑﻪ ژﻧﺎن ﻟﻪ ﺑﺎﺷﻮری ﻛﻮردﺳﺘﺎن ژﻣﺎرهی ١٦٣ ١٠ی ڕهزﺑﻪری ٢٧١٧
نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ه وات ئه‌قڵیه‌تێكی هاوبه‌ش
هاوسه‌رۆكایه‌تی ده‌ستكه‌وتی شۆڕشی كۆمه‌اڵیه‌تی و ژیانی نوێیه
پالنی ریفراندۆم ب ه كوێ گه‌شت؟!
ژنێكی هۆشیار و رێكخستوو ،كۆمه‌ڵگایه‌كی دیموكراتیك
خاوه‌ن ئیمتیاز
شه‌هێن محمد حسن
سه‌رنووسه‌ر
د.رابیعه قاسم ه سه‌ندیكای ژماره‌ی متمان رۆژنامه‌نووسانی كوردستان241 :
په‌یوه‌ندی truskajin@gmail.com
سنور كه‌ریم ویژدان نوره‌دین ه ره‌شید روناك حه‌م ژه‌نگار محه‌مه‌د ئه‌مین كه‌لسوم حوسێن
ئۆكتۆبه‌ری 2017
......
ده‌سته‌ی نووسه‌ران
163
ماڵپه‌ر www.truskapress.com ژماره‌ی تلفۆن 07705124058 چاپ
چاپخانه‌ی كه‌مال تیراژ 1000 :دانه
نرخ 1500 :دینار سه‌رجه‌م ئه‌م وتار و دیدو ه تروسكه‌دا بۆچوونانه‌ی ل باڵو ده‌بێته‌وه ،نوسه‌ر خۆی به‌رپرسیاره
وﺗﯚوﮋﮋ
ﺳﯿﺎﺳﯽ
ھﺰی ﯾﻪﻛﮕﺮﺗﻦ ﻟﻪ ﻧﻪﺗﻪوهی دﯾﻤﻮﻛﺮاﺗﺪا ﺋﯿﺮادهی ﺋﺎزادی ﺟﭭﺎت و ﺗﺎﻛﻪﻛﺎﻧﯽ ﺋﻪو ﻛﯚﻣﻪﮕﻪﯾﻪ٦ .........................................................
ﭘﻼﻧﯽ رﯾﻔﺮاﻧﺪۆم ﺑﻪ ﻛﻮێ ﮔﻪﺷﺖ؟! ١٢ ..................................................................................
ﻫﺰری و رۆﺷﻨﺒﯿﺮی ،ﻣﻮدﯾﻠﯽ ﻧﻪﺗﻪوهی دﯾﻤﻮﻛﺮات ﻧﻪك ﺗﻪﻧﯿﺎ ﺑﮋارهی ﭼﺎرهﺳﻪری
ھﺎوﺳﻪرۆﻛﺎﯾﻪﺗﯽ دهﺳﺘﻜﻪوﺗﯽ ﺷﯚڕﺷﯽ ﻛﯚﻣﻪﯾﻪﺗﯽ و ژﯾﺎﻧﯽ ﻧﻮﯿﻪ١٥ ............ ﺑﻪﻜﻮ رﺒﺎزی ﺳﻪرهﻛﯽ ﭼﺎرهﺳﻪرﯾﯿﻪ١٧ ............................................................................... رۆﯽ ژﻧﺎن ﻟﻪ ﺧﯚﺑﻪڕﻮهﺑﻪری دﯾﻤﻮﻛﺮاﺗﯿﺪا٢٣ ................................................. ﻧﻪﺗﻪوهی ھﺎوﺑﻪش واﺗﻪ ﺋﻪﻗﯿﻪﺗﻜﯽ ھﺎوﺑﻪش٢٦ ................ ژن ﺳﻪرﭼﺎوێ دﯾﻤﻮﻗﺮاﺗﯿﻪﺗ و ب ھﻪﭬﺮه ژﯾﺎﻧﯿﻪ٢٨ .........................................................................
ﺗﺎﯾﺒﻪت
ﻧﺎﺑ ھﯿﭻ ﻛﻮردﻚ رﮕﺎ ﺑﻪ دووﺑﺎرهﻛﺮدﻧﻪوهی ﺧﯿﺎﻧﻪﺗﯽ )(٩ی ﺳﭙﺘﻪﻣﺒﻪری ﺑﺪات! ٢٩ ..................................
ﻛﯚﻣﻪﯾﯾﻪﺗﯽ
ﻫﻪﺒﺒﻪﺳﺖ
دهﺳﺘﺪرﮋی ﺳﻜﺴﯽ ﮔﻮرزﻜﯽ ﻛﻮﺷﻨﺪهﯾﻪ ﻟﻪ ﺋﺎﻓﺮهت و ﻣﻨﺎن دهدرﺖ ٣٤ ........................................... ﭘﺶ ﺑﻪ ﺷﻮوداﻧﯽ داﯾﻜﯽ ﻛﭽﻪﻛﻪﯾﺎن دا ﺑﻪﺷﻮو٣٧ ....................................................
٣٨...................................................................................................
ئا| تروسكه یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی له گه‌ڵ كه‌سایه‌تی ژنی ئازاددا مسۆگه‌ر ده‌بێت مانگی ئۆكتۆبه‌ر وه‌كو هه‌ر مانگێكی دیك ه ل ه مێژوودا خاوه‌ن وات ه و گرنگی تایبه‌ت ب ه خۆیه‌تی ،هه‌م خه‌یانه‌ت و پیالنگێڕی دژ ب ه تێكۆشان و فكری ئازادیخوازی و هه‌میش به‌رخۆدانی پێكه‌و ه به‌ڕێو ه چوو ه و ئێستاش هه‌ر به‌رده‌وامه .هێزی ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ل ه پێناو داگیركاریه‌كی زۆرتر به‌رده‌وام هه‌وڵی داو ه هێزی جه‌وهه‌ری كۆمه‌ڵگ ه ل ه ناو ببات ،بۆی ه هه‌ستی ئازادی ،بیری ئازادی ،ئیراده‌ی ئازاد و ...وه‌ك ژه‌هر و شێره‌په‌نجه‌یه‌كی به‌رامبه‌ر ب ه خۆی ده‌بینێ و بۆ ل ه ناوبردنیان چاوپۆشی ل ه هیچ چه‌شن ه نانه‌وه‌ی شه‌ڕ ،ئاڵۆزی ،قه‌یران ،كوشتن و بڕین، كۆمه‌ڵكوژی كه‌لتوری و كۆمه‌اڵتی و فكری ناكات .ب ه له‌ناوچوونی نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌ت هه‌وڵده‌ده‌ن ك ه هه‌ر واڵتێك به‌تایبه‌تی ل ه هه‌رێمی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ب ه نیوچ ه ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌و ه ڕازی بكه‌ن و به‌م ڕه‌نگه‌ش پێش ل ه یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی و گه‌الن بگرن .بۆی ه هێزی هه‌ژمۆنگه‌رای جیهانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی كردو ه ب ه مه‌یدانی شه‌ڕ و هه‌ڵبه‌زاندنی ئه‌سپی دیكتاتۆریه‌تی خۆی .كوردستان ك ه دڵی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاسته ،بۆ داگیركارانیش خاوه‌ن گرنگی خۆی ه و بۆی ه ل ه هه‌ر الیه‌كه‌و ه هێرش ده‌كه‌ن ه سه‌ر كوردستان و به‌تایبه‌تیش بۆ ئه‌وه‌ی كوردستانێكی یه‌ك پارچ ه دروست نه‌بێت ،هه‌موو ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌كه‌و ده‌ره‌وه‌ش به‌رده‌وام ل ه هاوپه‌یمانی و پیالنگێڕیدان. بێگومان ل ه رۆژی ئه‌مڕۆماندا ته‌نیا هێزێك ك ه به‌رامبه‌ر ب ه پارچه‌پارچ ه كردنی كۆمه‌ڵگ ه وه‌ستا ،هێزی دیموكراتی و فه‌لسه‌فه‌ی ئازادیخوازی به‌ڕێز عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌النه .به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌قڵیه‌تی نه‌ته‌و ه ـ ده‌وڵه‌ت و دژ ه ژن فكر و فه‌لسه‌فه‌ی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتی پێشخست .پیالنگێڕی مانگی ئۆكتۆبه‌ری 1998به‌رامبه‌ر ب ه به‌ڕێز ئۆجه‌الن ل ه سه‌ر بنه‌مای پووچه‌ڵكردنی ئه‌م هێز ه دیموكراتی و ئازادیخواز ه بوو ك ه بناخه‌ی خۆی ل ه سه‌ر ئازادی ژن دامه‌زراندبوو. ئه‌مرۆش بۆ پێش نه‌كه‌وتنی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك و هه‌روه‌ها پێك نه‌هاتنی یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی هه‌موو هێز ه هه‌ژمۆنگه‌راكان ل ه ناوچه‌ك ه و ده‌ره‌و ه یه‌كیانگرتوو ه و هه‌ستاون ب ه دوژمنایه‌تی گه‌لی كورد و هاوكات گه‌لی كوردیان به‌رامبه‌ر ب ه یه‌ك كردوه‌ت ه دوژمن .به‌تایبه‌تی ل ه قۆناخی ئێستادا ك ه باس ل ه كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی گه‌لی كوردكرا و هه‌ر كه‌س و الیه‌نێكی الینگری ئه‌و ه بوون ك ه گه‌لی كورد یه‌كبگرن ،باسی ریفراندۆم ل ه باشوری كوردستاندا كه‌وت ه ئاراوه .زۆر ئاشكرا بوو ك ه ل ه پشت بابه‌تی ریفراندۆم و بابه‌تی سه‌ربه‌خۆیی جگ ه ل ه گه‌لی كورد ده‌ستی ده‌وڵه‌تانی داگیركار به‌تایبه‌تیش توركیا تێدا هه‌بووه .هه‌م بۆ به ئه‌نجام گه‌یاندنی "میساقی میللی" ك ه ل ه ساڵی 1926واژۆی ل ه سه‌ركراو ه و داگیركردنی كوردستان به‌تایبه‌ت ئه‌یاله‌تی مووسل و كه‌ركوك و هاوكات به‌ڕێوه‌بردنی شه‌ڕ به‌رامبه‌ر ب ه په‌كه‌ك ه ئه‌م ریفراندۆم ه كرا ،هاوكات ریفراندۆم به‌رنامه‌یه‌كی بوو بۆ ره‌وایه‌تدان ب ه ده‌سه‌اڵتی بنه‌ماڵه‌یی بارزانی و مانه‌و ه ل ه سه‌ر كورسی ده‌سه‌اڵت .بێگومان ریفراندۆم بیانوویه‌ك ده‌بێت ك ه هه‌م توركیا و هه‌م ئێران بیانه‌وێت بۆ داگیركردنی كوردستان ب ه بێ هیچ ئاسته‌نگیكی بكه‌ون ه شه‌ڕ .بێگومان جگ ه ل ه په‌كه‌ك ه كه‌س به‌رامبه‌ر ب ه خۆیان نابینن ،بۆی ه سه‌ره‌تا شه‌ڕی به‌رامبه‌ر په‌كه‌ك ه ل ه هه‌موو ناوچ ه و هه‌رێمه‌كانی باشوری كوردستان مه‌رجه. بۆی ه ل ه قۆناخێكی وه‌ها هه‌ستیاردا كه هه‌موو دوژمنانی گه‌لی كورد ل ه پێناو پارچه‌پارچ ه كردنی گه‌لی كورددا هه‌وڵ ده‌ده‌ن ،زۆرتر ل ه هه‌ر كاتێكی تر پێویستی ب ه یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی هه‌یه .شه‌ڕو ئاژاو ه و كۆمه‌ڵكوژی ل ه كوردستان به‌رده‌وام په‌ر ه ب ه كۆمه‌ڵكوژی ژنانیش ده‌دات و له‌م قوربانی ه كه‌م ناكاته‌وه .بۆی ه ژنانی كورد پێش هه‌ر شتێك پێویست ه ل ه پێناو یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌ییدا هه‌نگاو هه‌ڵبگرن و پێشه‌نگایه‌تی بكه‌ن .تێكۆشان ل ه پێناو یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی ب ه ده‌ستپێشخه‌ری ژن هاوكات كۆتایی ب ه ئه‌قڵیه‌تی دژ ه ژن و ده‌سه‌اڵتدار ل ه كۆمه‌ڵگ ه ده‌هێنێ .نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ل ه پێناو ئه‌قڵیه‌تێكی هاوبه‌ش و ب ه رێزگرتن ل ه هه‌موو جیاوازی و ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كانی گۆمه‌ڵگ ه ده‌بێت ه هۆكاری چاره‌سه‌ری هه‌موو كێش ه بنگه‌هیه‌كان ل ه كۆمهڵگهدا.
وتو وژی
هێزی یەكگرتن لە نەتەوەی دیموكراتدا ئیرادەی ئازادی جڤات و تاكەكانی ئەو كۆمەڵگه‌یە
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
6
بۆچی ده‌ڵێین نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ،مه‌به‌ست ل ه دیموكراتیك بوون چیه و نه‌ته‌وه‌یه‌ك یانیش كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ی دیموكراتیك ببێت ،پێویستی ب ه چی هه‌یه؟! كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر ل ه مێژووی خۆی نه‌زانێ ،چۆن ده‌توانێ دان به مافه‌كانی خۆیدا بنێ و خۆڕێوه‌بردن تێكه‌ڵی ده‌سه‌اڵت نه‌كات؟ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر پێوه‌ره ئه‌خالقیه‌كانی نه‌ناسێ ،ئه‌گه‌ر نه‌زانێ سیاسه‌تێكی ڕاست (مه‌به‌ست ئه‌و سیاسه‌ته نی ه ك ه ده‌سه‌اڵتداران به‌ڕێوه‌ی ده‌به‌ن) ئه‌نجام بدات ،ئه‌گه‌ر نه‌توانێ ل ه سه‌ر پێ خۆی بوه‌ستێ و ڕێز ل ه هه‌بوونی خۆی بگرێ ،ئایا ده‌توانێ دیموكراتیك بێت؟ بێگومان نا .به‌تایبه‌ت پێشه‌نگایه‌تی كردنی ژنان له كۆمهڵگهدا مه‌رج ه بۆ دیموكراتیككردن ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه ،بۆیه پێویسته به‌ر له هه‌ر شتێك به‌رامبه‌ر به ئه‌قڵیه‌تی ره‌گه‌زپارێز كه ژن له هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كاندا وه‌ك ئامێرێك به‌كار ده‌هێنێ ،تێكۆشانێكی ڕاسته‌قینه به‌ڕێو ه بچێت .هاوكات رێز ل ه نرخه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی دایك ـ ژن بگیردرێت كه مرۆڤایه‌تی و ژیانی پێشخست .بێگومان به ئه‌قڵیه‌تی ده‌وڵه‌تگه‌رایی و ده‌سه‌اڵتداری و دژه‌ژن كۆمه‌ڵگ ه دیموكرات نابێت .ئه‌ركی ژنان له پێشخستنی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی وه‌هادا چی ه و هه‌ركام له ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی كه له‌م كۆمهڵگهدا ژیان ده‌كه‌ن ،ئه‌و پێداویستیان ه چۆن پێناس ه ده‌كه‌ن؟ بۆ تاوتۆكردن و تیشك خستنه سه‌ر ئه‌م بابه‌ته هه‌وڵماندا ئه‌م جاره‌ش ل ه گه‌ڵ چه‌ند به‌ڕێزێك بدوێن و ڕا وبۆچوونیان بخه‌ین ه به‌رده‌ستی ئێوه خوێنه‌ری به‌ڕێز گۆڤاری تروسكه.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
7
ڤیان حه‌سه‌ن| رۆژنامه‌وان
سه‌یوان محه‌مه‌د| مامۆستا
مژده عه‌لی| خوێندكاری زانكۆ
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
نیگار سه‌عید| پارێزه‌ر
شن ه فایه‌ق| رۆژنامه‌وان
8
مژده علی| خوێندكاری زانكۆ
نیگار سه‌عید| پارێزه‌ر
ه خۆبه‌ڕێوه‌بردنێكی دیموكراسی وات ه ده‌سه‌اڵت دوور ل
كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیموكرات، كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و دادپه‌روه‌ره
سەرەتا دیموکراسی واتە خۆبەڕێوبەری ژیان دوورلە هەبوونی دەسەاڵت وچین وکۆیالیەتی .دەتوانین بڵێین سیاسەتێکی ڕاست وسیستەمێکی دیموکراسیانە ،وەک هونەرێکی ڕاستەقینەی ئازادی بوون پێناسە بکرێت وسیاسەتی دیموکراتیانە قوتابخانەی ڕاستی ژیاندن وفێربوون وتێگەشتنە لەئازادی. بێگومان هەر كۆمەڵگه‌یەک ڕەهەندی سیاسی وئەخالقی دیموکراسیانە خۆبەڕێوبەرایەتی وسیستەمێکی لەخۆده‌گرێت ،ئەوا کۆمەڵگەیەکی هەرە زۆر نزیک بە تەواوبوون وپەرەسەندنێتی .بۆیە لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە هەندێک لەو تایبەتمەندیانە بکەین کەوا دەمانگەیەنێتە كۆمەڵگه‌یەکی دیموکراتی بۆگەیشتن بە سیستەمێکی شارستانێتی دیموکراسی وسەرکەوتوو. كۆمەڵگه‌ی ئەخالقی وسیاسی سەرەکی ترین -1 تایبەتمەندی كۆمەڵگه‌ی مرۆڤە کە پێویستە لەسەرەتاوە تا کۆتای هاتنی بەردەوام بەدوای بگەڕێین. كۆمەڵگه‌ی ئەخالقی وسیاسی ئازادترین -2 کۆمەڵگەیە. سیستەمی دیموکراسی تەنها لەسەر بنەمای -3 هەبوونی کۆمەڵگەی سیاسی وئەخالقی واتادار دەبێت کە کۆمەڵگەیەکی ئازادو کراوەیە. بۆیە دەتوانین بڵێین ئەخالق بەدۆخی بەدامەزراوەبونی نەریتی ئازادی وسیاسەت ودیموکراسی ناوببەین ،واتە ئازادی وسیاسه‌ت ودیموکراسی بەبێ بناخەی ئەخالق بوونی نیه. كۆمەڵگه‌ی سیاسی وئەخالقی لەگوزارشتی -4 دەسەاڵتدا بەواتای موڵکایەتی وسەرماییە ،بۆیە بەردەوام دەوڵەت دەخوازێت (ئەخالق _یاسا) لەجیاتی (سیاسەت_بەڕێوبەرایەتی دیموكرات) پەیڕەوبکات.
دیموكراسیەت بریتییە لە شێوەیەك لە شێوەكانی دەسەاڵت ،سەرەتای هاتنە كایەی ئەم دەسەاڵتە لەئەنجامی شكستە یەك لە دوای یەكی دەسەاڵتە دیكتاتۆرو چەوسێنەرەكان بوو لێرەوە دەسەاڵتی گەل بۆ گەل هاتە كایەوە ،لە تایبەتمەندییەكانی ئەو دەسەاڵتە بریتییە لەوەی ئامانج هاوواڵتییە و گرنگی دانە بەڕای هاوواڵتی ،خوێندنەوەی بیروڕاكانییەتی و بەهەند وەرگرتنییەتی .ئەوەی كۆمەڵگه‌ی دیموكراسی پێویستی پێیەتی گرنگی دانە بە ئازادییەكان و هەروه‌ها پاراستنی مافەكان بەگشتی كە بە مافی هەڵبژاردنی ئەو كەسانە دەست پێ دەكات كە دەیانەوێ وواڵت بەڕێوە ببه‌ن .خاڵێكی تری گرنگ پێویستە كاركردن لەو سیستمەدا بە كۆمەڵ بێت ،ناكرێت هەندێك كار بكەن و هەندێك دانیشن ،دەبێت هەر كەسێك ڕۆڵی خۆی ببینێت بۆ كاركردن ،هەروەها هەوڵدان بۆ بەدی هێنانی دادپەروەری لە ناو كۆمەڵگه‌دا تا هیچ تاكێك هەستی نامۆبونی ال دروست نەبێت چونكە هەر كاتێك مرۆڤ هەستی بەوە كرد دڵسۆزی لە دەست دەدا بۆ وواڵتەكەی ئەوەش ئاماژەیەكی ترسناك دێنێتە پێشەوە لە وواڵتدا. خاڵێكی تری تایبەتمەندی ئەم سیستمە بریتییە لە گرنگی دان بە هەڵبژارن و گرنگی بەهای دەنگی هاوواڵتی لە پرسی هەڵبژارنەكان كە لەسەرجەم جیهاندا كاری لەسەر دەكرێت بۆ پرۆسەی هەڵبژارن ،كەواتە بەهادانان بۆ دەنگی هاوواڵتی لەو سیستمەدا خۆی لە خۆیدا ئاماژەیە بۆ گرنگی خودی هاوواڵتی و سەرەتایە بۆ زیاتر گرنگی دان بە باش كردنی ژیانی هەر تاكێك لەو كۆمەڵگه‌یەی ئەو جۆرە سیستمە پەیڕەو دەكات، كەواتە ڕێگای كار سیستمی دیموكراتیە ،ئامانجە كە وه‌ك هاوواڵتی یەك دەبێت هەڵگری دادپەروەری و ئازادی بین وەك چەك و كارەكەشمان كۆمەڵ بێت ،ئه‌و كاته‌ی ه ك ه دەتوانین بڵێین وواڵتێكی دیموكراتین.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
9
سه‌یوان محه‌مه‌د | مامۆستا
ڤیان حه‌سه‌ن | رۆژنامه‌وان
ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی پێشه‌نگبوونی ژن ل دیموكراتدا مه‌رجێكی ئه‌ساسیه دیموكراسی لە كۆمەڵگەدا دامەزراوەو دامو دەزگای خۆی دەوێت ،بۆ بەرەو پێش چونی كۆمەڵگەیەكی دیموكراسیش پێویستە ڕای جەماوەر زاڵ بێت نەك سیاسیەكان و دەسەاڵت .بەداخەوە لە ئیستادا لەباشوری كوردستان دیموكراسی لە قەیران و نوقوم بون دایە و لە الیەكی ترەوە ئازاد نین بەوەی بمانەوێ مافەكانمان دەست كەوێ ،كەی شێون په‌نجه‌ی ده‌سه‌اڵت ب ه سه‌ر كۆمهڵگهدا نەما ئه‌وكاته‌ی ه‌خەڵك خۆی ئازاد ده‌بینێ و هه‌وڵدان ل ه پێناو به‌ده‌ستخستنی ئازادی كۆمه‌اڵیه‌تیش زه‌مینه‌ی دیموكراسی له‌و كۆمه‌ڵگه‌ی ه پێش ده‌خات. گەر بشمانەوێ پێشكەوێ ئەبێ تەواوی مافەكانی تاك دەستەبەر بكرێت و پێویستیشە میدیاو ڕۆژنامەكان و رێكخراوەكان ئازاد بن لە كارو چاالكیەكانیان، بە هەمان شێوە ئافرەتیش ئەبێت ئەم ڕۆلە ببینێ و بیگرێتە ئەستۆ ،بە بەشداریكردنیان لە دەنگدان و خۆكاندیدكردن و وەرگرتنی پۆستی سیاسی و هەنگاونان بەرەو كۆمەڵگەیەكی دیموكراسی و دابینكردنی مافەكانی مرۆڤ و پێگەیاندنی ژنان لە بواری سیاسیدا .ئەم بەشداری كردنەش گرنگی خۆی هەیە بۆ ژنان بەگشتی و كۆمەڵگە بە تایبەتی ،لەبەر ئەوەی پێداویستیەكی دیموكراسی و داواكارییەكی كۆمەاڵیەتی گرنگە ،یارمەتی گەشەپێدانی كۆمەڵگەش دەدات لە رووی كۆمەاڵیەتی و ئابووری و سیاسی و رێگەیەكیشە بۆ گەیشتنی ژنان بە ناوەندەكانی بڕیار.
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
10
رۆشنبیرتركردنی ژنان ده‌توانێت ه به‌ره‌و هه‌نگاوێكی گه‌ور دیموكراسی بێت ئه‌گه‌ر هه‌ر یه‌كه‌مان سه‌رێك هه‌ڵبڕین و ل ه هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك بڕوانین ده‌بینین ك ه ل ه چه‌ند ڕه‌گه‌ز و ئاین و پێكهاته‌یه‌ك پێكدێت ك ه هه‌ر یه‌كه‌یان خاوه‌نی چه‌ندین ئه‌رك و مافن ،كۆمه‌ڵگه‌ی سه‌ربه‌خۆ و دیموكراتیش سه‌ره‌تا پێویستی ب ه پایه‌ی یه‌كه‌میه‌تی كه سه‌ربه‌خۆیی و دیموكراسیه‌تێكی ته‌واو ه ب ه بێ جیاوازی ل ه نێوان نێرو مێ و ئاین و ره‌گه‌ز و پێكهات ه جیاوازه‌كانی ناو هه‌مان كۆمه‌ڵگه .پاشانیش رۆشنبیری وه‌ك پایه‌ی دووه‌می ده‌توانێ ڕۆلی ته‌واو ببینێ چونك ه گه‌لی رۆشنبیر هه‌میش ه زیاتر ل ه دیموكراسی تێده‌گات و باڵوییشی ده‌كاته‌وه ،كاتێك باسی دیموكراسی ده‌كه‌ین پێویست ه سه‌ره‌تا تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ئازاد و ئازا بن تا بتوانن به‌شداری ل ه به‌ڕێوه‌بردنی كۆمهڵگهدا بكه‌ن ك ه وات ه دیموكراسی به‌ره‌اڵیی نیه. ل ه هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ژنان گه‌وره‌ترین به‌شی ناو كۆمه‌ڵگه‌ن چونك ه قوتابخانه‌یه‌كی تایبه‌تن و ل ه دو ڕوو ه كاریگه‌ریه‌كانیان ده‌رده‌كه‌ون: یه‌كه‌میان :وه‌ك دایك ل ه خێزاندا ك ه سه‌رچاوه‌ی په‌روه‌رده‌كردنی تاكێكی ب ه كه‌ڵك ه و خاوه‌ن كاریگه‌رییه‌كی زۆر ب ه هێزن له سه‌ر پیاوان ك ه په‌روه‌رده‌كاری دووه‌می ناو خێزانن. دووه‌میان :وه‌ك (هاوسه‌ر ،هاوڕێ ،خوشك ،مامۆستا، پارێزه‌ر و ...هتد) وه‌ك هه‌ر پیاوێك ل ه ده‌ره‌وه‌ی خێزاندا توانایان هه‌ی ه هه‌مان كاریگه‌ری پیاوان و زیاتریشیان هه‌بێت ل ه سه‌ر گۆڕینی كۆمه‌ڵگه ،بۆی ه ب ه رۆشنبیرتركردنی ژنان ده‌توانین هه‌نگاوێكی گه‌ور ه به‌ره‌و دیموكراسی بنێن ،كاتێك ژنان توانیان ل ه خێزاندا خاوه‌ن مافی رێوه‌بردن وبه‌شداری كردن و بڕیاربن ده‌توانن ب ه هه‌مان شێوازیش ل ه كۆمهڵگهدا ل ه به‌ره‌و پێشچوونی دیموكراسیدا ڕۆلی كاریگه‌ریان هه‌بێت.
شن ه فایه‌ق |رۆژنامه‌وان
ه ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی دیموكرات ،وات ه تێكۆشانی ئازادیی و هك كۆمه‌ڵگه‌ی ه بناغه یه‌كسانی ژنی كردبێت
تێکۆشانی ئازادیی و یەکسانی ژنی کردبێتە بناغە و بەتاڵ کرابێتەوە لە کۆیلەکردن و لەقاڵبدانی ژن.
کۆمەڵگەیەکی دیموکرات پێویستی بە فرە ڕەنگییە ،واتا ئابووریی :لە کۆمەڵگەی دیموکرات-دا ئابووریی لەژێر هەموو ئەو نەتەوە و ئاین و زمان و زاراوە جیاوازانەی سیستمی قۆرغکاریی و پاوانخوازیی-دا نییە و پێویستە (پێکهاتە جیاوازەکان) لەکۆمەڵگەدا بوونیان هەیە ئابوریی هەرەوەزیی پێش بخرێت. بەشداربن لە بەڕێوەبردندا و تەواوی دەسەاڵتەکان لەالیەن نەتەوەی زۆرینەوە قۆرغ نەکرابێت ،هەروەها دیموکراسی :بەر لە هەر شتێک لە كۆمەڵگه‌ی دیموکرات- ڕێز لە بیروباوەڕەکانیان بگیردرێت و مافی تەواویان دا پێویستە دیموکراسیی بە واتای ڕاستەقینەی خۆی پێبدرێت بۆ یادکردنەوە و بۆنەی تایبەت بەخۆیان ،جێگیر ببێت و لە ڕیگای پەرەپێدانی دیموکراسی وە ڕێگا بەبوونی هیچ جۆرە چەوسانەوەیەکی نەژادیی کۆمەاڵیەتی وەدەست بهێندرێت. نادات ،بەڵکو ئاشتی ،یەکسانی ،لێبوردەیی بە ناسنامە کۆمەڵگە بە گشتی و ژنان بەتایبەت پێویستە ڕۆڵی گرنگ جیاوازەکان دەبەخشێت. و کارا بگێڕن بۆ بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی دیموکرات و هەروەها بۆ ئەوەی کۆمەڵگەیەکی دیموکرات بونیاد کۆیالیەتیی و بندەستیی دەسەاڵت قبوڵ نەکەن ،ژنان بنێین پێویستمان بە خۆبەڕێوەبەرییە ،چونکە لە پێویستە زیاتر خۆیان پێش بخەن و پێشەنگایەتیی سیستمی خۆبەڕێوەبەرییدا دەسەاڵتەکان شۆڕدەبێتەوە كۆمەڵگه‌بکەن و تێکۆشانیان فراوان بکەن بۆ چەسپاندنی بۆ بچوکترین ئاستی کۆمەڵگە و گەل لە ئاستی(گوند ،بنەماکانی کۆمەڵگەی دیموکرات و لەسەر ئاستی تاک، گەڕەک ،شارەدێ ،شارۆچکە ،شار ،پارێز) خۆی خێزان ،ڕێکخراو ،حزب و كۆمەڵگ ه بەگشتی کاری بۆ بکەن و مل بۆ داوای زۆردارانەی دەسەاڵتی پاوانخواز ڕێکدەخات. نەدەن ،ژنان دەتوانن لەم بوارەدا رۆڵی کاراتر بگێڕن و سیاسەتی دیموکراتیانە :سیاسەت بەجۆرێک زادەی كۆمەڵگ ه پەروەردە بکەن. بەڕێوەبردنی ئازادانەی کۆمەڵگەیە و گەشەکردنی ئیرادەی کۆمەڵگە نیشان دەدات ،بۆیە لە کۆمەڵگەی دیموکرات-دا نابێت هەرگیز نکۆڵی لە سیاسەت بکرێت، بەپێچەوانەوە دەبێت ناسنامەی سیاسەتی دیموکراتیانە بەدەست بهێنێت.
هاوژیانی ئازاد :لە کۆمەڵگەی دیموکراتدا پێویستە هاوژیانیی ئازاد لەنێوان ژن و پیاودا بەتەواویی ڕەنگیدابێتەوە و راستینەی ژن و
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
11
.....كه‌لسوم حسێن| رۆژنامه‌وان
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
12
ڕیفراندۆم یان گشتپرسی پرۆسەیەکە بۆ وەرگرتنی ڕای میللەت یان گەلێکی بندەست لەسەر سەربەخۆیی ،دیارە کوردستانیش وەک چەندین ساڵە بندەستەی واڵتانی داگیرکەری وەک ئێران و تورکیاو سوریایە و چەندین ساڵە گەلی کورد خەبات دەکەن بۆ ئازادی لە هەرچوار پارچەی کوردستان .ئەگەر کەمێک بگەڕینەوە بۆ مێژوو لەساڵی ١٩٩١وە لەکاتێکدا کە حیزبی بەعس یان با بڵێن سەدام حسێن سەرۆکی عێراق دەیویست هێرشی زۆرێک لەواڵتانی دراوسێی ئێراق بکات ،یەکەم جار پەالماری کوێتی داو دواتر هەڕەشەکردن لە سعودیە بوو بەهۆی ئەوەی ئەمریکا پیاچوونەوەیەک بۆ سیاسەتی خۆی بکات و سنورێکی بۆ دابنێت ،بۆیە هێرشێکی سەربازی بەهاوبەشی وواڵتانی هاوپەیمان سازکرد کە بە ٤٠وواڵت ناو دەبران ،هێرشیان کردە سەر سوپای عێراق و تێکیان شکاند و سنورێکی باشیان بۆ دیاری کرد .کوردی باشوری کوردستانیش ئەمەیان بەهەل زانی بۆ ڕاپەڕین ،سەرەتا لەڕانیە دواتر لەسلێمانی دەستیان بە ڕاپەڕین و چوونە سەر دەزگا ئەمنیەکانی ئێراق کرد، حیزبە کوردیەکانیش کە چەندین ساڵ بوو خەباتیان دەکردو هەرجارەی خۆیان بۆالی وواڵتێکی دوژمن دەبرد و لەشاخدا هەوڵی سڕینەوەی یەکیان دەدا ،بانگی ڕێکخستنەکانی خۆیان لەناو شاردا کرد کە شانەی چەکداری پێکبهێنن ،باشترین کار کە کردیان دروست بوونی بەرەی کوردستانی بوو .زۆر ناچمە ناو قواڵیی مێژووەوە بەاڵم ئەوەندە دەڵێم تا گەیشتن بەوەی حکومەتێک بۆ باشوری کوردستان دابمەزرێنن .لەیەکەم
هەڵبژاردنەوە دەستیان بە ساختەو ساختەکاری و فڕوفێڵ لەدژی یەک کرد .ئەوکاتە لەپاش چەند ساڵ شەڕی براکوژی لەسەر وەک خۆیان دەیانووت ففتی ففتی واتە پەنجا بەپەنجا ،حیزبی گەورە یەکێتی و پارتی دیموكرات بوون کە هەرجارە هەوڵی سڕینەوەی یەکێک لە الیەنەکانیان دەدا ،سەرەتا یەکێتی و هەرچۆنێک بوو ڕیفراندۆم شیوعی دواتر یەکێتی و حەرەکەی ئیسالمی ،ئینجا کەبەسەر حیزبە ئەنجامدرا ،بەهەموو بچوکەکاندا زاڵ بوون جا شەڕی یەکتریان دەست پێکرد ،هەر رۆژە وەک بووکەڵە بەدەست وواڵتێکی داگیرکارەوە یاریان پێدەکرا ،باش ڕیکالم و هەڕەشە و ئومید دەیانزانی کە ئەمانە دوژمنن وهیچیان دۆستی کورد نین بەاڵم شەڕی بەخشینێکەوە بە هەرپێنج یەکتریان هەردەکرد و چ شەڕێکیش ،شەڕێکی قیزەون و ناشیرین و الیەنەکەوە نەیانتوانی بۆ سوک کردنی یەکتربوو ،ئینجا فرۆشتنی دەسکەوتەکانی باشوری ڕیژەی %٥٠تێپەڕێنن کوردستان ،ئینجا موڵکداری بەرپرسە نا بەرپرسەکان وبەهەزارەها شتی ناشیرین .بەهەر حاڵ جەالل تاڵەبانی بوو بە سەرۆکی عێراق و کە ئه‌مەش نیشانەی مەسعود بەرزانیش کرا بە سەرۆکی هەرێمی کوردستان ،سەرۆکایەتی تۆڵەسەندنەوەو هۆشیاری بۆ ماوەی دەبوو چوار ساڵ بێت ،بەاڵم ئەوان کە چەندین ساڵە بە گه‌ل نیشاندەدات .ئێستا بیرێکی عەشایەری هەوڵی دەسەاڵت دەدەن تازە بەجێهێشتنی چی؟ شتی وه‌ها قەت نابێت ئەگەر لەدەسەاڵت البچێت ئەی چیبکات؟ بۆیە بەهەر ئەو بەرزانیەی کە بێ شەرو شۆڕو خۆسەپاندن و فڕوفێڵێک ببێت ال ناچێت و ئیتر بێ سودە .منەت بوو لە مالیکی ئەوانە هەندێک ڕونکردنەوە بوون بۆ ئەم بابەتە ،ئینجا هەرساڵەو بۆ و عەبادی و هەڕەشەی مانەوەی خۆی وەک هاوواڵتیان دەیانووت بەهارە ،دەوڵەتی کوردی ببوو بە سەردێڕی وتاری نەورۆزان ،هەموو نەورۆزێک وتاری بەرزانی دەکرد کەوتۆتە پاڕانەوەو سەرەڕای هەموو قەیرانەکان بەڵێنی دەوڵەتی کوردی دەدا .سەرئەنجام داوای دانەخستنی لە ٢٠١٧دا بڕیاری رێفراندۆمیدا ،هەرچەندە حیزبەکان سەرەتا دەرگای گفتوگۆ دەکات. هەندێکیان لەگەلی نەبوون بەاڵم بەرزانی ووتی خۆشم بەتەنها بم هەر رایدەگەیەنم .بێگومان زۆر شیکردنەوە بۆ ئەم راپرسیە کرا لەالیەن ئەوانەی کە وایاندەزانی سیاسەتمەدارانەوە وەک ئەوەی کە کامە دەوڵەت رادەگەیەنیت؟ یەکەم بە ئەنجامدانی ریفراندۆم باشوری کوردستان تەنها پێکهاتوە لە هەولێر و سلێمانی و دهۆک و یەکسەر دەبین بە نیمچە بەم دواییەش هەڵەبجە ،ئیتر کەرکوک کەیەکێکیان وەک دەیانووت دڵی کوردستان ویەکیان دەیوت قودسی کوردستان ئێستا بووە بە دەوڵەت ئێستا ئەوانیش وێرانترین شاری باشور لە ڕووی خزمەتگوزاری تەندروستی ،کێشەی پەشیمانن ،تا ئەم ساتەش کۆمەاڵیەتی بەهەموو شیوەیەک فەرامۆش کراوە ،بە باسکردنی چارەنوسی کوردستان دیار ڕێفراندۆم ئەوەندەی کە کێشەی بۆ دانیشتوانی ئەم ناوچەیە زیادکرد نیە ئایا شەڕ دەبێت؟ ئیتر خۆ ئەوە موسڵ هەر باسی نەماوەو لە مادەی ١٤٠یشدا نیە. لەالیه‌كی دیکەوە ئەوە ماوەی چەند ساڵە ژێرخانی ئابووری وێران دەکەن کە بەشێکی سەرەکی گوندەکانن ،هەم لەڕێگای هێزی کارەوە هەم لە ڕێگای سامانی کشتوکاڵەوە کە ئاژەڵداریش دەگرێتەوە ،لەالیه‌كی دیکه‌شه‌و ه نەبوونی هیزێک کە مەرجی پاراستنی تێدابێت .بەڵێ! هێزی پێشمەرگە هەیە بەاڵم ئەوانیش هێزی ٧٠و ٨٠واتە یەکێتی و پارتی دیموكراتن .لەسەرێکی دیکەوە ئەو پێشمەرگانەی لە شەڕی داعشدا شەهیدبوون ئەوەندە رێزیان لێ نەگیرا کە بۆ هێزێکی
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
13
هەمە الیەنە خۆی ئامادەبکات ،یانیش بوونی یەکدەنگی زۆر گرنگه ،ئاخر بە ناچاری نەبێت هەموو حیزبە سیاسیەکان لەدژی پارتی دیموكراتن ئیتر ئەمانە چۆن دەتوانن یەک دەنگ بن؟ هه‌روه‌ها پەرلەمانێکی بە هێزی پارتی دیموكرات لەکارخراو ،میللەتێکی بێ ئیرادەکراو، موچەخۆر کە موچەکەشی لە حکومەتی عێراقەوە بۆدێت و ئەویشیان کردوە بە نیوە و خاکێک کە فرە پێکهاتەیە بە ئەقڵی نەک دەوڵەت ـ نەتەوە بەڵکو بەدەوڵەت ـ حیزب چۆن بەڕیوە دەچێت و سەر دەگرێت؟ بەرزانی هەمووکەس دەزانێت تەنها بۆ شەڕی براکوژی نەبێت ئەوەندە بوێر نەبووە خۆی لەبەردەم هەڕەشەی دوژمندا رابگرێت ،سەرەڕای هەموو هەڕەشەکانی ئێران و عێراق و تورکیا و تەنانەت حساب نەکردنی ئەمریکاش ئەمە هەموو کەسێکی ئاقڵی تێگەیاندبوو کە بەڵێنی پێدراوە ئەم ریفراندۆمە بکات و شەر دروست بکات و ئەوکاتە یان تورکیا قازانج بکات یان خۆی ،بەوەی کە لەنێوان حیزبەکاندا ڕێک کەوتتبوون لە بەرانبەر کاراکردنەوەی پەرلەماندا ك ه سەرۆکایەتی بۆ دووساڵی دیکە درێژ بکەنەوە ،ئیتر نازانم له‌م دووساڵه‌دا ئامانجی چیە؟ دەیەوێت لەناو پرۆسەی سەرۆکایەتی هەرێمدا بمرێت و وەک سەرۆکێک پرسەی بۆ بگێڕن یان والیەتی موسڵ کە ده‌كه‌وێت ه سه‌ر باشور دەکات ب ه پێ هاوپه‌یمانی 1926 بگەڕینێتەوە بۆ سه‌ر تورکیا .ئیتر گه‌ل چۆن و ب ه چ شێوازێك ده‌ژین زۆر گرنگی خۆی نه‌ماوه ،هەرچەندە هاواریان دەکرد خەڵک برسی دەبێت ،ل ه واڵمدا دەیگوت دەبێت خۆڕاگربن لەبەردەم هەموو قەیرانەکاندا .گوای ه حکومەتی هەرێم بۆخۆی خاوه‌ن نیوچ ه سه‌ربه‌خۆییه‌ك بوو ،ل ه ماوەی ٢٦ساڵ حکومرانیدا گه‌لی باشور یان هەڵهاتن یان شەهید بوون و یانیش بوون بەنانەخۆر و دەم بەس کران ،زۆر جاریش بەبێزاری و نائومێدی دەژین و یان خۆیان دەکوژن .جگە لەوانەی کە بۆخۆیان ناژین و بۆ پاشەڕۆژی وواڵت و گەل دەژین و لە هەوڵدان نەوه‌ستان هیچ ئومیدێکیان لەم هەرێمەدا نەهێشت، تەنانەت کارێکی وایان کردبوو ك ه خاوەنی شەهیدەکانی ئەنفال بەتایبەتی بڵێین سەدام باشتر بوو لەمانە!! بەاڵم گه‌لی کورد بە ئاواتی سەربەخۆیی ئەوەندە ژیاوە هەر ناوی سەربەخۆیی الیان ببەن بەتایبەتی ناوچە دابڕێنراوەکان هەستیان دەبزوێت ،نەک بەو ئاواتەی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
14
مەسعود سەرۆکی ئەو دەوڵەتە بێت بەڵکو تەنها وواڵتێكی ئازاد و ئیراده‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆییان هه‌بێت چونکە دانیشتوانی یان کوردانی ناوچە دابڕێنراوەکان ئەوەندە ئازاریان بەدەست جیاوازی نەتەوایەتی و داگیرکاری و چەوساندنەوەی رەگەزیەوە دیوە کاتێکیش یەکێتی و پارتی دیموكرات بەو کەمە دەسەاڵتەی کەهەیان بووە لەناوچەکەدا خەڵکیان چەوساندۆتەوە وهیچ خزمەتێکیان نەکردوە ،کە دەیانووت بوجەی ئێوە لەسەر بەغدادە ،بەئاواتی ئازادین .ئیتر الیەنی دیاری کراوی ئازادی تا ئیستاش بەتەواوی نازانن چۆن ده‌بێت و كێی ه ك ه ئه‌م ئازادی ه ده‌به‌خشێ؟! بەهەرحاڵ هەرچۆنێک بوو ڕیفراندۆم ئەنجامدرا، بەهەموو ڕیکالم و هەڕەشە و ئومید بەخشینێکەوە بە هەرپێنج الیەنەکەوە نەیانتوانی ڕیژەی %٥٠تێپەڕێنن کە ئه‌مەش نیشانەی تۆڵەسەندنەوەو هۆشیاری گه‌ل نیشاندەدات .ئێستا ئەو بەرزانیەی کە بێ منەت بوو لە مالیکی و عەبادی و هەڕەشەی دەکرد کەوتۆتە پاڕانەوەو داوای دانەخستنی دەرگای گفتوگۆ دەکات .ئەوانەی کە وایاندەزانی بە ئەنجامدانی ریفراندۆم یەکسەر دەبین بە نیمچە دەوڵەت ئێستا ئەوانیش پەشیمانن ،تا ئەم ساتەش چارەنوسی کوردستان دیار نیە ئایا شەڕ دەبێت؟ بێگومان ئابڵوقەی ئابووری لە هەرچوار الوە دەخرێتە سەر باشورو خەڵک توشی گرانی دەبێتەوە، بەاڵم بەهەر حاڵەتێکدا بڕوات گرنگ یەکدەنگی گه‌ل و هۆشیاربوونه ،ئەگەر گه‌ل خۆی بە رێکخستن بکات و پێداویستیەکانی ئازادی پێک بهێنێت ئەوا ئازاد دەبێت. مرۆڤ هەتا خۆی نەبێت ،بوونی نیە .مامۆستا قانع دەڵێت" :گەر بە چاوی نیشتیمانی سەیری خاکی خۆتت کرد ،ئه‌وروپا محتاجی چنێوەی رەنجی کاڵ و واڵتە". بێگومان ئەوە ئێمەین خاکمان داگیر کراوە و دەبێت دوژمن دەرکەین لەم خاکەدا ،ئەوە گەلە كه پل ه وپایەی بە بەرپرسە نابەرپرسەکان دا و دیسانه‌و ه گەل دەتوانێت بیانخاتە خوارەوە وەک چۆن بۆ ڕیفراندۆم دەنگیان نەدا ئاواش دەتوانن یەکڕیزی خۆمان بپارێزین و شکست بە هەموو پالنێکی داگیرکەران و دارو دەستەکانیان بهێنین.
هاوسه‌رۆكایه‌تی ده‌ستكه‌وتی شۆڕشی كۆمه‌اڵیه‌تی و ژیانی نوێیه
.....ڕاپه‌رین عه‌لی
ئه‌قڵیه‌تی پیاو ل ه گۆڕه‌پانی سیاسه‌تدا سیسته‌می ده‌سه‌اڵتداری ل ه گه‌ڵ چه‌مكی "من"دا پێشخستوه .ل ه گه‌ڵ پێشكه‌وتنی ئه‌قڵی پیاو و زانستدا ،پیاو بۆ سه‌پاندنی ده‌سه‌اڵتداری خۆی ل ه سه‌ر كۆمه‌ڵگه ،هه‌وڵیدا نكۆڵی ل ه رۆلی ژنان بكات و مافی رێوه‌بردنی ل ه ژن دزی. هۆكاره‌كه‌شی ده‌گه‌ڕیته‌و ه بۆ ئه‌و كات ه ك ه پیاو ل ه ڕاوكردندا پێشكه‌وت و ل ه گه‌ڵ ئه‌مه‌ش توندو تیژی و حه‌سوودی په‌ره‌ی سه‌ند .له‌وه‌به‌دوا ده‌ستكه‌وته‌كانی كۆمه‌ڵگ ه ره‌نگێكی نێرانه‌یان ب ه خۆیانه‌و ه گرت و پیاو ده‌رفه‌تی رێوه‌بردنیشی بۆ ژنان نه‌هێشته‌وه .ل ه گه‌ڵ پێشكه‌وتنی شارستانی سۆمه‌ریه‌كان ،ده‌سه‌اڵتداری پیاوساالریش په‌ره‌ی سه‌ند ،چونك ه شارستانی ل ه سه‌ر بناخه‌ی سیسته‌می چینایه‌تی پێشكه‌وت .كۆمه‌ڵگه‌یان ب ه ئه‌قڵیه‌تێكی چینایه‌تی پارچ ه پارچ ه كرد .ژنانی رێوه‌به‌ر و پێشه‌نگ كه‌وتن ه ئاستی چینی هه‌ر ه خواره‌وه ،به‌اڵم پیاوی ده‌سه‌اڵتدار چون حۆكمی ب ه سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌و ه ده‌كرد ،ل ه چینی هه‌ر ه سه‌ره‌و ه ب ه جێگا بوو .ئه‌قڵیه‌تی چینایه‌تی و ده‌سه‌اڵتداری هه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆ ب ه شێوه‌یه‌كی توند ل ه سه‌ر كۆمه‌ڵگ ه به‌ڕێو ه ده‌چێت و كاریگه‌ری ل ه سه‌ر فكر و فه‌لسه‌فه‌ی ژیان كردوه. كاتێك مرۆڤ لێكۆڵینه‌و ه ل ه سه‌ر مێژوو ده‌كات ،ئه‌و كات ه ده‌زانێ ك ه ل ه بناخ ه و جه‌هه‌ری كۆمهڵگهدا ،ژن یه‌كه‌مین ئافرێنه‌ر ه ل ه سیاسه‌تدا .چون سیاسه‌ت هونه‌ری ژیان ه و ژنیش ژیانی ل ه گه‌ڵ ئه‌م هونه‌ر ه یه‌كخستوه .ژن ل ه سه‌ره‌تای ب ه كۆمه‌ڵگه‌بووندا ،كۆمه‌ڵگه‌ی ب ه پره‌نسیپێكی
هاوسه‌نگ ،یه‌كسان و به‌عه‌داڵه‌ت به‌ڕێو ه بردوه .ئه‌م ده‌وڵه‌مه‌ندی ه ل ه ڕاستی مێژوودا هه‌میش ه زیندوو ماوه. نمون ه ل ه شۆڕشی رۆژئاوای كوردستاندا ،ئه‌م میراس ه زه‌مینه‌یه‌كی محكه‌م و باشی بۆ پێشه‌نگایه‌تی ژن ئاماد ه كرد ،ژنان توانیان هێز و وز ه خۆڵقێنه‌ره‌كانیان ل ه گه‌ڵ شۆڕشدا یه‌ك بخه‌ن و ب ه جه‌وهه‌ری و كرده‌وه‌ی خۆیان پێشه‌نگایه‌تیان كرد بۆ دوهه‌مین شۆڕشی دایك ه ـ خوه‌داوه‌ند ،به‌اڵم بۆ دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ی یه‌كسانی دیموكراتیك و هاوسه‌نگ ل ه گه‌ڵ ناسنامه ره‌گه‌زی به‌به‌رده‌وامی ،سیسته‌می هاوسه‌رۆكایه‌تی پێشكه‌وت. هاوسه‌رۆكایه‌تی وات ه پێكه‌و ه ژیانی ژن و پیاو و به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگه ،ل ه سه‌ر بنه‌مای بڕیاری هاوبه‌ش ك ه هه‌ر دوو ره‌گه‌ز بتوانن خاوه‌ن ئیراد ه بن ،به‌م ره‌نگ ه دیموكراتیك بوون و یه‌كسانی پێشده‌كه‌وێت .ئه‌گه‌ر سه‌یری مێژوو ل ه ساڵه‌كانی 4000ـ 2000پ.ز بكه‌ین، ده‌بینین ك ه ژن و پیاو خاوه‌ن پێگه‌یه‌كی هاوسه‌نگ و یه‌كسانن .له‌م قۆناخه‌دا بۆ پێشخستنی خوه‌دا پیاوه‌كان ئیدی ل ه گه‌ڵ هه‌ر خوه‌داوه‌ندی ژن ،پێگه‌ی هاوسه‌ر، باوك ،كوڕ و برا ل ه گه‌ڵ ژن دیارو به‌هێزبوو .جووتی "ئافرودیت ـ ئادۆنیس"" ،ئیشتار ـ دۆموزی"" ،ئاستارا ـ باڵ"" ،هپات ـ هاپاتی"" ،كیبه‌ل ه ـ ئاتیس"" ،ئۆسیس ـ ئۆسیرۆس" زۆر ب ه ئاشكرایی ئه‌م ڕاستی ه ده‌خات ه به‌رچاو .ئه‌گه‌رچی ژنی خوه‌داوه‌ند دیسان ئافرێنه‌رێكی پێشه‌نگه ،به‌اڵم ل ه پره‌نسیپ و پێوه‌ره‌كانیدا پیاوی ب ه
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
15
شێوه‌یه‌كی عادیل و هاوسه‌نگ ل ه گه‌ڵ خۆی قبووڵ كردو ه و هه‌وڵیداو ه ك ه رێوه‌به‌ریكی هاوبه‌ش ل ه كۆمهڵگهدا پێش بخات ،ئه‌م بابه‌ت ه ل ه مێژووی دینه‌كاندا ب ه هه‌مان شێوا ز بووه .نمون ه ل ه باوه‌ڕی عه‌له‌ویه‌كاندا ژنێك ب ه ناوی "داد ه فاتمه" ل ه كاتی خۆیدا پێشه‌نگی كۆمه‌ڵگ ه بوو ه و ل ه گه‌ڵ ئه‌و پیاویش ل ه رێوه‌به‌ریدا به‌شدار بوون ،ل ه دینی ته‌ك خوه‌داییدا ل ه نێو یه‌هودیه‌كاندا حه‌زره‌ت "ئیبراهیم و سارا" ،ل ه كه‌سایه‌تی حه‌زره‌ت "عیسی ـ مریم"دا ل ه مه‌سێحیه‌تدا و هه‌روه‌ها ل ه ئیسالمیه‌تدا حه‌زره‌ت "محه‌مه‌د ـ خه‌دیجه‌ـ عایشه" و كچی په‌یغه‌مبه‌ر فاتم ه نمونه‌ی به‌رچاوی هاوفكری و هاوفه‌لسه‌فه‌بوون ه ل ه ژیاندا .ئه‌گه‌رچی ل ه هه‌ر سێ دینی ته‌ك خوه‌داییدا باسی ئه‌و ژنان ه ناكرێت ،به‌اڵم ل ه ڕاستیدا و ل ه سه‌ره‌تای هه‌ر دینێكدا ژن رۆلی سه‌ره‌ك ه و گرنگیان بینیوه .ئه‌م ڕاستی و حه‌قێقه‌ت ه میراسێكی ده‌وڵه‌مه‌ند ه ك ه مۆری ل ه مێژوی ژناندا و سیاسه‌تی ڕاست ،ڕێوه‌به‌ری ئازاد و دیموكراتیكی پێناس ه كرد. چونك ه ڕێبه‌ر عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن وه‌كو كه‌سایه‌تێكی خاوه‌ن تێكۆشان و ئازادیخواز ل ه فه‌لسه‌فه‌ی خۆیدا داخوازی شۆڕشی كۆمه‌اڵیه‌تی و ژیانێكی نۆی هه‌یه، ل ه تێكۆشانی بزاڤی ئازادیخوازیدا تێكۆشان بۆ ئه‌م شۆڕشه‌ش ده‌كات .ب ه سااڵن ه به‌رامبه‌ر ب ه ره‌گه‌زپارێزی كۆمه‌اڵیه‌تی تێكۆشان به‌رده‌وامه ،به‌اڵم ل ه ئه‌نجامی ئه‌م تێكۆشانه‌دا ده‌ستكه‌وتی فه‌لسه‌فه‌ی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ل ه سه‌ر بنه‌مای ئه‌م ڕاستیان ه پێشده‌كه‌وێت، ل ه ناو ئه‌م فه‌لسه‌ف ه ره‌نگینه‌دا هه‌موو گیانله‌به‌ران ب ه جه‌وهه‌ر و ڕه‌نگی خۆیان گۆڕه‌پانی ژیان ده‌ڕازێننه‌وه. شۆڕشی رۆژئاوای كوردستانیش بۆ ئه‌مه وه‌كو ماركه‌ێكی پیرۆزی لێهاتوه ،رۆژ به‌رۆژ سیسته‌می دیموكراتیكبوون و یه‌كسانی به‌ره‌و پێشكه‌وتن ڕویشت و گه‌یشت ه ئاستی سیسته‌می هاوسه‌رۆكایه‌تی .سیسته‌می هاوسه‌رۆكایه‌تی ل ه ساڵی 2014ل ه رۆژئاوادا پێشكه‌وت .ئه‌م سیسته‌م ه ل ه كۆمین ،شاره‌داری ،مه‌جلیس ،دامۆده‌زگای ته‌ڤگه‌ری كۆمه‌ڵگه‌ی دیموكراتیك و ڕێوه‌به‌ری خۆه‌سه‌ری دیموكراتی كه‌وت ه بواری كرداریه‌وه. ئه‌و سیسته‌مه‌ی ك ه بانگه‌وازی بۆ دیموكراتیكبوون ده‌كرد ،نه‌یتوانی ل ه بواری ئازادی ژنانه‌و ه سه‌ركه‌وتوو بێت .ل ه نێو ئه‌م سیسته‌م ه له گۆڕه‌پانه‌كانی ژیاندا ل ه %10مافی ژن هه‌یه ،به‌اڵم رێبه‌ر عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن ل ه پارادیگمای نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكدا سیسته‌می هاوژیانی ئازادی پێشخست ب ه ئامانجی یه‌كسانی ل ه نێوان هه‌ردوو
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
16
ڕه‌گه‌زدا و ناكرێت ك ه ره‌گه‌زێك ب ه سه‌ر ڕه‌گه‌زێكی دیكه‌دا خۆی بسه‌پێنێ .بۆ پێشخستنی سیسته‌می هاوژیانی ئازاد ل ه كۆمهڵگهدا ،پێشخستنی سیسته‌می هاوسه‌رۆكایه‌تی مه‌رجه. له ئه‌نجامی ئه‌زمونی شۆڕش و چاالكبوونی ڕۆل و پێگه‌ی ژنان ،ل ه هه‌موو به‌شه‌كانی ژیاندا ژنان ل ه %50خاوه‌ن مافن .سه‌ره‌تا زه‌حمه‌تی زۆربوون ،ژنان متمانه‌یان ب ه خۆیان نه‌بوو ،چونك ه ل ه سیسته‌می ڕێوه‌به‌ری خۆه‌سه‌ردا ،رێكخستنێكی خۆسه‌ریان پێشخستبوو، ئه‌مه‌ش بوو ب ه هۆكاری قازانجكردنی ئاستێكی ل ه ئیراد ه و هێز ،به‌اڵم ب ه هۆكاری ئه‌و ه جاری یه‌كه‌م بوو ل ه ڕێوه‌به‌ریدا ل ه گه‌ڵ پیاوێك خه‌باتیان ده‌كرد ،متمان ه ب ه خۆبوون الوازبوو ،هاوكات پیاویش ئه‌مه‌ی قبووڵ نه‌ده‌كرد ،ل ه سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی ئه‌م سیسته‌م ه پیاو خۆی وه‌كو سه‌رۆك و ژنی وه‌كو هاوسه‌رۆكی خۆی ده‌بینی .پیا و ئه‌م شێوازه ڕێوه‌به‌ریه‌ی قبووڵ نه‌ده‌كرد و خۆی وه‌ك ناوه‌ندی بڕیاردان ده‌بینی ،به‌اڵم ب ه تێكۆشانێكی مه‌زن ل ه الیه‌نی ژنانه‌و ه ئه‌م ڕاستی ه خۆی سه‌پاند ،هێز و ئیراده‌ی ژنان پێشكه‌وت ،ل ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ش په‌روه‌رده‌ی تایبه‌ت ب ه پیاوان ب ه پێشه‌نگایه‌تی ژنان به‌ڕێوه‌چوو ،ئه‌مه‌ش ب ه گشتی بوو ب ه هۆكاری گۆڕینی پیاو و هاتنیان بۆ سه‌ر هێڵی به‌رخۆدێری ژنان. ئه‌م زه‌حمه‌تیان ه هه‌تا ئاستێك تێپه‌ڕیو ه و ژن و پیاو ئیتر فێربوون ك ه چۆن پێكه‌و ه ئیش بكه‌ن و خاوه‌ن بۆچوونی هاوبه‌ش بن .سیسته‌می هاوسه‌رۆكایه‌تی ئه‌زمونێكی سه‌ركه‌وتووان ه بوو هه‌م بۆ ژن و هه‌م پیاو بۆ ئازادبوون ل ه بواری فكری تاكه‌كه‌سیدا ،بۆی ه توانی ببێت ه زه‌مینه‌یكی باش و به‌هێز بۆ فیدراسیونی باكوری سوریا .سیسته‌مێك ك ه خۆی له سه‌ر بنه‌مای ئازادی ژن دامه‌زراندبێت ،ل ه هه‌موو گۆڕه‌پانه‌كانی ژیاندا ژن مافی هه‌ی ه ك ه ب ه شێوه‌یه‌كی یه‌كسان به‌شدار بێت .ژن ل ه بنه‌ماڵه‌یه‌كی ك ه بناخه‌كه‌ی ل ه سه‌ر هاوژیانی ئازاده، خاوه‌ن ئیراده‌یه‌كی ئازاده ،ل ه سه‌ر خۆی خاوه‌ن بڕیاره. له هه‌موو گۆڕه‌پانی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تیدا سیسته‌می هاوسه‌رۆكایه‌تی ل ه سه‌ر بنه‌مای نوێنه‌رایه‌تی یه‌كسانی هه‌ر دوو ڕه‌گه‌ز ه و ئه‌مه‌ش پێوه‌ره‌یه‌كه .سیسته‌می هاوسه‌رۆكایه‌تی ل ه باكوری سوریا مودیلێكی نوێی ه ل ه ژیاندا كه ب ه پێشه‌نگایه‌تی ژنانی كورد پێشده‌كه‌وێت و پێویست ه ببێت ه نمونه‌یه‌كی بۆ هه‌موو جیهان و رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست.
ب ه پێنووسی به‌ڕێز عه‌بدۆاڵ ئۆجه‌الن ل ه كتێبی «كێشه‌ی كورد و ڕێگاچاره‌ی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك» وه‌رگیراوه. به‌شی یه‌كه‌م
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
17
لەمافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەكان سەبارەت بە كێشەی كورد KCKگوزارشت لە راڤە دیموكراتییە نادەوڵەتیەكەی دەكات. پێویستە وەك گۆڕانكارییەكی ریشەیی ی كێشەی نەتەوەیی -نیشتیمانی چارەسەركردن هەڵبسەنگێنرێت .ئەو كێشە نەتەوەییانەی مۆدێرنیتەی سەرمایەداری رێگای لەپێش كردۆتەوە بەردەوام لەمیانەی دونیابینی و زهنیەتی میللیگەرایی و دەوڵەت -نەتەوەوە هەوڵی چارەسەركردنیان دراوە .خودی دەوڵەت نەتەوە وەك سەرەكیترین فاكتەری چارەسەریپێشكەش كراوە .كە باسی كێشەی نەتەوەیی - نیشتیمانی دەكرێت یەكسەر بۆچوونی ''ئێمەش ببینە خاوەنی دەوڵەت -نەتەوەیەك'' بەبیری مرۆڤدا دێت .تەنانەت وایلێهاتووە دەوڵەت بۆ هەر ئەتنیك و قەومیەتێك پێشبینی بكرێت. ئینگلتەرا ئەو هەڵوێستەی پێشخست كە لەسەر ئاستی دونیا هەوڵی هەژموونگەرایی دەدا، خوازیار بوو كۆسپی دەوڵەتە گەورەكانی لەجۆری ئیمپڕاتۆرییەت و دەوڵەتە بچووكەكانی لە جۆری دەوڵەتشار بەالوە بنێت و سیاسەتی "پەرتكە -زاڵبە" بەڕێوە ببات .دەوڵەت - نەتەوە رێكخستنی دەسەاڵتە لەسەر بنەمای گونجاوترین سەرمایەداری؛ سیستەمی رێكخستنی دەوڵەتە بۆ بەدەستهێنانی زۆرترین قازانج و ئیندوستریالیزم .لەپێناو تێگەیشتنێكی راست بۆ دەوڵەت -نەتەوەكان ،پێویستە شیكارێكی راست سەبارەت بە پێگەكەیان لەناو سیستەمی هەژموونگەرایی و پەیوەندییەكەیان بە سەرمایەداری و پیشەسازیگەرایی بكرێت. دەوڵەتێك بۆ هەر ئەتنیك یاخود مەزهەب و قەومێك مانای جیهانگیری سەرمایەدارییە ،لەو سۆنگەیەوە؛ مانای كۆمەككردن ب ه زیادكردنی چەوساندنەوە و پیشەسازیگەرایی (وێرانكردنی ژینگە)یە بۆ بەرزترین ئاست .بە سوربوونەوە داكۆكیمان لەسەر ئەو خاڵە كردووە كە ئەو مەیلەی كۆمەك كردن بوو كە لەبنەڕەتدا سۆسیالیزمی بونیادنراوی بەرەو هەڵوەشانەوە برد .هەروەها هەوڵی شیكاركردنی ئەو
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
18
راستیەشمان دا كە لەناوەڕۆكدا ئەو هەڵوێستە سەبارەت بنبەستبوونیPKK سەرچاوەی بەكێشەی نەتەوەیی پێكدێنێت ،كە لەسەردەمی دەركەوتنیدا سۆسیالیزمی بونیادنراوی بەبنەما گرتبوو .لەو بارەیەوە لەمیانەی رەخنەدانێكەوە PKKوەرچەرخانی ئەنجام دا .هێڵی سەرەكی وەرچەرخان سەبارەت بە كێشەی نەتەوەیی وازهێنان لە چارەسەری دەوڵەت -نەتەوە و وەك ئەلتەرناتیڤێك بە بنەماگرتنی رێگەچارەی د یمو كر ا تیا نە یە . ر ێگە چا ر ە ی لە سەروەری دەوڵەت -نەتەوە دیموكراتیانە دەوڵەت دەرەوەی كێشە سەرچاوەی تەنیا نەتەوە گوزارشت لە كۆمەاڵیەتییەكان نییە ،بەڵكو د یمو كر ا تیز ە بو و نی دەكات .سەرەكیترین كۆسپی بەردەم كۆمەڵگ ه سیستەمێك دەستەواژە چارەسەریشە، وەك لەگەڵ سەرمایەداری سەبارەت بە چینی سەرمایەداری دەوڵەت -نەتەوە وەك سەرچاوەی بااڵدەست بەمجۆرەیە ،كاتێك ن وەك ئامرازێكی چارەسەری كا كێشە هە ڵد ە سە نگێند ر ێت دەرهەق بە كۆمەڵگه ،گەالن نەك ببینرێت، رەنجدەران بۆ و چا ر ە سە ر كر د نی پێچەوانەی سروشتی كۆمەڵگه‌یە، كێشە مانای نكوڵیكردنی سروشتی كۆمەاڵیەتییەكان. بەستنەوەی كێشە كۆمەڵگه‌یە و نەتەوەیی كۆ مە اڵ یە تییە كا ن بە دەوڵەت -نەتەوەوە زۆردارترین الیەنی چاوەڕوانیكردنی پێكدێنێت. مۆدێرنیتە چارەسەری لەئامرازێك كە خۆی سەرچاوەی كێشەكانە رێگا لەپێش گەورەبوونی هەرەس ئاسای كێشەكان و كائیوس دەكاتەوە .خودی سەرمایەداری قەیراناویترین قۆناخی سیستەمی شارستانییە .لەو قۆناخە قەیراناویەدا دەوڵەت نەتەوە رێكخستنی توندوتیژییە كە بە درێژاییمێژووی كۆمەڵگ ه پەرەی پێدراوە .گەمارۆدانی تەواوی كۆمەڵگه‌یە لەالیەن توندوتیژی
ی هەوڵدەدات دەسەاڵتەوە؛ ئەو ئامرازەیە كە سەرمایەدار لەرێگەیەوە ئەو كۆمەڵگ ه و ژینگەیە كۆنتڕۆڵ بكات كە لەمیانەی ئیندوستریالیزم و زۆرترین قازانج توندوتیژی رێكخستنێكی هەڵیوەشاندونەتەوە. لە چەشنی دەوڵەت -نەتەوە نەبێت ،یاساكانی كەڵەكەكردنی سەرمایە كارناكات ،ئیندوستریالیزم بەردەوام نابێت .لەسەردەمی سەرمایەداری فینانسی جیهانگیری كە دوا قۆناخێتی كۆمەڵگ ه و ژینگە رووبەڕووی پەرتەوازەبوونێكی تەواو بوونەتەوە .ئەو تەنگه‌ژانەی سەرەتا كاتیی و خوولی بوون كارەكتەرێكی هەمیشەیی و بونیادییان بەدەستهێناوە .لەوەها دۆخێكدا خودی دەوڵەت -نەتەوەش بووە بە كۆسپێك كە بەتەواوی سیستەمی قوفڵ كردووە .تەنانەت سەرمایەداریش كە بۆ خۆی بونیادێكی قەیراناوییە رزگاربوون لە بەربەستی دەوڵەت -نەتەوەی خستۆتە سەرووی رۆژەڤی خۆیەوە .سەروەری دەوڵەت -نەتەوە تەنیا سەرچاوەی كێشە كۆمەاڵیەتییەكان نییە ،بەڵكو سەرەكیترین كۆسپی بەردەم چارەسەریشە ،سیستەمێك سەبارەت بە چینی سەرمایەداری بااڵدەست بەمجۆرەیە، كاتێك وەك ئامرازێكی چارەسەری دەرهەق بە كۆمەڵگه، گەالن و رەنجدەران ببینرێت ،پێچەوانەی سروشتی كۆمەڵگه‌یە ،مانای نكوڵیكردنی سروشتی كۆمەڵگه‌یە. هەم بەهۆی پێویستی سروشتی كۆمەڵگه ،گەالن و رەنجدەران ،هەم بەهۆی كۆسپی دەوڵەت -نەتەوەی سیستەمی هەژموونگەرایی لە چارەسەركردنی گرنگترین بەشی كێشە كۆمەاڵیەتییەكان واتە لەچارەسەركردنی كێشە نەتەوەیی -نیشتیمانییەكاندا پێویستە مۆدێلی دیموكراتیك بەبنەما بگیرێت. مۆدێلی رێگەچارەی دیموكراتیانە تەنیا بژارەیەكی چارەسەری نییە ،بەڵكو رێبازی سەرەكی چارەسەرییە. ئەگەر سۆسیالیزم و بزاڤەكانی رزگاری نیشتیمانی خوازیاری بەدەستهێنانی سەركەوتنن ،پێویستە لەدەرەوەی دیموكراسی لەئامرازەكانی چارەسەری نەگەڕێن .هەرجۆرە مەیلێكی دیكتاتۆرییەت ئینجا ئەوە راستڕەو ،چەپڕەو یان ناوەندی بێت تەنیا بێچارەیی قووڵدەكاتەوە؛ سەرمایەداری دەكات بە تااڵنكار، چڵێس و وەهمیتر .پێویستە مۆدێلی رێگەچارەی دیموكراتیانە وەك دۆخی وەرچەرخان یان گۆڕانی دەوڵەت -نەتەوەی ناوەندی بۆ شێوە فیدڕالی
یاخود كۆنفیدڕالییەكان نەبینرێت .دۆخی فیدڕالی و كۆنفیدڕالی رێگەچارەی دیموكراتیانە نییە ،ئەوانە رێگەچارەی شێوە جیاوازەكانی دەوڵەتە ،هەربۆیەش جگە لە قورسكردن و خەستكردنەوەی كێشەكان رۆڵێكی دیكە نابینن .لەوانەیە گۆڕانی دەوڵەت -نەتەوەی ناوەندی وشك بۆ شێوە فیدڕالی و كۆنفیدڕالییەكان لەناو لۆژیكی سیستەمی سەرمایەداریدا كێشەكان نەرم بكات و تاڕادەیەكیش چارەسەر بەدیبێنێت ،بەاڵم رێگا لەپێش چارەسەری ریشەیی ناكاتەوە .دەشێت شێوەكانی فیدڕالی و كۆنفیدڕالی لەناو ئامرازەكانی چارەسەری نێوان هێزەكانی رێگەچارەی دیموكراتیانە و هێزەكانی دەوڵەت -نەتەوە تاقی بكرێتەوە .بەاڵم لەژێر ناوی بەكارهێنانی ئەو ئامرازانەوە چاوەڕوانیكردنی چارەسەرییەكی ریشەیی ،جارێكی دیكە خۆخەڵەتاندنە. وەك ئاگادارین یەكەمین خۆخەڵەتاندن دەوڵەت نەتەوەی دەمامككراوی چەپە كە بە دەوڵەتی رزگارینیشتیمانی یاخود دەوڵەتی سۆسیالیستی بونیادنراو ناوی دەبەین .ئاشكرا بووە كە ئەوانە سیستەمێكی لەبارن بۆ دیكتاتۆرییەت و فاشیزم. پێویستە بە گرنگییەوە ئاماژە بەو خاڵە بكرێت كە مۆدێلی رێگەچارەی دیموكراتیانە بەتەواوی لە دەوڵەت نەتەوە سەربەخۆ نییە .وەك دوو نفوز و دەسەاڵتدەشێت دیموكراسی و دەوڵەت -نەتەوە لەژێر هەمان چەتری سیاسیدا رۆڵ ببینن .دەستووری دیموكراتیانە سنووری چاالكی هەردووكیان دەستنیشان دەكات .لەگەڵ ئەوەی هەندێك هەنگاو بەو ئاراستەیە دەهاوێژێت، به‌اڵم الیەنی زاڵیان بااڵدەستی دەوڵەت -نەتەوەیە. لەتەواوی دونیادا گوزەركردن بە ئاراستەی دەربازكردنی دەوڵەت -نەتەوەیە .سەرەكیترین وەرچەرخانی دونیا پشت بە دەربازكردنی تیۆری و كرداری دەوڵەت -نەتەوە دەبەستێت .رێگەچارەی دیموكراتیانە تا چ رادەیەك بتوانێت خۆی بكات بە ئۆتۆنۆم و سیستەماتیك بەو ئەندازەیە دەتوانێت كۆمەك بە وەرچەرخانی سیاسی بكات .وەرچەرخانی دەوڵەت -نەتەوە بەئاراستەی ئەرێنی لە نزیكەوە گرێدراوی پێشخستنی دیموكراتیزەبوون ،خۆبەڕێوەبردنی دیموكراتیانە، بونیادنانی نەتەوەی دیموكرات ،دیموكراسی خۆجێیی و كه‌لتوری دیموكراسییە. لەكێشەی كورددا KCKگو‌زارشتی بەرجەستەی
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
19
رێگەچارەی دیموكراتیانەیە .لەهەڵوێستە باو و نەریتییەكان جیاوازترە .چارەسەری لە وەرگرتنی پشك لە دەوڵەتدا نابینێت .تەنانەت لەچوارچێوەی ئۆتۆنۆمیشدا بەدوای دەوڵەتدا نییە .وەك چۆن دەوڵەتی فیدڕالی و كۆنفیدڕالی ناكاتە ئامانجی خۆی ،وەك چارەسەری خۆیشی نابینێت .سەرەكیترین داواكاری لە دەوڵەت ،داننان بە مافی خۆبەڕێوەبردنی ئیرادەی ئازادی كوردان و بەربەستنەكردنی كۆمەڵگه‌بوونی نەتەوەی دیموكراتە .ئەگەر دەوڵەت -نەتەوە دەسەاڵتدارەكان نەك بەزارەكی بەڵكو بەكردەوە گرێدراوی پڕەنسیپی دیموكراسی بن ،ئەوا پشتیوانیشی لێ نەكەن پێویستە رێگری نەكەن و قەدەخەكاری لەپێش دانەنێن .دەوڵەت یاخود حكومەتەكان رێگەچارەی دیموكراتیانە پێشناخەن ،بەڵكو هێزە كۆمەاڵیەتییەكان لەبەرامبەر چارەسەری بەرپرسن .هێزە كۆمەاڵیەتییەكان لەچوارچێوەی دەستووری دیموكراتیانە هەوڵی رێككەوتن لەگەڵ خۆ بە ڕ ێو ە بە ر ێتی دەوڵەت یاخود حكومەتەكان دەدەن .دابەشكردنی بەڕێوەبەرایەتی هێزە دیموكراتیانە كۆمەاڵیەتییە دیموكراسیخوازەكان و هێزەكانی دەوڵەت یاخود حكومەت (خۆسەری) لەرێگای دەستوورەوە دەستنیشان دەكرێت .داواكردنی بەڕێوەبەرایەتی جەستەی ئەو نەتەوانەیە كە رەهای دەوڵەت یاخود دیموكراسی رەها وەك چۆن واقیعی نییە ،لەگەڵ خاوەن زهنیەتی ئازادی رۆحی چارەسەریش ناكۆكە. رێگەچارەی دیموكراتیانە لە ناوەڕۆكدا دیاردەی بوون بە نەتەوەی و هاوكارین .لەبنەڕەتدا دیموكرات و خۆبونیادنانی كۆمەڵگه‌یە بەشێوەی كۆمەڵگه‌ی نیشتیمانی - خۆسەری دیموكراتیانە نەتەوەیی دیموكراتیك .نەتەوەبوون یان دەركەوتن لە نەتەوەبوون نییە بەدەستی دەوڵەتەوە؛ بەڵكو بەكارهێنانی مافی خۆبونیادنانی كۆمەڵگه‌یە مانای خۆبەڕێوەبردنی ئەو ێ وەك نەتەوەیەكی دیموكرات .لەرەوشێكی وەهادا پێویستە سەرلەنو تاك و جڤاتانەیە كە خاوەن پێناسەی نەتەوە بكرێتەوە .بەر لەهەموو شتێك پێویستە بڵێین؛ كە نەتەوە تاكە پێناسەیەكی نییە .كاتێك بەدەستی دەوڵەت -نەتەوە ئاوابكرێت ئەوا زهنیەتی هاوشێوە و ئیرادەی گشتیترین پێناسەی نەتەوە -دەوڵەتە .ئەگەر ئابووری فاكتەری یەكگرتن خۆیانن .دەشێت ئەوە بە بێت دەشێت ئەوە بە نەتەوەی -بازاڕیش ناوببرێت .ئەو نەتەوەش كە یاسا تێیدا سەروەرە نەتەوەی -یاسایە .دەشێت پێناسەی نەتەوەی سیاسی و ئۆتۆریتە (نفوز) یاخود كه‌لتوریش جێگای باس بێت .ئەو كۆمەڵگه‌یەی ئایین كۆیدەكاتەوە بە بەڕێوەبەرێتی دیموكراتیك میللەت(ملە) ناودەبرێت .ئوممەتیش كۆی ئەو میللەتانەیە كە هەمان ئایین پێناسەیەكە كۆیان دەكاتەوە .هەرچی نەتەوەی دیموكراتە ئەو كۆمەڵگ ه هاوبەشەیە كە ناوبنرێت. تاك و جڤاتە ئازادەكان بە ئیرادەی خۆیان پێكیانهێناوە .هێزی یەكگرتن لە بۆ جیهانیبوون كراوەیە .نەتەوەی دیموكراتدا ئیرادەی ئازادی جڤات و تاكەكانی ئەو كۆمەڵگه‌یەیە كە بڕیاری ئەندامبوونی هەمان نەتەوە (ئوممە) یان داوە .ئەو چەمكەی نەتەوە بە زمان ،كه‌لتور ،بازاڕ و مێژووی هاوبەش دەبەستێتەوە نەتەوە دەوڵەت پێناسە دەكات و ناشێت بگشتێنرێت ،واتە ناشێت وەك چەمكی یەك نەتەوەبگشتێنرێت .ئەو چەمكەی نەتەوە كە سۆسیالیزمی بونیادنراویش پەسەندی كردبوو دژی نەتەوەی دیموكراتە .ئەو پێناسەیەی بەتایبەتی ستالین سەبارەت بە رووسیای سۆڤێتی پێشیخست ،یەكێكە لە هۆكارە سەرەكیەكانی هەڵوەشاندنەوەی یەكێتی سۆڤێت .تا ئەو پێناسەیەی نەتەوە دەرباز نەكرێت كە مۆدێرنیتەی سەرمایەداری كردوویەتی بە رەها، چارەسەركردنی كێشە نەتەوەیی -نیشتیمانییەكان دووچاری بنبەستبوونێكی تەواو دەبێت. ێ سەدە‌لەنزیكەوە بەردەوامكردنی كێشە نەتەوەیی -نیشتیمانییە قورسەكان بەدرێژایی س گرێدراوی ئەو پێناسە رەها و ناتەواوەیە.
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
20
ئەو جۆرە كۆمەڵگ ه نەتەوەییانەی مەحكومی سنوورەكانی دەوڵەت -نەتەوەی وشك كراون و بۆ ناو بچووكترین خانەكانی دەسەاڵتیش دزەی كردووە. لەمیانەی ئایدیۆلۆژیا میللیگەرا ،ئایینگەرا ،رەگەزگەرا و پۆزیتیڤیستەكانەوە سەرسامكراون .مۆدێلی دەوڵەت نەتەوە تەواو تەڵە و تۆڕێكی سەركوتكردن وچەوساندنەوەی كۆمەڵگه‌كانە .دەستەواژەی نەتەوەی دیموكرات ئەو پێناسەیە پێچەوانە یان سەراوژێر دەكاتەوە .پێناسەی نەتەوەی دیموكرات كە گرێدراوی سنووری وشكی سیاسی ،راڤەی یەك زمان ،یەك كه‌لتور ،یەك ئایین و یەك مێژوو نییە ،بەڵكو گوزارشت لەژیانی هاوبەش و هاوكاری جڤات و هاواڵتییە ئازاد و یەكسانەكان دەكات .تەنیا لەمیانەی مۆدێلێكی بەم چەشنەی نەتەوەوە كۆمەڵگه‌ی دیموكراتیك ئاوا دەكرێت .وەك پێویستییەكی سروشتەكەی دەوڵەت - نەتەوە بەرامبەر دیموكراسی داخراوە ،گوزارشت لە هیچ یەكێك لەراستییە خۆجێیی و گەردوونیەكان ناكات؛ بە پێچەوانەوە مانای نكوڵیكردنە لە خۆجێیی و جیهانی. هاواڵتێتی كۆمەڵگه‌ی هۆمۆژەن و یەك چەشنكراو مردنی مرۆڤە .لەبەرامبەر ئەوەشدا نەتەوەی دیموكرات ێ بوبنیادنانەوەی خۆجێیی و جیهانی دەرفەتی سەرلەنو دەڕەخسێنێت .دەرفەت بە خۆ گوزارشتكردنی راستینەی كۆمەاڵیەتی دەدات .سەرجەم پێناسەكانی دیكەی نەتەوە لە نێوان ئەو دوو مۆدێلە سەرەكیەدا جێگیردەبن. هەرچەندە مۆدێلەكانی ئاواكردنی نەتەوە پێناسەی بەرفراوانیان هەبێت ،دەكرێت پێناسەیەكی گشتیش پێشبخرێت كە هەموویان دەكاتە یەك؛ ئەویش پێناسەی پەیوەست بە زهنیەت ،هوشیاری و باوەڕی نەتەوەیە .لەو حاڵەتەدا نەتەوە جڤاتی ئەو مرۆڤانەیە كە خاوەنی دونیای زهنیەتی هاوبەشن .لەو پێناسەی نەتەوەدا زمان ،ئایین ،كه‌لتور ،بازاڕ ،مێژوو و سنوورە سیاسییەكان دیاریكەر نین ،ئەوانە رۆڵێكی جەستەیی دەبینن .لەبنەڕەتدا پێناسەكردنی نەتەوە وەك دۆخێكی زهنیەت كارەكتەرێكی دینامیكی لەخۆوە دەگرێت .لەكاتێكدا لە نەتەوەی دەوڵەتدا میللیگەرایی (ناسیۆنالیزم) مۆركی خۆی لە زهنیەتی هاوبەش دەدات ،لە نەتەوەی دیموكراتدا هوشیاری ئازادی و هاوكارییە ،بەاڵم ئەگەر نەتەوەكان تەنیا لەمیانەی دۆخی زهنیەتیانەوە پێناسە بكرێن ،ئەوا پێناسەیەكی ێ جەستە بێت، ناتەواوە .وەك چۆن ناشێت زهنیەت ب
ێ جەستە بن .دامەزراوەی دەوڵەت ێ نەتەوەكانیش ب ناكر جەستەی نەتەوەكانی خاوەن زهنیەتی میللیگەرایین. بەم هۆیەشەوە ئەو چەشنە نەتەوانە بە نەتەوە - دەوڵەت ناودەبرێن .كاتێك دامەزراوەكانی یاسا یاخود ئابووری لە پێش بن ،بە ئامانجی جیاكردنەوەی ئەو نەتەوانە دەشێت بە نەتەوەی یاسا یاخود بازاڕ ناوببرێن .خۆبەڕێوەبەرێتی (خۆسەری) دیموكراتیانە جەستەی ئەو نەتەوانەیە كە خاوەن زهنیەتی ئازادی و هاوكارین .لەبنەڕەتدا خۆسەری دیموكراتیانە مانای خۆبەڕێوەبردنی ئەو تاك و جڤاتانەیە كە خاوەن زهنیەتی هاوشێوە و ئیرادەی خۆیانن .دەشێت ئەوە بە ئۆتۆریتە (نفوز) یاخود بەڕێوەبەرێتی دیموكراتیك ناوبنرێت .پێناسەیەكە بۆ جیهانیبوون كراوەیە. لەژێر رۆشنایی ئەو پێناسە گشتیانەی دەرهەق بە نەتەوە لە چارەسەركردنی كێشەی نەتەوەیی نیشتیمانی كورددا KCKهەڵوێستەكانی نەتەوە دەوڵەت رەد دەكاتەوە و لەمیانەی خۆسەریدیموكراتییەوە ئاواكردنی مۆدێلی نەتەوەی دیموكرات، مافی نەتەوەبوونی كوردان یاخود وەرچەرخانی بۆ دیاردەی كۆمەڵگه‌ی نەتەوەیی -نیشتیمانی بەبنەما دەگرێت .لێرەدا پێناسەی نەتەوەیەكی یەك جەستە جێگای باسە كە لەگەڵ نەتەوەیەكی وەك تورك بۆ پێناسەی نەتەوەیەكی سەروو كراوەیە .دەشێت پێناسەی نەتەوەی سەروو بە شێوازێك فراوان بكرێت كە چەندین نەتەوە لەخۆوە بگرێت .دەشێت ئوممەتی ئیسالمی وەك نموونەی بەرایی ئەو پێناسەیە ببینرێت. ئەگەرێكی زۆر بەهێزە زوو بێت یان درەنگ كه‌لتورە كۆمەاڵیەتییەكانی خۆرهەاڵتی ناوین لەناو نەتەوەیەكی هاوبەش (ئوممەتی نوژەن) بكرێن ببن بە یەك. لەچوارچێوەی ئەو دەستەواژە سەرەكییانەدا پێویستە نەتەوەبوونی كوردان بەر لەهەر شتێك لە دوو رەهەنددا بیری لێبكرێتەوە .یەكەمیان؛ رەهەندی زهنییە .باسی ێ پشتگوێخستنی رەهەندەكانی ئەو بوونانە دەكەین كە بەب زمان ،كه‌لتور ،مێژوو ،ئابووری و چڕبوونەوەی ژمارەی خۆیان ،دۆخی هوشیاریی دەرهەق بەو بوارە سەرەكیانە لەمیانەی هەستی هاوكاری و هاوبەشی دەكەنە یەك و خاوەنی هەمان دونیای زهنین ( دونیای زهنیەتی هاوبەش) .پێوەری سەرەكی ئەو رەهەندەی هاوبەشێتی زهنی پڕۆژە یان خەیاڵی دونیایەكی ئازاد و یەكسانی پشتبەستوو بە جیاوازییەكانە .دەشێت
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
21
ئەو دونیایەی زهنیەت بە یۆتۆپیا یاخود دونیای كۆمیناڵی تاك و كەسە ئازادەكانیش ناو ببرێت. ئەوەی گرنگە ژیانداریكردنی هەمیشەیی زهنیەتێكی ئازادی و یەكسانییە لەبواری رای گشتی و دونیای سیاسی و ئەخالقی كۆمەڵگه‌دا كە جیاوازییەكان پەسەند بكات :بیست و چوار كاتژمێر ژیانكردنە لەگەڵ زهنیەتی دیموكراتیك .رەهەندی دووەم؛ ئەو جەستەیە كە دونیای زهنیەت پشتی خۆی پێدەدات. ێ رێكخستنەوەی مەبەست لەجەستە سەرلەنو بوونی كۆمەاڵیەتییە بەگوێرەی دونیای زهنیەتەوە. دونیای بەگوێرەی ئەو كوردان زهنیەتی بەنەتەوەبوونی بە لەمیانەی شۆڕشی زانستی ،نەتەوەی هاوبەشی پشكداری فەلسەفی و هونەرییەوە، چۆن لێدەكرێت ئافراندنی دونیای هەست و كۆمەڵگ ه سەرلەنوێ هزری ئەو نەتەوەبوونەیە؛ ر ێكد ە خر ێتە و ە ؟ بیناسازی كامە ئازادانەی هاوبەشێتی سەبارەت بە بوونە روونكردنەوەی حەقیقەتی جە ستە ییە كە ی فەلسەفی پەیڕەو دەكرێت؟ بە زانستی، ێ (ئایدیۆلۆژی) و هونەری كورتی؛ سەرلەنو ر ێكخستنە و ە ی راستینەی كوردە .رێگاكەشی :كۆمەڵگه‌ی سروشتی بیركردنەوەی رەسەن و ژینگە رەهەندی پێناسە پەروەردەكردنە ،جەستەیی خۆ و دەكات كە لە رابردوو چاكە هاوبەشێتیكردنی و نەریتەوە ماوەتەوە ژیانكردنی و مۆدێرنیتەی جوانە .و سە ر ما یە د ا ر ی بە شێو ە یە كی نەخۆش ،قەیراناوی ،فشار و چەوساندنەوە (پێویستە ئەو كردەوانەشی بخرێتە سەر كە بە كۆمەڵكوژی كه‌لتوری دەگات) بەگوێرەی ئامانجی خۆی رێكیخستووە یاخود ئاڵۆز و تێكەڵی كردووە. لەبەر ئەوەی رەهەندی زهنی هەستی هاوكاری و دونیای خەیاڵ و هزری ئەو تاك و جڤاتانە پەیوەندیدار دەكات كە خوازیارن ببن بە نەتەوە، پێویستی بە رێكوپێككردنێكی سنووردار هەیە .لەو
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
22
پێناوەشدا پێشخستنی پەروەردەی زانست ،فەلسەفە و هونەر و كردنەوەی قوتابخانەكانیان لەسەرووی كار و خەباتە كردارییەكانەوە دێت؛ پەروەردەی زهنیەت و هەستی نەتەوەبوون ئەركی ئەو قوتابخانەیەیە .بەو رادەیەی سەبارەت بەبوونی كۆمەڵگه‌ی مێژووییە ،دەرككردن بەو كه‌لتورە كۆمەاڵیەتییەی پەیوەندی بەئێستا و سەردەم هەیە، پشكداریكردن یان هاوبەشیكردنی الیەنە راست، چاك و جوانەكانی لەمیانەی هەست و هزری هاوبەش مەرجە .بەكورتی؛ سەرەكیترین ئەركی زهنیەت لەدۆخی بەرجەستەی KCKدا لەدونیای هەست و هزری چاك ،راست و جوانی كوردان سەبارەت بەبوونی خۆیان هاوبەشێتی دەكەن وێناكردنیانە بەشێوەی نەتەوەیەك .بەمانایەكی تر بەنەتەوەبوونی كوردان لەمیانەی شۆڕشی زانستی ،فەلسەفی و هونەرییەوە ،ئافراندنی دونیای هەست و هزری ئەو نەتەوەبوونەیە؛ هاوبەشێتی ئازادانەی روونكردنەوەی حەقیقەتی زانستی ،فەلسەفی (ئایدیۆلۆژی) و هونەری راستینەی كوردە .رێگاكەشی :بیركردنەوەی رەسەن و خۆ پەروەردەكردنە ،هاوبەشێتیكردنی چاكە و ژیانكردنی جوانە .ئەو خاڵە سەرەكیەی لە رەهەندی زەهنیەوە داوا لە دەوڵەت -نەتەوە دەسەاڵتدارەكان دەكرێت بۆ جێبەجێكردنی پابەندبوونی تەواوە بە ئازادی رادەربڕینەوە .ئەگەر دەوڵەت -نەتەوەكان خوازیارن لەژێر پێوەری هاوبەش لەگەڵ كوردان بژین ،لەپێناو پێكهێنانی دونیای هەست و هزری كوردان بە ئیرادەی خۆیان و لەسەر بنەمای جیاوازییەكانیان خۆیان بە كۆمەڵگه‌یەكی نەتەوەیی نیشتیمانی بگەیەنن ئازادی هزر و رادەربڕیندەخەنە ژێر گەرەنتی دەستوورییەوە و پابەندبوونی تەواوەتی خۆیان پیشانبدەن .رێگای ئاواكردنی نەتەوە (أاڵمە) یەكی هاوبەش بە پابەندبوونی تەواو بە ئازادی فیكر و رادەربڕیندا تێپەڕ دەبێت.
ل ە خ ۆ ب ە ر ێ و
ر ۆ ڵ ی ژنان
ە ب ر د ن ی دی م و ك ر ا ت ی د ا
بەشی یەكەم مرۆڤ لەسەرەتای دروست بونیەوە هەتا رۆژی ئەمڕۆ لەپێناوی مانەوەی خۆیدا و درێژەدان بەهەبوونی خۆی ،كۆمەڵگه‌ی دروست كردوەو ئەو كۆمەڵگه‌یەشی لەسەر بنەمای سیستەمێك رێكخستووەو بەرێوەی بردووە .ئاشكرایە یەكەم هەنگاوی كۆمەڵگه‌بوون لەسەردەستی ژن بووە ،بەكۆبونەوەی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگه لەدایكەخوداوەند كۆمەڵگ ه بونیاتنرا .یەكەم شێوەی كۆمەڵگ ه كە كاڵنە خۆی لەخۆیدا یەكەم فۆرمی بەرێوەبردنە كە مرۆڤ بۆ بەرێوەبردنی هەموو مرۆڤەكان بەكاری هێناوە ،پاشان فۆرمی كاڵن بوەتە قەبیلەو دوای عەشیرەت و پاشان كۆنفیدراسیۆنی عەشیرەت یان فۆرمی كۆماگەنەو پاشان دەوڵەت شارو دەوڵەتی ئاینی و دەوڵەتی سۆسیالستی و دەوڵەتی نەتەوە... هتد .بێگومان مرۆڤ درێژترین تەمەنی ئەو تەمەنەیە كە بەبێ دەوڵەت ژیاوە، ئەم ماوە درێژە ئەو ماوەیەیە كە ژن پێشەنگی كۆمەڵگه‌ی كردووە .واتا مرۆڤ لە 98%تەمەنی بێ دەوڵەت تێپەراندوە تەنها لە 2%تەمەنی لەناو سیستەمی
.....نه‌جیبه عۆمه‌ر
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
23
دەوڵەتدایە لەو واتایەدا تەمەنێكی زۆركورتە، مۆدێلی دەوڵەت بەكاردەهێنرێت بۆ بەرێوەبردنی كۆمەڵگه .بێگومان لەسایەی دەوڵەتەوە مرۆڤایەتی ڕوبەڕوی قۆڵترین كێشەبۆتەوە، رۆژبەرۆژ كێشەكان بەرەو بن بەست بوون دەچێت .ئاشكرایە كە دەوڵەت لەسەر بنەمای نكۆڵیكردن لە هەبوونی ژن بونیاتنراوە، لەرێگەی بەكۆیلەكردنی ژنەوە تەواوی تاكەكانی كۆمەڵگ ه ڕوبەڕوی كۆیالیەتی دەكاتەوە .هەتا رۆژی ئەمڕۆش هەمان ستراتیژی بەڕێوە دەچێت. هەربۆیە هەموو جۆرەكانی دەوڵەت رەگەزگەرایی پەیرەو دەكەن .گرێدراو بەم راستیانەوە بۆ ئەوەی ژن هەموو ماف و ئازادیەكانی بەدەست بهێنێت ،بەهەموو شێوەیەك سیستەمی دەوڵەت ئاستەنگە .هەربۆیە ئێمەی ژن دەبێت بگەرێنەوە بۆ فۆرمەكانی بەرێوەبردنی كۆمەڵگ ه پێش دەوڵەت. بۆ ئەوەی سیستەم و شێوازێكی بەرێوبەرایەتی بێت كە بتوانێت هەموو تاكەكانی كۆمەڵگ ه بەیەكسانی جێگە بگرن و هەموو نەتەوەو ئاین و رەگەزو چینه‌كان رۆڵ بگێڕن لە بەرێوەبردنی كۆمەڵگه‌دا ،هەروەها ژن هەست بەهەبوونی خۆی تێدابكات ،دەبێت هەموو قەیدوبەندەكانی زهنیەتی دەوڵەتی تێپەراندبێت .ئەو سیستەمەی كەژن بەهەموو شێوەیەك لەبونیاتنانیدا رۆڵی بڕبڕی پشت نەگێرێت و پێشەنگایەتیەكی بەهێز تێدانەكات ،ناتوانین باسی ئازادی و یەكسانی دیموكراسی تێدابكەین .هەربۆیە رێبەر ئاپۆ لە ئەنجامی لێكۆڵینەوەیەكی قوڵی كۆمەڵناسی و لێكۆڵینەوەی مێژوویی و فەلسەفی و زانستی و كه‌لتوری كۆمەڵگه‌و و قوڵبونەوە لە فكرو فەلسەفەی ئازادی داو لەپێناوی چارەسەریەكی بنگەهی و بۆ هەموو كێشەكانی كۆمەڵگه ،بەتایبەتی بۆچارەسەری بنگەیی كێشەی رەگەزی كە ناوەڕۆك و كرۆكی هەموو كێشەكانە ،هەروەها لەپێناوی بونیاتنانی سیستەمێكی دیموكراتی رادیكاڵ باشترین مۆدێلی بەرێوەبردنی پێشخستوەو ئەویش (سیستەمی خۆبەرێوەبرنی دیموكراتی)ە .ئەم مۆدێلە لەالیەكەوە نۆژەنترین فۆرمی بەرێوەبردنە و لەالیەكی تریشەوە بەتەواوی تێكەڵە لەگەڵ كه‌لتوری رەسەنی مرۆڤایەتی ،چونكە بەپشت
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
24
بەستن بەمێژووی مرۆڤایەتی بەتایبەت مێژووی ژن و گەلی كورد كە لە دێرزەمانەوە ئەم مۆدێلە بەشێوەیەكی كالسیك بەكارهێنراوە .لەرۆژی ئەمڕۆدا لەسەربنەمای كۆن بەاڵم بەسودوەرگرتن لەهەموو فكرو سیستەمە دیموكراتەكان وەك نەخشە رێگایەكی تۆكمە بۆ چارەسەری تەواوی كێشەكانی ئەم سەردەمە بۆتە تاكە چارەسەری. نمونە ئەزموون پێكراوەكەشی ئەمڕۆ لەهەموو رۆژئاوای كوردستاندا و هەروەها لەبەشێكی سوریا بەشێوەیەكی سیستەمی خۆبەرێوەبردنی سە ر كە و تو ا نە ئەم دەبینرێت. دیموكراتیدا گرنگی تەواو مۆدێلە بۆچارەسەری دەداتە ئەكادیمیای فكری و پرسی كورد تاكە رۆشنبیری كە تێدا سەرلەنوی مۆدێلی بەرێوەبردنە سەربەخۆیی كە هەموو تاكەكانی كۆمەڵگه تەواوەتی و ئازادی لە سەربنەمای زهنیەتی دیموكراسی و نەتەوەی دیموكراتی پەروەردە راستەقینەی گەرەنتی ئاشكرایە كردووە. دەكات و مرۆڤ لە رەوشی فۆرمێكی هەموو ناسروشتیەوە دەگۆرێت بۆ بەرێوەبردن خاوەنی رەوشی سروشتی خۆی و فكریە. هێڵێكی سیستەمی دەوڵەت تاكێك كە خاوەنی هۆشیاری خاوەنی هێڵێكی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی فكری ناوەندگەرایی بێت و لە هەموو بوارەكانی رەگەزگەرایی و نەتەوەپەرستی و ژیاندا خاوەنی زانیاری بێت. و ئاین گەرایی و تاكێك كە بەرژەوەندی خۆی نادیموكراتیە .هەموو لەبەرژەوەندی كۆمەڵگه‌دا بونەوەرەكانی ناو دەكاتە گەردون ببینێتەوە كە بەهیچ شێوەیەك خزمەتی بەرژەوەندی وابەستەی دەسەاڵت نەبێت و د ە سە اڵ تی خاوەن ئیرادەیەكی ئازادبێت. دەوڵەتەوە .هەربۆیە چەندە دەوڵەتگەرایی هێندە ناوەندگەرایی و پاوانخوازی و هێندە گەندەڵی و نێرپەرستی، هێندەش شەرو توندوتیژی .كە دێنە سەر سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی ئەمیش خاوەنی هێڵی فكری خۆیەتی كە ئەویش نەتەوەی دیموكراتیكە.
كە لە جیاتی نەتەوەگەرایی خاوەنی زهنیەتی نەتەوەی دیموكراتە واتا چەندە ئازادی و سەربەخۆیی بۆخۆی رەوا داوا دەكات هێندەش بۆنەتەوەكانی تریش دەبینێ .سەربەخۆیی نەتەوەكەی خۆی لە چەوساندن و تۆڵەكردنەوە لەنەتەوەكانی تر نابینێتەوە ،بەڵكو تا دواڕادە بۆ یەكێتی نەتەوەیی گەلی كورد تێكۆشان دەكات و لە سەربنەمایەكی دیموكراتیانە پەیوەندی كوردان بەیه‌كه‌وەگرێدەدا و بەهەمان شێوەش لەگەڵ نەتەوەكانی تریشدا لەپەیوەندی دۆستانەدا هاوكار دەبێت .لەپرسی ژندا پشت بە هاوسەنگی رەگەزی و پێشەنگایەتی ژن و الوان دەبەستێت .سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی خاوەنی كۆمەڵیك رەهەندی گرنگە: یەكەم :ئەكادیمیایی :ڕوون و ئاشكرایە سیستەمە كالسیكەكان بۆ پەروەردەكردنی كۆمەڵگ ه تەنها قوتابخانەكانی دەوڵەت بەكاردەهێنن بۆ بونیاتنانی تاكێكی بێ ئیرادەو خزمەتكارێكی دەوڵەت كە بە هەموو شێوەیەك بێ ئیرادەبێت وهەبوونی خۆی بەهەبوونی دەوڵەتەوە گرێبدات ،بەاڵم لە سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتیدا گرنگی تەواو دەداتە ئەكادیمیای فكری و رۆشنبیری كە تێدا سەرلەنوی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگه لە سەربنەمای زهنیەتی نەتەوەی دیموكراتی پەروەردە دەكات و مرۆڤ لە رەوشی ناسروشتیەوە دەگۆرێت بۆ رەوشی سروشتی خۆی و تاكێك كە خاوەنی هۆشیاری سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی بێت و لە هەموو بوارەكانی ژیاندا خاوەنی زانیاری بێت .تاكێك كە بەرژەوەندی خۆی لەبەرژەوەندی كۆمەڵگه‌دا ببینێتەوە كە بەهیچ شێوەیەك وابەستەی دەسەاڵت نەبێت و خاوەن ئیرادەیەكی ئازادبێت .بۆ ئەم مەبەستەش ئەكادیمیا بۆ هەمووچین و توێژو نەتەوەو ئاین و ئاینزاكان دەكاتەوە بەتایبەتی ئەكادیمیا تایبەت بەژن لەهەموو گۆرەپانەكانی ژیاندا پێش دەخات .بۆ ئەوەی زهنیەتێكی دیموكراتی لەتاكەكاندا بونیات بنێت و تاكێكی دیموكرات و سۆسیالست و ئازاد بئافرێنرێت و گۆڕانكاری بنگەیی لە كەسایەتیدا دروست ببێت و مرۆڤ ببێت بەخاوەنی خۆی .مەرجە كە زهنیەتی رەگەزگەرایی لە تاكەكاندا برەوێنرێتەوه و زهنیەتی هاوسەنگی رەگەزی وباوەڕكردن بەهێزو توانا سروشتیەكانی ژن بكرێت .ئەو راستیانە بە بەردەوام دەشاردرێنەوە بەتایبەتی تایبەتمەندیە سروشتیەكانی ژن كە لە گەوهەری خۆدا هەڵگری تایبەتمەندی دیموكراسی و ئازادی و عەدالەت وكۆمەاڵیەتیە.
بەتایبەت كاتێك ژن لە هەموو كاریگەریەكانی دەوڵەتگەرای پیاوساالری خۆی ڕزگار دەكات و لە ئاستێكی بڵندا هۆشیار دەبێتەوە .ئەم تایبەتمەندیانە لە لوتكەدا لەكەسایەتی ژندا دەبینرێـت .بێگومان هەموو سیستەمە بااڵدەستەكان و هێزە دەسەاڵتدارەكان بەمەبەستی قوڵكردنەوەی ناوەندگەرایی كە كۆڵەكەی رەگەزگەرایی و پەراوێزكردنی ژنە بەردەوام نەك تەنها رێگەنادات بە دەركەوتنی تایبەتمەندیە جوانەكانی ژن ،بەڵكوو بەردەوام ناوی ژن دەزرێنێت و نكۆڵی لەهەبوونیشی دەكات وەك تاكێكی كۆمەلگه .بێگومان بەهۆكاری ئەوەی ژن لە هەمووكایەكانی ژیاندا رۆڵی كاریگەری هەیە لە سیستەمی دەوڵەتگەرادا لەهەموو گۆرەپانەكانی ژیاندا ژن وەك نەبوو یان وەك كێشە پێناسە كردووە .بۆیە سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی بەهەزاران ئەكادیمیا دەكاتەوە لەدەرباری هەموو بوارەكانی ژیاندا بەمەبەستی راستكردنەوەی ئەو زهنیەت و چەمكە هەاڵنەی لە دەربارەی رەگەزی مینەدا بەدرۆ هەڵبەستراون .تەنها باوەریە ئایدیالیستەكان زهنیەتی مەترسیداریان دروست نەكردووە بەڵكوو هەموو زانست و فەلسەفەكانیش بە پااڵوتەی زهنیەتی رەگەزگەرادا تێپەركراون و فەلسەو زانستی رەگەزگەرا بەرهەم هێنراون .بەتایبەتی لە زانستی كۆمەڵناسی و دەروناسیدا زۆرترین نارەوایەتی و سوكایەتی بە زهنیەت و دەرون و بوارە كۆمەاڵیەتیەكانی ژن كراوە. بۆئەوەی تەواوی بوارەكانی ژیان راست بكرێتەوە لە جیاتی كۆمەڵناسی و لەپێناوی سەرەراست كردنەوە هەموو فەلسەو ئایدۆلۆژیاو زانستەكان ،رێبەرئاپۆ زانستی ژنۆلۆژی وەك دایكی هەموو زانستەكان و وەك زانستی ژیان پێشكەشی هەموو مرۆڤایەتی و بەتایبەت ژنان كردووە .بێگومان زانستی ژنۆلۆژی لە پەروەردەی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگه‌دا رۆڵ دەگێرێت .بۆ ئەوەی ژن پێشەنگایەتی بكات لەبواری پێشخستنی فكرو ئایدۆلۆژیا فەلسەفە زانستدا و هەروەها لە بواری سیاسەت و بەرێوەبردندا .بەم شێوەیە دەتوانێت رۆڵ بگێڕێت لەشۆڕشی زیهنی و كۆمەاڵیەتیدا و ئەمەش بناخەیەكی گرنگە بۆ بونیاتنانی سیستەمی خۆبەرێوەبردنی دیموكراتی. درێژه‌ی هه‌یه...
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
25
نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك وات ه ئه‌قڵیه‌تێكی هاوبه‌ش .....دڵگه‌ش ئاریه‌ن به‌شی یه‌كه‌م هه‌موو ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ی ك ه نهتهوه هه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆ خوڵقاندویه‌تی، ئه‌گه‌ر مۆدێرنیته‌ی كاپیتالیسم ده‌ستیشی ب ه سه‌را گرتبێت ،به‌اڵم ل ه داهاتوودا ده‌بێت ه هۆكار ك ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی بێ كاپیتالیسم دروست ببێت. ئه‌م ه بۆ نهتهوه بێ شانسی ه ئه‌گه‌ر پێشكه‌وتنی نهتهوه هاوكات بێت ل ه گه‌ڵ قۆناخی كاپیتالیسمدا .ئه‌م بێ شانسی ه ته‌نیا ل ه گه‌ڵ سه‌رله‌نوێ ئاواكردنی نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكدا ده‌گۆڕدرێت .تێكۆشانی ئازادی و هاوكات ئه‌و قوربانیانه ی ك ه ل ه پێناو نرخ ه پیرۆزه‌كاند‌ا دراوه ،تێكه‌اڵوی ده‌وڵه‌ت ،چین و ده‌سه‌اڵت بووه ،نەفرین لێکراوە و ل ه ڕاستیدا ل ه ئاستێكی قووڵدا كۆمه‌ڵگه‌یان ڕووبه‌ڕووی كوده‌تا كردۆ‌ته‌وه .ئه‌گه‌ر نهتهوه ل ه گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگ ه ل ه گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت تێكه‌ڵ بووه ،ڕه‌نگ ه ب ه هۆی كای ه ژه‌هراویه‌كانی ئه‌قڵی مرۆڤه‌كانه‌و‌ه بێت .هه‌موو ئه‌و وش ه و پێناسان ه ك ه ل ه ئه‌قڵی مرۆڤدایه ،پێویست ه ل ه ده‌سه‌اڵت داببڕێت ،بگات ه ئاستی ئیالهه‌بوون و ئازاد ببێت و ئه‌مه‌ش ڕێبازێكی ئه‌ساسیه .ژیانی هه‌ڵ ه مسۆگه‌ر ئه‌نجامی بیركردنه‌و‌ه و ئه‌قڵیه‌تی هه‌ڵه‌یه .ئه‌و به‌الڕێداچوون و ئاڵوگۆڕه‌ی ك ه ل ه ئه‌قڵیه‌تدا پێشكه‌وتووه ،ڕاسته‌وخۆ كۆمه‌ڵگه‌ش تووشی بووه .نهتهوه ـ ده‌وڵه‌تیش سه‌رچاوه‌ی ئه‌م نه‌خۆشی و به‌الڕێداچوونه‌یه. مێژووی مرۆڤایه‌تی ل ه گه‌ڵ ب ه كۆمه‌اڵیه‌تی بووندا و ل ه زۆر شێوازی ب ه كۆمه‌اڵیه‌تی بووندا هه‌بوونی خۆی سه‌لماندووه .یه‌ك ل ه شێوه‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تی بوون ب ه ناسنامه‌بوون و ناساندنی ئامێره‌كانیه .یه‌كه‌م شكڵی كۆمه‌ڵگه‌بوون دروستبوونی كالنه .كالن قۆناخێك ه ك ه مرۆڤایه‌تی ماوەیەکی درێژ تێیدا ژیاوه ،هه‌ر ئه‌و ناسنامه‌ی ه ك ه كۆمه‌ڵگ ه ب ه ره‌نجی خۆی به‌ده‌ستی خستوه .كۆمه‌ڵگ ه ل ه گه‌ڵ كالن توانی خۆی بناسێ و ل ه خۆی تێبگات ،هه‌م ل ه پێوه‌ندیه‌كانی ناوخۆ و هه‌م ده‌ره‌وه‌ی كالندا توانی خاوه‌ن پێگ ه بێت. به‌م ره‌نگه‌ش جیاوازی نێوان خۆی و كۆمه‌ڵگه‌كانی دیكه‌ی ده‌ستنیشان ده‌كرد. شێوە ی كۆمه‌ڵگه‌كانی دیك ه ك ه ل ه دوای ئه‌م قۆناخ ه پێشكه‌وت ،ل ه سه‌ر بنه‌مای ئه‌م ره‌نج و ده‌ستكه‌وتان ه بوو .پێشكه‌وتنی هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی نوێ ئه‌گه‌رچی تایبه‌تمه‌ندیه‌كانیش ی پێچه‌وان ه نیشان بدرێت ،به‌اڵم ئه‌و
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
26
كۆمه‌ڵگه‌ی ه بۆ خۆی جه‌وهه‌ری خۆی پێناس ه ده‌كات و به‌دوای پێشكه‌وتنی گه‌وره‌و‌ه ده‌بێت .ل ه كۆمهڵگهدا به‌رده‌وام گۆڕانی ناسنامه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و گۆڕانی ئامێر و ته‌كنیكی به‌رهه‌م هێنان و ڕێبازه‌كانی ،پێكهاته‌ی ئه‌قڵیه‌ت، نفوس ،بارۆدۆخی جیۆگرافیا و ...هه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆ هاتووه .ل ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ه ل ه هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مرۆڤایه‌تیدا هه‌موو شێوازی كۆمه‌ڵگه‌كان وه‌ك چون ل ه هه‌مان ئاستدا نه‌ژیاون ،ناتوانین بڵێین ك ه هه‌ر فۆرمێكی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كاندا هه‌یه .هه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆ ل ه هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مرۆڤایه‌تیدا هه‌موو فۆرمی كالن ،قه‌بیله ،عهشیره ،قه‌وم و نهتهوه له‌و ئاسته‌دا پێشنه‌كه‌وتوو‌ه و ئه‌مه‌ش ڕاستیه‌كه .كۆمه‌ڵگه‌كان ل ه پێناو باسكردن ل ه سه‌ر ئازادی خۆیان ل ه هه‌ر بارۆدۆخێكدا ،ئه‌و فۆرمی كۆمه‌اڵیه‌تی ه ل ه هه‌موو قۆناخ ه جیاوازه‌كاندا و ل ه ئاستی جیاوازدا به‌ژیانی بووه .نهتهوه وه‌كوو وش ه ل ه كالن ،قه‌بیل ه و عه‌شیره‌ی خزم ،قه‌وم ،گه‌ل یانیش میلله‌ت پێكهاتووه و ئه‌مه‌ش كۆمه‌ڵگه‌ی ه ك ه زۆرتر خۆی له شێوه‌ی زمان و كه‌لتوردا پێناس ه ده‌كات .كۆمه‌ڵگه‌ی نهتهوه ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی قه‌بیل ه و قه‌وم به‌رفراوانتر و پته‌وتره .ل ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ه ئه‌و گروپانه‌ی ك ه پێوه‌ندیكی ئازادیان ل ه گه‌ڵ یه‌ك هه‌یه ،په‌یوه‌ستی یه‌كتر ده‌بن. ئه‌گه‌ر ب ه گشتی پێناس ه بكه‌ین ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خاوه‌ن ئه‌قڵیه‌تی هاوبه‌شن، ئه‌مه‌ش ئه‌قڵیه‌تێك ه و هاوكات پێناسه‌یه‌كی سوسیۆلۆژیكه .چین ،ڕه‌گه‌ز، ڕه‌نگ ،ئه‌تنیسیته ،ته‌نانه‌ت سه‌ره‌ڕای بناغەیەکی جیاوازی نه‌ته‌وه‌یی؛ ئه‌قڵیه‌تێكی هاوبه‌ش ل ه ژیاندا و دونیایه‌كی كه‌لتوری بۆ نه‌ته‌وه‌بوون ده‌بێت. پێناسه‌كردن ب ه پێی ره‌نگاوره‌نگی ناسنامه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی لێره‌دا یه‌كه‌مین هه‌نگاو ئه‌وه‌ی ه ك ه بتوانین نهتهوه وه‌ك ناسنامه‌یه‌ك پێناس ه بكه‌ین .وه‌ك چۆن ل ه سروشتدا هه‌بوون هه‌یه ،كۆمه‌ڵگه‌ش پێویست ه هه‌بوونی خۆی پێناس ه بكات و ئه‌مه‌ش بابه‌تێكی حاشا هه‌ڵنه‌گره .هه‌تا رۆژی ئه‌مڕۆ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان خاوه‌ن ناسنامه‌یه‌ك بوون .ناسنامه‌ی كه‌سایه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی ل ه مه‌عنه‌ویات ،هه‌ست و بیركردنه‌وه‌دا پێویست ه پێناس ه بكرێت ،له‌م چوارچێوه‌یه‌دا كه‌سایه‌تی خۆت پێش بخه‌ی و شێوازی
ژیانیش ده‌ستنیشان بكه‌ی .ناسنام ه وات ه گیان و هێزی كۆمه‌اڵیه‌تی. ناسنام ه ناكرێت به‌ده‌ست چین ،گرووپ یانیش قه‌بیله‌یه‌كەوە بمێنێ. ناسنامه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی پێویست ه دیموكراتیك بكرێت و ئه‌وه‌ش ته‌نیا ڕێگای ئه‌وه‌ی ه ك ه كۆمه‌اڵیه‌تی بكرێته‌وه ،نوێنه‌رایه‌تی هه‌موو كۆمه‌ڵگ ه بكات و ل ه گه‌ڵ هه‌موو پێكهاته‌كانی ب ه گشتی به‌م ناسنامه‌ی ه خۆیان بناسن. به‌ناسنامه‌بوون ب ه پێ ره‌نگاوره‌نگی سروشتی كۆمه‌ڵگ ه شكڵ ده‌گرێت ،وه‌ها نه‌بێت ،ڕه‌گی ژیانی كۆمه‌ڵگه‌كان وشك ده‌بێت و سه‌وزایی سروشت به‌ره‌و بێڕه‌نگی دەگۆڕێت .هه‌ر كه‌س به‌م ناسنامه‌ی خۆیه‌وه واتا ب ه ژیانی دەدات و ئه‌مه‌ی ه ك ه ڕێگای ڕاستی ژیان نیشان ده‌دات .ناسنامه‌كان ،واتا جیاوازی كۆمه‌ڵگه‌كان ،ده‌توانین بڵێین ك ه كۆمه‌ڵگ ه ب ه شێوازێك دیموكراتیز‌ه بووه ك ه ده‌توانێ خۆی ب ه ناسنامه‌ی خۆی ل ه گه‌ڵ هه‌موو پێكهاته‌كانی پێناس ه بكات .وه‌ك چۆن هه‌ندێ دۆخ بوون ب ه هۆكاری پێشكه‌وتنی نه‌ته‌وه‌یی بوون و ناسنامه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیش پێشكه‌وت ،به‌م ره‌نگه‌ش فۆرمی نه‌ته‌وه‌یی بوون به‌ره‌و پێشكه‌وتن ده‌چێت ،ئه‌مه‌ش ده‌بێت ه هۆكاری به‌شداری و هاوكاری زیاتر .ل ه واتایه‌كی دیكه‌دا یه‌كێتی (جیاوازیه‌كان) ل ه سه‌ر ئه‌ساسی ئازادی ،ده‌بێت ه پێش زه‌مینه‌یەك بۆ نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك بۆ ده‌ربڕینی رۆح و ناوه‌ڕۆكی كۆمه‌اڵیه‌تیی .كاپیتالیسم ب ه پشت به‌ستن ب ه نه‌ته‌وه‌په‌ره‌ستی، به‌رامبه‌ر ب ه قۆناخی نه‌ته‌وه‌یی بوون وه‌ستاو‌ه و ب ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه ل ه سه‌ر قه‌ومیه‌ت (قه‌وم بوون) ده‌وه‌ستێ .نه‌ته‌وه‌بوون ن ه ل ه سه‌ر بنه‌مای یەک ڕەنگ بوون ،ب ه پێچه‌وان ه گرنگی ب ه ده‌وڵه‌مه‌ندی جیاوازیه‌كان و ل ه سه‌ر بنه‌مای نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكه .نهتهوه ــــ ده‌وڵه‌ت كۆمه‌ڵگ ه ده‌توێنێته‌وه، ب ه ئه‌ندازیاری كردن بۆ كۆمه‌ڵگ ه ده‌یه‌وێت جلێك کە ل ه قه‌باره‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ی ه نیە ،ل ه به‌ر بكات .تواندنه‌و‌ه وات ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كه‌لتوره، ناسنامه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كان زۆرتر كه‌لتوریه ،ده‌ست ب ه سه‌رگرتنی كه‌لتوری كۆمه‌ڵگ ه وات ه بێ به‌رهه‌م كردنی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه .هه‌ر نهتهوه ـــ ده‌وڵه‌ت چون ده‌بن ه هۆكاری داروخانی كه‌لتور ،كۆمه‌ڵگه‌ش به‌و شێوازه بێ بنه‌ما و ل ه كۆتاییشدا بناخه‌كه‌ی هه‌ڵده‌وه‌شێننه‌وه .كێشه ی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌گه‌ر یه‌ك بێت ،ئه‌وا نهتهوه ــــ ده‌وڵه‌ت ده‌یكات ب ه هه‌زار .هۆكاریشی ئه‌وه‌ی ه ك ه سیسته‌می ده‌سه‌اڵت هه‌تا ده‌ماره‌كانی كۆمهڵگهدا ڕۆچووە .ده‌سه‌اڵت بۆ خۆی سه‌رچاوه‌ی كێشه‌یه. ده‌وڵه‌ت ـــ نهتهوه ئامانجی پێشخستنی كۆمه‌ڵگ ه و نه‌ته‌وه‌یه‌كی یه‌ك ڕه‌نگه ،ده‌یه‌وێ هاواڵتیەكی ساخت ه و توندوتیژ و درۆزن پێش بخات، ڕێك وه‌ك ئه‌و داموده‌زگایان ه ك ه ده‌سه‌اڵت و هه‌موو ئه‌ندامانی ل ه گه‌ڵ یه‌ك هاوئاهه‌نگن بۆ ل ه ناوبردنی كۆمه‌ڵگه .به‌ڕێكخستن كردنی مۆدێرنیته‌ی سه‌رمایه‌داری وه‌كو نهتهوه ـــ ده‌وڵه‌ت ،رۆڵێكی گرنگ و ئیستیسمارگه‌رانه‌ی به‌رامبه‌ر ب ه ده‌زگای داگیركاری (انحصار) ئابوری ده‌گێڕێ. هه‌ر شت پێشكه‌ش به كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد ده‌كرێت نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك وات ه نه‌ته‌وه‌یه‌كی نزیك ب ه ئازادی و یه‌كسانی. چه‌مكی یه‌كسانی و ئازادی ئه‌گه‌ر پێویست بكات چه‌مكێكی نه‌ته‌وه‌یكی ئیده‌ئال ه بۆ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كان .ب ه كارنەهێنانی كاتاگۆری نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ل ه الیه‌ن زانستی كۆمه‌ڵناسی ك ه ل ه مۆدرنیته‌ی كاپیتالیسم ئیلهام ده‌گرێت ،ب ه هۆكاری هه‌ژمۆنی ئایدیۆلۆژی و پێكهاته‌كه‌یه .نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ته‌نیا ل ه گه‌ڵ كه‌لتور و ئه‌قڵیه‌تێكی هاوبه‌ش ناكرێت، به‌ڵكوو نه‌ته‌وه‌یه‌ك ه ك ه بتوانێ هه‌موو ئه‌ندامانی داموده‌زگای سه‌ربه‌خۆی
دیموكراتیك یه‌كبخات و به‌ڕێوه‌ی ببات .الیه‌نی به‌رچاویشی ئه‌مه‌یه. ڕێبازی ڕێوه‌به‌ری سه‌ربه‌خۆی دیموكراتیك سه‌ره‌تاییترین مه‌رج ه بۆ واڵتێكی دیموكراتیك .به‌م شێوازه ده‌بێت ه ئالته‌رناتیڤی نهتهوه ـــ ده‌وڵه‌ت .ب ه جێگای رێوه‌به‌ری ده‌وڵه‌ت ،ڕێوه‌به‌ری دیموكراتیك مه‌زنترین ده‌رفه‌تی ئازادی و یه‌كسانیه .مۆدرنیته‌ی دیموكراتیك ئه‌وه‌ی ه ك ه ده‌بێت ه جێگری مۆدرنیتی سەرمایەداری .نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك ئه‌و تەكنۆلۆژیه‌ی ه ك ه دۆستی مرۆڤ و ژینگه‌یه ،ئیكۆلۆژی و ئیكۆنۆمی ل ه ده‌ست داگیركاران ئازاد ده‌كات، ل ه ڕاستیدا نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك بناخه‌ی پاراستنییه‌تی .واڵتێكی هاوبه‌ش ك ه وه‌كو پێش مه‌رجێك ه بۆ كۆمه‌ڵگ ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ،دیارده‌ی بازاڕ وه‌ك تایبه‌تمه‌ندیەكی دیاركه‌ری نهتهوه ،وه‌كو فاكته‌رێكی مادی پێناس ه ناكات، ئه‌گه‌ر وه‌ك بازاڕێكی نه‌ته‌وه‌یی نه‌بێت ،چون به‌هێزترین بازاڕه‌كان ل ه گشت جیهاندا ته‌نیا تایبه‌ت ب ه نه‌ته‌وه‌یك نیه .بێگومان واڵت و بازاڕ ل ه ناو نهتهوه ـــ ده‌وڵه‌تدا ئامێرێكی زۆر به‌هێز‌ه و ل ه سایه‌ی بازاڕ و وواڵتدای ه ك ه ئه‌وه‌ند‌ه شه‌ڕ و خوێن ڕشتن ل ه مێژوودا ڕوویداوه .واڵت وه‌كو مۆڵك و بازاڕیش وه‌كوو مه‌یدانێك ك ه بۆ به‌ده‌ستخستنی قازانج و سوود زۆر ب ه نرخه .چه‌مكی بازاڕ و واڵت ل ه نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكدا زۆر جیاوازه .واڵت به‌نرخه ،چونك ه ئه‌قڵیه‌ت و كه‌لتور ده‌رفه‌تێكی مه‌زن ه بۆ نهتهوه .ئه‌قڵیه‌ت و كه‌لتورێك ك ه ل ه بیره‌وه‌ریه‌كاندا نه‌مێنێ ،بۆ بیركردنه‌و‌ه نابێت ،به‌اڵم ناكرێت ل ه بیرمان بچێت ك ه دروستكردنی چه‌مكی واڵت ب ه ده‌ست مۆدرنیته‌ی سه‌رمایه‌داریه‌وه ،ته‌نیا پالنێك ه بۆ قازانجی پێشوه‌خت .چه‌مكی "هه‌موو شت ل ه پێناو واڵت"دا ،چه‌مكی نه‌ته‌وه‌یه‌كی فاشیسته .هه‌ر شت ل ه پێناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئازاد و هه‌نگاونان ل ه پێناو نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیموكراتیكدا واتادارتره .پێویست ناكات ئه‌مه‌ش بگەیەنرێت ە ئاستی عیباده‌ت و ڕاستی ئه‌وه‌ی ه ك ه بتوانین ژیان به‌نرخ بهێڵینه‌وه .واڵت ته‌نیا بۆ ژیانی تاكه‌كه‌سی نه‌ته‌وه‌یه‌ك ه و ئیده‌ئال نیه .ده‌وڵه‌ت ب ه دوای كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی همۆژنكراوه، ل ه كاتێكدا نه‌ته‌وه‌ی دیموكرات ل ه كۆمه‌ڵگ ه جیاوازه‌كان پێكهاتووه، جیاوازیه‌كان وه‌ك ده‌وڵه‌مه‌ندی ده‌بینێ .ژیانیش بۆ خۆی له‌م جیاوازیان ه پێكدێت .ده‌وڵه‌ت ـــ نهتهوه ب ه گوشار هاوواڵتی نا‌چار ده‌كات و ئه‌مه‌ش ب ه پێچه‌وانه‌ی ژیان ه و به‌م شێوازه بێ ناوه‌ڕۆك ده‌بێت(پێك نایه‌ت). ئه‌ندام بوون و هاوواڵتی بوون ل ه نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیكدا جیاوازه و ئه‌م جیاوازیانه‌ی ل ه كۆمه‌ڵگ ه ڕەنگاوڕەنگەکانەوە وه‌رگرتووه .هه‌بوونی قه‌بیل ه و عهشیره ده‌وڵه‌مه‌ندیی ه بۆ نه‌ته‌وه‌ی دیموكراتیك. زمان هاوكات ب ه ئه‌ندازه‌ی كه‌لتور بۆ نه‌ته‌وه‌یەك گرنگه ،به‌اڵم مه‌رجێكی ئه‌ساسی نی ه بۆ پێكه‌و‌ه ژیان .بوونی زمانی جیاواز ل ه نه‌ته‌وه‌دا نابێت ه ئاسته‌نگ .وه‌ك چون نهتهوه ل ه ده‌وڵه‌تدا بێواتایه ،ته‌نیا بوونی یه‌ك زمان و زاراوه‌ش ل ه نه‌ته‌وه‌دا ب ه هه‌مان ئه‌نداز‌ه بێ واتایه .زمانی نه‌ته‌وه‌یی مه‌رجێكی سه‌ره‌كی نی ه بۆ پێكه‌و‌ه ژیان .زمان و زاراوه‌ی جیاواز بۆ نهتهوه ده‌بێت ه ده‌وڵه‌مه‌ندی ،به‌اڵم ده‌وڵه‌ت ــــ نهتهوه ب ه شێوه‌یه‌كی توند پێداگری ل ه سه‌ر یەک زمانی ده‌كات .فره‌زمانی یان فرە زاراوەیی ،به‌تایبه‌تیش ل ه فه‌رمیه‌تدا ب ه ئاسانی پێشناكه‌وێت. درێژه‌ی هه‌یه...
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
27
ژن سەرچاوێ دیموقراتیەتێ و ب ھەڤرە ژیانێیه .....هێالن چیا
د دەستپێکێ دە ئەم تەماشەی دیموقراتیەتێ بکەین کو ل وەاڵتێن روژئاڤایی سەرھلدایە ل ساال ١٧٧٠ یان دە تایبەت ل وەاڵتێ فرەنسا پشت رە ل وەاڵتێ بریتانیا ھاتیە پەژراندن ب دروستی.گاڤا کو ئەڤ دیموقراتیە ھاتیە پەژراندن ب یەکجاری گوھەرتن د جڤاک و دەستھەالتێن وان دە پەیدا بوو ،ئەڤ یەک بوو سه‌ده‌ما قەبول کرنا ئولی رەگەزتی نەتەویی. گەرەک ئەم ل روژھەالتا ناڤین مێزە بکەین ب تەمامی ئەڤ وەاڵتە داخوازا دیموقراتیەتێ دکەن و دەسھەالت ژبوو دەسھەالتێ ب مەزنترین دروشمێن دیموقراتیەتێ دئینە ھوڵێ و ھەر ئەو دەسھەالتەنە کو بنەمایێن دیموقراتیەتێ تونە دکەن و ھیچ وەاڵتەک ل روژھەالتا ناڤین نینە کو دناڤا وێدە %٥جڤاکا دیموقراتیەتێ پەژراندبیت .نھا ئەم دناڤا نشتیمانێ خوەدە و جڤاکێ خوەدە دبینین ل ژێر دروشمێن دیموقراتیەتێ چ بسەرێ گەل و جڤاک دئینن ،ب دروشمێن پارتێن دیموقرات ،ب دروشمێن ئازادیا رادەربرینێ و بن دروشمێن ب ھەڤرە ژیانێ ئه‌م كار دكه‌ن .گەرەک ئەم مێزە بکەین دناڤا دەسھەالتداریێ دە کەسانێن بەرپرس كوو رێبەرتیی دکن یان ئەو ئولە یێ کو باالدەست دناڤا جڤاک دە مینا موسلمان ،دیسان رەگەزپەرستی مێر کو جڤاکا مە جڤاکەک باڤک ساالرە ،دیسان ژی چینا کاپیتەلیزمێ پوست وەردگرن و جڤاکێ ب رێڤە دبەن ل گور وان بنەما و سیستەمێ ب دروشم و گوتنان ھاتی ئاڤاکرن .ئەو ژن وه‌ك ه رەگەزێكی کێم مێزە دکن و بێ ھێز لێ ته‌ماشا دكه‌ن و ژبوو بەرژەوەندێن خوە دناڤا ئابور و سیاسەت
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
28
و جڤاک دە بکار دئینن ،پێویستیا جڤاکەک دیموقراتی ب ژنێ و رولێ وێیێ سەرەکی ھەیە .لسەر تەختێ دیموقراتیەتێ ژن دڤێ خوە بکە پێشەنگ نەک بکە ئاالڤ و لبن دەستێ دەسھەالتا سیاسی یان یا ئولی و مێری بکەڤە ،رولێ سەرەکی یێ ژنێ ھوشیاری و دوور بون ژ مێرێن کالسیک و خو ه ب رێکخستنكردن و ئاڤا كرنا سیستەما ھەڤپارە ب دیموقراتیەتێ رە ،ژبەرکو ئەڤ پێنچ هه‌زار سالە ژن بویە خزمەتکارا جڤاکێ مێرساالر و ھاتێە بن دەست کرن و بویە ئاالڤەک .ئێمپریالیزمیا کاپیتەلیزمێ و زلھێزیا دەستێ جڤاکێ باڤک ساالر جڤاک ژ دیموقراتیەتێ دوور خستیە و ھەموو بنەمایێن وێ ھاتنە تونە کرن و گەر ئەم تەماشەی روژئاڤایێ کوردستانێ بکەین ده‌بینن كوو مودێلێ نوو ئێ سیاسی و ئابوری و رێبەرتیێ و دیموقراتیەتێ ب ھەموو رەنگان رولێ ژنێ سەردەست بوویە ،لەوان ژی دنھادە جڤاکەک دیموکراسی ل روژئاڤایێ کوردستانێ دمەشە، بێ جیاوازیا ئولی ،رەگەزی ونەتەویی ،ژن ھەرتم سەرچاوێ دیموقراتیەتێ و ب ھەڤرە ژیانێ بوونە و خوەدیا جڤاکا ئازاد و دیموقراتیە ،ھەردەما ژن ژ دیموقراتیەتێ دوورکەت وێ دەمێ بال وە گومان ھەبە کو ئەو دروشمێن دیموقراتیەتێنە ل ناڤا جڤاک تێ رێڤەبرن و جڤاکه‌كی دیموقراتی و وەاڵتەک ل گوور حەزا گەل ئاڤا نابە ب مروڤێن گەندەل و بێ وژدان و ب زیهنیه‌تێ کاپیتەلیزم ،ب رێبەرتیەکا نێر و بەرژەوەندخواز چێدبە ،ل داویێ دبێژم گەر کەچ و ژن ل جڤاک خوەدی نەدەرکەڤە مێر ژێرە نابێژە وەرە تو جڤاک و وەالتەک دیموقرات ب رێڤە ببه.
.....رۆزا تاتانی
،بانگی كوشتن و له‌ناوبردنی پێبڕدراو ه به‌یانیه‌كانی ئه‌م واڵته تا بیچرپێنێت ب ه گوێی مێژوودا .هۆكار؛ له‌وانه‌ی ه دایكایه‌تی كردنبێت بۆ له‌دایكبوونی ده‌سه‌اڵتداری و سه‌رداربوونی ته‌ختی پیاوێتیه‌كی چنراو ی مندااڵنی ئه‌م مه‌مله‌كه‌ت ه هه‌تا ب ه زاڵمی و توندوتیژی .له‌وانه‌ی ه ئێمه ئێستا قوربانی ڕۆحی ڕه‌شی قڕاڵ -خودا زاڵمه‌كانی سۆمه‌ر و ئاشور بین .هه‌ندێك ده‌ڵێن "ئه‌م خاكان ه غه‌زه‌بیان به‌سه‌ردا باریوه" .هه‌ندێكیش ده‌ڵێن "به‌هه‌شت و نیعمه‌تی خودان و هه‌موو هێزێك چاوی تێبڕیون". به‌اڵم پێموای ه ڕاستی ه به‌ئازاره‌ك ه ل ه یاساكانی حاموڕابیه‌و ه دێت و له‌گه‌ڵ ناڵی ئه‌سپه‌كه‌ی سه‌اڵحه‌دین ده‌بێت ه شه‌ڕی دوو جه‌مسه‌ری دنیا .ئه‌وه‌ی ل ه شه‌ڕه جیهانیه‌كاندا له‌م نیشتیمانان ه ده‌خوازرا ،چهندهی ه كه ئه‌مڕۆ ی داعش بكرێت نازانم! .ئه‌وه‌ی خاچپه‌رسته‌كان ده‌خوازرێت به‌ده‌ست ده‌یانویست ل ه شام ی ببه‌نه‌وه ،چهندهی ه ك ه 9ی سێپته‌مبه‌ری ساڵی 1998له‌و نیشتیمان ه خوازرا ،نازانم! .به‌اڵم له‌و ه دڵنیام ك ه ئه‌گه‌ر خاڵێك بۆ ئه‌م مێژووان ه دانه‌نێین و هه‌اڵتنی خۆر ل ه ڕۆماو ه نه‌هێنینه‌و ه بۆ كوردستان ،ل ه هیچ پارچه‌یه‌كی كوردستاندا واتایه‌كی تێكۆشان نامێنێت.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
29
ئه‌گه‌ر ئه‌م دنیا گه‌وره‌ی ه ل ه بینگبانگی بچكۆل ه له‌دایكبووه ،گرێی ئه‌م شه‌ڕ ه گه‌وره‌یه‌ش ل ه جیهاندا ،ده‌خوازرێت ل ه ئیمرالی و ل ه سه‌ر خاكی كوردستان و ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست كوێر بكرێته‌وه. ل ه كاتێكدا كوردستان بۆت ه ناوه‌ندی بێ ئامانی به‌ره‌كانی جه‌نگ و له‌سه‌ر ئه‌م خاك ه هه‌موو كه‌رامه‌تی مرۆڤایه‌تی ده‌پارێزرێت ،ڕۆڵه‌كانی خوێنده‌ڕێژن و هێز ه ده‌سه‌اڵتداره‌كان بۆ به‌شكردن و پوچه‌ڵكردنه‌وه‌ی میراسه‌كانی
هیچ كوردێك ل ه مردن نه‌ده‌ترسا چونك ه ژیانیان ل ه گه‌له‌كۆمه‌كێیه‌كدا به‌ره و زیندانی ئیمرالی به‌ڕێكرا .ئه‌وكات هه‌ركه‌س ده‌ركی به‌وه‌كرد ئیدی ئۆجاالن هێڵی سور ه له كوردستاندا و مێژووی سێداره و تیرۆر و ده‌ستگیركردنی ڕێبه‌رانی كورد كۆتایی هاتووه .ڕێبه‌ر ئاپۆش ئه‌وكات ئه‌م ڕاستیه‌ی به‌م جۆر ه هێنابوو ه زمان« :من ل ه چیاكانی كوردستاندا ب ه سه‌دان ئاپۆم ئافراندووه«. ئیدی مێژووی بێ كاریگه‌ركردن، لیبراڵكردن و ب ه نۆكه‌ركردنی شۆڕش و ئاشبه‌تاڵ له‌كوردستاندا كۆتایی هاتبوو. له بۆس ه دان .به هه‌موو جۆرێك یاری ب ه ئیراده‌ی سیاسی گه‌النی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین ده‌كه‌ن و هه‌ر ساته‌ی ل ه واڵتێك قه‌یرانێكی شه‌ڕ ده‌نێنه‌وه .به‌ره‌و مانگی ئۆكتۆبه‌ر ده‌ڕۆین ،ئه‌و مانگه‌ی تێیدا ب ه شێوه‌یه‌كی فه‌رمی ده‌ستپێكی گه‌له‌كۆمه‌كێی نێوده‌وڵه‌تی به‌رامبه‌ر به گه‌لی كورد و ئیراد ه سیاسیه‌كه‌ی ڕاگه‌یه‌ندرا .هه‌ڕه‌ش ه ل ه واڵتی سوریا كرا ب ه تاوانی داڵده‌دانی ڕێبه‌ری گه‌لی كورد
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
30
عه‌بدولاڵ ئۆجاالن .ئه‌وه‌ی مایه‌ی پرسیاره: چ الیه‌نێكی ئه‌مڕۆ له‌و كات و سات ه ده‌چێت؟ ئه‌گه‌ر باش وردببینه‌و ه ده‌بینین هاوشێوه‌ی ئه‌وكات ،ده‌خوازرێت كوردستان بكرێته‌و ه قوربانی له شه‌ڕدا هێشتنه‌وه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین و ده‌سكه‌وته‌كانی داگیربكرێت .ئه‌گه‌ر ل ه یادمانبێت ،ل ه 17ی سێپته‌مبه‌ری هه‌مان ساڵدا ب ه سه‌رپه‌رشتی و هاوكاری ئه‌مریكا و توركیا ڕێكه‌وتنی واشنتۆن ل ه نێوان (ی.ن.ك) و (پ.د.ك) ئه‌نجامدرا .ئه‌وه‌ی مایه‌ی خۆشحاڵی بوو؛ هه‌ردوو هێزه‌ك ه ئاشتكرانه‌وه ،به‌اڵم ل ه به‌رامبه‌ر ئاشتبونه‌وه‌ی ئه‌م شه‌ڕ ه دروستكراوه‌ی نێوانیان له‌الیه‌ن هه‌مان هێز ه ئاشتكه‌ره‌وه‌كانه‌وه ،ل ه هه‌مان ڕێكه‌وتندا بڕیاری دژایه‌تیكردنی ته‌ڤگه‌ری ئازادی كوردستان درابوو .واتا كوردان ل ه یاریه‌كی تری سیاسیانه‌ی هێز ه ده‌سه‌اڵتداره‌كاندا له‌گه‌ڵ ته‌وقه‌كردنێك قۆڵیشیان له‌ده‌ستدابوو. ئه‌م ه له‌كاتێكدای ه ئه‌م دوو هێز ه كوردیی ه ده‌یانتوانی بێ ناوبژیوانیكردنی دروستكه‌رانی ،یه‌كێتیه‌كی پڕ كه‌ڵكدار بۆ كوردستان ئه‌م شه‌ڕه ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن و ڕێ ل ه ب ه قوربانیكردنی ب ه هه‌زاران گه‌نجی كورد بگرن .ئه‌مڕۆش یه‌كێك ل ه سه‌رفه‌رماندارانی په‌یمانی واشنتۆن له ی كوردستان نه‌خشه‌ی تیرۆر هه‌رێمی باشوور ده‌كێشێت .له‌گه‌ڵ جه‌ژنانه‌ی سه‌ربه‌خۆیی هه‌رێمی باشوری كوردستان ،ئه‌ندامانی "میت" فیته‌یان دێت ل ه ناوجه‌رگه‌ی شاری هه‌ڵمه‌ت و قوربانی و قه‌اڵو منار ه دا. ئه‌م ده‌وڵه‌ت ه نازداره‌ی ك ه هێشتا له‌دایك نه‌بوو ه تا 50ساڵی داهاتوو په‌تڕۆڵه‌كه‌ی ك فرۆشراوه ،ئه‌مه‌یان ب ه ده‌وڵه‌تی تور ب ه ئاشكرا! .و ه زۆربه‌ی سیاسه‌تمه‌دارانی كورد پرسێك دڵیان ڕاده‌چڵه‌كێنێت؛ ئه‌ویش ئه‌گه‌ر له‌به‌رامبه‌ر به ڕاگه‌یاندنی په‌رله‌مانی هه‌رێمی باشووری كوردستان ب ه پشتگیری داگیركه‌ران شه‌ڕی سه‌رتاسه‌ری له‌دژی پارتی كرێكارانی كوردستان راگه‌یه‌ندرا و سه‌دان
گه‌نجی دڵسۆزی خاك و واڵت به‌بێ ئه‌وه‌ی بزانن چی ده‌كه‌ن كران ه قوربانی مه‌رامی سه‌ركردایه‌تیی پارته‌كانی ی باشووری كوردستان ،ئه‌ی باش ه ئه‌م جه‌ژنانه‌ی ه ئه‌مڕۆ به‌رامبه‌ره‌كه‌ی چی ده‌بێت؟!... ل ه به‌شێكی كوردستاندا خاك كرابێت ه مۆڵگه‌ی بكوژانی ئیراده‌ی سیاسی ،ده‌بێت چ هه‌ناسه‌یه‌كی تیابێت بۆ كوردستانێكی ئازاد؟ ئایا پیالنی نوێی تیرۆركردنی ڕێبه‌رانی شۆڕشی كوردستان ل ه ناوجه‌رگه‌ی شاری سلێمانیدا رێكه‌وته؟! یان دووبار ه به‌ریه‌ككه‌وتنی فیل ه گه‌له‌كۆمه‌كێكه‌ره‌كانی ناو مه‌یدانی جه‌نگی جیهانی سێهه‌مه؟ ئایا ریفراندۆم سه‌ربه‌خۆیی كوردستانه؟ یان بوكی دووه‌می په‌یمانی واشنتۆنه؟ ده‌بێت هه‌ر پرسیاره ل ه خۆی بكات .ئه‌گه‌ر نا ئه‌مجار ه كوردێك ئه‌م ئه‌سپه‌كه‌ی سه‌اڵحه‌دین ل ه ناوه‌ڕاستی شامدا ده‌كه‌وێت و ئه‌م واڵتانه‌ی ئه‌مڕۆ له‌ناو جه‌نگی بێ ئامانی قه‌یرانی ش بۆ هه‌میش ه ،كوردستانی ده‌وڵه‌ت -نه‌ته‌و ه دان ده‌بێت ه یه‌كێك له‌و كۆڵۆنی ه بچوكراوانه‌ی ل ه شه‌ڕی خاچ دا پیالنی بۆ دانرابوو. ئه‌مڕۆ كوردستانی گه‌ور ه ل ه گۆڕه‌پانی بانه‌و ه تا دێرسیم و عه‌فرین وه‌ك بوركان كڵپ ه ده‌دات و ل ه هه‌لێك ده‌گه‌ڕێت بۆ ته‌قینه‌وه .ئه‌م واڵت ه ل ه هه‌ركات زیاتر ل ه به‌ڕاسته‌قینه‌كردنی خه‌یاڵی نه‌وه‌كانیه‌و ه نزیكه. ڕۆژئاوای كوردستان خاوه‌نی شۆڕشێكی بێ وێنه‌ی ه ك ه ئه‌وه‌ی سۆسیالیزمی بنیادنراو بۆ كۆمه‌ڵگه‌كان پێی قازانج نه‌كرا ،ئه‌م ده‌یهێنێ .شۆڕشی ئازادی گه‌الن ل ه باكوری كوردستان سه‌ڕای هه‌بوونی به‌سه‌دان هه‌زار به‌ندكراوی سیاسی كورد و گۆشه‌گیری سه‌ختی سه‌ر ڕێبه‌ر ئاپۆ ،له چیاكانی كوردستاندا دووه‌مین هێزی سه‌ربازی ناتۆی بێ چار ه كردووه .ده‌وڵه‌تی تورك ل ه ڕووی دیپلۆماسی ،ئابووری ،سیاسی و سه‌ربازیه‌و ه ل ه سه‌ختترین ساته‌كانی مێژووی خۆیدای ه و ده‌سه‌اڵتی ئێستاشی ل ه هه‌ژاندایه .چونك ه هه‌ر حكومه‌تێك و ده‌سه‌اڵتێك یاری ب ه كێشه‌ی كورد بكات چاره‌نوسی هه‌ر ڕوخان ده‌بێت .كورد ل ه ڕۆژهه‌اڵتی كوردستان چیتر له‌به‌رامبه‌ر كوشتنی به‌سه‌دان گه‌نج ،بێده‌نگیان ش هه‌ڵنه‌بژارد و ب ه ڕۆژان ه له‌سه‌ر شه‌قامه‌كانن .ئه‌م ه نیشان ده‌دات ل ه شه‌قامه‌كانی ڕۆژهه‌اڵت و ئێران ،گه‌الن چاوه‌ڕوانی شه‌پۆلێكی تازه‌ی شۆڕشن ك ه ببێته ئه‌سپی
ئازادی بۆیان .هه‌رێمی باشوری كوردستان خاوه‌نی ئه‌زمونێكی گه‌وره‌ی به‌ڕێوه‌به‌ریی ه و گه‌له‌كه‌مان تا ی گه‌نده‌ڵی و ئاستێكی قوڵ شاره‌زای تێكۆشانی دژ ناڕه‌وایی بوو ه و ده‌زانێ خۆ به‌ڕێوه‌به‌ری چیه و چه‌ند پێویسته ،ك ه ئه‌م ه گه‌وره‌ترین س هر‌مایه‌ی ه بۆ ئه‌م نیشتیمانه .له‌كاتێكی به‌م جۆره‌دا ڕیفراندۆم "ئه‌گه‌رچی سه‌رتاپای باشووری كوردستانیش نه‌گرێته‌وه" مژده‌یه‌كی گه‌وره‌بوو بۆ هه‌ر تاكێكی كورد .به‌اڵم ده‌بێت ،ده‌ستكه‌وت ه ڕێگا نه‌ده‌ین مێژوو دووبار ه ببێته‌وه گه‌وره‌كانی كوردستان بكرێن ه قوربانی به‌ڕێوه‌به‌رییه‌ك ك ه ته‌نانه‌ت په‌تڕۆڵه‌كه‌ی ب ه دوژمنێك فرۆشراو ه ك ه ڕۆژانه گه‌لی كورد له هه‌مو و ڕووێكی فیزیكی ،سیاسی، كه‌لتوری ،ئابوری و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ه جینۆساید ده‌كات. كه‌ركوك ئه‌و ه هه‌قناكات پاره‌ی په‌تڕۆڵه‌كه‌ی بچێت ه قاسه‌ی ده‌وڵه‌تێكه‌و ه ك ه به‌كوردستانیی قبوڵی ناكات. ئێمه‌ی گه‌لی كورد ل ه باشوری كوردستان له‌بیرمان نه‌چووه ،ل ه كۆڕه‌وه‌كه‌ی 1991دا باكور و ڕۆژهه‌اڵت چۆن باوه‌شیان بۆ كردینه‌وه .گه‌لی ڕۆژئاوای كوردستان و گۆڕه‌پانی په‌روه‌رده‌ی ڕێبه‌ر ئاپۆ ل ه بیقاع ،چۆن باوه‌شی بۆ شۆڕشگێڕانی باشوری كوردستان كرده‌وه. به‌اڵم ترسمان له‌و ه هه‌ی ه دیپلۆمات و ده‌سه‌اڵتدارانی ئه‌مڕۆی حكومه‌تی هه‌رێمی باشوری كوردستان ئه‌مه‌یان له‌بیركردبێت و ببنه‌و ه به‌شێك ل ه زنجیره‌ی گه‌له‌كۆمه‌كێ ل ه به‌رامبه‌ر ته‌ڤگه‌ری ئازادی كوردستان. كاتێك رێبه‌ری گه‌لی کورد عه‌بدوڵاڵ ئۆجه‌الن ،ڕۆژی 9ئۆکتۆبه‌ری ساڵی 1998رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی به‌جێهێشت و ڕووی ل ه یۆنانستان کرد ،پاشان چوو ه مۆسکۆی پایته‌ختی روسیا ،هه‌ر ب ه بیستنی هه‌واڵی چوونی لێره‌شه‌و ه بۆ رۆمای پایته‌ختی ئیتاڵیا ،کوردان شه‌پۆل شه‌پۆل ل ه هه‌موو واڵتانی ئه‌وروپاو ه خۆیان گه‌یاند ه الی و بانگی ئه‌وه‌یان کرد ک ه ئێم ه دیوارێکی ئاگرینین ب ه ده‌وری ڕێبه‌ره‌که‌ماندا و هه‌تا چاره‌نووسی رێبه‌رمان یه‌كالنه‌بێته‌و ه ڕۆما به‌جێ ناهێڵین .پاشان مادلین ئوڵبرایت ،وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وکاته‌ی ئه‌مریکا دانی به‌وه‌دا‌نا ک ه ئه‌وان حسابی هه‌ڵه‌یان کردبوو و قه‌د پێیان وانه‌بوو ،ئۆجاالن و په‌که‌ک ه ئه‌و پێگ ه جه‌ماوه‌ریی ه رێکخستووه‌یان ل ه نێو کوردان و جیهاندا هه‌یه .بۆی ه ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ پیالنێكی هاوشێوه‌ی ڕابردوو هه‌بێت،
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
31
چۆن "میت"ی تورك وه‌ك خانه‌ی بچوكی تییه یه‌كه‌می ئه‌و پیالنگێڕیه نوێی ه نێوده‌وڵه تووشی گه‌وره‌ترین شكست هات ،ئه‌وا ئه‌مڕۆ و هه‌تا شۆڕشی ئازادی كورد هه‌بێت پیالنگێڕی له‌الیه‌ن كوردی ئازاده‌و ه پوچه‌ڵ ده‌كرێته‌وه ،چونك ه زانابوون و ئیراده‌یه‌ك بووه‌ت ه ڕاستیه‌كی ئه‌به‌دی له‌سه‌ر ئه‌م ،ك ه ئیدی به‌چۆكدا نایه‌ت و خاوه‌نی خاكه داستانی پۆاڵینی وه‌ك كوبانێ و ڕاستینه‌ی به‌رخۆدانی 19ساڵه‌ی ئیمراڵیه .به‌اڵم گه‌له‌كۆمه‌كێی نوێ ،مه‌ترسییه‌كه‌ی له‌وه‌دایه خوێنی گه‌نجانی كورد ده‌بێت ه ده‌ریاو سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئه‌م گه‌ل ه له‌مێژ ه ئازادی هه‌قكردووه ،سپێده‌ی ئازادی ده‌كه‌وێت ه دور ه زه‌مانی تێكۆشانه‌وه .خه‌نجه‌رێك ك ه ئه‌م ڕاستی ه تاڵه‌مان پێ بچێژێت ئه‌گه‌ر كوردستانی بێت هه‌رگیز لێخۆشبوونی نابێت .چونك ه ده‌بێت ه دوباره‌كه‌ره‌وه‌ی مێژوو و مه‌یدانی به‌رجه‌سته‌كردنی گه‌له‌كۆمه‌كێی تری داگیركه‌ران .ده‌بێت ه جه‌الدی ڕاسته‌وخۆی شۆڕشگێڕانی كوردستان .له‌و باوه‌ڕه‌دا نیم هیچ هێزێكی كوردستانی مێژوێكی ئاوا بۆخۆی هه‌ڵبژێرێت. ئه‌گه‌ر چاوێك ب ه ڕۆژ ه تاڵه‌كانی نێوان 9ی ئۆكتۆبه‌ری 1998تا 15ی فێبریوه‌ری (شوبات)ی ساڵی 1999دا بخشێنین ،ده‌بینین ،ئاگره و ده‌بێت یاری پێنه‌كرێت. ئه‌م گه‌له چونك ه ڕاستی كوردستانێكی دابڕاو ل ه تێكۆشانی ئازادی په‌كه‌ك ه و ڕێبه‌رایه‌تی ڕێبه‌ر ئاپۆ ،كوردستانێك ه ل ه الیه‌ن گه‌لی هیچ پارچه‌یه‌كی كوردستانه‌و ه مایه‌ی قبوڵ نی ه و وه‌ك فرۆشراو ده‌چێت ه الپه‌ڕه‌كانی مێژووی گه‌له‌وه .له‌و ڕۆژ ه ڕه‌شانه‌دا ب ه هۆی گوشاره‌کانی ده‌وڵه‌تی تورك و واڵتانی ئه‌وروپا له‌پێناو پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی ه سیاسی و ئابوورییه‌کانی خۆیان ،هه‌وڵ ه ئاشتیخوازانه‌کانی ڕێبه‌ر ئاپۆ بایه‌خیان پێنه‌درا و ته‌نانه‌ت واڵتانی ئه‌وروپایی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
32
جێگای حه‌سانه‌و ه و مانه‌وه‌شیان پێنه‌دا. واڵتانی وه‌ک ڕووسیا ،ئه‌ڵمانیا و یۆنان ب ه شێوه‌ی فه‌رمی مۆڵه‌تی مانه‌وه‌ی ڕێبه‌ر ئۆجا‌النیان ره‌تکرده‌وه .بۆی ه ب ه ئاراسته‌ی نایرۆبی پایته‌ختی کینیا برا و له‌وێ
لەناواخن و شێوازەکانی ئەو پیالنگێڕییانەدا سەرجەم شێواز و ته‌کتیک و نەخشە و ئامرازە دژ‌ه مرۆییه‌كان بەکارهاتوون .ئه‌م گه‌له‌كۆمه‌كێیان ه نموونەی هۆڤانەترین و مەترسیدارترین پیالنگێڕیین .لەکۆی ئەو پیالنگێڕییانە ته‌نها یه‌ك په‌یامی هێز‌ه زلهێزە بااڵدەستەکانی جیهانی و داگیرکەرانی کوردستان خۆی حەشارداوە ،ئەویش :نابێ لە خۆرهەاڵتی ناوین بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی هیچ هێز ،تەڤگەڕ و سیستەمێکی سەربەخۆ و ئازاد سەرهەڵبدات ،ئەگەر سەریش هەڵبدات ئەوا مسۆگەر مەحکومی ناوزڕاندن ،بێکاریگەرکردن ،مارژیناڵکردن، پارچەکردن و بەخۆوە پێوه‌ندكردن ،بەالڕێدابردن و لەناوبردنە .ته‌نها تێكۆشانێكیش ئه‌م ه پوچه‌ڵ بكاته‌و‌ه یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی گه‌النی كوردستان و پێداگری ته‌ڤگه‌ری ئازادیخوازانه‌ی كوردستان ه له‌سه‌ر به‌ئیراده‌بوونی سیاسی سه‌ربه‌خۆی كوردستانی. له‌میانه‌ی هاوکاری هه‌واڵگری نێوان ده‌زگا ئه‌مریکا، ئیسرائیل، هه‌واڵگرییه‌كانی یۆنان و کینیا و چه‌ندین ده‌زگای تری هاوشێوه‌یان ،ڕێبه‌ر ئاپۆ ده‌سگیر کرا و ڕۆژی 15ی فێبریوه‌ری ڕاده‌ستی ده‌وڵه‌تی تورک کرایه‌وه و هه‌ر ئه‌و ڕۆژه‌ش به‌ره و ئه‌وێ ڕفێندرا .ك ه تا ڕۆژی ئه‌مڕۆ ل ه ڕه‌وشی قورسی گۆشه‌گیریدا ده‌ستگیركراوه و زیاتر ل ه دوو ساڵ ه هیچ هه‌واڵێكی لێ نازانرێت.
ئه‌وكات ه بۆ كورد واتای گیرانی به‌ری خۆر بوو ،له باکووری کوردستان خه‌ڵك ب ه ڕۆژ و شه‌و بێ پسانه‌و ه و حه‌سانه‌و ه له دژی ده‌وڵه‌تی تورك ل ه چاكیدا بوون. له چاالكییه‌كان ته‌نیا ل ه باكوری كوردستان نه‌بوو ، شار ه گه‌وره‌کانی تورکیا؛ ئه‌سته‌مبوڵ ،ئیزمیر و له چاالکیدا بوون .ل ه ئه‌ده‌نه و ..هت د ژنان و گه‌نجان ڕۆژهه‌اڵتی كوردستان رۆژی 3ی ڕه‌شه‌مم ه خه‌ڵکی شاری سنه مه‌شخه‌ڵی چاالكی و خۆپیشاندانیان ل ه رۆژهه‌اڵتی کوردستان و ئێران هه‌ڵگیرساند .ل ه شاره‌کانی ورمێ، مه‌هاباد ،سه‌قز ،کامیاران ،پیرانشار ،سه‌ر‌ده‌شت، كرمانشاه ،مه‌ریوان ،ماكۆ ،سه‌ڵماس و زۆربه‌ی هه‌ر ه زۆری شار و شارۆچکه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی کوردستان ده‌ستیان به سه‌رهه‌ڵدان کرد .ل ه شار و ناوچه‌کانی باشووری کوردستانیش ناڕه‌زایه‌تی و پرۆتیستۆی ی 50هه‌زار كه‌سی ل ه کوردان ده‌ستی پێکرد .رێپێوان شاری سلێمانی و چه‌ندین چاالكی تر شاره‌كانی تر و گه‌وره‌ترین خۆپیشاندان ل ه مێژووی کوردانی تاراوگ ه هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌دا هات ه ئاراوه ،ئه‌وروپا ل ه پاش شه‌ڕی جیهانی دووه‌می خۆپیشاندانی واگه‌وره و که‌م وێنه‌ی ب ه خۆو ه نه‌دیبوو .سیاسه‌تمه‌دارانی ئه‌وروپا له‌ئاستی کۆبوونه‌وه‌ی سه‌دان هه‌زار که‌سی کوردان په‌شۆکابوون .شه‌و و ڕۆژ باڵوێزخانه‌کانی تورکیا، ئه‌مریکا ،ئیسرائیل و یۆنان ل ه گه‌مارۆی پۆلیسدا بوون و ب ه هه‌مان شێوه‌ش کوردان به‌رده‌م ئه‌و باڵوێزخانانه‌یان چۆڵ نه‌ده‌کرد .هیچ كوردێك ل ه مردن نه‌ده‌ترسا چونك ه ژیانیان ل ه گه‌له‌كۆمه‌كێیه‌كدا به‌ره و زیندانی ئیمرالی به‌ڕێكرا .ئه‌وكات هه‌ركه‌س ده‌ركی به‌وه‌كرد ئیدی ئۆجاالن هێڵی سور ه له كوردستاندا و مێژووی سێداره و تیرۆر و ده‌ستگیركردنی ڕێبه‌رانی كورد كۆتایی هاتووه .ڕێبه‌ر ئاپۆش ئه‌وكات ئه‌م ڕاستیه‌ی به‌م جۆر ه هێنابوو ه زمان" :من ل ه چیاكانی كوردستاندا ب ه سه‌دان ئاپۆم ئافراندووه" .ئیدی مێژووی بێ كاریگه‌ركردن ،لیبراڵكردن و ب ه نۆكه‌ركردنی شۆڕش و ئاشبه‌تاڵ له‌كوردستاندا كۆتایی هاتبوو .كوردان له‌سه‌ر شه‌قام بوون ،ڕاست ه ده‌گریان ،ئاگریان ل ه جه‌سته‌ی خۆیان به‌رده‌دا ،ل ه نه‌فره‌تا خۆیان به‌شه‌قام و دارو به‌ردی مه‌رام ه ناپاكه‌كانی دونیادا ده‌كێشا ،به‌اڵم وه‌ك خۆیان هاواریان بۆ ده‌كرد؛ بوون ه دیواری ئاگر ل ه
ده‌وری ڕێبه‌ر ئاپۆ .ئه‌مڕۆش به‌هه‌مان شێوه ده‌بێت، پۆستێره‌كانی ئۆجاالن ل ه عه‌فرین ،پێشڕه‌وی شه‌ڕڤانان ل ه ڕه‌قا و دێره‌زور ،چاالكیه‌كانی هه‌په‌گ ه ل ه باكوری كوردستان ،پێناسه‌ی گه‌لێك داستانی نوێ ده‌كه‌ن ،ل ه به‌رامبه‌ر زنجیر ه نویێه‌كانی گه‌له‌كۆمه‌كێی نێوده‌وڵه‌تی. دەکرێ لەو پیالنگێڕییانەی کە لەبەرامبەر رێبەری گه‌لی کورد عه‌بدوڵاڵ ئۆجاالن و په‌که‌ک ه و گەلی ئازادیخوازی کورد دا ئەنجامدراون کۆی ئەزموونی پیالنگێڕییه‌كانی مێژووی مرۆڤایەتی ببینین .واتا لەناواخن و شێوازەکانی ئەو پیالنگێڕییانەدا سەرجەم شێواز و ته‌کتیک و نەخشە و ئامرازە دژ ه مرۆییه‌كان نموونەی گه‌له‌كۆمه‌كێیان ه ئه‌م بەکارهاتوون. هۆڤانەترین و مەترسیدارترین پیالنگێڕیین .لەکۆی ئەو پیالنگێڕییانە ته‌نها یه‌ك په‌یامی هێز ه زلهێزە بااڵدەستەکانی جیهانی و داگیرکەرانی کوردستان خۆی حەشارداوە ،ئەویش :نابێ لە خۆرهەاڵتی ناوین بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی هیچ هێز ،تەڤگەڕ و سیستەمێکی سەربەخۆ و ئازاد سەرهەڵبدات ،ئەگەر سەریش هەڵبدات ئەوا مسۆگەر مەحکومی ناوزڕاندن، بێکاریگەرکردن ،مارژیناڵکردن ،پارچەکردن و بەخۆوە پێوه‌ندكردن ،بەالڕێدابردن و لەناوبردنە .ته‌نها تێكۆشانێكیش ئه‌م ه پوچه‌ڵ بكاته‌و ه یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی گه‌النی كوردستان و پێداگری ته‌ڤگه‌ری ئازادیخوازانه‌ی كوردستان ه له‌سه‌ر به‌ئیراده‌بوونی سیاسی سه‌ربه‌خۆی كوردستانی. كوردان ئیدی كلیلی شاخه‌كانیان دۆزیوه‌ته‌وه‌و نابه‌زێندرێن ،به‌اڵم هه‌تا كلیلی یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی نه‌كه‌ن ه چاره‌ی ئه‌م شه‌ڕ ه بێ ئامانه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوین، سه‌ركه‌وتن به‌رجه‌ست ه نابێت .بۆی ه تاك ه وه‌اڵمی ڕاست ل ه به‌رامبه‌ر پالن ه نوێیه‌كانی گه‌له‌كۆمه‌كێی نێوده‌وڵه‌تی و گۆشه‌گیری سه‌ختی سه‌ر ڕێبه‌ر ئاپۆ و گه‌له‌كه‌مان ل ه هه‌ر چوارپارچه‌ی كوردستان ،به‌ستنی كۆنگره‌ی نه‌ته‌وه‌یی و بوون ه خاوه‌نی پێوانه‌گه‌لێكی سیاسه‌تكردن ه ك ه ڕێ ب ه قوربانی كردنی هیچ ماڵێكی كورد نه‌دات ل ه یارییه‌كانی ده‌سه‌اڵتپه‌رستیدا.
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
33
دەستدرێژی سێكسی گورزێكی كوشندەیە لەئافرەت و منااڵن
دەدرێت
ئا| لیلی احمد ئەندامی ڕێكخراوی وادی ئەڵمانی لەگەرمیان
كەنیشك و ژنانی گەرمیان دەستدرێژیان دەكرێتە سەرو بەو هۆیەوە وەك خۆیان ئێژن" :بەجەستە زیندوین و بەڕوح مردوو" .دەستدرێژی كردنە سەر كەنیشك(وات ه كچ) ،مناڵ و ژن بەهۆی كەس و كاری پلە یەك و دووری كەسەكان یان كەسێكی نەناسراو ڕودەدات .ئەوان ئێژن بەزۆری دەستدرێژیەكە الی خۆمان یان خێزانەكانماندا بەنهێنی دەمێنێتەوە بەهۆی ترس لە لەناوچون و تانەو تەشەرەو ئابڕوچون و كەلتورو نەریتی كۆمەاڵیەتی .تاوان لێكراو فشاری ترس لەماڵەباوانی كە بە كارەكە بزانن و لەالیەكی تریشەوە ترس لەدەستدرێژیكار كە بەردەوام هەڕەشەی لێدەكات دەكەوێتە سەری .وتیشیان هەست بەسوكایەتی پێكردن و ڕەق و كینە لەناخماندا دەكەین و ڕەگی داكوتیوە ،بەزۆریش خێزانەكانمان كە دەستبەردارمان دەبن بەالڕێدا دەڕۆین وئێمەی كەنیشك و ژنان دەبینە قوربانی دەستی دەستدرێژكارو بێدەنگیمان گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
34
بەڕزگاربوون دەزانن ،ئەمەش كاریگەری گەورەی كردوتە سەریان و هیچ بڕوایان بەخۆیان نەماوە. قوربانیان ئێژن" :توشی خەمۆكیو دڵەڕاوكێ‌و نەخۆشی دەرونی بوینه‌و بەدەستیەوە دەناڵێنن و زۆر خۆكوشتنمان پێ باشترە وەك لەژیان" .ئەوەی كەئێمە وەكو قوربانیانی دەستدرێژی هاتوەتە بەردەستمان لە بە دواداچونەكانماندا زۆرن و هەمویان لەحاڵەتێكی ناخۆشدان و بەتەواوەتی لەناخەوە ڕوخاون و بێدەنگیان هەڵبژاردوە بەهۆی خێزان و كۆمەڵگ ه كەچارەسەری زەحمەتە الیان ،وتیشیان ناتوانین پەنا ببەینە بەر یاساو نائومێدن لێیو ئێژن" :كوا یاسایەك ئێمە متمانەی پێ بكەین و بمانپارێزێت و مافمان بدات و لەهەڕەشەی خێزان و دەستدرێژكار ڕزگارمان بكات ،كە بە نەحەق و بێ خواستی خۆمان ئەم تاوانەمان بەرانبەر كراوە لەالیەن كەسێكی نزیك یان ئەو شوێنانەی كەكارمان تێدا كردوە". لەم ڕاپۆرتەوە چەند باس و چیرۆكێكی ئەو كەنیشك و ژنانە كەتاوانی دەستدرێژیان بەرانبەر كراوە دەخەینە ڕوو كەبێگومان كاریگەری خراپی لەسەریان جێهێشتوە. شەیما اسماعیل 14ساڵ وتی" :دوای چەند مانگێك لەگواستنەوەم پیاوێكی تەمەن 54ساڵی خزمی نزیكی خۆمان هەر تەماشای دەكردم و هەڵسوكەوتی نائاسایی بوو بەرانبەرم ،ئەمەش الی من سەیربوو ،سەرم سوڕمابوو كەقابیلە ئەم پیاوە مەبەستی خراپ بێت ،نەمدەزانی دەیەوێت دەستدرێژیش بكاتە سەرم ،تاڕۆژێك زانیبوی كەس لەماڵ نییە هات و دەستدرێژی كردە سەرم و دواتریش هەڕەشەی لێدام بێدەنگی هەڵبژێرم! توشی ترس و دڵەڕاوكی بوم و دەرونم تێكچوبو بەردەوام دەگریام ،بەاڵم ئەو هەر وازی نەهێناو لەهەڵسوكەوتە سەیرەكانی بەردەوام بوو نەمزانی لەژێر چاودێری ئەو دام و ماوەیەكی زۆر بەم شێوەیە فێرم ببو پەالماریدەدام و ماچی دەكردم و دەستدرێژی دەكردە سەرم ،ئەوەندە توڕەو باری
دەرونم تێكچوبو هەڵسوكەوتم بەتەواوی گۆڕابو وەك لەپێشو هەركەسێك منی ئەبینی دەیان پرسی ئایا نەخۆشی؟ تەنانەت مێردەكەی خۆمیش ببوە دوژمن لێم و نەیدەوێرا نزیكم بكەوێتەوەو هەمویم بەئەو دەڕشت و كێشەو گرفتی قوڵ كەوتە نێوان هەردوو كمانەوە، هەرچەندە ڕۆژێك مێردەكەم چوە قوربانیان كارو منیش خەریكی كاری ماڵەوە بوم بەپێ یاسای ژمارە 8ی ئەوەنده‌م زانی بەپەلە بەرەنگاربونەوەی توندو هاتەژورەوەو وەك تیژی خێزانی ساڵی 2011 گورگی هار پەالماریدام ئەم تاوانە قەدەغەكراوە، و بەدەنگی بەرز قیژاندم دەستی خستە سەردەمم بەاڵم تا ئێستا زۆرێك لەم و دەرگاكەی داخست و تاوانانە لەژێر هەڕەشەو و خێزان دووبارە دەستدرێژیەكی ترساندنی دڕندانەی كردە سەرم و دەستدرێژكار تاوان لێكراوان بەهەڕەشە جێیهێشتم، بێ ڕادە ئەم ڕەفتارانەی ناتوانن پەنا بۆ یاسا ببەن و ترساندمی .بەگریان سكااڵ بكەن ،بۆیە بێدەنگیان بەنهێنی و بەپێی پەتی كەهەمو هەڵبژاردوەو گیانم دەلەرزی تاماڵی ماوەتەوە ،ئەم بێدەنگیەش باوكم ڕامكردو دایكم حەپەساو وتی چی وەك گەردەلولێكی لێڵ وایە ڕویداوە ،وتم دایكە كەنیشك و ژنانی لەناخەوە چیت بۆ باسبكەم ،وێرانكردوە هەمویم بۆی باسكرد دایكم بڕوای نەكردو ماقی وڕماو دڵی لێ پیسكردم ،وتی ئامان باسی شتی وا نەكەیت دەستی باوكت وبراكانت بەخوێنی خۆت پیس نەكەیت و ئابڕومان ده‌ڕوات، زۆر ترساو شاردیەوەو رۆژێكی بەنهێنی پیاوەكەی بانگ كردو هەڕەشەی لێدا كەدووبارەی بكاتەوە لێی خۆشنابین و براكانم كوت كوتی ئەكەن ،ئەو وتی ئەستغیفرالله شتیی وانییە ،بەبوختان و درۆ كەگوایە واینەكردوەو بەخواستی خۆم بوە كارەكە و منی تاوانبار كرد .ماوەیەكە وازی لێهێناوم و
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
35
بێدەنگە ،بەاڵم واترساوم و دەرونم تێكچوەو ژیانم تاڵبوە ك ه لەخەویشدا ساتێك ئارام نیم و تەنها لەبەر ئەوەی ئابڕومان نەڕوات ئەم دەستدرێژیەشم بەنهێنی ماوەتەوەو ئەویش بۆ خۆی ئازادەو ئێژی بێ تاوانە، ئەمەش زیاتر ئازارم دەدات .حەزدەكەم بەدەستەكانی خۆم پارچەپارچەی بكەم ئەوەندە ئازاری جەستەییو دەرونیدام". ساكار عۆسمان 24ساڵ ه وتی":دوو ساڵە زانكۆم ته‌واو كردوەو لەماڵ بێزاربوم و پێویستم بەدابینكردنی بژێوی ژیانم بوو ،ویستم وەك كەنیشكە گەنجێكی خوێندەوار بەپارە پەیاكردن هاوكاری خۆم و خیزانەكەشم بكەم، پەیوەندیم بەشوێنێكی فەرمیەوە كرد بۆ دەستكەوتنی كارو وەریان گرتم ،ماوەیەكی زۆر دەوامم كرد ئەبینم یەكێك لەپیاوەكانی ئەوێ گێچەڵی پێدەكردم و بەقسەو ڕەفتارە سەیرەكانی توشی سەرسوڕمانی كردبوم، بڕوام نەكرد مەبەستی خراپ بێت و بەهەڵوسوكەوتێكی ئاسایی دام نا ،ڕۆژێك كەچومە دەوام بینیم جگە لەو كەسێكی تری لێنیە زۆر ترسام و دەستم بەكارەكانم كرد ،ڕەنگ و دەموچاوی تێكچوبو ویستم شوێنی كارەكە جێبهێڵم زوو هاتە ژوورەكەم و پەالماریدام بەدەست لێدانم و ماچكردنم ،ماقم وڕماو بەتوڕیەكی زۆرەوە بەدەنگی بەرز هاوارم كردو بەرگریم لەخۆم كرد، لەترسی كارگوزارەكە بەریدام و هەڕەشەی كوشتنی لێم كرد كە بەهەر كەسێك بیڵێم .بەم كارە قیزەونە زۆر ترسام و توشی نەخۆشی دەرونی بوم و بڕیارمداوە هەرگیز لەبرسانیشە بمرم نەڕۆمە هیچ شوێنك كار بكەم ،لەبەر نەكەوتنە بارێكی خراپی خۆم و ترس لەخێزانەكەم و كومەڵگ ه كە بە كارەكە نەزانن بێدەنگبوم و پەنام بۆ سكاالو شكات نەبردوە .ئازادبونی تاوانبار كە ئێژی هیچ تاوانێكی نەكردبێت وەك گوێزانێك وایە هەمو هەناومی لەتلەت كردوەو بەترسەوە سەیری هەمو كوڕو پیاوان دەكەم و لەسێبەرەكەشیان دەترسم".
گەورەی نێو خێزانەكەم كەزۆریان لەمن و دایكمیانداو شەو درەنگبوو لەماڵ كردمیانە دەرروە ،زۆر پاڕامەوە دەرگایان نەكردەوە ،زۆر ترسام و بەپێ چوم بۆماڵی خزمێكمان كەماڵیان لێمانەوە دوربوو لەڕێگا پیاوێكی تەمەن گەورە بەزمانی خۆش فریویدام و وتی مەگری خۆم دەت گەێنمە ماڵ خزمەكەتان ،منیش وامزانی دەمباتە ئەوێ كاتێك زانیم زۆر دوری خستمەوە لەماڵ وبردمیە دەشتایەك قسەو هەڵسوكەوتی گۆڕاو توشی شۆكبوم و هاوارو گریان و پاڕانەوە هیچ دادی نەدام و بەزۆر دەستەكانمی گرتبو ڕایدەكێشام و زۆر دڕندانە دەستدرێژی كردە سەرم و دواتر هەڕەشەی لێكردم و جێیهێشتم .هەرگیز ئەو ڕۆژە ترسناكەم بیر ناچێتەوە، زۆر منی ترساندو ئازاریدام ،بەتەواوی ناخم تێكچوو كاتێك ماڵی باوكم بەمەیانزانی چیتر منیان پێ قەبوڵ نەبوو بەردەوام هەڕەشەیان لێدەدام گەر بڕۆمە بەردەرگایان بمكوژن ،چونكە ئابڕویانم بردوە .لەو ڕۆژەوە سەرگەردانم و ماوەیەك لەشوێنێكم و بەر تانەو تەشەرەی خەڵك كەوتومەو بەقیزەوەن سەیرم دەكەن، ئەم تاوانە گەورەیە كە بەنەحەقی بەرانبەرم كراوە ژیانمی بۆ هەتاهەتایە وێرانكردوە".
سەرەڕای ئەمانە چەندین قوربانی تر هەن كەوەك ئەمانە لەژێر گوشاری ئازارێكی جەستەییو دەرونیو كومەاڵیەتی خراپدا ژیان دەگوزەرێنن و بێدەنگن ،وەك خۆیان ئێژن: "ئەوەندە توندو تیژیمان پێكراوە ژیان چیتر بۆ ئێمە نییەو هەر ساتێكمان مردنێكە" ،قوربانیان هەرچەندە بەپێ یاسای ژمارە 8ی بەرەنگاربونەوەی توندو تیژی خێزانی ساڵی 2011ئەم تاوانە قەدەغەكراوە ،بەاڵم تا ئێستا زۆرێك لەم تاوانانە لەژێر هەڕەشەو ترساندنی خێزان و دەستدرێژكار تاوان لێكراوان ناتوانن پەنا بۆ یاسا ببەن و سكااڵ بكەن ،بۆیە بێدەنگیان هەڵبژاردوەو بەنهێنی ماوەتەوە ،ئەم بێدەنگیەش وەك گەردەلولێكی لێڵ وایە كەنیشك و ژنانی لەناخەوە وێرانكردوە، خێزانەكانیش لەبەری ئەوەی دڵنەواییان بكەن و یارمەتیدەریان بن بەقسەو تانەو لێدان زیاتر دەرونیان نیگار بكر 32ساڵ ،وتی " :كەنیشكی ماڵەوەم و دەشەڵەژێنن و دەیان ترسێنن. خوێندنم تەواو نەكردوە ،خێزانەكەم كێشەو گرفتی زۆرەو گه‌لێك بێ ڕەحمن .ڕۆژێك بەهۆی كێشەیەكی
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
36
پ ێ ش ب ه ش و و د ان ی دا یكی كچه‌ك هیان دا به‌شوو .....ڕوناك حه‌م ه ڕه‌شید
ئه‌م ه ئه‌و چیرۆكه‌ی ه ك ه كاریگه‌ری كرد ه سه‌رم و هێشتی هه‌ر ل ه مناڵیمه‌و ه هه‌ست ب ه ئازاره‌كانی ژنان بكه‌م و بجه‌نگه‌م ،دواتر ڕێگایه‌ك بگرم ه به‌ر بۆ تێكۆشان دژ به‌م چه‌مك ه هه‌ڵوه‌ریوه‌ی كۆمه‌ڵگ ه و پیاو ه هه‌وه‌س بازه‌كان ك ه بۆ هه‌وه‌س و به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ئاماده‌ن هه‌موو شت بكه‌ن ه قوربانی .ژن كوشتن، سوتاندنو خنكاندن ،سوك كردن ،ئازاردان ،به‌مناڵی ب ه شوودان و هه‌موو ئه‌و شت ه قیزه‌ونانه‌ی ك ه ئاژه‌ڵیش نایكات .سه‌ره‌ڕای ئه‌و میهره‌بانی و سۆزداریه‌ی ك ه ژن هه‌یه‌تی به‌رامبه‌ر مرۆڤ ،پیاو ،منداڵ ،سروشت و ئاژه‌ڵ ك ه ل ه جه‌وهه‌ری ژندا هه‌ی ه و ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی سروشتی و سه‌ره‌تای مرۆڤایه‌تی هه‌بوه‌و ڕه‌نگی داوه‌ته‌وه ،هه‌رچه‌ند ه ژن ل ه ڕاستی خۆی و جه‌وهه‌ری سروشتی خۆی دور خراوه‌ته‌و ه به‌اڵم دیسان هه‌مان ئه‌و پیرۆزیانه‌ی ل ه ناخی خۆیدا پاراستوه. له‌وانه‌ی ه دانه‌دان ه ژن كه‌وتبێت ه هه‌ڵه‌ی جۆر به‌جۆر یان تاوان ،به‌اڵم هۆكاری ئه‌و ه گرنگ ه بزانرێ ،بۆی ه ئه‌مه‌م گوت تا نه‌ڵێن ته‌نها پیاو ب ه تاوانبار ده‌زانی، پێویست ه ئه‌وه‌ش بزانرێ ك ه پیاو هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كانی له ده‌ستدایه‌و خۆی هه‌موو شتێكه و سه‌رچاوه‌ی هه‌موو كێشه‌كانیش هه‌ر خۆیه‌تی؛ كوشتن ،داگیركاری ،برسی
كردن ،ده‌ستدرێژی بۆ سه‌ر ژن و كوشتنی ،ل ه ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت و سه‌رمای ه و خێزان و هه‌موو بڕیاره‌كانی، ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی ه سیسته‌م و بڕیار و سیاسه‌ت و فه‌رمان و یاسا و هتد ...هه‌موو پیاو دایناوه و ل ه خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندی خۆی دایڕشتو ه بۆی ه زه‌رمه‌ندی یه‌كه‌م ژن ه له‌م جیهانه‌دا. دێم ه سه‌ر چیرۆكه‌كه‌م ئه‌م ڕوداو ه ڕاستی ه و ئه‌توانم بڵێیم نزیك ترین كه‌س ه لێمه‌و ه و پێكه‌و ه گه‌ور ه بوین ،یاریمان ده‌كرد ،له‌وانه‌ی ه ب ه نوسین زۆر ئاسان بێت ،به‌اڵم كاتێ ل ه نزیكه‌و ه و ل ه چاوتدا ئه‌و ڕوداوان ه ڕوده‌ده‌ن و نه‌توانی هیچ بكه‌یت ئه‌وا ئازار به‌خشترین ده‌بێت. به‌ڵێ ،هێشتاش ئه‌و فرمێسكانه‌م ل ه بیر ه ك ه وه‌كو مرواری ب ه سه‌ر ڕومه‌ت ه جوانه‌كانت ده‌هاتن ه خواری و ئه‌بارین ،هێشتا ئه‌و فرمێسكانه‌م ل ه بیر ه ك ه وه‌كو شه‌ونم ل ه چاو ه گه‌شه‌كانت زه‌نگوڵ زه‌نگوڵ ئه‌بارین، هێشتا ئه‌و ڕوخسار ه ناسكه‌م ل ه بیر ه ب ه بێ ئه‌وه‌ی هیچ گرژی بكه‌یت هه‌زاران واتای ئه‌به‌خشێ ب ه من. نازداره‌كه‌ی من حه‌زم ده‌كرد نه‌م هێشتبا تۆ بخه‌ن ه ڕه‌وشێكی له‌و جۆر ه نامرۆڤانه. ئه‌م چیرۆك ه كاتێ دروست بوو ك ه باپیره‌ت دایكتی دا
ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
37
به‌ژن بۆ خۆی ،وات ه كچ ه گه‌وره‌ی خۆی دا به‌ژن بۆ ئه‌وه‌ی تام و چێژ ل ه ژنێكی گه‌نج ببینێ و دایكتی داب ه پیاوێك ك ه ل ه ته‌مه‌نی دایكت زۆر زۆر گه‌وره‌تر بوو. وات ه هه‌ردوو ژنه‌ك ه گه‌نج بون ك ه ژن ب ه ژنیان پێ كرا، ئا لێره‌دا چیرۆكه‌ك ه ده‌ست پێ ده‌كات ،كاتێ خوازبێنی ه ساڵه‌كانی 1977بۆ 1978ل ه شارۆچكه‌یه‌كه‌و ه باپیر ه ده‌چێت ه خوازبینی برازای باوكت وات ه ئامۆزای تۆی ل ه دایك نه‌بوو ،كچ ه ئامۆزاكه‌ت برایه‌كی هه‌یه ،دایك و باوكیان نی ه الی باپیره‌و داپیره‌یان و مامیانن وات ه باوكی تۆی هێشتا ل ه دایك نه‌بوو. خوازبینی؛ من فاڵن كه‌سم داوای برازاكه‌ت ده‌كه‌م بۆ خۆم و منیش كچ ه گه‌وره‌كه‌وی خۆمت ده‌ده‌مێ. باوكیشت وتی باش ه قبوڵمه ،كچ ه ئامۆزاكه‌شت برا تاقانه‌كه‌ی خۆش ده‌وێ و مه‌رجی هه‌یه ،به‌ڵێ منیش قبوڵم ه به‌اڵم ئه‌بێت مامم ئه‌گه‌ر یه‌كه‌م مناڵی كچ بوو، یان بیدات ب ه براكه‌م وه‌یان بیدات ب ه ژن بۆی ،به‌ڵی به‌م جۆر ه ژن به‌ژن قبوڵ كرا و ل ه گونده‌و ه بوك گوازرایه‌و ه بۆ شارۆچك ه ل ه شارۆچكه‌و ه بۆ گوند .پاش ساڵێك هه‌ر دوو بووك یه‌كه‌م مناڵه‌كانیان كچ بوون ،ئیتر له‌و ڕۆژه‌وه هه‌موو نیگاكان ل ه سه‌ر ئه‌و كچ ه بوون ك ه پێش ئه‌وه‌ی دایكی شوو بكات كچه‌كه‌یان دا ب ه شوو. ساڵ هاتوو چوو وه‌ك هه‌مووان ده‌زانن شه‌ڕی ئێران و عێراق هه‌ڵگیرساو 8ساڵ به‌رده‌وام ل ه ناو ئه‌و هه‌موو شه‌ڕ و گوشارو دۆخ ه ناهه‌مواره‌دا ژیان گوزه‌را ئه‌م دوو بنه‌ماڵه‌یه‌ش وه‌ك هه‌موو كه‌س ژیانیان به‌رده‌وام كرد. الدێكان ڕاگوێزران ه ئوردوگا زۆر ه ملێیكان ،هه‌تا خه‌ڵكمان بناسیبا ئه‌شكه‌نج ه و ئازاره‌كانی ژیانیش زیاتر وه‌ده‌ر ده‌كه‌وت .هه‌رچه‌ند ه باپیره‌ت و ژن ه ئامۆزاكه‌ت هه‌میش ه شه‌ڕه‌یان بوو ،به‌اڵم ب ه تۆو ه یه‌كێ 9مناڵیان بوو ،دایكی تۆ ئه‌یگووت چونك ه هاوژینه‌كه‌م براو كه‌سی نزیكی زۆر نی ه كێش ه نی ه من مناڵ دروست ده‌كه‌م ،ژن ه ئامۆزاكه‌ت ده‌یگوت هه‌تا ئه‌و مناڵی هه‌بێ، ئه‌بێ منیش بم بێت ،به‌هه‌ر حاڵ وه‌ك مه‌رجه‌كه‌ی خۆی هه‌موو مه‌رج و شته‌كان ب ه دڵی ئه‌وبوون. ل ه گه‌ڵ هه‌موو نه‌هامه‌تیه‌كانی ژیان ،ئه‌و مه‌رج ه هه‌ر گۆڕانی ب ه سه‌ردا نه‌هات ،ل ه دوای كۆڕه‌وه‌كه‌ی 1991ئیتر بویت 11ساڵ بۆ 12و كێچ كه‌وت ه پێستی نۆبه‌چیه‌كانی تۆ و دایكتیان ل ه هێالنه‌كه‌ی هه‌ڵفراند.
گۆڤارێكی رۆشنبیری، كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئه‌ده‌بی و هزری ه
38
دوای وه‌كو ئه‌وه‌ی له‌وێ وترابوو مه‌رجه‌كه جێبه‌جێ كرا و ئینجا تۆیان ل ه یاری ماڵ ه باجێن ه بانگ كرده‌و ه و مار ه كرای ب ه ژن ب ه ژن .ل ه بیرم دێ ك ه ئه‌هاتیته‌و ه ب ه خاڵ ه بچوك ه هاوته‌مه‌نه‌كه‌ت ده‌وت" :خاڵ ه با یاری بكه‌ین چونك ه له‌وێ ناهێڵن یاری بكه‌م و ئه‌بێت قاپ بشۆم و میوان به‌ڕێ كه‌م چونك ه زۆر قه‌ره‌باڵخن. منیش ئه‌مشه‌و شت و پرچتم شان ه ده‌كرد و ده‌ست ه پێ تره‌كیوه‌كانتم چه‌ور ده‌كرد تا كه‌مێ نه‌رم بێته‌وه ،تۆ جار هه‌بوو فرمێسكه‌كانت ده‌ریا ئاسا ل ه چاوه‌ڕه‌شه‌كانتدا قه‌تیش ده‌ما و جار هه‌بوو خۆیان ئه‌باراند ب ه سه‌ر كوڵمه‌كانتدا. ل ه بیرم ه من و تۆ ئیتر نه‌مانه‌ویست بڕوینه‌و ه ئه‌وێ، منیش بۆ ماوه‌ی مانگێك ل ه ماڵ كاكم تۆم هێشته‌وه، به‌اڵم مه‌خابن سمێڵ زله‌كان هاتن و ب ه منیان وت مل باریك تۆ چیت بوویت ب ه ئاگر ،كوێ ده‌سوتێنێ؟ تۆ مافی ئه‌و شتانه‌ت نیه ،تۆ كچی و ئه‌و ه كاری پیاو وبنه‌ماڵ ه و عه‌شیره‌ته. ئیتر تۆ برایته‌و ه بۆ ئه‌و دۆزه‌خه‌ی ك ه نه‌تویست ،تۆ گه‌ور ه بویت و بویت ب ه خاوه‌ن 3مناڵ .منیش ڕێگای چیام گرت ه به‌ر بۆ ئازادی ده‌گه‌ڕام ،بیستم ك ه هاوژینت ل ه ڕوداوێكدا كوچی كرد و تۆیان ل ه برای بچوكی هاوژینت مار ه كرده‌و ه و بویت ب ه خاوه‌نی دو منالی تر. ئه‌ی جوانترین ژنی جیهان ،ئه‌ی نازاداره‌كه‌م هێشتا ژیانت به‌رده‌وام ه ئه‌ی به‌هێزترین منداڵ .ل ه بیرت دێ ل ه به‌رده‌رگا یاریمان ده‌كرد و تۆم كرد ه كۆڵم و شوشه‌یه‌كی شكاوی بیبسی چو ب ه قاچمدا و دنیایه‌ك خوێنی لێ هات هێشتا حه‌زم نه‌كرد ل ه كۆڵمت داگرم، ئێستاش حه‌ز‌ئه‌كه‌م تاوێك بگه‌ڕێینیه‌و ه بۆ ئه‌و كاته‌و یاریه‌كه‌مان ته‌واو بكه‌ین به‌و پارچ ه په‌ڕۆ و چتانه‌ی ك ه بوكمان لێ دروست ده‌كرد ،دواتر وه‌كو خۆت ئه‌ڵێ ڕێگای ئازادی بگرێن ه به‌رو تێكۆشان بكه‌ین ل ه پێناو خه‌ونه‌كانمان.
ﺗﺮس ھﻪر ﺋﻪو ﻛﺎﯾﻪﯾﻪ ﻛﻪ دهﯾﻔﺮوﺷﻦ... ﺋﻪﮔﻪر ﻧﻪﯾﻜی دهڕزێ ..ﻣﯾﻜه.. ﻣﻦ ﻧﻪﻣﻜی.. وﺗﻢ :ﻣﻪرﮔﻜﯽ وەھﺎ واﺗﺎ ﺑژﯾﺎن دەﺑﺧﺸﺖ.. ﭘﺮﺳﯽ :رۆﺣﯽ ﺗﯚ ﺑرەو ﮐﺎم ﻟﻮﺗﮑ دەﻓﺖ؟.. وﻣﻢ داﯾﻪوه: ﺑﯚﻧﯽ ﮔﻮڵ دهڕواﺗﻪ ﻛﻮێ؟..
ﺳ ﯿ ﻤ ﯿﻦ
د ا ﻧ ﺸ
رۆﺣﯽ ﻣﻨﯿﺶ ﻫﻪر ﺑﯚﻧﯽ ﺋﻪو ﮔﯚﻪﻪﯾﻪ.. ژماره‌ی
162
سپتامبری 2017
ﻮهر
39
TRUSKA
ڕﮋﯾﻦ ﺳﺪﻖ
ﻧﺎﺳﺮاو ﺑﻪ ھﻪﭬﺎڵ ”دهﻧﯿﺰ دﺮهﻟﻮك“ ﻟﻪ ﭼﺎﻻﻛﯿﯿﻪﻛﺪا دژی دهوﻪﺗﯽ داﮔﯿﺮﻛﻪری ﺗﻮرﻛﯿﺎ ﻟﻪ ﺋﺎﻣﻪد ﺷﻪھﺪ دهﺑﯿﺖ و دهﮔﺎﺗﻪ ﻛﺎرواﻧﯽ ﻧﻪﻣﺮاﻧﻪوه