Mavo & ik 5 Leerwerkboek by VAN IN

Mavo & ik

Tom Defrijn Elke Verkinder

Leer zoals je bent

Mavo & ik

Ontdek het onlineleerplatform: diddit. Vooraan in dit boek vind je de toegangscode, zodat je volop kunt oefenen op je tablet of computer. Activeer snel je account op www.diddit.be en maak er een geweldig schooljaar van!

vanin.be

VA IN

Via www.ididdit.be heb je toegang tot het onlineleerplatform bij Mavo & ik 5. Activeer je account aan de hand van de onderstaande code en accepteer de gebruiksvoorwaarden. Kies je ervoor om je aan te melden met je Smartschool-account, zorg er dan zeker voor dat je e-mailadres aan dat account gekoppeld is. Zo kunnen we je optimaal ondersteunen.

LET OP: DEZE LICENTIE IS UNIEK, EENMALIG TE ACTIVEREN EN GELDIG VOOR EEN PERIODE VAN 1 SCHOOLJAAR. INDIEN JE DE LICENTIE NIET KUNT ACTIVEREN, NEEM DAN CONTACT OP MET ONZE KLANTENDIENST.

Fotokopieerapparaten zijn algemeen verspreid en vele mensen maken er haast onnadenkend gebruik van voor allerlei doeleinden. Jammer genoeg ontstaan boeken niet met hetzelfde gemak als kopieën. Boeken samenstellen kost veel inzet, tijd en geld. De vergoeding van de auteurs en van iedereen die bij het maken en verhandelen van boeken betrokken is, komt voort uit de verkoop van die boeken. In België beschermt de auteurswet de rechten van deze mensen. Wanneer u van boeken of van gedeelten eruit zonder toestemming kopieën maakt, buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen, ontneemt u hen dus een stuk van die vergoeding. Daarom vragen auteurs en uitgevers u beschermde teksten niet zonder schriftelijke toestemming te kopiëren buiten de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen. Verdere informatie over kopieerrechten en de wetgeving met betrekking tot reproductie vindt u op www.reprobel.be. Ook voor het digitale lesmateriaal gelden deze voorwaarden. De licentie die toegang verleent tot dat materiaal is persoonlijk. Bij vermoeden van misbruik kan die gedeactiveerd worden. Meer informatie over de gebruiksvoorwaarden leest u op www.ididdit.be. © Uitgeverij VAN IN, Wommelgem, 2023 De uitgever heeft ernaar gestreefd de relevante auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Wie desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot de uitgever te wenden. Eerste druk 2023 ISBN 978-94-647-0080-0 D/2023/0078/104 Art. 603752/01 NUR 130

Vormgeving en opmaak: Banananas.net Ontwerp cover + tekeningen: Tumbleweed

INHOUD HOOFDSTUK 1: Koop ik wat ik (niet) wil?

HOOFDSTUK 2: Hoe de aarde beweegt

HOOFDSTUK 3: Met een kritische blik

HOOFDSTUK 4: Gezond (nieuw) leven

HOOFDSTUK 5:

Kunst & cultuur

HOOFDSTUK 6: Ik ben wie ik ben

WOORDENLIJST

109 112

TIJDLIJN

KAARTEN

106

INHOUD | 3

Mavo & ik

VA IN

STARTEN MET

Mavo & ik Welkom bij Mavo & ik. We leggen graag even uit hoe je met dit leerwerkboek aan de slag gaat.

Op weg met Mavo & ik Het leerwerkboek bestaat uit vier hoofdstukken. Deze spilfiguren nemen je mee op weg.

In hoofdstuk 1: Koop ik wat ik (niet) wil? analyseer je het persoonlijk budget en het gezinsbudget van onze spilfiguren. Je ontdekt hoe de overheid via btw en toelagen een invloed heeft op je budget en waarom ze dat doet. Je leert rekening te houden met de totale kostprijs van een aankoop. Daarnaast bestudeer je het onderscheid tussen financiële engagementen op korte en lange termijn. Verder leer je waarop je moet letten wanneer je voor een aankoop gaat lenen, met aandachtspunten zoals de rente en het JKP.

Jack

In hoofdstuk 2: Hoe de aarde beweegt ga je dieper in op hoe onze planeet beweegt en welke gevolgen dat heeft: van dag en nacht tot de diverse seizoenen en het bestaan van uurzones. Je ontdekt een aantal natuurfenomenen zoals een zonsverduistering en het noorderlicht. Als afsluiter leer je waarom het belangrijk is om je huid te beschermen tegen uv-straling en hoe je dat best doet.

Is mijn beeld van het verleden betrouwbaar? Of is het gebaseerd op een mythe? Hoe kan ik trouwens te weten komen of mijn beeld van het verleden een beetje betrouwbaar is? Dat alles leer je in hoofdstuk 3: Met een kritische blik.

Anouar

Elena

STARTEN MET Mavo & ik | 5

Mavo & ik

Welke factoren hebben invloed op een zwangerschap? Zijn er eigenlijk beroepen die je beter even stopzet wanneer je zwanger bent? En waar moet ik voor opletten als ik zwanger ben? Nog geen zin om je hoofd daarover te breken? Geen nood: we staan ook even stil bij hoe je een zwangerschap kunt voorkomen, in hoofdstuk 4: Gezond (nieuw) leven.

Op iDiddit vind je nog twee extra hoofdstukken. Deze spilfiguren vertellen je er meer over.

Adila

In hoofdstuk 5: Kunst & cultuur mag je helemaal uit de bol gaan! We maken een eigen kunstwerk en leren een heleboel bij over kunst en cultuur in alle vormen.

Mila

In hoofdstuk 6: Ik ben wie ik ben ga je dieper in op wat jou maakt tot wie je bent, hoe jij naar jezelf kijkt en hoe anderen naar jou kijken.

O riënteren Een inleidende oefening over het onderwerp Een brainstormsessie Voorkennis activeren

V oorbereiden De noodzakelijke kennis en vaardigheden voor het U-gedeelte worden hier aangeleerd en aangereikt. Werkvormen worden aangeleerd.

U itvoeren

Julan

Pas wat je aangeleerd hebt toe op een nieuwe oefening of situatie.

R eflecteren Elk hoofdstuk is ingedeeld in opdrachten. De kleur van de opdracht geeft aan welke stap binnen OVUR aan bod komt. Bij de laatste opdracht (reflecteren) ga je na in hoeverre je een lesdoel bereikt hebt.

Mavo & ik

6 | STARTEN MET Mavo & ik

Vraag feedback aan je klasgenoten. Bespreek de samenwerking in groep. Evalueer jezelf.

Ik kan het.

Hier kan ik nog groeien.

Ik kan keuzes rechtvaardigen binnen een persoonlijk budget, rekening houdend met verschillende factoren.

Ik kan keuzes rechtvaardigen binnen een gezinsbudget, rekening houdend met verschillende factoren.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat met de totale kostprijs van een aankoop bedoeld wordt.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat een eenmalige kost is.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat een terugkerende kost is.

Ik kan een persoonlijk en een familiebudget analyseren.

Ik kan uitleggen hoe rente bij een lening werkt.

Ik kan met voorbeelden uitleggen wat het verschil is tussen een eenmalige variabele kost en een terugkerende vaste kost.

Ik kan het onderscheid uitleggen tussen een engagement op lange termijn en een engagement op korte termijn.

Checklist

We willen graag dat je vorderingen maakt en dat je reflecteert op je taken en leert uit feedback. Elk hoofdstuk eindigt met een checklist. Het is een hulpmiddel om zelf zicht te krijgen of je de doelen, waaraan we in het hoofdstuk gewerkt hebben, al dan niet onder de knie hebt.

Handig voor onderweg

In de loop van elk hoofdstuk word je ondersteund door een aantal hulpmiddelen. In de woordenlijst vind je alle onderstreepte woorden terug, alfabetisch gerangschikt per hoofdstuk. In de laatste kolom kun je ook nog in je eigen woorden de begrippen verklaren.

Woordenlijst

Hoofdstuk 1

106

Verklaring

In je eigen woorden

Het bedrag dat je bezit en dat je kunt uitgeven aan aankopen

de eenmalige kost/uitgave/ inkomst

De specifieke kost, uitgave of inkomst die niet vaak terugkomt of die je maar één keer betaalt/krijgt. De btw bij aankoop is bijvoorbeeld een eenmalige kost.

het financieel engagement

De financiële verplichting die je aangaat

de kansarmoede

Je krijgt minder kansen door jouw situatie. Dat heeft niet enkel met geld te maken, maar bijvoorbeeld ook omdat je ouders je niet kunnen helpen met je huiswerk of omdat je geen rustige studeerplek hebt.

de korting

Een korting kan een gratis verzending zijn, een maand gratis bij een abonnement, een lagere prijs voor een product als je er een ander bijkoopt (koppelverkoop) …

de rente

De vergoeding die de bank aan jou vraagt om geld te lenen (vaak een percentage van het geleende bedrag)

de rentevoet

De rente, uitgedrukt in een percentage van het bedrag dat je geleend hebt

de schuld

Het bedrag dat je (bij de bank) leent en moet terugbetalen

sparen

Manier van omgaan met bezittingen waarbij iets apart gehouden wordt in plaats van het uit of weg te geven

(sparen op) korte termijn

Geld opzijzetten voor iets wat je binnenkort zou willen kopen

(sparen op) lange termijn

Geld opzijzetten voor iets wat je later wilt kopen

de variabele inkomsten

Het bedrag dat je maandelijks verdient en dat elke maand verschillend kan zijn.

de vaste inkomsten

Het bedrag dat je maandelijks verdient en dat elke maand hetzelfde is

de vaste of terugkerende kost/uitgave

De kost die regelmatig te betalen is of uitgave die regelmatig opnieuw moet gebeuren

de totale kostprijs

De kostprijs van een product min alle kortingen en plus alle kosten

de werkloosheidsval

Door te gaan werken kun je het recht op een sociaal tarief verliezen en wordt het financieel aantrekkelijker om werkloos te blijven.

In een chatbox voer je in groepjes of met de hele klas een gesprek over een bepaalde stelling. Het is de bedoeling dat je luistert naar elkaars mening en leert hoe anderen denken. CHATBOX

De belasting op de toegevoegde waarde

het budget

Woord de btw

De ideale oplossing voor het gezin van Marieke is meer inkomsten binnenkrijgen. Dat is echter niet makkelijk in hun situatie. De moeder van Marieke kan het huis niet uit omwille van het zusje, dat dagelijks zorg nodig heeft en niet de hele dag naar het revalidatiecentrum kan. Denk even mee: zien jullie mogelijkheden voor de moeder om geld te verdienen en toch op het zusje te kunnen passen?

Dit icoon geeft aan dat er aanvullend lesmateriaal of een extra opdracht op iDiddit staat.

Woordenlijst

In het verhaal gaat het om slechts één veldslag. Ambiorix verslaat de Romeinen en verder zijn er geen gevechten meer. Klopt dat?

Deze opdrachten zijn een extra verdieping aan met een de correcte ofVulbieden extracijfers. uitdaging. Ambiorix moordt anderhalf legioen uit, dat zijn ongeveer met

legioenen. Hij neemt wraak en doodt daarbij

soldaten. Caesar keert later terug miljoen Galliërs en maakt van

miljoen Galliërs slaven. De stam van de Eburonen had trouwens niet

b VAN IN PLUS

Soms is het handig dat je extra lesinformatie of koningen. Ambiorix was één van hen. een videoof audiofragment zelf kunt bekijken of beluisteren op je smartphone. Als je dit icoon ziet, Mythevorming vandaag open dan de VAN IN Plus-app en scan de pagina.

, maar

Ook vandaag gebeurt dat soort mythevorming zoals rond Ambiorix nog. 1

Lees het artikel en vul het leeskader aan in je eigen woorden.

ARTIKEL: MYTHEVORMING VANDAAG

STARTEN MET Mavo & ik | 7

Mavo & ik

Het onlineleerplatform bij Mavo & ik Mijn lesmateriaal Hier vind je alle inhouden uit het boek, maar ook meer, zoals filmpjes, audiofragmenten, werkwijzers ... Extra materiaal Bij bepaalde stukken theorie of oefeningen kun je extra materiaal openen. Dat kan een bijkomend audio- of videofragment zijn, een woorden- of begrippenlijst, een extra bron of een leestekst. Kortom, dit is materiaal dat je helpt om de leerstof onder de knie te krijgen.

Evalueren Hier kan de leerkracht toetsen voor jou klaarzetten.

Opdrachten Hier vind je de opdrachten die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Resultaten Wil je weten hoever je al staat met oefenen, opdrachten en toetsen? Hier vind je een helder overzicht van al je resultaten.

Notities Heb je aantekeningen gemaakt bij een bepaalde inhoud? Via je notities kun je ze makkelijk terug oproepen.

Meer weten? Ga naar www.ididdit.be

Mavo & ik

8 | IDIDDIT: HET ONLINELEERPLATFORM BIJ MAVO & IK

HOOFDSTUK 1 KOOP IK WAT IK (NIET) WIL? Inleiding

Of het nu om een persoonlijk of een familiebudget gaat, in beide gevallen zijn er verschillende factoren die een invloed uitoefenen op je inkomsten en uitgaven. Het komt erop aan binnen je budget te blijven en je goed bewust te zijn van de gevolgen van je keuzes. - We starten met uitgaven en inkomsten binnen het persoonlijk budget van de spilfiguren en van jezelf. - Vervolgens gaan we een stap verder en analyseren we de familiebudgetten van de spilfiguren. - Daarna ontdekken we hoe de overheid onze uitgaven en inkomsten kan aansturen, rechtstreeks of onrechtstreeks. - In een laatste opdracht bekijken we wat de gevolgen voor je budget zijn wanneer je een lening aangaat. - Uiteindelijk ga je zelf aan de slag in de twee uitvoeringsopdrachten waarin alle kennis uit de voorgaande opdrachten samenvloeit.

O OPDRACHT 1: Het budget van onze spilfiguren

Iedereen heeft een budget. Dat is het bedrag dat je ter beschikking hebt door je inkomsten en dat je kunt besteden aan uitgaven. Geef je niet meer uit dan je hebt, dan blijf je binnen je budget. Geef je meer uit dan je hebt, dan ga je over je budget. Laat we eens kijken hoe de spilfiguren dat doen. Bekijk de animatievideo.

Het bedrag dat je bezit en kunt uitgeven aan aankopen, noem je het budget. Je hoeft natuurlijk niet al het geld dat je hebt uit te geven. Je kunt bijvoorbeeld ook sparen. Bekijk de video en bestudeer het budget van de spilfiguren.

VIDEO: BUDGET SPILFIGUREN

Noteer voor elke spilfiguur in het overzicht op de volgende bladzijde welke inkomsten en uitgaven ze hebben. a

Noteer bij ‘inkomsten’: - het bedrag dat de spilfiguren verdienen, - hoe de spilfiguren geld verdienen.

INKOMSTEN

UITGAVEN b

Noteer bij ‘uitgaven’: - waar de spilfiguren geld aan uitgeven, - hoeveel geld ze uitgeven.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

UITGAVEN

INKOMSTEN

Jack

Marieke

Julan

Elena

Anouar

Adila

Mila

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Welke spilfiguren sparen? Hoe doen ze dat? Duid eerst in de eerste kolom met een kruisje aan wie spaart. Noteer dan in de tweede kolom waarvoor ze sparen. Noteer ten slotte in de derde kolom op welke manier ze sparen: - hoe (bv. op een spaarrekening)? - hoeveel (bv. een maandelijks bedrag)?

Spaart?

Adila

Jack

Hoe? Hoeveel?

Mila

Waarvoor?

Stap 1: Stap 2: Stap 3:

Marieke

Julan

Anouar

Elena

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Sparen Voor iets dat je snel wilt hebben, kun je sparen op korte termijn. Voor iets dat je later pas wilt hebben, of om een hoger bedrag bijeen te sparen, kun je sparen op lange termijn. a

Wie van de spilfiguren spaart vooral op korte termijn? Noteer telkens de naam en waarvoor die spaart.

Wie spaart op lange termijn? Noteer telkens de naam en waarvoor die spaart.

Wie spaart er zowel op korte als op lange termijn? Noteer telkens de naam en waarvoor die spaart.

Wie spaart niet? Waarom?

En jouw budget?

Inkomsten heb je meestal op korte termijn. Je werkt en verdient daar geld mee. Maar je uitgaven doe je niet allemaal meteen. Sommige uitgaven doe je pas later, zoals het ticket van Mila voor Tomorrowland. Ze weet al dat ze dat geld gaat uitgeven, maar ze heeft het nog niet. Om met je inkomsten op korte termijn je uitgaven op lange termijn te kunnen betalen, moet je dus sparen. Je moet zorgen dat je later het geld hebt wanneer je het nodig hebt.

Bespreek deze vragen samen met een klasgenoot.

Met welke spilfiguur komt jouw persoonlijke budgettaire situatie het meest overeen?

Waar haal jij je inkomsten vandaan (zakgeld, weekendwerk, vakantiejob, flexi-job …)?

Waarvoor spaar jij?

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Waaraan geef jij je geld uit?

V OPDRACHT 2: Het ene gezinsbudget is het andere niet Inleiding Het ene persoonlijke budget is het andere niet, en dat geldt ook voor familiebudgetten. Elke familie heeft haar eigen inkomsten en uitgaven, afhankelijk van de gezinssituatie. 1

Analyseer de gezinsbudgetten. Ga naar en bestudeer het overzicht van de gezinsbudgetten van Lotte, Marieke, Mila en Adila. Je start met het gezinsbudget van Lotte. Daarna vergelijk je haar gezinsbudget met dat van de drie anderen. Markeer de inkomsten van het gezin. Maak een onderscheid tussen vaste inkomsten (elke maand hetzelfde bedrag) en variabele inkomsten (elke maand een verschillend bedrag). a b

Markeer alle vaste inkomsten met blauw. Markeer alle variabele inkomsten met rood.

Tussentijdse feedback door de leerkracht

Markeer de kosten of uitgaven van het gezin. Maak een onderscheid tussen vaste of terugkerende kosten/uitgaven (een kost die je elke maand hebt of regelmatig terugkeert) en eenmalige kosten/uitgaven (een specifieke kost of uitgave die niet vaak terugkomt). a b

Stap 2:

Stap 1:

Markeer alle vaste of terugkerende kosten met groen. Markeer alle eenmalige kosten met geel.

Tussentijdse feedback door de leerkracht

Stap 3:

Analyseer de gezinsbudgetten. Je leerkracht legt uit hoe deze opdracht gemaakt wordt.

Stap 4:

Noteer alle inkomsten en uitgaven. Bekijk vervolgens het overzicht. Komt het gezin van Lotte toe? Zijn de uitgaven groter dan de inkomsten of niet? Hoeveel bedraagt het tekort/overschot?

Totale inkomsten?

Totale uitgaven?

WERKWIJZER WAKOSTA?!

Tekort? Overschot?

+/–

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Tussentijdse feedback door de leerkracht

Stap 5:

De leerkracht bezorgt je de gezinsbudgetten van Marieke, Mila en Adila. De taakverdeling is als volgt: Teamleider: (naam) -

bewaart het overzicht heeft het familiebudget van Lotte bij de hand of op de WAKOSTA?!-app staan helpt de andere teamleden waar nodig Drie andere teamleden: ,

en bekijken de andere familiebudgetten Elk teamlid analyseert één budget (met het budgetoverzicht of de WAKOSTA?!-app). Elk teamlid noteert zijn/haar naam bij het familiebudget en gaat aan de slag.

Teamlid 1: (naam) Doe stap 4 en 5 nogmaals, met het gezinsbudget van Marieke. Noteer alle inkomsten en uitgaven. Bekijk vervolgens het overzicht. Komt het gezin van Marieke toe? Zijn de uitgaven groter dan de inkomsten of niet? Hoeveel bedraagt het tekort/overschot? Totale inkomsten?

Tekort? Overschot?

+/–

Totale uitgaven?

Teamlid 2: (naam) Doe stap 4 en 5 nogmaals, met het gezinsbudget van Mila. Noteer alle inkomsten en uitgaven. Bekijk vervolgens het overzicht. Komt het gezin van Mila toe? Zijn de uitgaven groter dan de inkomsten of niet? Hoeveel bedraagt het tekort/overschot?

Totale inkomsten?

Totale uitgaven?

Tekort? Overschot?

+/–

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Teamlid 3: (naam) Doe stap 4 en 5 nogmaals, met het gezinsbudget van Adila. Noteer alle inkomsten en uitgaven. Bekijk vervolgens het overzicht. Komt het gezin van Adila toe? Zijn de uitgaven groter dan de inkomsten of niet? Hoeveel bedraagt het tekort/overschot? Totale inkomsten?

Totale uitgaven?

Tekort? Overschot?

+/–

De moeder van Mila heeft een inkomst die de andere gezinnen niet hebben. Welke inkomst is dat?

Zoek op het internet op: - wat dat zijn, - en waarom je ze krijgt.

Vat vervolgens in je eigen woorden samen, in een doorlopende tekst.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Stap 6:

Wat valt je op als je de budgetten vergelijkt? Noteer vijf zaken.

Stap 7:

Sommige aankopen zijn noodzakelijk, zoals voeding. Je kunt niet zonder. Sommige aankopen of uitgaven zijn niet echt noodzakelijk. Je kunt best wel zonder.

Op welke uitgaven kan het gezin van Lotte besparen? Welke zijn dus niet-noodzakelijke uitgaven?

Op welke uitgaven kan het gezin van Marieke besparen?

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

In het gezin van Mila is besparen niet echt een noodzaak. Zij doen dan weer luxeuitgaven. Dat zijn uitgaven die ze kunnen maken dankzij hun hoge budget, maar die niet noodzakelijk zijn en zeker ook goedkoper kunnen. Geef er twee voorbeelden van.

V OPDRACHT 3: Ingrijpen op het budget Inleiding

Kansarmoede

Kansarmoede wil zeggen dat je minder kansen krijgt of hebt omdat jouw situatie dat moeilijker maakt. Dat heeft niet enkel met geld te maken. Je krijgt minder kansen omdat je armer bent, maar ook omdat je ouders je niet kunnen helpen met je huiswerk bijvoorbeeld, of omdat je geen rustige studeerplek hebt. a

Denk even terug aan de situatie van de spilfiguren uit de vorige opdracht. Welke spilfiguur lijdt aan kansarmoede? Wie heeft het dus moeilijker dan de rest?

Het ene budget is het andere niet. Sommigen gezinnen beschikken over een kleiner budget en hebben het daardoor moeilijker dan andere gezinnen. Via allerlei ingrepen kan een overheid die ongelijkheid proberen te beperken of je uitgaven proberen te beïnvloeden. Soms doet de overheid dat rechtstreeks, soms gebeurt dat onrechtstreeks.

Leg uit: waarom is die spilfiguur kansarm?

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Btw? Door middel van btw grijpt de overheid onrechtstreeks in op je uitgaven. Bekijk de kennisclip. Noteer daarna in je eigen woorden het antwoord op de vragen. a

KENNISCLIP: BTW

Vul de mindmap aan.

Hoeveel verschillende btwtarieven bestaan er in ons land? Geef er kort een woordje uitleg bij.

Waarvoor staat het woord ‘btw’?

btw

Hoe werkt het systeem van btw?

Noteer in elk vak het juiste btw-tarief.

Steenkool, margarine, banden voor landbouwmachines en tractoren, restaurant- en cateringdiensten en bereide maaltijden in de horeca

Basisproducten (zoals voeding en dranken) en voor geleverde diensten en producten met een sociaal karakter (zoals levensnoodzakelijke producten (bv. medicijnen), personenvervoer en landbouwdiensten)

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Dag- en weekbladen die minstens 48x per jaar in printversie verschijnen, recuperatiestoffen en -producten (bv. gerecycleerd papier), import- en exportdiensten naar niet-EU-landen, internationaal personenvervoer en bemiddeling bij vervoer, opslag en invoer

Niet-bereide maaltijden in de horeca (zoals kaas, chips, worstjes, dranken en ook afhaalmaaltijden) en alle andere producten die niet onder de regeling van 0, 6 of 21 % btw vallen

Weetje Minister Van Peteghem werkte in maart 2023 een voorstel voor een fiscale hervorming uit waarbij een nieuw btw-tarief geïntroduceerd werd, nl. van 9 % . Bij het publiceren van dit leerwerkboek was deze hervorming nog niet goedgekeurd.

Zoek online op of dit nieuwe btw-tarief effectief ingevoerd werd.

Waarom hebben sommige producten een hoger btw-tarief dan andere? Zoek online op en noteer hier je antwoord.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Stimulerende maatregelen Via de btw grijpt de overheid dus onrechtstreeks in op het budget van de gezinnen. Maar soms doet ze dat ook rechtstreeks. Bekijk de onderstaande voorbeelden. a

Ga naar

en lees de teksten.

Waar of niet waar? Verbeter indien nodig. Waar 1

Elk kind in België krijgt hetzelfde maandelijkse bedrag Groeipakket, ongeacht waar het kind woont.

De schoolbonus krijg je automatisch, die hoef je zelf niet aan te vragen.

Een studietoelage is een financiële steun voor leerlingen in het secundair onderwijs.

Sinds 2020 krijgen kinderen in hetzelfde gezin, geboren vanaf 2020, hetzelfde bedrag Groeipakket. Voordien kreeg het eerste kind een hoger bedrag dan het tweede, enz.

De schoolbonus wordt voor alle kinderen tegelijkertijd uitbetaald, op 1 januari.

Het Groeipakket in Brussel hangt van je leeftijdscategorie af.

In Vlaanderen krijg je een hoger bedrag Groeipakket uitbetaald als je ouder bent dan 18 jaar.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Niet waar

Waar 8

Niet waar

Iedereen heeft recht op een schooltoeslag.

Het sociaal tarief geldt enkel voor water, elektriciteit en verwarming. Het geldt niet voor internet en telefonie.

10 Het sociaal tarief voor water geeft je een korting van 50 % op je waterfactuur.

Ook leerlingen die secundair onderwijs volgen en gehuwd zijn, kunnen recht hebben op een schooltoeslag.

12 Het sociaal telefoontarief geeft je een korting van 40 % op de abonnementskosten.

13 Het Groeipakket werd vroeger kinderbijslag genoemd.

14 Geen probleem als je een paar keer blijft zitten in het secundair: je kunt een schooltoeslag krijgen tot en met het schooljaar waarin je 21 wordt.

Omschrijf in je eigen woorden: wat is de werkloosheidsval?

CHATBOX

Lees het artikel waarin meerdere personen hun visie geven over de werkloosheidsval en de mogelijke oplossingen. Wat is jouw mening? ARTIKEL: WERKLOOSHEIDSVAL

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

V OPDRACHT 4: Wat is de totale kostprijs? Inleiding Bij een aankoop is het belangrijk dat je rekening houdt met alle kosten die de aankoop met zich meebrengt. Dat wordt de totale kostprijs genoemd.

De totale kostprijs is de kostprijs van een product min alle kortingen en plus alle kosten.

Een van die kosten, bij elke aankoop die je doet, is de btw.

Kortingen en kosten

10 % korting? Verzendkosten?

Eenmalige kosten zijn kosten die je maar één keer betaalt.

Terugkerende kosten zijn kosten die je regelmatig moet betalen.

Een korting is een vermindering van de oorspronkelijke prijs, meestal met een bepaald percentage of door een gratis service aan te bieden.

De kosten kun je opdelen in eenmalige en terugkerende kosten. - Eenmalige kosten betaal je maar één keer: de btw bij aankoop bijvoorbeeld. - Terugkerende kosten keren letterlijk telkens terug, zoals de maandelijkse kost voor een abonnement. Elke maand keert die kost terug. Een korting kan een gratis verzending zijn, een eerste maand gratis bij een jaarabonnement, een korting op een product als je er een ander product bijkoopt (koppelverkoop) … Bereken de totaalprijs, de korting en de kosten in het voorbeeld van Anouar.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Lees het verhaal van Anouar.

Stap 2:

Markeer de juiste bedragen in de strip: - kortingen met geel, - eenmalige kosten met groen, - terugkerende kosten met blauw.

Stap 3:

Bereken de totale kostprijs.

Hoeveel betaalt Anouar uiteindelijk voor zijn aankoop?

Stap 1:

Hoeveel zou dat geweest zijn als hij enkel de smartphone had gekocht?

Hoeveel % btw betaalt hij op de aankoop van de smartphone? Markeer het juiste antwoord. 0%

12 %

21 %

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Bereken het bedrag van de btw op de aankoop van enkel de smartphone.

Anouar koopt eigenlijk meer dan hij oorspronkelijk wilde kopen. Op welke manier zet de webshop hem daartoe aan?

Weetje De opmars van webshops en online aankopen heeft gevolgen voor de echte winkels in de winkelstraten. Steeds meer winkelstraten tonen lege etalages omdat winkels moeten sluiten: het is moeilijk concurreren tegen jij het wilt. Er duiken nieuwe fenomenen op zoals ‘paswinkels’: winkels waar je enkel kledingstukken kunt passen, maar niet meer kopen. Je kiest een kledingstuk, past het en het wordt in jouw maat aan huis geleverd. Betalen kan in de winkel. Het kledingstuk meenemen kan niet.

webshops die altijd open zijn en leveren waar en wanneer

‘Ghostshopping’ slaat dan weer op klanten die kleding of schoenen enkel komen passen in de winkel en vervolgens online goedkoper aankopen. Als winkel heb je aan dat soort klanten niet veel.

Engagementen op korte en op lange termijn

Het abonnement dat Anouar op de webshop neemt, noem je een financieel engagement op korte termijn. Het gaat om een laag bedrag, en je zit er niet lang aan vast. Na één jaar en één betaling loopt het engagement af.

Een ander voorbeeld van een financieel engagement op korte termijn vind je in deze advertentie.

Voor hoelang ga je een financieel engagement aan ?

Hoeveel kost het abonnement?

Moet je het zelf opzeggen? Of loopt het nadien over in een echt abonnement voor een jaar?

Bron: www.kiosk.be Humo/DPG Media nv

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Sommige financiële engagementen gaan over grotere bedragen en beslaan een langere looptijd. Als je later bijvoorbeeld ooit een woning koopt, ga je waarschijnlijk een financieel engagement aan voor 20 jaar of langer.

Een voorbeeld van zo’n financieel engagement op langere termijn vind je in de onderstaande advertentie. Men doet je het aanbod van een persoonlijke lening van € 3 500.

Bron: www.cofidis.be

In dit geval kun je kiezen tussen drie verschillende looptijden. Welke zijn dat?

Wat is het voordeel van een langere looptijd?

Wat is het voordeel van een kortere looptijd?

Om je budget goed te beheren, moet je rekening houden met je engagementen op korte en lange termijn. Hoeveel leningen of kredieten heb je al lopen? Voor welk bedrag in totaal? Hoelang moet je nog afbetalen aan bepaalde aankopen?

Het is belangrijk dat je je bewust bent van de financiële engagementen die je aangaat. Het aanbod is soms verleidelijk.

En het gaat zo makkelijk: een aankoop op afbetaling, ook voor een klein bedrag, weegt op je budget. Het komt erop aan dit soort financiële engagementen te beperken.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Weetje Onze manier van aankopen evolueert

‘Muziek en films: de evolutie van een eenmalige variabele kost naar een terugkerende vaste kost. Van bezit naar gebruiksrecht.’ Vroeger kocht je muziek en films aan: je kocht een cd of een dvd. Of een paar cd’s en een dvd. Je deed die aankoop maar één keer (eenmalig) en de film of de cd was voor altijd van jou. Je kocht niet elke maand evenveel cd’s of films, of de ene cd was wat duurder dan de andere, dus het bedrag dat je eraan uitgaf was variabel. Streamingdiensten hebben dat veranderd. Ze werken met een abonnement: een vaste kost die elke maand terugkeert. Voor elke maand hetzelfde bedrag luister je net zoveel muziek en bekijk je net zoveel films als je zelf wilt. Het verschil? Als je stopt met cd’s en dvd’s kopen blijven alle cd’s en dvd’s die je kocht van jou. Als je het abonnement van een streamingdienst stopzet … ben je soms alles kwijt. Tot je het abonnement terug hervat, uiteraard. Overstappen op een andere streamingdienst gebeurt daarom niet zo gauw. Je wilt niet al je playlists overzetten, toch? Vroeger was de muziek na aankoop van jou: het was je bezit. Bij een streamingdienst is de muziek niet in gebruiken.

V OPDRACHT 5: Geld lenen kost ook geld

Inleiding

jouw bezit: in ruil voor een abonnement krijg je een gebruiksrecht. Zolang je betaalt, mag je de dienst blijven

Geld lenen of een aankoop doen op afbetaling is niet gratis. Het zadelt je op met een schuld voor een korte of een langere periode.

Ik werk als fietskoerier. Daarvoor heb ik een speciale fiets nodig van het koeriersbedrijf.

Die fiets kost € 2 000. Gedurende elf maanden betaal ik die af door elke maand € 200 van mijn loon af te staan…

Dus betaal ik in totaal € 2 200 af voor de fiets: geld lenen kost immers ook geld!

Geld lenen is niet gratis. Je betaalt ervoor. - Anouar leent eigenlijk € 2 000 van het koeriersbedrijf. Het bedrijf schiet die som voor zodat hij een fiets kan kopen. - In ruil vraagt het koeriersbedrijf een vergoeding voor die lening: in dit geval € 200. - Anouar betaalt dus elke maand € 200 aan het koeriersbedrijf, tot hij € 2 000 terugbetaald heeft. Dat duurt tien maanden. - Vervolgens is er nog een extra elfde maand om die laatste € 200 terug te betalen, als vergoeding voor de lening. Dat is één systeem. Maar vaak loopt het anders.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Anouar kan bijvoorbeeld een fietslening aangaan bij de bank. Hij leent € 2 000 en koopt daarmee de fiets. Die kost hem in dat geval maar € 2 000, toch? Niet echt, want de bank vraagt geld in ruil voor die lening. - Het bedrag dat de bank jou leent en dat jij dus moet terugbetalen, noem je schuld. In dit geval is dat € 2 000. - De vergoeding die de bank je vraagt om dat geld te lenen, noem je rente. De rente bedraagt een bepaald percentage van het bedrag dat je geleend hebt. Dat percentage wordt ook de rentevoet genoemd. In dit geval is dat 10 % per maand. In dit voorbeeld moet Anouar tien maanden lang afbetalen aan de bank. De bank rekent daarvoor 10 % rente aan per maand. 10 % van € 200 is € 20. Anouar zal dus elke maand € 200 schuld + € 20 rente moeten terugbetalen. Na tien maanden heeft hij alles terugbetaald met rente: € 2 200 in totaal. Een fietslening

Bestudeer de advertentie en beantwoord de vragen.

Woon-werkverkeer met de fiets wordt steeds populairder en we gebruiken daarvoor steeds vaker een elektrische fiets. Maar die kost behoorlijk wat geld. Daarom bieden alsmaar meer banken een fietslening aan.

Bron: www.kbc.be

Hoeveel bedraagt de rentevoet?

Wat is de maximale looptijd waarvoor je kunt kiezen?

In de advertentie geeft men als voorbeeld een lening van € 1 500 over 24 maanden.

Hoeveel moet je dan per maand betalen?

Hoeveel betaal je in totaal?

Vind je dit een aanlokkelijk voorstel? Waarom wel? Waarom niet? Leg uit.

Reken zelf de volgende mogelijkheid uit. Je koopt een elektrische fiets van € 3 000. Die wil je graag afbetalen op 3 jaar tijd, of 36 maanden. Hoeveel moet je dan maandelijks afbetalen? En hoeveel betaal je in totaal af? Gebruik de kredietcalculator voor je berekening. KREDIETCALCULATOR

Hoeveel bedraagt je maandelijkse aflossing?

Hoeveel betaal je uiteindelijk af?

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

CHATBOX

Reken op dezelfde manier de volgende mogelijkheid uit. Je koopt uiteindelijk liever een speedpedelec van € 4 900. Die wil je graag afbetalen op 5 jaar tijd, of 60 maanden. Hoeveel moet je dan maandelijks afbetalen? En hoeveel betaal je in totaal af? -

Hoeveel bedraagt je maandelijkse aflossing?

Hoeveel betaal je uiteindelijk af?

Wat geniet jouw voorkeur: lenen voor de fiets? Of ervoor sparen?

Jaarlijks kostenpercentage (JKP) Misschien heb je al opgemerkt dat er in het voorbeeld van de fietslening niet enkel sprake is van een rentevoet, maar ook van een ‘jaarlijks kostenpercentage’. Maar wat is dat eigenlijk?

Lees de tekst. Markeer: - het verschil tussen de rentevoet en het JKP; - het doel van een JKP en waarom de Belgische wetgever alle kredietverleners verplicht het te vermelden bij een aanbod.

Naar: www.cofidis.be

JKP is de afkorting van Jaarlijks KostenPercentage. Het JKP geeft alle kosten weer die verbonden zijn aan een krediet, waardoor je de verschillende kredieten op een objectieve manier met elkaar kunt vergelijken. De Belgische overheid verplicht kredietgevers om het JKP duidelijk te vermelden bij elk kredietaanbod. Het JKP wordt uitgedrukt als een jaarlijks percentage van het totale kredietbedrag en is dus vergelijkbaar met de jaarlijkse rentevoet. In tegenstelling tot de rentevoet bevat het JKP niet alleen de interesten (debetrente), maar ook eventuele dossier- en/of kaartkosten. Dankzij het JKP weet je wat een krediet daadwerkelijk kost en kun je op een eerlijke manier verschillende leningen met elkaar vergelijken, gebaseerd op hetzelfde bedrag en dezelfde looptijd.

Weetje Riba

Riba is het Arabische woord voor rente of woeker. Het woord is vooral bekend van het zogenaamde renteverbod, dat moslims verbiedt geld te lenen of uit te lenen tegen rente. Dat renteverbod wordt niet door alle moslims even strikt nageleefd. Sommige moslims interpreteren riba enkel als woekerrentes of erg hoge rentes. Lenen aan een rente van 3,75 %, zoals in het voorbeeld, is voor hen best oké. Anderen vinden dan weer dat lenen tegen een rente echt niet kan.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

U OPDRACHT 6: Budgettaire keuzes maken in een gezin Inleiding In deze opdracht ga je zelfstandig aan de slag met het budget van Marieke. Haar familie staat voor een moeilijke keuze, die een impact zal hebben op hun budget. Ga naar en bekijk opnieuw de gezinsbudgetten van de spilfiguren. Een moeilijke keuze voor het gezin van Marieke

We kunnen verhuizen naar een ruimere woning. Dat zou echt welkom zijn. Het huis waar we nu wonen is te klein. En het nieuwe huis ligt veel dichter bij het revalidatiecentrum waar mijn zus elke weekdag naartoe moet. Nu zijn we soms een uur onderweg. Vanuit het nieuwe huis zou dat een kwartier worden. Het enige probleem is de huishuur. Nu betalen we € 600 per maand, maar het nieuwe huis kost ons € 700 per maand. Het lijkt niet veel, € 100 meer per maand, maar dat hebben we gewoonweg niet. We zullen dus elders moeten besparen. De auto verkopen is alvast geen optie: die hebben we echt nodig voor het vervoer van mijn zusje.

Bestudeer het budget van het gezin van Marieke en zoek uit hoe ze € 100 kunnen besparen.

CHATBOX

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

U OPDRACHT 7: De kostprijs van een lening Inleiding In deze opdracht ga je zelfstandig aan de slag rond een voorstel voor een autolening. Daarbij maak je gebruik van de kredietcalculator die je eerder al gebruikt hebt in opdracht 5. De ouders van Adila kopen een auto.

Tot nu toe gebruikte het gezin van Adila de bestelwagen van de vader van Adila als familievoertuig. Maar dat wordt steeds moeilijker. Zowel de moeder van Adila als Adila’s oudste broer Omar moeten stage lopen voor hun studies en hebben dus op verschillende ogenblikken vervoer nodig. Na veel wikken en wegen besluiten ze een klein autootje bij te kopen. Dat kan nog van pas komen, want papa Mohammed heeft Omar met de bestelwagen leren autorijden, maar Adila en haar jongere broer Amine zien dat niet meteen zitten. Ze hebben een tweedehandswagen gevonden van twee jaar oud, voor € 15 000. Dat geld moeten ze lenen. De bank doet hun hetzelfde voorstel als in dit voorbeeld:

Bron: www.kbc.be

Wat is de looptijd?

Wat is de rentevoet?

Hoeveel bedraagt de maandelijkse afbetaling?

Hoeveel betalen ze in totaal als ze de auto via deze lening aankopen op afbetaling?

Is dit een engagement op korte of op lange termijn? Leg uit.

Omar heeft nog een andere wagen gevonden. Het is er een van vier jaar oud, aan een lagere prijs. Kan het gezin daarvoor bij deze bank een lening krijgen? Leg uit.

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

Fatima, de moeder van Adila, komt met een nog beter aanbod thuis. Ze kan de auto van een collega overnemen voor € 13 000. De auto is drie jaar oud en heeft maar weinig kilometers op de teller staan. Het gezin besluit voor deze optie te gaan. Reken aan de voorwaarden uit dit voorbeeld uit wat de auto in totaal gaat kosten. Gebruik de online-kredietcalculator voor je berekening. -

Hoeveel bedraagt de maandelijkse aflossing?

Hoeveel betaalt het gezin dan uiteindelijk af? KREDIETCALCULATOR

R OPDRACHT 8: Evalueer jezelf Duid aan of je de volgende vaardigheden goed beheerst of dat het nog beter kan. Ik kan het.

Hier kan ik nog groeien.

Ik kan keuzes rechtvaardigen binnen een persoonlijk budget, rekening houdend met verschillende factoren.

Ik kan keuzes rechtvaardigen binnen een gezinsbudget, rekening houdend met verschillende factoren.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat met de totale kostprijs van een aankoop bedoeld wordt.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat een eenmalige kost is.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat een terugkerende kost is.

Ik kan een persoonlijk budget en een familiebudget analyseren.

Ik kan uitleggen hoe rente bij een lening werkt.

Ik kan met voorbeelden uitleggen wat het verschil is tussen een eenmalige variabele kost en een terugkerende vaste kost.

Ik kan het onderscheid uitleggen tussen een engagement op lange termijn en een engagement op korte termijn.

Checklist

Hoofdstuk 1 Koop ik wat ik (niet) wil?

HOOFDSTUK 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

We staan stil bij enkele aspecten van de wereld en de ruimte waarin we leven. - We leven op de planeet aarde, en die planeet is constant in beweging. We bekijken wat de gevolgen zijn van de bewegingen van de aarde. - Daarnaast krijgen we op aarde te maken met verschillende rampen, veroorzaakt door de natuur. Wat zijn de oorzaken en de gevolgen van die natuurfenomenen? En waar en wanneer komen die het vaakst voor? - We kunnen ons geen leven op aarde voorstellen zonder de zon. De zon is een bron van energie en straling. Wat betekent dat voor ons?

Inleiding

Lees eerst de stellingen in de tabel hieronder. Is alles duidelijk?

Stap 1: Stap 2:

O OPDRACHT 1: Waar of niet waar?

Duid vervolgens in potlood aan of je denkt dat de stelling waar of niet waar is. Stelling

De aarde draait rond de zon.

Alleen de aarde draait rond de zon. De andere planeten in ons zonnestelsel draaien rond de maan.

De aarde draait rond de maan.

De aarde draait een toertje om de zon, maar ook om zichzelf.

Om één volledig toertje rond zichzelf te maken heeft de aarde 24 uur nodig.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Waar

Niet waar

Stelling 6

Waar

Niet waar

Om één volledig toertje rond de zon te maken heeft de aarde ongeveer drie jaar nodig.

De maan is het enige hemellichaam dat constant rond de aarde beweegt.

De maan zelf geeft geen licht: ze weerkaatst het licht van de zon.

De maan is medeverantwoordelijk voor eb en vloed op aarde.

10 Bij een zonsverduistering staat de aarde tussen de maan en de zon.

In de landen ten oosten van ons op de kaart is het later dan in België.

13 De zomer start in juli.

12 Op de maan is er geen leven zoals op aarde mogelijk.

14 Iedereen ziet, overal op aarde, dezelfde zonsverduistering.

15 De seizoenen hebben we te danken aan de bewegingen van de aarde in de ruimte.

16 De afkorting van ultraviolet is uv.

17 Een aardbeving wordt veroorzaakt door de beweging van aardplaten.

18 Een aardbeving in de zee wordt een tsunami genoemd.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Stap 3: 1

Stap 4: 1

Stap 5:

Van welke stelling(en) ben je 100 % zeker dat jouw antwoord correct is? Duid aan.

Over welke stelling(en) twijfel je heel erg? Duid aan.

Herlees de stellingen waar je ‘niet waar’ hebt aangeduid. Kun je ook uitleggen waarom je denkt dat ze niet waar zijn? Vul aan in potlood.

V OPDRACHT 2: De aarde draait Inleiding

De aarde is een van de acht planeten van ons zonnestelsel. De aarde draait al sinds haar ontstaan. Welke gevolgen hebben die bewegingen van de aarde? En wat gebeurt er met de maan? En met de zon? Op deze vragen krijg je een antwoord aan de hand van een hoekenwerk. Stap voor stap bekijk je hoe alles precies in elkaar zit. In hoek 1 bestudeer je de maan. Die draait rond de aarde en dat heeft een invloed op de aarde. Je ziet de maan ook niet altijd op dezelfde manier. Hoe komt dat? In hoek 2 bekijk je hoe de aarde draait. Hoe komt het dat het dag en nacht is op aarde? In hoek 3 leer je dat we de seizoenen te danken hebben aan de bewegingen van de aardbol in de ruimte en hoe dat komt. HOEK 1: DE MAAN DRAAIT ROND DE AARDE 1

Van volle maan naar maanloze nacht

Lees de tekst en beantwoord de vragen. De maan is het enige hemellichaam dat constant rond de aarde beweegt. De afstand tussen de aarde en de maan bedraagt ongeveer 385 000 km. De maan zelf geeft geen licht. Het maanlicht dat je ziet, is weerkaatst zonlicht. De maan is veel kleiner dan de aarde: ongeveer 1/4 van de aarde. De maan heeft geen atmosfeer of dampkring en daardoor ook geen bescherming tegen de straling van de zon. Zonder een dampkring is leven zoals op aarde niet mogelijk. De zwaartekracht op de maan is veel kleiner dan op de aarde: een persoon op de maan weegt zes keer minder dan op de aarde. Verspringen zou op de maan zeker interessant zijn: iemand die op aarde 2 meter ver kan springen zal op de maan ongeveer 12 meter kunnen springen!

Misschien kan ik aan onze LO-leerkracht vragen of ik de test verspringen op de maan mag doen!

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Waar of niet waar? Verbeter wanneer de stelling niet waar is. Stelling 1

Waar

Niet waar

De maan is het enige hemellichaam dat rond de aarde draait..

De afstand tussen de aarde en de maan is 385 km.

De maan geeft zelf geen licht: ze weerkaatst het licht van de zon.

De maan is groter dan de aarde.

Op de maan is er leven zoals op aarde mogelijk.

Iemand van 60 kilo weegt op de maan 15 kilo.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

De beweging van de maan rond de aarde Lees eerst de tekst en bekijk daarna de figuur. Los vervolgens de opdrachten op. De schijngestalten van de maan De maan zelf geeft geen licht. Het maanlicht dat je ziet, is weerkaatst zonlicht. Net als de aarde is de helft van de maan verlicht (dag) en de andere helft in duister gehuld (nacht). Soms zie je de dagzijde helemaal. Soms zie je helemaal niets van de maan, omdat we dan naar de nachtzijde kijken. Het zichtbare deel van de maan noem je de schijngestalte van de maan. We spreken van een schijngestalte van de maan, want in werkelijkheid is de maan natuurlijk altijd rond!

Nieuwe maan: de schaduwkant van de maan. De maan is dan niet te zien. Wassende maan: de maan tussen nieuwe en volle maan. Het zichtbare deel van de maan neemt toe. Eerste kwartier: enkel de rechterhelft van de maan is verlicht (vanop het noordelijk halfrond). Volle maan: een volledig verlichte zijde van de maan Afnemende maan: de maan tussen volle en nieuwe maan. Het zichtbare deel van de maan neemt af. Laatste kwartier: enkel de linkerhelft is verlicht (vanop het noordelijk halfrond).

EERSTE KWARTIER

WASSENDE MAAN

VOLLE MAAN

1 WEEK

AFNEMENDE MAAN

AFNEMENDE MAAN LAATSTE KWARTIER

NIEUWE MAAN

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

VIDEO: DE MAAN

Hoe ziet de maan eruit bij deze schijngestalten? Kleur het deel van de maan dat we op dat moment vanop aarde zien in het geel.

wassende maan

nieuwe maan

laatste kwartier

afnemende maan

volle maan

eerste kwartier

Je ziet telkens maar een stukje van de maan. Hoelang duurt het voor de maan evolueert van nieuwe maan naar eerste kwartier? Markeer het juiste antwoord. 1 dag

1 week

1 maand

1 jaar

Waarom wordt de nacht waarbij er een nieuwe maan is ook wel een maanloze nacht genoemd? Is er dan geen maan? Leg uit.

Zonsverduistering

Bij een volledige zonsverduistering zie je een mooie lichtkrans om de zon.

12 uur

6 uur c

Bekijk het filmpje en duid aan wat juist is. ¨ Bij een zonsverduistering staat de maan tussen de aarde en de zon. ¨ Bij een zonsverduistering staat de aarde tussen de maan en de zon.

VIDEO: ONS ZONNESTELSEL

¨ Iedereen ziet, overal op aarde, dezelfde zonsverduistering. ¨ Niet overal op aarde kun je een volledige zonsverduistering zien op hetzelfde moment. ¨ Naar een zonsverduistering kun je kijken met je blote ogen: bescherming is niet nodig. ¨ Je beschermt best je ogen als je naar een zonsverduistering kijkt.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Eb en vloed De maan draait niet enkel cirkeltjes rond de aarde. Ze heeft ook een invloed op wat er op aarde gebeurt. Zo is de maan verantwoordelijk voor eb en vloed in onze zeeën. Bekijk het filmpje, lees de tekst en vul de afbeelding correct aan.

VIDEO: HET GETIJ

De getijden van de zee

De hoogte van het zeeniveau aan de kust schommelt dagelijks volgens de getijden. Bij hoogwater is het vloed (hoogtij) en bij laagwater is het eb (laagtij). De oorzaak van eb en vloed heeft alles te maken met zwaartekracht. Door de aantrekkingskracht tussen de maan en de aarde ontstaat er vloed of hoogtij aan de kant van de aarde die naar de maan toe gekeerd staat (zie afbeelding). Vergelijk het met twee magneten: die willen ook naar elkaar toe. Het zeeoppervlak trekt naar de maan toe. Zo krijg je vloed. Doordat de aarde en maan ondertussen bewegen (ze draaien om elkaar heen), wordt er aan de andere kant ook water naar buiten geduwd: daar is het ook vloed. Aan de boven- en onderzijde van de aarde hebben ze op datzelfde moment eb. Omdat de maan op 24 uur tijd een rondje rond de aarde maakt, komt elke plek op aarde twee keer per dag aan de beurt. Eb en vloed schuiven mee, op het ritme van de maan.

laagtij

hoogtij

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

laagtij of

HOEK 2: DAG EN NACHT Een etmaal op aarde duurt 24 uur. VIDEO: DE AARDE DRAAIT

Bekijk het beeldfragment en combineer elke zin met het passende begrip. De aarde doet er 24 uur over om één keer rond haar eigen as te draaien.

Eén helft van de aarde staat gedurende 12 uur naar de zon toegekeerd.

Eén helft van de aarde staat gedurende 12 uur van de zon weg gekeerd.

Elke 24 uur beginnen we aan een nieuwe dag op onze kalender.

de dag

het etmaal

de dagelijkse beweging of asomwenteling

de nacht 1

Deze zijde van de aarde is verlicht; dit deel is zichtbaar. Hier is het dag.

De achterzijde van de aarde zit in de schaduw; dit deel is niet zichtbaar. Daar is het nacht.

HOEK 3: DE OORSPRONG VAN ONZE SEIZOENEN Vier seizoenen a

VIDEO'S: DE SEIZOENEN

Bekijk de twee filmpjes en lees de tekst. Er zijn seizoenen omdat: - de aarde rondjes rond de zon draait, - de aarde scheef staat. Als de aarde precies recht zou staan, zou er weinig verschil zijn tijdens dat rondje rond de zon. Maar de aarde staat dus scheef. Omdat de aarde rond de zon draait, is tijdens onze zomer het noordelijke deel het meest naar de zon gekanteld en tijdens onze winter het zuidelijke deel. In de zomer straalt de zon dus veel meer ‘van boven’ op ons deel van de aarde. De zonnestralen moeten dan door een veel kleiner stuk van de dampkring reizen en daardoor is het veel warmer.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

De volgende figuur maakt dat duidelijk: zomer

zonlicht

winter

Op het noordelijk halfrond, bij de rode pijl, krijgt de aarde in deze positie het meeste zonlicht. Op dat deel van de aarde (waaronder België) zal het dus zomer zijn: er vallen heel veel zonnestralen op die plaats. Op het zuidelijk halfrond, bij de blauwe pijl, vallen de zonnestralen schuin in en onder een minder scherpe hoek. Daar is het winter.

Zes maanden later is het zomer aan de onderzijde van de aardbol (het zuidelijk halfrond) en winter aan de bovenzijde (noordelijk halfrond). De aarde heeft ondertussen de helft van haar baan rond de zon afgelegd.

De volgende figuur maakt dat duidelijk:

winter

zonlicht

zomer De aarde draait rond de zon in een ellips. Dat betekent dat de aarde niet in een mooie cirkel rond de zon draait, maar in een soort ovaal (een beetje een vervormde en langwerpige cirkel). Daardoor is de afstand tot de zon dus niet altijd hetzelfde. Vaak denken mensen dat in de zomer de aarde dichter bij de zon staat en het daardoor warmer is. De afstand maakt eigenlijk niet zoveel uit, het gaat dus om de kanteling van de aarde. Het is zelfs zo dat in ‘onze’ zomer de aarde verder van de zon staat dan in de lente.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Dat maakt deze figuur dan weer duidelijk:

lente 92 dagen 20 h

winter 89 dagen 20 maart

ZON

20-22 juni

21 december zomer 93 dagen 14 h

: evenaar : poolcirkel

herfst 89 dagen 19 h

: nacht : dag

22-23 september

Beantwoord nu deze vragen.

Wanneer beginnen de seizoenen volgens de weerkundige of meteorologische opdeling?

Je ziet duidelijk dat we tussen 20-22 juni (tijdens de zomer), verder van de zon verwijderd zijn dan op 20 maart. De schuine stand van de aarde naar de zon toe heeft dus veel meer invloed op de seizoenen dan de afstand tot de zon.

winter

lente

herfst

In welke periode beginnen de seizoenen volgens de astronomische opdeling?

winter

zomer

lente

zomer

herfst

Waardoor worden de seizoenen het meest bepaald? ¨ door de afstand van de aarde tot de zon ¨ door de kanteling van de aarde

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Samengevat Duid aan wat juist is. Wanneer we de maan niet zien, hebben we te maken met: ¨ een volle maan. ¨ een nieuwe maan.

In hoeveel tijd draait de maan een rondje rond de aarde? ¨ 12 uur ¨ 24 uur

Hoe komt het dat het dag en nacht is op aarde? ¨ Omdat de aarde rond haar eigen as draait. ¨ Omdat de aarde rond de zon draait.

Waarom duurt een jaar op aarde ongeveer 365 dagen? ¨ Dat is de tijd die de zon nodig heeft om rond de aarde te draaien. ¨ Dat is de tijd die de aarde nodig heeft om rond de zon te draaien.

De periode die de aarde nodig heeft om één keer rond haar eigen as te draaien, noem je ¨ een etmaal. ¨ een week.

Rangschik van kort naar lang: etmaal, eb, jaar, week, seizoen, nacht

Weetje

De aarde heeft gemiddeld 365 dagen en afgerond 6 uur (365,14 dag) nodig om een rondje rond de zon te draaien. Door elke vier jaar een extra dag tussen te voegen, loopt de kalender weer in de pas met de asomwenteling van de aarde. Die datum is 29 februari, de schrikkeldag. Als er geen schrikkeldag zou zijn, dan zouden we langzaamaan kerst vieren in de zomer. In de jaren die

deelbaar zijn door 100 is er geen schrikkeldag, tenzij ze deelbaar zijn door 400.

V OPDRACHT 3: Tijdzones of uurzones Inleiding Onze planeet draait om zijn eigen as, en ook nog eens in een elliptische baan om de zon. Als het aan de ene kant van de aarde licht is, is het aan de andere kant donker. Dat betekent dat het dus nooit op hetzelfde moment overal middag is. Als het hier middag is, dan is het aan een andere kant van de wereld al avond en aan nog een andere kant ochtend. De wereld is ingedeeld in verschillende tijdzones of uurzones.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

30°

15°

0°

15°

30°

10 9 8

7 6 5

11 12 1

2 3 4

11 12 1

10 9 8

Denver

Lima

Londen

Rio de Janeiro

8.30

15.30

16.30

Caïro

17.30

17.45 18.30

Jakarta

Beijing

21.30

75°

60°

2 3 4

10 9 8 7 6 5

11 12 1 2 3 4

Rio de Janeiro

7 6 5

10 9 8

7 6 5

2 3 4

11 12 1 2 3 4

11 12 1

10 9 8

Brussel

Londen

10 9 8

7 6 5

11 12 1

Caïro 2 3 4

10 9 8

7 6 5

11 12 1

2 3 4

Jakarta

10 9 8

7 6 5

11 12 1

2 3 4

Beijing

Auckland

10 9 8

7 6 5

11 12 1

2 3 4

Auckland

7°30' 22°30' 37°30' 52°30' 67°30' 82°30' 97°30' 112°30' 127°30' 142°30' 157°30' 172°30' 172°30' 157°30' 142°30' 127°30' 112°30' 97°30' 82°30' 67°30' 52°30' 37°30' 22°30' 7°30' 00.00 01.00 02.00 03.00 04.00 05.00 06.00 07.00 08.00 09.00 10.00 11.00 12.00 13.00 14.00 15.00 16.00 17.00 18.00 19.00 20.00 21.00 22.00 23.00 24.00 h

Lima

h -24 h 4 +2

Denver

45°

60°

75°

00.00 01.00 02.00 03.00 04.00 05.00 06.00 07.00 08.00 09.00 10.00 11.00 12.00 13.00 14.00 15.00 16.00 17.00 18.00 19.00 20.00 21.00 22.00 23.00 24.00 h

10 9 8

45°

7 6 5

11 12 1

30°

15°

0°

15°

30°

2 3 4

Hoe laat is het in ...?

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Bekijk de kaart met de tijdzones op p. 43. a

Hoeveel uurzones zijn er op aarde?

Markeer het juiste antwoord. Als je naar het oosten / westen gaat, keer je terug in de tijd en is het vroeger. Als je naar het oosten / westen gaat, is het later. Er zijn landen met verschillende uurzones: waar / niet waar.

Volg het stappenplan. Verzamel eerst de dingen die je voor deze opdracht nodig hebt: ¨ een smartphone, ¨ een computer met internetverbinding, ¨ je leerwerkboek.

Stap 2:

Omcirkel alle steden van de uurwerkjes op de kaart (p. 43) zodat je ze duidelijk ziet liggen op de wereldkaart.

Stap 3:

Hoe laat is het in Londen? Leg een lat op de kaart en kijk in welke uurzone je terechtkomt. Duid de tijd correct aan op de klok onder de kaart.

Stap 1:

Het is volgens deze kaart in Londen uur.

Hoe laat is het op dat moment in Brussel? Een woordje uitleg

In theorie zitten we samen met Londen in dezelfde tijdzone. Het zou dus even laat moeten zijn in Brussel als in Londen. Leg een lat op Brussel en trek een denkbeeldige lijn. Je ziet dat Brussel nog net in het bruine gedeelte zit waar ook Londen in zit. Maar alle landen van de EU, behalve Portugal en Ierland, hebben ervoor gekozen om dezelfde tijdzone te gebruiken. Daarom is het in Brussel niet even laat als in Londen, maar uur.

Met deze kaart weet je uiteraard niet hoe laat het exact is in een stad. Gelukkig is er nog de smartphone ...

Stap 4:

Neem je smartphone en werk deze stappen in volgorde af. a Check de ‘klok’-app op je smartphone. Je hebt vaak een wekker, een klok, een timer en een stopwatch in één. b Ga naar ‘klok’ of ‘wereldklok’. c Kies een niet-Europese stad uit waar het momenteel later is en beantwoord deze vragen.

Ik kies voor . -

Hoe laat is het nu in België?

Hoe laat is het nu in jouw gekozen stad?

Hoeveel uur is het daar later dan bij ons?

Hier is het nu ochtend / middag. Daar is het nu ochtend / middag / avond / nacht.

Waarom heb je voor die stad gekozen?

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

85%

12:00

Klok

12:00 ma 21 dec.

New York 6 uur vroeger

Sydney 10 uur later

Moskou 2 uur later

6 : 00

22 : 00

14 : 00

Stap 5:

Kies een niet-Europese stad uit waar het momenteel vroeger is en beantwoord deze vragen. Ik kies voor . -

Hoe laat is het nu in België?

Hoe laat is het nu in jouw gekozen stad?

Hoeveel uur is het daar vroeger dan bij ons?

Hier is het nu ochtend / middag. Daar is het nu ochtend / middag / avond / nacht.

Waarom heb je voor die stad gekozen?

Zomer- en winteruur

CHATBOX

De zomertijd of het zomeruur is de tijd die in de lente en de zomer geldt. In het laatste weekend van maart zetten we de klok 1 uur vooruit. De wintertijd of het winteruur is de tijd die VIDEO: ZOMERTIJD in de herfst en winter geldt. In het laatste weekend van oktober zetten we de klok 1 uur terug. Wereldwijd gebruiken ongeveer 70 landen de zomertijd. Heb jij een voorkeur voor het zomeruur of het winteruur? Of zouden ze dit systeem gewoon moeten afschaffen? Zijn er voordelen of nadelen aan het zomeruur of winteruur?

Inleiding

V OPDRACHT 4: Natuurfenomenen

Onze planeet krijgt te maken met verschillende natuurfenomenen of natuurverschijnselen. Ze zijn zo oud als de aarde zelf. Natuurkrachten kun je niet zomaar tegenhouden. Wanneer een natuurverschijnsel een catastrofale impact heeft op de maatschappij, spreek je van een natuurramp. Hoe ontstaan die natuurfenomenen en natuurrampen en wat zijn de gevolgen ervan? Natuurfenomenen

Ondertussen kun je perfect uitleggen wat een zonsverduistering is. Maar wanneer was de laatste zonsverduistering? En wanneer vindt de volgende plaats? Hoelang duurt een zonsverduistering? Zoek het online op. -

laatste zonsverduistering:

volgende zonsverduistering:

maximale duur van een zonsverduistering:

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Lees de tekst en beantwoord de vragen. Totale zonsverduistering op Antarctica Een deel van Antarctica is vandaag korte tijd verduisterd geweest door een totale zonsverduistering. Er waren maar een paar ‘eclipstoeristen’, die per persoon bijna 31 000 euro hadden neergeteld om de verduistering mee te maken. Het continent rond de zuidpool is onbewoond, al zijn er wel onderzoeksstations waar wetenschappers werken. Een van de ooggetuigen was Raúl Cordero van de universiteit van Santiago in Chili. Hij zei dat de eclips buitengewoon goed te zien was. De totaliteit, ofwel de tijdsduur dat de zon gezien vanaf de aarde volledig wordt geblokkeerd door de maan, duurde nog geen twee minuten. De Amerikaanse luchtvaartorganisatie NASA zond beelden van de zonsverduistering uit via een livestream. De vorige totale zonsverduistering op Antarctica was op 23 november 2003. De volgende keer is pas in 2039. Een gedeeltelijke zonsverduistering was te zien vanuit zuidelijk Afrika, de zuidpunt van Zuid-Amerika en het uiterste zuidoosten van Australië.

Markeer: • met groen waar de totale zonsverduistering te zien was. • met blauw hoelang de totale zonsverduistering duurde. • met geel waar de gedeeltelijke zonsverduistering te zien was.

In welk jaar op Antarctica:

•

vond de vorige totale zonsverduistering plaats?

•

vond deze totale zonsverduistering plaats?

•

vindt de volgende totale zonsverduistering plaats?

Bron: RTL Nieuws / ANP, 4/12/2021

Bekijk de afbeelding.

Ken je dit natuurfenomeen? Wat is het?

oplichtende nachtwolken

bliksem

noorderlicht

middernachtzon

zonnestorm

Waar en wanneer komt het vooral voor? Zoek het online op. •

Waar?

•

Wanneer? In welk seizoen kun je dit natuurfenomeen het beste zien? winter

lente

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

zomer

herfst

Natuurrampen

Onze natuur is niet alleen ongelooflijk mooi, ze kan ook gevaarlijk zijn. Wereldwijd kosten natuurrampen talloze mensen het leven en richten enorme verwoestingen aan. Een natuurramp is een ramp die grotendeels door de natuur zelf veroorzaakt wordt. Er zijn verschillende soorten natuurrampen. Van welke natuurramp is er sprake in de onderstaande artikels? Markeer ze.

Aardbeving eist zware tol in Turkije en Syrië

Het zuidoosten van Turkije is getroffen door een zware aardbeving. Die had een kracht van 7,8 en werd gevoeld tot in Syrië, Cyprus, Israël en Libanon. Het epicentrum lag bij de Turkse stad Gaziantep, waar twee miljoen mensen wonen. Er is nu al sprake van honderden doden en gewonden.

De natuurrampen hebben te maken met een van de vier natuurelementen. Ken jij de vier natuurelementen?

Bron: www.vrt.be

Bijna 2 000 mensen geëvacueerd na vulkaanuitbarsting op Indonesisch eiland Java

Na de uitbarsting van vulkaan Semeru op het Indonesische eiland Java zijn ongeveer 2 000 mensen geëvacueerd. Een jaar geleden vielen nog meer dan 50 doden door een uitbarsting van dezelfde vulkaan.

Orkaan Nicole komt aan land in Florida: eerste orkaan in november in 40 jaar tijd

Extreme droogte teistert het oosten van Afrika

Bron: www.vrt.be

Jack

De afgelopen reeks regenperiodes viel er Aan de Atlantische kust in het oosten van Florida komt uitzonderlijk weinig regen in het oosten orkaan Nicole aan land. In verschillende delen van van Afrika. Vooral in Kenia, Somalië en de staat zijn inwoners geëvacueerd en is noodopvang Anouar Mila Marieke Elena Julan Ethiopië heeft dat grote gevolgen voor voorzien. Het is de eerste Amerikaanse orkaan in bijna mens en dier. Maar liefst 26 000 mensen 40 jaar tijd die in november het land teistert. dreigen zonder voeding en water te vallen. Bron: www.vrt.be Hun runderen sterven massaal en dode giraffen liggen verspreid in de reservaten. Bron: www.gva.be, 13/12/2021

Plots zijn ze dakloos: wat gebeurt er straks met de mensen die hun huis verloren?

De overstromingen maakten in Wallonië duizenden mensen dakloos. Iedereen vond een tijdelijk onderkomen bij familie of vrienden of in de opvang die de gemeenten voorzien. Velen onder hen kunnen straks terug naar hun opgekuiste huis. Maar voor anderen, van wie huis compleet vernield is, is dat geen optie.

Al zeker 281 doden en meer dan 1 000 gewonden na tsunami in Indonesië Bij een tsunami in Indonesië zijn al zeker 281 mensen om het leven gekomen. Er vielen ook meer dan 1 000 gewonden. De vloedgolf sloeg onverwacht in op de stranden rond de Straat van Sunda. De tsunami werd wellicht veroorzaakt door de uitbarsting van de vulkaan Anak Krakatau. Volgens experts is de kans op een nieuwe tsunami reëel. Bron: www.vrt.be

Bron: www.nieuwsblad.be, 20/7/2021

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Oorzaken en gevolgen

Bekijk het filmpje en vul de mindmap aan. Maak ook gebruik van de artikels en filmpjes uit de vorige opdracht. Vul de soorten natuurrampen aan in de blauwe vakken. Noteer de oorzaken in de rode vakken. Vul aan met de gevolgen in de groene vakken.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

NATUUR RAMPEN

oorzaak

gevolg

Stap 1: Stap 2: Stap 3:

VIDEO: NATUURRAMPEN

Spreiding in tijd en ruimte

Natuurfenomenen of natuurrampen komen gespreid in de tijd voor: je kunt ze niet dagelijks waarnemen. Ze komen slechts af en toe voor, met tussenpozen. Natuurfenomenen of natuurrampen komen ook gespreid in de ruimte voor: je kunt ze slechts op een bepaalde plek waarnemen. Ze kunnen op bepaalde plekken ook meer voorkomen dan elders. Schaal van Richter Aardbevingen komen regelmatig voor, maar niet overal. Dat heeft te maken met de breuklijnen tussen de aardplaten. Landen die in de buurt liggen van een breuklijn hebben een grotere kans om getroffen te worden door een aardbeving. De sterkte van een aardbeving wordt bepaald met de schaal van Richter. Bekijk de schaal en de kaart. Beantwoord de vragen.

Mensen kunnen dit niet voelen.

Kracht 3

Er zijn enkele trillingen voelbaar.

Kracht 4

Glazen rammelen, klokken staan stil.

Kracht 5

Stoelen en voorwerpen vallen om.

Juan de Fucaplaat

Euraziatische plaat

Noord-Amerikaanse plaat

Arabische plaat

Caribische plaat

Pacifische plaat

Cocosplaat

Kracht 0-2

Wereldkaart met breuklijnen

Schaal van Richter

Gebouwen beschadigd, stenen vallen.

Kracht 7

Gebouwen/wegen zwaar beschadigd.

Kracht 8

Grote verwoesting, spoorlijnen vernield.

Kracht 9

Enorme vernietiging van het landschap.

Kracht 6

Nazca plaat

Pacifische plaat Indische plaat

Filipijnse plaat

Afrikaanse plaat

Zuid-Amerikaanse plaat

Australische plaat

Scotia plaat

Antarctische plaat

Hoe meet je de kracht van een aardbeving?

In welk van deze twee plaatsen was de aardbeving het grootst als je kijkt naar de schaal van Richter? Duid aan.

¨ In China vond in 1976 een zware aardbeving plaats in Tangshan. Bij de beving van 7,6 op de schaal van Richter vielen 242 769 doden. ¨ In Tokio kwamen in 1923 142 807 mensen om het leven bij een beving van 7,9. -

Waarom komen aardbevingen bijna altijd op dezelfde plekken voor?

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

België -

Duid met een kruisje België aan op de kaart (p. 49).

Ligt België op een breuklijn?

NEE

Dat betekent echter niet dat België niet getroffen kan worden door een aardbeving. In het verleden heeft de aarde ook hier gebeefd. Zoek op waar en wanneer de zwaarste aardbeving in België plaatsvond. Dit was zelfs een van de grootste aardbevingen in West-Europa!

Waar: Wanneer: Schaal van Richter:

Weetje Ons land wordt elk jaar opgeschrikt door verschillende aardbevingen. ‘Opgeschrikt’ is een groot woord: bijna geen

enkele aardbeving wordt gevoeld door de bevolking. Eén

beving op de twee wordt niet door de mens gevoeld. Pas vanaf drie op de schaal van Richter is de beving duidelijk voelbaar en kan er lichte schade voorkomen.

Turkije -

Duid met een kruisje Turkije aan op de kaart (p. 49).

Ligt Turkije op een breuklijn?

Zoek op: kwamen er al eerder aardbevingen voor in Turkije?

Anouar Mila aardbeving?Marieke Waar en wanneer was de laatste Waar: Wanneer:

NEE

Elena

Julan

Schaal van Richter:

Ring van Vuur -

Bekijk het filmpje. Wat wordt bedoeld met de Ring van Vuur?

Hoe komt dat?

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

VIDEO: RING VAN VUUR

Welke gebieden behoren tot die Ring van Vuur? Duid het aan op onderstaande kaart.

Duid nu die Ring van Vuur aan op de kaart van de breuklijnen op p. 49.

V OPDRACHT 5: Stralingen Inleiding

VIDEO: STRALING

Heb je je ooit al afgevraagd wat het effect is van zonnestralen op je huid? Bestaan er nog andere soorten stralingen? Is straling altijd negatief? Of zijn er ook voordelen aan straling? Bekijk het filmpje. Beantwoord daarna de vragen. Elektromagnetisch veld a

Wat is elektromagnetische straling?

Vul de afbeelding aan met de woorden uit het kader.

ultraviolet licht – infrarood licht – lage – gammastralen – hoge – radiogolven

frequentie

microgolven

zichtbaar licht

frequentie

röntgenstralen

het elektromagnetisch spectrum

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Markeer het juiste antwoord. Hoe hoger / lager de frequentie, hoe sneller / trager de trillingen elkaar opvolgen. Hoe hoger / lager de frequentie, hoe groter / kleiner de afstand tussen twee opeenvolgende gelijke punten.

Waar of niet waar? Verbeter indien niet waar. Waar 1

Niet waar

De frequentie is het aantal trillingen per minuut.

Hoe lager de frequentie, hoe sneller de trillingen elkaar opvolgen.

Ioniserende straling beschadigt onze lichaamscellen.

Ioniserende straling is straling met lage energie.

Gevolgen van straling a

Op welke manier heeft stralingsenergie een positief of een negatief effect? Geef telkens een voorbeeld. een positief effect:

een negatief effect:

Bekijk de afbeelding op p. 51. Welke drie soorten straling zijn het gevaarlijkst? ¨ radiogolven

¨ microgolven

¨ infrarood licht

¨ ultraviolet licht

¨ röntgenstralen

¨ gammastralen

Leg in je eigen woorden uit waarom.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

¨ zichtbaar licht

Ultraviolette straling a

Waar ligt uv-licht in het elektromagnetisch spectrum? Zet een kruisje in de afbeelding op p. 51.

De zonkracht is de verwachte hoeveelheid uv-straling in het zonlicht die de aarde bereikt. De zonkracht wordt uitgedrukt in een uv-index. De uv-index drukt dus de intensiteit van schadelijke uv-stralen uit. Ken jij het antwoord op de vraag van Julan? Zet een kruisje op de uv-index.

Vanaf welke index moet je je beschermen tegen de zon?

Hoelang kun je onbeschermd in de zon zitten bij: -

zonkracht 10?

zonkracht 6?

zonkracht 2?

Check de uv-index online. Hoeveel bedraagt de uv-index vandaag?

V-

WEBSITE: UV-INDEX

INDE

Welke drie factoren bepalen de zonkracht? -

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Hoe bescherm je jezelf tegen de zon? Geef drie tips. De tekening kan je helpen.

Tips:

U OPDRACHT 6: Wonderen der natuur Inleiding

In deze opdracht ga je zelfstandig aan de slag.

Lees eerst de drie artikels. Beantwoord daarna de vragen. a b c d e

Over welke natuurramp gaat het? Wat is de oorzaak van de natuurramp? Wat zijn de gevolgen van die natuurramp? Waar kwam de natuurramp voor? Schrijf het nummer van elk artikel op de juiste plaats op de wereldkaart op p. 56.

In Iran botsen de Euraziatische en Arabische plaat op elkaar. Daardoor trilt het vaak in de Islamitische Republiek. In 2017 kwamen 400 mensen om het leven bij een aardbeving van 7,3. Modderstromen bemoeilijkten toen de reddingsacties. De meest risicovolle regio is de regio in en rond de hoofdstad Teheran, die aan de voet ligt van ’s lands hoogste berg, de Damavand. Bron: www.hln.be

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Door overstromingen zijn grote gebieden in Pakistan onder water komen te staan. De overstromingen hebben intussen al aan meer dan 1 300 mensen het leven gekost en duizenden huizen werden verwoest. Pakistan is een van de landen die volgens de Verenigde Naties het meest kwetsbaar zijn voor de klimaatverandering. De overstromingen kwamen er na ongeziene hittegolven en daarna acht weken van bijzonder hevige moessonregens. Tijdens de hittegolven is er veel ijs gesmolten, waardoor de waterstand al hoog was. Met de regen erbovenop stroomden de waterlopen over. Bron: www.mo.be

Gemiddeld treffen één of twee orkanen per jaar de oostkust van de Verenigde Staten en raakt iets minder dan de helft daarvan de staat Florida. Dat komt dus neer op minder dan één orkaan per jaar. Daarmee is Florida de meest getroffen staat in Amerika. In de afgelopen twintig jaar zijn er acht zware tropische stormen in Florida aan land gekomen. Orkaan Michael was daarvan de zwaarste. In 2018 behaalde deze orkaan windsnelheden van 260 kilometer per uur. Er was veel stormschade. Voornamelijk huizen raakten beschadigd. Sommige huizen werden zelfs compleet onbewoonbaar door de storm. Daarnaast stierven ongeveer 50 mensen bij deze orkaan. De meeste orkanen die Florida raken ontstaan in de zomer, omdat het zeewater dan boven de 26 graden is. Dit warme zeewater verdampt en koelt hoog in de lucht weer af. Door de draaiing van de aarde begint de lucht met al het verdampte water erin ook te draaien en verandert het geheel in een tropische storm.

Bron: www.amerika.nl

Bekijk de filmpjes. Beantwoord daarna de vragen.

VIDEO: ARTIKEL 4

Over welke natuurramp gaat het?

Wat is de oorzaak van de natuurramp?

Wat zijn de gevolgen van de natuurramp?

Waar kwam de natuurramp voor?

Schrijf nummer 4 op de juiste plaats op de wereldkaart op p. 56.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

Over welk natuurfenomeen is er sprake?

VIDEO: ARTIKEL 5

Wat is dat?

Welke negatieve gevolgen kan het fenomeen hebben?

De elektromagnetische deeltjes die in de atmosfeer terechtkomen zorgen voor een mooi natuurfenomeen. Hoe noem je dat fenomeen?

In welke Europese landen kun je genieten van dit natuurfenomeen? Zoek op als je twijfelt.

Schrijf nummer 5 op de juiste plaatsen op de wereldkaart.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

U OPDRACHT 7: Heb je alles begrepen? Inleiding Om het hoofdstuk af te ronden, vat je alles nog even samen. In deze opdracht ga je zelfstandig aan de slag. 1

Waar of niet waar?

Stap 1: Stap 2: Stap 3: 2

Herlees de stellingen op p. 32-33. Duid nu definitief, in balpen, aan of de stelling waar of niet waar is. Leg uit waarom een stelling niet waar is.

Medische beelden zijn geen vakantiekiekjes. Leg uit.

Bron: www.zuinigmetstraling.be / www.geenscanzonderplan.be

Geef een voorbeeld van een natuurramp. Geef ook een oorzaak en een gevolg van die natuurramp. Voorbeeld natuurramp:

Oorzaak:

Gevolg:

Hoe bescherm je jezelf tegen uv-licht? Geef drie tips.

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

R OPDRACHT 8: Evalueer jezelf Duid aan of je de volgende vaardigheden beheerst of dat het nog beter kan. Ik kan het.

Hier kan ik nog groeien.

Ik kan verklaren hoe het onderscheid tussen dag en nacht ontstaat.

Ik kan verklaren waarom een jaar ongeveer 365 dagen duurt.

Ik kan verklaren waarom een etmaal 24 uren duurt.

Ik ken de schijngestalten van de maan.

Ik kan uitleggen hoe een zonsverduistering ontstaat.

Ik kan verklaren hoe het komt dat we op aarde seizoenen hebben.

Ik ken het verschil tussen meteorologische en astronomische seizoenen.

Ik kan opzoeken hoe laat het nu is op een andere plaats op aarde.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat tijdzones zijn en hoe ze werken.

Ik kan in mijn eigen woorden de gevolgen uitleggen van de omwenteling van de maan rond de aarde.

Ik kan in mijn eigen woorden de gevolgen uitleggen van de omwenteling van de aarde om haar eigen as.

Ik kan in mijn eigen woorden de gevolgen uitleggen van de omwenteling van de aarde om de zon.

Ik kan een voorbeeld van een natuurramp geven.

Ik kan in mijn eigen woorden uitleggen wat de oorzaken en het gevolgen zijn van een natuurramp.

Ik kan uitleggen wat het verschil is tussen een natuurfenomeen en een natuurramp.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen hoe natuurfenomenen en -rampen gespreid voorkomen in tijd en ruimte.

Ik kan uitleggen wat de betekenis is van het elektromagnetisch veld.

Ik kan aan de hand van het elektromagnetisch spectrum uitleggen wat het nut is van stralingen.

Ik kan uitleggen in welke situaties gevaarlijke stralingsenergie toch nuttig kan zijn.

Ik kan tips geven hoe je jezelf kunt beschermen tegen uv-licht.

Ik kan zelfstandig opdrachten uitvoeren.

Ik kan vlot samenwerken met anderen.

Checklist

Hoofdstuk 2 HOE DE AARDE BEWEEGT

HOOFDSTUK 3 MET EEN KRITISCHE BLIK Inleiding

Niet alles wat de geschiedenis ons leert, is waargebeurd. Zowel in tijden van vrede als oorlog staat de waarheid onder druk. Dat is dus altijd! Het is daarom belangrijk dat je (historische) bronnen kritisch bekijkt en analyseert. Daar draait dit hoofdstuk om. - We starten met een kritische blik op een stukje van de Vlaamse geschiedenis. - Vervolgens gaan we een stap verder en overlopen we op welke manieren bronnen gemanipuleerd kunnen worden. Censuur, beeldmanipulatie, mythevorming ... komen aan bod. - Daarna ontdekken we op welke manieren je een bron kritisch kunt bekijken en analyseren. - Uiteindelijk ga je zelf aan de slag in de uitvoeringsopdracht waarin alle kennis uit de voorgaande opdrachten samenvloeit.

O OPDRACHT 1: To be or not to be, that’s the question!

‘To be or not to be, that’s the question!’ Het is een citaat uit het toneelstuk Hamlet van William Shakespeare. Letterlijk betekent het: ‘Te zijn of niet te zijn, dat is de kwestie.’ Of vrij vertaald, in wat hierna volgt: ‘Heb ik bestaan of niet bestaan, dat is de kwestie. ’

De Guldensporenslag of de Slag bij Kortrijk is een veldslag die op 11 juli 1302 in Kortrijk plaatsvond. De veldslag was het gevolg van de Vlaamse opstand, een conflict tussen het graafschap Vlaanderen en het Franse koninkrijk. Vandaag wordt de Guldensporenslag herdacht tijdens de Vlaamse feestdag op 11 juli. 1

Het Vlaamse laken Bekijk het beeldfragment en beantwoord de vragen. a

Kruis de bronnen aan die voor deze aflevering gebruikt werden. ¨ ¨ ¨ ¨

schilderijen prenten een boek kronieken

¨ ¨ ¨ ¨

historische gebouwen een kookboek kledingstukken botten

VIDEO: GULDENSPORENSLAG

¨ kaarten ¨ een geluidsopname ¨ een middeleeuws graf

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

In het fragment worden twee bevolkingsgroepen beschreven. Vul het schema voor beide bevolkingsgroepen aan.

Naam

Waar wonen ze?

In welk soort huizen?

Hoe verdienen ze hun geld?

Bevolkingsgroep 1 =

Bevolkingsgroep 2=

Het leven van een lakenmaker was een hard bestaan in zware werkomstandigheden. Door welke historische bron wordt dat bevestigd en hoe?

Het loon van een lakenmaker is laag. Hoe komt dat?

Op het einde van het fragment duikt een persoon op die later een grote rol zal spelen in de opstand van de Vlaamse steden. Hoe heet deze man?

En Jan Breydel dan?

Wanneer je door Brugge wandelt, merk je ongetwijfeld een standbeeld met twee personen op: Pieter de Coninck en Jan Breydel. Het stadion van Club Brugge kreeg zelfs de naam ‘Jan Breydelstadion’. Hoezo Jan Breydel? In het beeldfragment was toch enkel sprake van Pieter de Coninck? Lees de teksten ‘bron 1’ en ‘bron 2’ op en ontdek waarom er van Jan Breydel geen sprake was in het beeldfragment.

Dit is het standbeeld van Jan Breydel en Pieter de Coninck, de twee lokale volkshelden die in 1302 een grote rol speelden in het Vlaamse verzet tegen de Franse koning, met de Guldensporenslag tot gevolg. Het standbeeld werd opgericht in 1887, de periode van de historische romantiek .

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Stap 1:

Lees bron 1 en beantwoord de vragen.

Markeer de antwoorden in bron 1. - Waarom is het verhaal dat Hendrik Conscience schreef zowel historisch correct als ook niet helemaal waar? - Waarom denken de meeste mensen onmiddellijk aan Pieter de Coninck en Jan Breydel als het om de Guldensporenslag gaat en is de historische waarheid minder gekend?

Markeer: waar of niet waar? In de 14e eeuw werd de Guldensporenslag doodgezwegen. Pas in de 18e eeuw doken verhalen erover op. WAAR

Stap 2:

Neem nu bron 2 erbij en beantwoord de vragen.

To be or not to be? Heeft Jan Breydel echt bestaan of niet? Duid aan wie het bij het rechte eind heeft.

Echt niet. Jan Breydel is verzonnen door Hendrik Conscience. ¨

Tuurlijk heeft Jan Breydel echt bestaan! ¨

NIET WAAR

Waarom is er discussie over de rol van Jan Breydel in de Guldensporenslag? Zoek drie redenen in de tekst. 1

Waarom hebben de makers van Het Verhaal van Vlaanderen het niet over Jan Breydel? Is dat omdat er discussie over zijn belang is of spelen andere redenen een rol? Leg uit.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Schrap wat niet past. Samengevat De rol van Jan Breydel is onduidelijk / belangrijk. Hij heeft waarschijnlijk niet / wel bestaan. Wanneer we het hebben over de Guldensporenslag van 1302 / 1502, denken we vaak spontaan aan Jan Breydel en Pieter de Coninck. Dat komt door de roman / het verslag De Leeuw van Vlaanderen van de schrijver / historicus Hendrik Conscience. Zijn verhaal werd zo bekend dat iedereen die versie voor waar aanneemt.

V OPDRACHT 2: Fake news is van alle tijden Inleiding

Niet alles wat de geschiedenis ons leert is per definitie waar. Soms raken (historische) feiten verdraaid, past men een verhaal aan, bekijkt men een gebeurtenis maar vanuit één bepaalde hoek of probeert men de herinnering aan een persoon of gebeurtenis bewust uit te wissen. Dat doen we ook nu nog. Denk maar aan de oorlog in Oekraïne en hoe de berichtgeving in Rusland verschilt van die in het Westen. En hoe westerse landen daar anders naar kijken dan China bijvoorbeeld.

Er bestaan verschillende technieken om het nieuws of de bronnen over iets of iemand te manipuleren. In deze opdracht ga je daar dieper op in en bekijk je telkens historische en actuele voorbeelden. Situeren in tijd en ruimte

In de volgende opdrachten (p. 64-73) moet je elke gebeurtenis situeren in de tijd en in de ruimte. Dat doe je op deze tijdlijn en de kaart op de volgende bladzijde.

± 3500 v.C. prehistorie

± 800 v.C.

oude nabije oosten

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

klassieke oudheid

± 500

± 1450 middeleeuwen

± 1750

vroegmoderne tijd

± 1945

moderne tijd

hedendaagse tijd

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

HAWAÏ (VSA)

ALASKA (VSA)

Paaseiland

ECUADOR

Galápagoseilanden

VERENIGDE STATEN VAN AMERIKA

CANADA

CHILI

H D

G C

FRANS-GUYANA

URUGUAY

BRAZILIË

SL L

G G

BF T

St. - Helena (VK)

Zuid-Georgië (VK)

E L

St. - Helena (VK)

FINLAND

ITALIË

KAMEROEN

NAMIBIË

ZUIDAFRIKA

DEM. REP. CONGO

REP. CONGO

CENTR. ARIK. REP.

TSJAAD

LIBIË

OEKRAÏNE

ISRAËL

ZUID SUDAN

A A

SAUDIARABIË

IRAK

Q VAE

IRAN

ETHIOPIË

MADAGASKAR

SEYCHELLEN

SOMALIË

COMOREN

JEMEN

INDIA

MYANMAR

MALEISIË

CAMBODJA

CHINA

AUSTRALIË

FILIPIJNEN

PAPOEA-NIEUW-GUINEA

NIEUW-ZEELAND

NIEUW-CALEDONIË (F)

SALOMONSEILANDEN

NOORDKOREA ZUIDKOREA

TAIWAN

INDONESIË

MONGOLIË

RUSLAND

MALDIVEN

TA N

KAZACHSTAN

SYRIË

TURKIJE

MOLDAVIË

EGYPTE

ROEMENIË

WIT-RUSLAND

GRIEKENLAND

O S K BH S

S H

N POLEN

ZWEDEN

TUNESIË

N B DUITSLAND T

ALGERIJE

G GB

NOORWEGEN

FRANKRIJK

SPANJE

MAROKKO

IERLAND

MAURITANIË

CANARISCHE EILANDEN (SPANJE)

MADEIRA (PORTUGAL)

KAAPVERDIË

AZOREN (PORTUGAL)

IJSLAND

Falklandeilanden (VK)

ARGENTINIË

Spitsbergen (Noorwegen)

Censuur Wat betekent de term ‘censuur’ volgens jou? Noteer in je eigen woorden.

Zoek online de definitie van ‘censuur’ op en noteer ze.

Censuur vroeger Ook in vroegere tijden deed men al aan censuur.

Lees de tekst.

Achnaton, of Akhenaton, was een oude Egyptische farao die regeerde ca. 1353-1336 voor Christus. Vóór het vijfde jaar van zijn heerschappij was hij bekend als Amenhotep IV. Maar in het vijfde jaar dat hij farao was, liet hij zijn naam veranderen van Amenhotep (wat verwijst naar Amon, de oppergod in het oude Egypte) naar Achnaton (wat verwijst naar Aton, de zonnegod). Farao Achnaton gooide alle oude goden overboord, en dat waren er veel in Egypte: er was een god voor zowat alles. Hij liet nog maar één god toe: Aton, de zonnegod. Dat maakte de farao uiteraard niet populair bij de priesters in de talrijke tempels voor al die Egyptische goden. Zelfs tijdens Achnatons leven was er behoorlijk wat tegenstand tegen die godsdienstverandering. Na zijn dood gingen zijn opvolgers nog een stapje verder: het bestaan van Achnaton werd volledig uitgewist. Het leek wel of hij nooit bestaan had … Na zijn dood werden Achnatons monumenten ontmanteld en verborgen, werden zijn standbeelden vernietigd en werd zijn naam verwijderd van de lijsten van heersers die door latere farao’s werden samengesteld. De traditionele goden werden in ere hersteld. Achnatons zoon Toetanchaton liet zijn naam zelfs veranderen naar Toetanchamon. Achnaton ging verloren voor de geschiedenis. Maar dankzij de ontdekking in de late 19e eeuw van Amarna, of Akhetaten, de nieuwe hoofdstad die Achnaton bouwde voor de verering

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

van Aton, kon zijn verhaal gereconstrueerd worden. Bovendien werd in 1907 door Edward R. Ayrton een mummie opgegraven die van Achnaton zou kunnen zijn, in het graf KV55 in de Vallei der Koningen. Genetische tests hebben uitgewezen dat de man die in KV55 begraven lag de vader van Toetanchamon was, maar de identificatie als Achnaton wordt sindsdien toch in twijfel getrokken. Naar: www.trenfo.com

Situeer de gebeurtenis: - in de tijd op de tijdlijn (p. 62): noteer ‘Achnaton - censuur’ bij de juiste historische periode. - in de ruimte op de wereldkaart (p. 63): noteer ‘Achnaton - censuur’ bij het correcte gebied op de kaart.

Wat is er met de Egyptische farao Achnaton gebeurd? Waarom? Omschrijf in je eigen woorden.

Censuur vandaag

Censuur bestaat ook nu nog. Je bestudeert hier twee voorbeelden.

Je leerkracht verdeelt de klas in twee groepen. Elke leerling van groep 1 krijgt een tekst toegewezen. Elke leerling van groep 2 krijgt een andere tekst toegewezen.

Stap 2:

Lees de tekst van jouw groep. Noteer in het notitiekader: a om welk land het gaat. b hoe er aan censuur gedaan wordt. Geef ook enkele voorbeelden.

Stap 1:

Notitiekader

TEKST: CENSUUR

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Stap 3:

a b c d e

Leg aan een leerling van de andere groep uit om welk land het gaat. Noteer ‘naam van het land - censuur’ bij de correcte historische periode op de tijdlijn op pagina 62. Noteer ‘naam van het land - censuur’ bij de correcte plaats op de wereldkaart op pagina 63. Leg met behulp van het notitiekader uit op welke manieren er aan censuur gedaan wordt en illustreer dit met voorbeelden. Draai de rollen om en herhaal stap 3 met het andere land.

Beeldmanipulatie

Beeldmanipulatie vroeger 1

Bij censuur wordt de herinnering aan een persoon, plaats of gebeurtenis simpelweg gewist. Maar je kunt ook iets subtieler aan de slag gaan door die herinnering, of meer specifiek de bron die ernaar verwijst, wat aan te passen. Op die manier blijft de bron bestaan, maar geeft ze niet langer de (volledige) waarheid weer. Dat noem je manipulatie.

Lees eerst de tekst. Vul daarna het leeskader aan. De vijgenbladcampagne van het Vaticaan

Tussen 1536 en 1541 schilderde Michelangelo in opdracht van paus Clemens VII en paus Paulus III een grote fresco van het laatste oordeel in de Sixtijnse Kapel. Het werk toont de zielen die opstijgen naar de hemel en de zielen die afdalen naar de hel. In de fresco waren veel naakte lichamen te zien van gespierde mannen en vrouwen. Al snel werd deze tentoonspreiding van naaktheid onderdeel van een flinke discussie tussen gelovigen. Kon deze naaktheid wel in een kerk? Fresco: Michelangelo - Het Laatste Oordeel Tijdens de bijeenkomst van kardinalen tijdens het Concilie van Trente in 1563 werd de zaak in detail besproken. De Bijbel beschreef in het boek Genesis dat Adam en Eva zich na de zondeval schamen voor hun naaktheid en hun geslachtsdelen bedekken. De geestelijken besloten daarom dat schilderijen die aanzetten tot lust verboden moesten worden en dat naaktheid in kerken dus niet kon worden getolereerd. Een jaar later werd daarom aan kunstschilder Daniele da Volterra de opdracht gegeven om de fresco van Michelangelo te overschilderen en alle geslachtsdelen te bedekken. Sindsdien zijn de piemels geschilderd door Michelangelo verborgen achter draperieën en andere bedekkende objecten. Het aanpassen van Michelangelo’s Laatste Oordeel in de Sixtijnse Kapel was slechts het begin van verregaande vernielingen van kunstwerken, tegenwoordig bekend als ‘de vijgenbladcampagne’. Onder leiding van paus Paulus VI en later paus Clemens VII werden veel meer beelden, schilderijen en fresco’s aangepast. Bij beelden van naakte mannen werd de penis afgehakt en afgedekt met een vijgenblad. Kleding werd over naakte mannen en vrouwen heen geschilderd. Ook de beelden van Michelangelo waren niet veilig voor de wil van het Vaticaan. Het beroemde beeld van Jezus die het kruis draagt dat in de kerk Santa Maria sopra Minerva in Rome staat, werd aangepakt door de vijgenbladcampagne. Met een metalen doek werd de penis van Jezus afgedekt

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

en sindsdien is het beeld altijd zo te zien geweest. Tegenwoordig staat het Vaticaan niet meer negatief tegenover naaktheid en worden naakte beelden weer toegestaan. Toch zijn er nog heel veel vijgenbladen in de Vaticaanse musea te zien. Onder kunsthistorici heerst er een enorm dilemma: moet je de beelden weer in hun oorspronkelijke staat herstellen? Veel mensen vinden dat beelden zouden moeten worden gerestaureerd tot hoe ze door de kunstenaar bedoeld waren, dus mét penis. Toch zijn er ook tegenstanders. De vijgenbladcampagne Michelangelo - Jezus die het kruis draagt is een belangrijk onderdeel van de kunstgeschiedenis geworden. Door alle vijgenbladen te verwijderen, haal je ook dit deel van de geschiedenis weg. De vijgenbladen zijn als het ware onderdeel geworden van de beeldhouwkunst uit de afgelopen eeuwen. Vaak worden de vijgenbladen daarom niet verwijderd en blijft de oude censuur van de naaktheid intact.

Leeskader

Waar? (Waar gebeurde het?)

Wie? (Over wie gaat het? Welke persoon of organisatie?)

Naar: kunstvensters.com

Wat? (Wat is er gebeurd?)

Wanneer? (Wanneer gebeurde het?)

Waarom? (Waarom gebeurde het?)

Hoe? (Hoe gebeurde het?)

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

CHATBOX

Wat is het argument van de tegenstanders om de vijgenbladeren niet te verwijderen van de beelden en ze dus niet in hun originele staat te herstellen? Markeer het in de tekst.

Situeer de gebeurtenis: - in de tijd op de tijdlijn (p. 62): noteer ‘vijgenbladcampagne’ bij de juiste historische periode. - in de ruimte op de wereldkaart (p. 63): noteer ‘vijgenbladcampagne’ bij het correcte gebied op de kaart.

Zou dit vandaag nog kunnen? Of staan wij tegenwoordig anders tegenover naakte beelden op pleinen en in gebouwen?

originele foto

Weetje

Met de opkomst van de fotografie werd het manipuleren van beelden makkelijker en ook vaker toegepast. Op deze foto bijvoorbeeld is de man die het hoofd van het paard vasthoudt verwijderd om te benadrukken dat Benito Mussolini (de dictatoriale leider van Italië en bondgenoot van Hitler tijdens WO II) onafhankelijk was en de volledige controle had over zijn paard.

gemanipuleerde foto

Open de website en bekijk enkele opvallende voorbeelden van beeldmanipulatie. WEBSITE: BEELDMANIPULATIE

Beeldmanipulatie vandaag

Door een deel van het beeld weg te laten of het te bewerken, creëer je een beeld van de gebeurtenis dat niet overeenstemt met de waarheid of zelfs compleet verzonnen is. Dat gebeurt ook vandaag nog. Denk maar aan wat je met Photoshop allemaal kunt doen. Vooral dankzij AI (artificiële intelligentie) wordt beeldmanipulatie vandaag wel heel makkelijk. Lees de drie artikels en beantwoord de vragen. 1

Op welke manier werden de beelden in de artikels gemaakt?

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

ARTIKELS: BEELDMANIPULATIE

Aan welk detail kun je zien dat de foto’s van de paus niet waarheidsgetrouw zijn?

Aan welke details kun je zien dat de foto’s van Trump niet waarheidsgetrouw zijn?

Mythevorming

Achter mythevorming zit meestal een historische basis, maar Soms groeien gebeurtenissen doorheen de tijd worden historische personen, gebeurtenissen of personen uit tot mythes. of processen uitvergroot en krijgen ze een eigen betekenis. Soms worden gebeurtenissen gebruikt of misbruikt voor bepaalde doeleinden. Maar wat is dat eigenlijk, Mythes zijn meestal niet bedoeld om een historische waarheid een mythe? te vertellen. Ze worden vaak gebruikt voor andere doeleinden, bijvoorbeeld de eigen superioriteit verkondigen. In mythes worden eigen ‘helden’ opgehemeld en ‘heldendaden’ verheerlijkt of tegenstanders verguisd. Een mythe is vaak algemeen gekend of aanvaard. Dat maakt het moeilijker om een juist, objectief beeld van historische gebeurtenissen te verkrijgen.

Situeer de gebeurtenis: - in de tijd op de tijdlijn (p. 62): noteer ‘beeldmanipulatie vandaag’ bij de juiste historische periode. - in de ruimte op de wereldkaart: dat hoef je hier niet te doen omdat onlinebeelden via het internet wereldwijd verspreid raken.

Mythevorming vroeger Herinner je je de figuur van Jan Breydel aan het begin van dit hoofdstuk? Zijn rol in de Guldensporenslag nam ook mythische proporties aan, in die mate dat men begon te geloven dat het beeld dat we van hem hebben en de rol die hij gespeeld heeft, correct is. Maar dat bleek niet echt te kloppen met de waarheid.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Nog zo’n mythische figuur is Ambiorix.

Bij de verkiezing in 2005 van de grootste Belg, eindigde Ambiorix op de vierde plaats. Het verhaal vertelt dat Ambiorix in 58 voor Christus, als leider van de stam van de Eburonen, in opstand kwam tegen de Romeinse bezetter en in onze streken een Romeins legioen versloeg. Hij is een mythisch figuur en wordt afgebeeld als een dappere krijger en als de eerste Belgische held! Maar klopt dat beeld wel? Volg het stappenplan en zoek een antwoord op deze vragen.

Standbeeld van Ambiorix op de markt in Tongeren

Wie is Ambiorix echt?

Hoe is de mythe rond hem ontstaan?

Je leerkracht verdeelt de klas in verschillende groepen. Overloop met jouw groep alle vragen van de mindmap. Is alles duidelijk? Beslis samen met jouw groep wie welke beeldfragmenten bekijkt.

VIDEO’S: AMBIORIX

Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4:

En is dat verhaal wel correct?

Bekijk jouw beeldfragment(en). Noteer dan in de mindmap de antwoorden op de vragen die je kunt beantwoorden met behulp van jouw fragment(en).

Stap 5:

Leg vervolgens de informatie van al jouw groepsleden samen. Overloop in groep de mindmap en vul die samen volledig aan.

Stap 6:

Situeer de gebeurtenis: - in de tijd op de tijdlijn (p. 62): noteer ‘Ambiorix – mythe’ bij de juiste historische periode. - in de ruimte op de wereldkaart (p. 63): omcirkel het correcte gebied op de wereldkaart en noteer er ‘Ambiorix - mythe’ bij.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Galliërs worden vaak afgebeeld als stoere krijgers. Klopt dat beeld met de werkelijkheid?

In de stripverhalen van Asterix en Obelix wonen de Galliërs in bossen. Was dat écht zo?

Galliers wonen in stenen huizen of paalwoningen in kleine dorpen. Toch?

Waarom staat het standbeeld van Ambiorix in Tongeren?

Waarom heeft men een standbeeld van Ambiorix gemaakt?

De belangrijkste bron over Ambiorix is het verslag van Julius Caesar: Commentarii de bello gallico. Waarom mag je deze bron niet zomaar vertrouwen? Leg uit met een voorbeeld.

Komt het beeld van Ambiorix in Tongeren overeen met de werkelijkheid?

Eind goed, al goed. Ambiorix verslaat de Romeinen en we leven nog lang en gelukkig. Toch?

De Gallische oorlogen zijn oorlogen van de Galliërs tegen de Romeinen. Punt. Of toch niet?

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

In het verhaal gaat het om slechts één veldslag. Ambiorix verslaat de Romeinen en verder zijn er geen gevechten meer. Klopt dat?

Vul aan met de correcte cijfers. Ambiorix moordt anderhalf legioen uit, dat zijn ongeveer soldaten. Caesar keert later terug met legioenen. Hij neemt wraak en doodt daarbij miljoen Galliërs en maakt van

miljoen Galliërs slaven. De stam van de Eburonen had trouwens niet , maar koningen. Ambiorix was één van hen. Mythevorming vandaag

Ook vandaag gebeurt dat soort mythevorming zoals rond Ambiorix nog. Lees het artikel en vul het leeskader aan in je eigen woorden. Leeskader

Wie? (Over wie gaat het? Welke persoon of organisatie?)

Wat? (Wat is er gebeurd?)

Waar? (Waar gebeurde het?)

Wanneer? (Wanneer gebeurde het?)

Waarom? (Waarom gebeurde het?)

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

ARTIKEL: MYTHEVORMING VANDAAG

Hoe? (Hoe gebeurde het?)

De ghost of Kyiv is niet het enige mythische heldenverhaal dat rond de oorlog in Oekraïne leeft. Geef nog een voorbeeld ervan uit de tekst.

Situeer de gebeurtenis: - in de tijd op de tijdlijn (p. 62): noteer ‘ghost of Kyiv – mythe’ bij de juiste historische periode. - in de ruimte op de wereldkaart (p. 63): noteer ‘ghost of Kyiv – mythe’ bij het correcte gebied op de kaart.

Weetje Mythevorming is een plaatsgebonden aangelegenheid en heeft meestal een (politiek) doel. Ambiorix wordt een held omdat de prille Belgische staat op zoek was naar Belgische helden. In Nederland of pakweg Duitsland kent niemand hem. Het

FEITEN

MYTHEN

beeld dat Caesar van hem schetst bij de Romeinen is dan weer een heel ander beeld dan het beeld dat wij van hem gecreëerd hebben. Dat diende vooral om Caesars eigen imago wat op te poetsen. Voor de Romeinen was Ambiorix geen held. De ‘ghost of Kyiv’ doet hetzelfde: hij is een held in Oekraïne, maar de Russen kijken er anders tegenaan. En in pakweg Pakistan heeft men misschien nog nooit van hem gehoord.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Samengevat Historische, maar ook actuele bronnen mag je nooit zomaar voor waar aannemen. - Het beeld dat je krijgt kan beperkt zijn door censuur omdat men bepaalde delen verwijderd heeft. Denk aan hoe de farao Achnaton volledig uitgewist werd, alsof hij nooit bestaan had. - Het beeld kan gekleurd zijn door beeldmanipulatie, omdat men de bron aangepast heeft door bepaalde onderdelen weg te laten. Denk aan de vijgenbladcampagne, die er misschien onschuldig uitziet maar je toch een verkeerd beeld geeft van de kunst uit die periode. Of hoe foto’s ook vandaag nog gemanipuleerd worden en een beeld opleveren dat nooit bestaan heeft, zoals de paus in de pufferjas of de fake arrestatiefoto’s van Donald Trump. - Het beeld kan gekleurd zijn door mythevorming, waarbij een gebeurtenis, plaats of persoon proporties gekregen hebben die niet meer realistisch zijn. Denk aan Ambiorix, waarvan we enkel de overwinning onthouden hebben, of de ‘ghost of Kyiv’ in Oekraïne. Het is belangrijk dat je daarbij stilstaat wanneer je een actuele of historische bron gebruikt. Geloof niet zomaar wat je ziet, leest, hoort of bekijkt. Analyseer je bron voor je conclusies trekt.

V OPDRACHT 3: Hoe check je de betrouwbaarheid van een bron? Inleiding

Criteria om bronnen te analyseren

Je leerde al hoe beeldvorming uit het verleden of het heden gemanipuleerd kan worden. Maar het gaat om meer dan dat. Ook niet-gemanipuleerde bronnen bekijk je best met een kritische blik. Wanneer je naar historische of actuele bronnen kijkt, is het belangrijk te beseffen dat elke beeldvorming - gekleurd kan zijn ( je bekijkt iets vanuit je eigen standpunt); - eng kan zijn ( je geeft enkel je eigen standpunt of een beperkt aantal standpunten); - ongenuanceerd kan zijn omdat mensen worden beïnvloed door de tijd waarin ze leven ( jij kijkt bijvoorbeeld anders naar slavernij dan een Romein in de klassieke oudheid) en de plaats waar ze wonen (westers of niet-westers) … Conclusie: het is vooral belangrijk dat je kritisch nadenkt bij een bron en niet zomaar alles voor waar aanneemt.

Wanneer je een bron analyseert, kijk je vooral naar vier criteria.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

We passen ze toe op het verhaal van Ambiorix, door Julius Caesar neergeschreven in zijn verslag Commentarii de bello gallico.

CRITERIUM 1: Wat is het standpunt van de maker van de bron? Is de maker van de bron voor of tegen iets? Geeft de auteur zijn mening weer? Of stelt de auteur gewoon iets vast? Toegepast op Commentarii de bello gallico van Julius Caesar: Julius Caesar wil een beeld ophangen van Ambiorix en van de Galliërs als geduchte tegenstanders. Hij wil aan zijn publiek uitleggen waarom niet alles vlotjes verloopt. Caesar vertelt het verhaal ook vanuit het standpunt van de Romeinen, de bezetters. CRITERIUM 2: Welk publiek had de maker voor ogen? Voor wie was de bron, het verslag, het verhaal bestemd? Speelt dat een rol in de berichtgeving?

Toegepast op Commentarii de bello gallico van Julius Caesar: Julius Caesar moet elk jaar verslag uitbrengen van wat hij in Gallië doet. Zo kan de senaat hem controleren. Caesar heeft dus als publiek een groep mensen voor ogen die hem controleren. Als er iets niet goed verloopt, moet hij dat verantwoorden.

CRITERIUM 3: Wat is de functie van de bron? Waarom is de bron gemaakt? Is het een verslag? Een dagboek? Een kunstwerk op bestelling?

Toegepast op Commentarii de bello gallico van Julius Caesar: Het is een gedwongen verslag. Caesar kiest er niet zelf voor. Voor de senaat is het een manier om te weten te komen wat Caesar allemaal uitspookt in Gallië en waarom hij al dat geld en die soldaten nodig heeft.

CRITERIUM 4: Wat is het beoogde effect van de bron? Welk doel wil de maker bereiken met de bron?

Zelf bronnen analyseren

Je bestudeert nu zelf twee bronnen over Congo, de oud-kolonie van België. Meer bepaald zijn het de toespraken die gehouden werden op de dag van de onafhankelijkheidsverklaring van Congo op 30 juni 1960. Enerzijds analyseer je de toespraak van koning Boudewijn van België en hoe hij de onaf hankelijkheid en de toekomst van Congo zag. Anderzijds bestudeer je de toespraak van Patrice Lumumba, een Congolese politicus, en hoe hij de onafhankelijkheid en de toekomst van Congo zag.

Toegepast op Commentarii de bello gallico van Julius Caesar: Vanuit het standpunt van Julius Caesar is het belangrijk dat dit verslag ervoor zorgt dat de senaat hem vertrouwt en verder laat doen.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Stap 1:

Lees eerst de context bij de twee toespraken. Op die manier krijg je een beeld van wat allemaal een rol speelt en wie erbij betrokken is.

Een beetje context bij beide toespraken De onafhankelijkheid van Congo liep niet van een leien dakje. Op 4 januari 1959 brak er een opstand uit, met veel doden, gewonden en plunderingen als gevolg. Daarop beloofde België bij monde van koning Boudewijn een snelle onafhankelijkheid aan Congo. Een eerste stap daarin waren verkiezingen. Via die verkiezingen van mei 1960 hoopte België Congolese politici aan de macht te brengen die trouw de koloniale belangen zouden blijven behartigen. Dat lukte niet. Het was een verzameling van nationalistische partijen rond de politicus Patrice Eméry Lumumba die de meerderheid in de Kamer (71 zetels van de 137) haalde. In de Senaat kwam men echter twee zetels te kort voor een absolute meerderheid. De belangrijkste reden daarvoor was de door

de Belgen ontworpen kieswet: die bepaalde dat 23 van de 84

senaatszitjes voorbehouden waren aan de traditionele chefs die al tientallen jaren lang samenwerkten met de kolonisator. Op die manier zou Congo onafhankelijk worden, maar België mee het beleid blijven bepalen.

De groep rond Lumumba is verplicht een coalitieregering te aanvaarden. Zijn rivaal Joseph Kasavubu, een Belgenvriend, wordt president. Lumumba, een fiere vrije Congolees, wordt eerste minister.

Tijdens de officiële plechtigheid van de onafhankelijkheidsverklaring op 30 juni 1960 waren slechts twee sprekers voorzien: koning Boudewijn en president Kasavubu.

Op 29 juni, de dag voor de plechtigheid, krijgt Lumumba echter hun teksten te lezen. Hij ergert zich aan de paternalistische toon die koning Boudewijn aanslaat en aan de volgzaamheid van Kasavubu. Hij

besluit om ’s anderendaags onverwacht zelf ook een toespraak te houden. De toespraken zijn zowel in Congo als in België te volgen op de radio.

Lees vervolgens de toespraak van koning Boudewijn op . Vul de linkerkolom van het leeskader op de volgende bladzijde aan.

Stap 3:

Lees ten slotte de toespraak van Lumumba op . Het is een rechtstreeks antwoord op wat koning Boudewijn zegt. Vul met behulp daarvan de rechterkolom van het leeskader aan.

Stap 2:

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Leeskader

Koning Boudewijn van België

politicus Patrice Lumumba

Tot welk publiek richt hij zijn toespraak?

Tot de Belgen, Congolezen en buitenlanders die aanwezig zijn. Hij heeft het niet over de aanwezige vrouwen.

Tot het Congolese volk, niet enkel tot de aanwezigen. Hij spreekt ook de vrouwen aan.

Vanuit welk standpunt bekijkt hij de situatie? Markeer.

Vanuit het standpunt van de kolonisator, België

Hoe beschrijft hij de rol van België tijdens het kolonialisme? Markeer.

Vanuit het standpunt van de gekoloniseerde, Congo

Positief - Negatief

België blijft mee beslissen wat er in Congo gebeurt. Dat is beter zo.

België mag mee blijven beslissen wat er in Congo gebeurt. Dat is beter zo.

België wil Congo nog verder helpen, maar enkel als ze het vragen.

De Belgen moeten Congo gerust laten en hebben er niets meer te zeggen.

Hij geeft goede raad mee en zegt dat ze alles wat België opgebouwd heeft vooral moeten bewaren.

De Belgen mogen Congo enkel helpen als de Congolezen dat vragen. Anders moeten ze zich niet bemoeien. ‘We kunnen het zelf wel, en beter dan België.’

Waarvoor is België volgens hem verantwoordelijk in Congo? Markeer in de toespraak.

Op welke manier is Congo onafhankelijk geworden volgens hem?

Vanuit het standpunt van de gekoloniseerde, Congo

Hoe ziet hij de toekomstige relaties tussen België en Congo? Markeer.

Congo moet zijn plan maar trekken vanaf nu.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Hoe we historische momenten anders bekijken Beide bronnen gaan over hetzelfde onderwerp en vinden op hetzelfde moment plaats. Toch geven ze allebei een heel ander beeld weer. a

Pas de vier criteria om bronnen te analyseren toe op de twee toespraken.

CRITERIUM 2: Welk publiek had de maker voor ogen? Voor wie was de bron, het verslag, het verhaal bestemd? Speelt dat een rol in de berichtgeving? Toegepast op deze toespraken: Bespreek mondeling waarin hun publiek verschilt.

CRITERIUM 3: Wat is de functie van de bron? Waarom is de bron gemaakt? Is het een verslag? Een dagboek? Een kunstwerk op bestelling?

Toegepast op deze toespraken: Bespreek mondeling wat de functie van de bron is.

CRITERIUM 4: Wat is het beoogde effect van de bron? Welk doel wil de maker bereiken met de bron?

Toegepast op deze toespraken: Bespreek mondeling het beoogde effect van de bron.

Betrouwbaar of niet?

Of een bron betrouwbaar is of niet, kun je niet enkel toetsen aan de hand van de vier criteria, maar hangt ook af van de historische vraag die erbij hoort. Of met andere woorden: wat je precies wilt onderzoeken. – Stel: je wilt onderzoeken hoe de Congolezen de kolonisatie en de onafhankelijkheid beleefd hebben. Wiens toespraak geeft je dan de meest betrouwbare informatie?

–

Waarom is de andere toespraak op dat gebied minder betrouwbaar?

–

Stel: je wilt onderzoeken wat de Belgen over de kolonisatie van Congo dachten in 1960 en hoe zij naar de onafhankelijkheid van Congo keken. Welke bron is dan het meest betrouwbaar?

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Samengevat

Hoe kijken wij vandaag naar de koloniale periode? Klopt ons beeld van de kolonisatie met dat van koning Boudewijn?

Verschillende perspectieven

Op een bron zijn ook verschillende perspectieven van tel. Neem bijvoorbeeld de oorlog tussen Oekraïne en Rusland. Hoe kijkt Oekraïne daarnaar? Hoe beleven zij het conflict? En hoe bekijkt Rusland het? Wat denkt de rest van Europa ervan? Hoe stelt Amerika zich op? En wat is het standpunt van China? Bespreek het klassikaal.

Hoe reageren de andere Europese landen?

Hoe reageert men in China?

CHATBOX

Lumumba, en met hem vele Congolezen, kijken naar de periode van de kolonisatie door België met een heel andere blik dan Boudewijn en de Belgen op dat moment. De Belgen willen vooral al het goede benadrukken dat ze gedaan hebben. In de hele toespraak van koning Boudewijn komt nergens iets negatiefs aan bod. Dat is bij Lumumba wel anders: hij kijkt naar de kolonisatie als een wrede periode, met veel onrecht en uitbuiting. En hij wil benadrukken dat België niet zomaar van plan was Congo onafhankelijk te laten worden. Dat heeft voor opstanden en geweld gezorgd. Die multiperspectiviteit, het feit dat je een historische gebeurtenis vanuit meer dan één standpunt bekijkt, is erg belangrijk wanneer je (historische) bronnen analyseert. Wees je ervan bewust dat men een andere betekenis geeft aan bepaalde gebeurtenissen (het negatieve versus het positieve beeld van de kolonisatie in deze toespraken bijvoorbeeld) naargelang het standpunt van diegene die ernaar kijkt.

Hoe bekijkt men het conflict in Oekraïne zelf?

OORLOG IN OEKRAÏNE

Hoe bekijkt men dit in Rusand?

Hoe reageert men in de USA?

Zal de berichtgeving op televisie in deze verschillende landen en regio’s dezelfde zijn? Zal een Russische bron hetzelfde verhaal vertellen als een Oekraïense bron, als je het over dit conflict hebt? Verduidelijk je antwoord.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

U OPDRACHT 4: Zelf bronnen analyseren Inleiding In deze opdracht ga je zelfstandig aan de slag met verschillende bronnen over hetzelfde historische feit. - Je situeert het onderwerp in de tijd (op een tijdlijn) en in de ruimte (op een relevante kaart). - Je vergelijkt alle bronnen en komt zo tot een kritische kijk op wat er gebeurd is. - Je toont met voorbeelden aan in welke mate bepaalde feiten correct weergegeven worden en welke verschillende perspectieven er zijn. 1

Lees de artikels en bekijk het filmpje (bronnen 1, 2 en 3).

Situeer de gebeurtenis op de tijdlijn.

BRONNEN 1, 2 EN 3

In welke historische periode kun je de gebeurtenis plaatsen? Zet een kruisje.

prehistorie

± 800 v.C. oude nabije oosten

± 500

klassieke oudheid

Situeer de gebeurtenis op de kaart.

middeleeuwen

± 1750

vroegmoderne tijd

In welk land speelt dit zich af? Zet een kruisje.

± 1450

± 3500 v.C.

BOSNIË EN HERZEGOVINA SERVIË MONTENEGRO KOSOVO NOORDMACEDONIË

TURKIJE

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

± 1945

moderne tijd

hedendaagse tijd

Vergelijk de verschillende bronnen.

Stap 1: a

Lees bron 1 en beantwoord de vragen.

Wat is er volgens dit artikel in Oekraïne gebeurd? Omschrijf in je eigen woorden.

Hoe komen de journalisten aan die informatie?

Lees bron 2 en beantwoord de vragen.

Stap 2:

Wat is de mening over de gebeurtenis van de Russen die aan het woord komen in dit artikel?

Welk argument geven die Russen daarvoor?

Zijn alle Russen uit dit artikel het eens over de oorlog? Markeer het correcte antwoord.

Stap 3:

NEE

Lees eerst de duiding bij bron 3 hieronder. Bekijk daarna bron 3, het beeldfragment. Beantwoord ten slotte de vragen.

Duiding bij bron 3: Tim Pauwels is op dat moment de ombudsman van de VRT. Hij behandelt de klachten die over journalistiek gaan. Als iemand het niet eens is met een reportage of er opmerkingen bij heeft dan kan die bij hem terecht. Hier bespreekt hij de klacht van een kijker over de berichtgeving rond wat er gebeurd is in Boetsja.

Waarom kan een journalist niet neutraal zijn wanneer het over deze feiten gaat?

Wat moet hij dan wel zijn, en wat wordt daarmee bedoeld?

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

Wat klaagt de kijker aan?

Hij geeft er zelfs een specifiek argument voor. Kruis het juiste argument aan. ¨ Je kunt de Oekraïners niet neutraal noemen: ze hebben er alle belang bij dat de Russen een slechte reputatie krijgen. ¨ Het zou zelfs logisch zijn dat het Oekraïners zijn die de mensen met witte armbanden hebben doodgeschoten. ¨ Er is geen enkel bewijs dat dit enkel door de Russen is gedaan. Sommige slachtoffers kunnen door de Oekraïners gemaakt zijn. ¨ Alle westerse media zijn onbetrouwbaar.

Hoe weerlegt de ombudsman dat argument? Vul aan met de juiste woorden. Op de beelden van slachtoffers met een witte armband blijken dat geen

armbanden te zijn, maar .

Er zijn slachtoffers met een witte armband, maar die zijn niet in de . Het idee dat enkel zij werden klopt niet.

Welk argument gebruiken de Russen om te zeggen dat zij het niet kunnen geweest zijn?

Hoe wordt dat argument tegengesproken?

m Het belangrijkste argument over deze feiten is volgens de ombudsman wat de mensen ter plaatse vertellen. Wat zeggen die ooggetuigen? Bevestigen zij dat het enkel de Russen waren die dit soort gruweldaden hebben begaan? Kruis het juiste antwoord aan. Ja, enkel de Russen Russen, maar ook wel wat Oekraïners Nee, Russen en Tsjetsjenen Ze weten het zelf niet. Soldaten, dat wel, maar van welk land? Geen idee …

¨ ¨ ¨ ¨

De Oekraïners spreken van een genocide. Wat is dat? Genocide betekent

Is de ombudsman het eens met de stelling dat in Oekraïne een genocide aan de gang is?

Stap 4:

NEE

Wat denk jij na het bekijken van alle bronnen? Geef jouw mening weer en leg uit waarom.

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

R OPDRACHT 5: Evalueer jezelf Duid aan of je de volgende vaardigheden beheerst of dat het nog beter kan. Ik kan het.

Hier kan ik nog groeien.

Ik kan een historische of actuele gebeurtenis situeren in de correcte historische periode op een tijdlijn.

Ik kan een historische of actuele gebeurtenis situeren op een relevante kaart.

Ik kan bronnen vergelijken over dezelfde historische of actuele gebeurtenis.

Ik kan criteria opnoemen die de betrouwbaarheid van een bron beïnvloeden.

Ik heb aandacht voor verschillende perspectieven bij het analyseren van een historische of actuele gebeurtenis.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat mythevorming betekent.

Ik kan aan de hand van de vier criteria uitleggen waarom een historische bron altijd een gekleurd beeld weergeeft.

Ik kan met een voorbeeld omschrijven dat we nu soms anders naar gebeurtenissen in het verleden kijken dan toen.

Ik kan voorbeelden geven van hoe historische beeldvorming beïnvloed kan worden of wordt.

Ik kan vanuit aangereikte informatie een eigen standpunt geven over maatschappelijke thema’s.

Ik kan met anderen een dialoog voeren over historische, actuele en maatschappelijke thema’s.

Ik kan gericht informatie opzoeken in historische en actuele bronnen.

Ik kan notities nemen tijdens het analyseren van bronnen en ze gebruiken bij de bespreking ervan.

Ik kan informatie uit verschillende bronnen verwerken en samenvatten.

Checklist

Hoofdstuk 3 MET EEN KRITISCHE BLIK

HOOFDSTUK 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Om de voorkennis uit de tweede graad te activeren, herhalen we het verloop van de menstruatiecyclus en bekijken we de fases in een zwangerschap: van embryo tot foetus. Daarna gaan we dieper in op de vruchtbaarheid van de mens. We leren dat die op verschillende manieren beïnvloed kan worden: - door hormonale anticonceptiva, - door het gezondheidsgedrag van man en vrouw - en door hormonale vruchtbaarheids behandelingen. Ten slotte leren we dat niet alleen vóór, maar ook tijdens de zwangerschap het gezondheidsgedrag en het leefmilieu een grote invloed hebben op de ontwikkeling van embryo en foetus.

Inleiding

O OPDRACHT 1: De menstruatie van A tot Z

Bekijk het filmpje en de afbeelding.

VIDEO: MENSTRUATIE

Wat stelt de afbeelding voor?

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Markeer een ander woord voor ‘ovulatie’. eicel

follikel

eisprong

hormoon

zaadcel

Op welke dag vindt de eisprong gewoonlijk plaats? Omcirkel die dag op de afbeelding.

Wat gebeurt er tijdens de eisprong?

Welke twee cellen zijn nodig voor een bevruchting? en

Wat kan er tijdens de eisprong gebeuren met de eicel?

Noteer elke fase in het juiste vak onder de afbeelding op p. 84.

klaarmaken voor eventuele innesteling – rijping van de eicel – menstruatie (2x) – eisprong

Wist je dat het woord menstruatie van het Latijnse woord ‘mensis’ komt, dat ‘maand’ betekent?

O OPDRACHT 2: Van cel tot foetus

Oh nee, ik ben al twee dagen overtijd!

Je hoeft je niet meteen zorgen te maken, Elena. Twee dagen overtijd is normaal.

De menstruatie blijft uit a

Waarvan kan het uitblijven van de menstruatie een eerste teken zijn?

Hoelang duurt die periode?

In die periode ondergaat de baby in wording ontzettend veel veranderingen.

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Bekijk aandachtig deze afbeelding. Beantwoord vervolgens de vragen. 3 TOT 9 WEKEN

9 WEKEN TOT GEBOORTE

EMBRYONALE PERIODE

FOETALE PERIODE

1 MAAND

2 MAANDEN

3 MAANDEN 1-23 g

4 MAANDEN 23-190 g

5 MAANDEN 190-500 g

6 MAANDEN 500-1 000 g

7 MAANDEN 1 000-1 900 g

3 TOT 9 WEKEN

9 WEKEN TOT GEBOORTE

EMBRYONALE PERIODE

FOETALE PERIODE

1 MAAND

2 MAANDEN

3 MAANDEN 1-23 g

1e TRIMESTER

4 MAANDEN 23-190 g

5 MAANDEN 190-500 g

6 MAANDEN 500-1 000 g

2e TRIMESTER

7 MAANDEN 1 000-1 900 g

8 MAANDEN 1 900-2 600 g

9 MAANDEN 2 600-3 400 g

8 MAANDEN 1 900-2 600 g

9 MAANDEN 2 600-3 400 g

3e TRIMESTER

CENTRAAL ZENUWSTELSEL HART

OREN OGEN

1e TRIMESTER LEDEMATEN

2e TRIMESTER

3e TRIMESTER

TANDEN CENTRAAL ZENUWSTELSEL GEHEMELTE HART UITWENDIGE GENITALIËN OREN

PERIODE VAN GROTE KWETSBAARHEID

PERIODE VAN KLEINERE KWETSBAARHEID

OGEN

LEDEMATEN TANDEN

GEHEMELTE

UITWENDIGE GENITALIËN

PERIODE VAN GROTE KWETSBAARHEID

Hoe noem je de baby in de eerste periode (het vroegste stadium) van de zwangerschap?

PERIODE VAN KLEINERE KWETSBAARHEID

¨ embryo ¨ foetus -

Hoelang duurt die eerste periode?

Kleur die periode rood op deze tijdlijn. 1 maand

2 maanden 3 maanden 4 maanden 5 maanden 6 maanden 7 maanden 8 maanden 9 maanden

Hoe noem je de baby in de tweede periode van de zwangerschap? ¨ embryo ¨ foetus -

Hoelang duurt die tweede periode?

Kleur die periode groen op deze tijdlijn. 1 maand

2 maanden 3 maanden 4 maanden 5 maanden 6 maanden 7 maanden 8 maanden 9 maanden

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Welke periode is de meest kwetsbare? ¨ de embryonale periode ¨ de foetale periode

Combineer. Het hart en andere organen beginnen te functioneren. Dit is een kwetsbare en belangrijke periode voor de ontwikkeling van de baby.

embryo

Alle organen ontwikkelen zich. foetus

De organen ontwikkelen zich verder. Alle lichaamsdelen ontwikkelen zich in vaste volgorde: hoofdje, ogen, romp, armen, benen, geslachtsdelen.

De zintuigen ontwikkelen zich. Dit is het begin van de zwangerschap.

Wist je dat het woord embryo van het Oudgriekse woord ‘émbruon’ komt, wat ‘ongeboren vrucht’ betekent?

Hoe kun je een zwangerschap voorkomen?

Bedenk per twee enkele voorbeelden. Noteer ze in de mindmap.

Hoe kan ik een zwangerschap voorkomen?

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

V OPDRACHT 3: Voor- en nadelen van anticonceptie Inleiding Als je niet zwanger wilt worden, zijn voorbehoedsmiddelen de beste keuze. Een voorbehoedsmiddel voorkomt dat je zwanger wordt als je seks hebt. Voorbehoedsmiddelen noem je ook anticonceptie. Elk voorbehoedsmiddel is anders en heeft voordelen en nadelen.

Ken of herken jij deze vormen van anticonceptie?

Anticonceptie

Deze opdracht maken jullie per twee.

Stap 1: Stap 2: Stap 3:

Kies drie vormen van anticonceptie. Vul per anticonceptiemiddel het schema in. Noteer telkens twee voordelen en twee nadelen. Bespreek klassikaal de voor- en nadelen van elk anticonceptiemiddel.

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

WEBSITE: ALLES OVER SEKS

Anticonceptiemiddel

Hoe werkt het?

Betrouwbaarheid (Zet een kruisje.) Voordelen

Nadelen

♂♀

Anticonceptiemiddel

Betrouwbaarheid (Zet een kruisje.)

Nadelen

Voordelen

Hoe werkt het?

Voor wie? (Omcirkel.)

♂♀

Voor wie? (Omcirkel.) Anticonceptiemiddel

Hoe werkt het?

Betrouwbaarheid (Zet een kruisje.) Voordelen

Nadelen Voor wie? (Omcirkel.)

♂♀ Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Er bestaan veel vormen van anticonceptie voor vrouwen. Maar wat bestaat er voor mannen?

Lees de tekst. Beantwoord daarna de vragen.

Anticonceptiepil voor mannen een stap dichterbij?

Waarom is er nog altijd geen pil voor mannen? Het is lang niet de eerste keer dat er van een doorbraak wordt gesproken als het gaat over een pil voor mannen. ‘In theorie kan het perfect, maar in de praktijk botsen we altijd op veel bijwerkingen, waardoor de farma-industrie terughoudend is’, zegt ook professor endocrinologie Guy T’Sjoen van de UGent. ‘In het verleden zijn alle grote studies op mensen gestopt omdat er te veel bijwerkingen optraden. Farmaceutische3 bedrijven durven er ook niet meer in te investeren uit angst dat de vruchtbaarheid van mannen bijvoorbeeld niet volledig herstelt na het nemen van zo’n pil.’ En dan zijn er natuurlijk ook nog de commerciële argumenten. ‘Anticonceptiemiddelen voor vrouwen zijn een goudmijn voor de farma-industrie’, zegt Comhaire. ‘Bedrijven zien dus geen reden om ook nog te investeren in anticonceptie voor mannen. Er zijn ook studies die aantonen dat vrouwen hun mannen niet zouden vertrouwen in het slikken van een anticonceptiepil.’ Professor T’Sjoen vraagt zich ook af of veel mannen effectief bereid zouden zijn om gedurende langere tijd een voorbehoedsmiddel te slikken. ‘Al kan het voor sommige koppels zeker nuttig zijn. Sommige vrouwen hebben veel last van bijwerkingen van de pil of zijn erfelijk belast met een verhoogd risico op bloedklonters. Voor hen zou een mannenpil een goed alternatief zijn. Maar de kans dat er over vijf jaar een pil voor mannen in de winkels ligt, lijkt me toch zeer, zeer klein.’

Amerikaanse wetenschappers van de universiteit van Minnesota zijn erin geslaagd een pil te ontwikkelen die de zaadcellen van muizen drastisch vermindert. Volgens de onderzoekers is de pil 99 procent werkzaam en zonder bijwerkingen. Binnen de vier tot zes weken na het stoppen van de pil waren de muizen opnieuw vruchtbaar. En dus is er opnieuw hoop voor een anticonceptiepil voor mannen. Voor mannen bestaan er op dit moment nog altijd maar twee voorbehoedsmiddelen: het condoom en sterilisatie. Maar dat laatste is vrij ingrijpend en in principe definitief. Daarom zoeken wetenschappers al tientallen jaren naar een anticonceptiepil voor mannen. ‘Of deze pil voor een doorbraak zal zorgen is zeer twijfelachtig’, zegt emeritus1 professor endocrinologie2 F. Comhaire. ‘Het is niet omdat het werkt en veilig is bij muizen, dat dat ook het geval is bij mensen.’ ‘Deze pil werkt niet met hormonen, maar men blokkeert in feite de werking van vitamine A in het lichaam. Vitamine A is nodig voor de aanmaak van sperma, maar speelt ook een belangrijke rol bij de celdeling en de ontwikkeling van embryo’s. Men grijpt dus in op een zeer delicaat mechanisme’, zegt Comhaire. ‘Bij muizen lijkt dat volgens de studie veilig te verlopen en zonder bijwerkingen, maar we weten niet

welk effect het heeft op mensen. We weten ook niet wat de effecten zijn op lange termijn en dus moeten we zeer voorzichtig blijven.’ De onderzoekers willen eind dit jaar starten met studies op mensen.

Wetenschappers hebben een anticonceptiepil voor mannen ontwikkeld die 99 procent werkzaam is en geen bijwerkingen veroorzaakt. Bij muizen dan toch. De onderzoekers willen eind dit jaar starten met testen op mensen en beweren dat de pil over vijf jaar al in de apotheek kan liggen. Een doorbraak? Of blijft het verre toekomstmuziek? En hoe komt het dat er 60 jaar na de pil voor vrouwen nog altijd geen pil voor mannen is?

1 2 3

gepensioneerd, op rust geneeskunde die zich bezighoudt met de hormonen en de stofwisseling wat met geneesmiddelen te maken heeft

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Bron: www.vrt.be/vrtnws , 25 mrt 2022

Welke anticonceptiemethoden bestaan er momenteel voor de man? Markeer in de tekst.

Wanneer zou de mannenpil op de markt komen?

Hoe werkt die pil? Onderstreep in de tekst.

Waarom is er nog altijd geen pil voor de man? Geef twee redenen. -

In het artikel staat dat sommige vrouwen hun partner niet vertrouwen als ze een anticonceptiepil zouden nemen. Waarom niet, denk je? Geef een mogelijke reden.

CHATBOX

Wat vind jij van de mannenpil? Moet er een pil voor mannen bestaan? Zou jij, als man, de mannenpil slikken? Zou jij, als vrouw, aan je vriend vragen om de mannenpil te gebruiken?

Inleiding

V OPDRACHT 4: Gezond zwanger worden

Van zodra je stopt met anticonceptie en seks hebt, kun je in principe zwanger worden. Maar zwanger worden is niet zo eenvoudig als het soms lijkt. Bij het ene koppel gaat het vanzelf, bij het andere koppel loopt het moeilijker. Eén op zes Vlaamse koppels ondervindt moeilijkheden om zwanger te worden. De oorzaken daarvan kunnen complex zijn. Soms ligt de reden bij een van de (of beide) partners, maar ook omgevingsfactoren kunnen een invloed uitoefenen. Ken je vruchtbaarheid

Als je probeert om zwanger te worden, is het belangrijk dat beide partners een gezonde levensstijl hebben. Een goede algemene gezondheid is belangrijk, ook voor je vruchtbaarheid. a

Welke factoren beïnvloeden je vruchtbaarheid? Lees eerst de teksten op de volgende bladzijde.

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Er is een duidelijk verband tussen roken en de kans op bevruchting, de duur van de zwangerschap, het geboortegewicht en het risico dat de pasgeborene op latere leeftijd met aandoeningen kampt. In ons land blijft 10 % van de zwangere vrouwen roken tijdens de zwangerschap. Het percentage vaders dat dat doet, is nog hoger. LET OP JE GEWICHT Overgewicht (BMI > 25) heeft een negatieve invloed op je vruchtbaarheid. Bij overgewicht kan 5-10 % vermageren voor je aan kinderen begint, je kans op een zwangerschap aanzienlijk verbeteren. Ook ondergewicht (BMI < 20) geeft een verminderde vruchtbaarheid door problemen met de eisprong. MIJD ALCOHOL

WEET WAT JE EET Een optimale groei en rijping van zaadcellen en eicellen is afhankelijk van wat de aanstaande vader en moeder eten en drinken. Gezonde voeding helpt mee zorgen voor zaadcellen en eicellen van goede kwaliteit met weinig DNA-schade. Zo verbetert de vruchtbaarheid en verhogen de kansen op een gezonde zwangerschap en een baby in goede gezondheid.

Ook alcohol dient geweerd te worden. Alcohol vermindert niet alleen de vruchtbaarheid, zowel bij de vrouw als bij de man, maar heeft ook een nadelig effect op de baby. Er is meer kans op vroeggeboorte, een laag geboortegewicht, hersenschade en allerlei stoornissen in de lichamelijke ontwikkeling van het kind. Het is nog niet duidelijk vanaf hoeveel glazen alcohol er problemen kunnen ontstaan, waardoor aangeraden wordt helemaal geen alcohol te verbruiken tijdens de zwangerschap, en liefst zelfs vanaf het moment dat je zwanger wilt worden.

Bij mannen daarentegen zou het wel een invloed kunnen hebben op de kwaliteit van het sperma. Als een man strakke (onder)broeken draagt, vaak een heet bad neemt of naar de sauna gaat of bijvoorbeeld werkt als kok, waardoor hij regelmatig met zijn kruis tegen een warme oven staat, krijgen zijn teelballen het al snel te warm. Ook mannen met een zittend beroep, bijvoorbeeld vrachtwagenchauffeurs, kunnen minder vruchtbaar zijn omdat de teelballen opwarmen. Regelmatig een rondje lopen dus.

ROOK NIET

KOESTER JE VRUCHTBAARHEID

BEWEEG VOLDOENDE

Regelmatige beweging is goed voor onze fysieke en mentale gezondheid en is bevorderlijk voor de vruchtbaarheid van zowel mannen als vrouwen, maar ook voor de gezondheid van het toekomstige kind. NIET TE WARM Er is geen duidelijk bewijs dat een temperatuursverhoging, zoals in een sauna, een invloed heeft op de vrouwelijke vruchtbaarheid.

Vanaf je geboorte word je als meisje geboren met heel wat eicellen die met de leeftijd alsmaar afnemen. Hoe ouder je wordt, hoe minder ook de kwaliteit van je eicellen en hoe hoger het risico op een zwangerschapsverlies of afwijkingen bij de baby. Vooral 35 jaar is een kantelleeftijd, waarna je kansen op een spontane zwangerschap drastisch beperkt worden. De beste biologische leeftijd om aan kinderen te beginnen is 25 jaar. Bij mannen is de vruchtbaarheid daarentegen veel minder afhankelijk van hun leeftijd. BLIJF AAN HET WERK Wanneer je zwanger bent of wilt worden, is het goed om na te gaan of je werkplek veilig is. Er zijn bepaalde stoffen die bij zowel mannen als vrouwen extra risico’s met zich meebrengen voor de vruchtbaarheid of het ongeboren kind. Enkele risicoberoepen zijn: röntgenlaboranten, schoonmakers, schilders of tuinbouwpersoneel. Bron: www.kinderwens.org

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Vul de tabel aan. Duid ook aan of een factor een invloed heeft op de mannelijke vruchtbaarheid, op de vrouwelijke vruchtbaarheid of op allebei. Factoren die een invloed hebben op de vruchtbaarheid

Begrijp je nu wat ze bedoelen met deze advertentie? Leg uit.

Bron: vad.be, VAD, Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs, 2012

Soa Onbeschermd seks hebben, vooral met iemand die je niet kent, kan verregaande gevolgen hebben. Naast serieuze gevolgen voor je gezondheid kan het ook je vruchtbaarheid schaden.

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Bekijk het filmpje. -

Wat betekent het letterwoord soa?

Ken je een synoniem voor soa?

Hoe kun je jezelf het best beschermen tegen soa’s?

VIDEO: DOE IK HET GOED?

Hoeveel soa’s ken jij? Ken je er meer dan drie?

Lees de tekst. Vul daarna het schema aan. Veel voorkomende soa’s

Er zijn virale en bacteriële soa’s. - Virale soa’s worden veroorzaakt door een virus. Als je er eenmaal een hebt opgelopen, blijft een virale soa vaak in je lichaam aanwezig. Het gevolg is dat de klachten kunnen blijven terugkomen. Herpes genitalis, hepatitis B en genitale wratten zijn virale soa’s. Het bekendste soa-virus is hiv, het virus dat zonder behandeling kan leiden tot aids. - Bacteriële soa’s worden veroorzaakt door een bacterie. Deze soa’s zijn goed te behandelen. Om ernstige gevolgen te voorkomen, moet de infectie echter wel op tijd worden vastgesteld. Voorbeelden van bacteriële soa’s zijn chlamydia, gonorroe en syfilis. Er zijn ook andere aandoeningen die worden veroorzaakt door parasieten, zoals schaamluis en schurft. Soa’s worden overgedragen door onveilig seksueel contact, maar hiv en het hepatitis B-virus kunnen ook via het bloed worden overgedragen. Bijvoorbeeld bij gemeenschappelijk gebruik van naalden en spuiten en andere spuitattributen bij drugsgebruik, onhygiënische tatoeage en piercing. Een zwangere vrouw kan een soa overdragen op de baby, zowel tijdens de zwangerschap (hiv en syfilis), de geboorte (de meeste soa’s) als via borstvoeding (alleen hiv).

soa

Bron: Veel voorkomende SOA (dijklander.nl)

SOA

soa

Veroorzaakt door

Voorbeelden:

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

soa

Beluister het audiofragment. Wat is de top vijf van de meest voorkomende soa’s? En wat zijn de symptomen? Vul de tabel aan. AUDIO: SOA’S

Soa

Symptomen

V OPDRACHT 5: Zwanger worden lukt niet. Wat nu?

Inleiding

Wanneer je als koppel beslist om zwanger te worden, kun je stoppen met het anticonceptiemiddel dat je gebruikt. Helaas verloopt niet elke zwangerschap zoals je misschien had gehoopt of verwacht. Zwanger worden is niet zo evident als het soms lijkt. Gelukkig bestaan er vruchtbaarheidsbehandelingen die kunnen helpen om zwanger te worden. Vrouwen of mannen die een verminderde vruchtbaarheid hebben, kunnen vaak geholpen worden door het nemen van hormonen. Er bestaan verschillende hormoonkuren die ervoor zorgen dat spontaan zwanger worden toch mogelijk is. Als dat niet lukt, zijn er gelukkig heel wat vruchtbaarheidsbehandelingen die kunnen helpen om zwanger te raken.

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Vul aan. -

Noteer in de linkerkolom de juiste afkorting van elke vruchtbaarheidsbehandeling. IVM – IUI – ICSI – IVF

Combineer de definities met de passende vruchtbaarheidsbehandeling. De filmpjes kunnen je helpen. VIDEO'S: IVM EN ICSI

Betekent letterlijk ‘het in glas laten rijpen’ van eicellen. Bij deze behandeling worden onrijpe eicellen in het laboratorium tot rijping gebracht.

: i ntra-uteriene inseminatie

Betekent letterlijk ‘bevruchting in glas’. Bij deze vruchtbaarheidsbehandeling wordt de eicel buiten het lichaam bevrucht. Het bevruchte embryo wordt daarna terug in de baarmoeder geplaatst, in de hoop dat het daar verder kan groeien en verder kan ontwikkelen tot een baby’tje.

: i ntracyto

Bij deze vorm van kunstmatige inseminatie worden er zaadcellen uit het sperma geselecteerd en via een fijn buisje in de baarmoeder gebracht. Daarna is het de bedoeling dat ze hun weg naar de eicellen verder zoeken.

plasmatische sperma-injectie

Dit is een gespecialiseerde vorm van een IVFbehandeling. Hierbij wordt slechts één zaadcel met een heel fijne naald in een eicel gebracht.

: in-vitrofertilisatie

: in-vitromaturatie

Wat is het verschil tussen IVF en IVM?

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

V OPDRACHT 6: Gezond zwanger zijn Inleiding Het is belangrijk om op je gezondheid te letten als je zwanger wilt worden. Maar ook als je eenmaal zwanger bent, blijft het erg belangrijk om gezond te leven voor de ontwikkeling van het embryo en de foetus. Een gezonde voeding en levensstijl vormen een goede basis om jouw baby goed te laten groeien in je buik. Beïnvloedende factoren bij de zwangerschap

Toen mijn mama zwanger was van mij, had ze altijd trek in augurken, terwijl ze dat nu helemaal niet meer lust.

Mijn oma zegt dat je moet eten voor twee als je zwanger bent! Klopt de wijze raad van de oma van Marieke? Markeer in de tekst.

Als zwangere vrouw hoor je vaak dat je voor twee moet eten. Veel vrouwen zouden willen dat het waar was zodat ze vrijuit konden toegeven aan hun lekkere trek tijdens de zwangerschap. Helaas is en blijft dit een fabeltje. Eten voor twee is absoluut niet nodig. Het zorgt alleen maar voor een extra en onnodige toename in gewicht. En dat extra gewicht willen de meeste vrouwen na de bevalling uiteraard ook vaak weer kwijtraken. Bron: zwangerschapswiki.nl

Bekijk de filmpjes en lees de teksten op de volgende bladzijde. 1

VIDEO: FRAGMENT 1

VIDEO: FRAGMENT 2

VIDEO: FRAGMENT 3

VIDEO: FRAGMENT 4

VIDEO: FRAGMENT 5

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Voor iedereen geldt dat suiker niet zo best is voor je gezondheid. Voor zwangere vrouwen is dat helemaal het geval. Het grootste risico dat je loopt als je te veel suiker eet tijdens je zwangerschap, is dat je zwangerschapssuiker of diabetes ontwikkelt. Ongeveer 4 % van de zwangere vrouwen ontwikkelt diabetes. Onderzoek bevestigt dat te veel suiker niet alleen diabetes kan veroorzaken, maar ook grote baby’s waardoor de kans op een keizersnee groter wordt. Bron: zwangerenportaal.nl

7 Als je zwanger bent, is het de veiligste keuze voor je baby om helemaal geen alcohol te drinken. Alcohol is een giftige stof die schadelijk is voor het ongeboren kind. De groeiende foetus kan de alcohol niet afbreken zoals een volwassen persoon. Alcohol kan bij de groei alles verstoren en er kan schade ontstaan aan de organen van de baby. Alcohol maakt ook de kans op een miskraam groter. Van alcoholgebruik bij de zwangerschap kan het kind zijn hele leven last hebben. Een voorbeeld ervan zijn leer- of gedragsproblemen als kind. Door alcohol kan de baby ook FAS krijgen, het foetaal alcoholsyndroom: het kind is dan kleiner, heeft afwijkingen aan het gezicht en aan de hersenen.

Bron: www.alcoholinfo.nl

8 Drugs gebruiken tijdens de zwangerschap heeft zware gevolgen. Elke drug die de zwangere vrouw inneemt, bereikt haar baby via de moederkoek en kan een schadelijk effect hebben. De gevolgen zijn afhankelijk van het soort drugs, de eventuele combinatie en de hoeveelheid. Mogelijke gevolgen voor het (ongeboren) kind zijn vroeggeboorte, ontwenningsverschijnselen na de geboorte (ademhalingsproblemen, rusteloosheid, slaapproblemen ... ), een problematische ontwikkeling, groeiachterstand ...

Bron: www.gezondzwangerworden.be

Foliumzuur is dé belangrijkste vitamine die je moet nemen als je zwanger bent. Dat doe je de eerste drie maanden van je zwangerschap. Het is heel belangrijk voor de ontwikkeling van je baby. Wanneer je tijdens de zwangerschap (1e trimester) dagelijks foliumzuur neemt, kun je jouw baby beschermen tegen een neuraalbuisdefect. Dat is een aangeboren afwijking ter hoogte van de hersenen of het ruggenmerg (zoals een open ruggetje). Zo’n 50 tot 70 % van deze gevallen kunnen voorkomen worden door voldoende foliumzuur in te nemen. Bron: www.gezondzwangerworden.be

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Vul de tabel aan.

– –

Welke factoren hebben een invloed op de ontwikkeling van het embryo en de foetus? Noteer ze in de linkerkolom naast het bijbehorende nummer. Wat zijn voor de moeder of de baby de gevolgen van die factoren? Noteer ze in de middelste kolom. Zijn die gevolgen positief of negatief voor de ontwikkeling van de baby? Markeer in de rechterkolom.

Factor

+/‒

Positief/negatief voor de baby

Gevolg voor moeder of baby

–

+/‒

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

+/‒

De impact van infecties

+/‒

Positief/negatief voor de baby

Gevolg voor moeder of baby

Factor

Tijdens de zwangerschap kunnen bij zwangere vrouwen bepaalde infecties optreden. Niet alle infecties zijn gevaarlijk. Een verkoudheid kan bijvoorbeeld geen kwaad, maar sommige infecties kunnen wel ernstige gevolgen hebben tijdens de zwangerschap. Voor deze opdracht werk je per twee. Hieronder vind je enkele mogelijke infecties die een moeder kan oplopen tijdens de zwangerschap. Kies er één uit en maak een overzicht van de gekozen infectie aan de hand van het schema op . Infecties tijdens de zwangerschap toxoplasmose – rubella – cytomegalie (CMV) – listeriose – pertussis herpes – lues (syfilis) – hepatitis C – hiv en aids – varicella

100

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

INFECTIE TIJDENS ZWANGERSCHAP NAAM: Bestaat er een Nederlandse naam voor deze infectie? ja/nee Indien wel, dan is dit de naam: Wat is het? Wat zijn de symptomen? Hoe kun je de infectie voorkomen? Wat zijn de effecten op de ontwikkeling van een embryo/foetus?

Bekijk deze afbeeldingen en vul de tabel op de volgende bladzijde aan. -

Welk beroep of welke plaats herken je? Noteer het in de eerste kolom in de tabel.

Denk even na: waarom mogen de vrouwen op de foto's niet meer werken tijdens de zwangerschap?

Risicoberoepen

Voor wie vormt hun beroep een risico?

Wat is het mogelijke risico waaraan de vrouwen blootgesteld worden? Noteer het in de tweede kolom. Als je het echt niet weet, kun je het online opzoeken. 2

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

101

Lees de tekst en beantwoord de vraag.

Risico

Beroep of plaats

Wat moet je doen als je beroep een gevaar inhoudt voor je zwangerschap? Zwangere vrouwen hebben rechten op werk. Er wordt op voorhand rekening gehouden met dergelijke situaties en er worden oplossingen voorgesteld zoals extra pauzes en de mogelijkheid om van zware arbeid te worden vrijgesteld. Je kunt ook een aanpassing van je werkplek aanvragen, zoals bijvoorbeeld zitten in plaats van staan. Als je werk te gevaarlijk is voor een zwangere vrouw, kun je een tijdelijke verandering van job aanvragen. Zwangere vrouwen die ’s nachts werken, kunnen bijvoorbeeld naar de dagdienst overgeplaatst worden. Bij blootstelling aan bepaalde risico’s (giftige producten, oplosmiddelen, dieren, virussen ...) wordt je werkplek zo ingericht dat je niet meer in gevaar komt tijdens je zwangerschap of word je overgeplaatst naar een baan waar je veiligheid als zwangere vrouw gegarandeerd is. Bron: meervoormamas.nl

102

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

Wat kan de werkgever doen als het beroep een risico inhoudt voor een zwangere vrouw? Geef telkens ook een voorbeeld. -

Voorbeeld:

U OPDRACHT 7: Straling tijdens de zwangerschap Inleiding Ben je zwanger of zou je zwanger kunnen zijn? Dan vermijd je best straling. Maar waarom precies? Zoek de informatie in de brochure en op de website. Bij sommige medische onderzoeken zoals radiografieën en CT-scans wordt radioactieve straling gebruikt. Het is belangrijk dat je als zwangere vrouw geen röntgenstralingen te verwerken krijgt. Voor wie is dit het gevaarlijkst?

BROCHURE

WEBSITE

¨ voor de moeder ¨ voor de (ongeboren) baby

Waarom is bij straling tijdens de zwangerschap het risico op schadelijke gevolgen hoger voor een ongeboren kind dan voor een volwassene?

Wat zijn de gevolgen van straling voor de ongeboren baby in elke fase van de zwangerschap? Noteer het in de tweede kolom van de tabel.

Kruis in de derde kolom aan in welke fase van de zwangerschap de ongeboren baby zich dan bevindt.

Periode

Gevolgen

Fase ¨ Embryonale periode ¨ Foetale periode

De 3e tot de 8e week

¨ Embryonale periode ¨ Foetale periode

Vanaf de 3e maand

¨ Embryonale periode ¨ Foetale periode

Gedurende de hele zwangerschap

¨ Embryonale periode ¨ Foetale periode

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

103

Wat moet je als (mogelijk) zwangere vrouw doen als je eventueel een röntgenfoto moet laten nemen?

Wat moet de arts doen als het nemen van röntgenfoto’s medisch noodzakelijk blijkt?

104

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

R OPDRACHT 8: Evalueer jezelf Duid aan of je de volgende vaardigheden goed beheerst of dat het nog beter kan. Ik kan het.

Hier kan ik nog groeien.

Ik kan het belang van de menstruatiecyclus bij de voortplanting omschrijven.

Ik ken het verschil tussen een embryo en een foetus.

Ik kan de twee periodes onderscheiden in een zwangerschap.

Ik kan enkele anticonceptiemiddelen opsommen.

Ik kan de voordelen van enkele anticonceptiemiddelen opsommen.

Ik kan de nadelen van enkele anticonceptiemiddelen opsommen.

Ik weet welke factoren een invloed hebben op de mannelijke en de vrouwelijke vruchtbaarheid.

Ik kan uitleggen wat een soa is en er enkele voorbeelden van geven.

Ik kan minstens één vruchtbaarheidsbehandeling uitleggen die kan helpen om zwanger te raken.

Ik kan omschrijven dat een gezonde levensstijl een heel belangrijke invloed heeft op de ontwikkeling van een gezond embryo en een gezonde foetus.

Ik weet dat de invloed van externe schadelijke factoren op een zwangerschap te herleiden zijn tot je gezondheidsgedrag, factoren uit het leefmilieu en de impact van besmettingen.

Ik begrijp dat straling tijdens de zwangerschap een risico kan inhouden voor de ongeboren baby.

Ik kan mijn mening respectvol uiten.

Ik kan zelfstandig opdrachten uitvoeren.

Checklist

Ik kan vlot samenwerken met anderen.

Hoofdstuk 4 GEZOND (NIEUW) LEVEN

105

WOORDENLIJST

Hoofdstuk 1 Woord

Verklaring

In je eigen woorden

De belasting op de toegevoegde waarde

het budget

Het bedrag dat je bezit en dat je kunt uitgeven aan aankopen

de eenmalige kost/uitgave/ inkomst

De specifieke kost, uitgave of inkomst die niet vaak terugkomt of die je maar één keer betaalt/krijgt. De btw bij aankoop is bijvoorbeeld een eenmalige kost.

het financieel engagement

De financiële verplichting die je aangaat

de kansarmoede

de korting

Een korting kan een gratis verzending zijn, een maand gratis bij een abonnement, een lagere prijs voor een product als je er een ander bijkoopt (koppelverkoop) …

de rente

De vergoeding die de bank aan jou vraagt om geld te lenen (vaak een percentage van het geleende bedrag)

de schuld

De rente, uitgedrukt in een percentage van het bedrag dat je geleend hebt Het bedrag dat je (bij de bank) leent en moet terugbetalen Manier van omgaan met bezittingen waarbij iets apart gehouden wordt in plaats van het uit of weg te geven

sparen

de rentevoet

de btw

106

(sparen op) korte termijn

Geld opzijzetten voor iets wat je binnenkort zou willen kopen

(sparen op) lange termijn

Geld opzijzetten voor iets wat je later wilt kopen

de variabele inkomsten

Het bedrag dat je maandelijks verdient en dat elke maand verschillend kan zijn.

de vaste inkomsten

Het bedrag dat je maandelijks verdient en dat elke maand hetzelfde is

de vaste of terugkerende kost/uitgave

De kost die regelmatig te betalen is of uitgave die regelmatig opnieuw moet gebeuren

de totale kostprijs

De kostprijs van een product min alle kortingen en plus alle kosten

de werkloosheidsval

Door te gaan werken kun je het recht op een sociaal tarief verliezen en wordt het financieel aantrekkelijker om werkloos te blijven.

Woordenlijst

Hoofdstuk 2 Woord

Verklaring De maan tussen volle en nieuwe maan. Het zichtbare deel van de maan neemt af.

astronomisch

Volgens de sterrenkunde, de wetenschap die de sterren bestudeert

de breuklijn

Het gebied waar twee aardplaten tegen elkaar aan komen en er een breuk in de aardkorst zit

catastrofaal

Rampzalig

het eerste kwartier

Enkel de rechterhelft van de maan is verlicht (vanop het noordelijk halfrond).

de ellips

De langwerpige cirkel, soort ovaal

het etmaal

De periode van 24 uur

de intensiteit

De sterkte, de hevigheid

het laatste kwartier

Enkel de linkerhelft van de maan is verlicht (vanop het noordelijk halfrond).

meteorologisch

Volgens de weerkunde, de studie van het weer en het klimaat (synoniem: weerkundig)

het natuurfenomeen

Het natuurverschijnsel, een opvallend verschijnsel dat zijn oorsprong vindt in de natuur

de natuurramp

De ramp die niet door de mens veroorzaakt is, maar door de natuur zelf

de nieuwe maan

De schaduwkant van de maan. De maan is dan niet te zien.

de schaal van Richter

Het schema dat een overzicht geeft over de kracht en de gevolgen van een aardbeving

de afnemende maan

In je eigen woorden

Het zichtbare deel van de maan, het stukje dat wij vanop de aarde kunnen zien. De verschillende schijngestalten van de maan zijn: nieuwe maan, eerste kwartier, volle maan, laatste kwartier.

de schijngestalte van de maan

de uurzone of tijdzone

De aarde is onderverdeeld in 24 uur- of tijdzones. In gebieden die in dezelfde tijdzone liggen, is het even laat.

de uv-index

De schaal die de intensiteit van schadelijke uv-stralen weergeeft

de volle maan

De volledig verlichte zijde van de maan

de wassende maan

De maan tussen nieuwe en volle maan. Het zichtbare deel van de maan neemt toe.

weerkundig

Volgens de weerkunde, de studie van het weer en het klimaat (synoniem: meteorologisch)

Woordenlijst

107

Hoofdstuk 3 Woord

Verklaring

In je eigen woorden

Artificiële intelligentie, slimme computerprogramma’s zoals ChatGPT

de historische romantiek

De kunststroming op het einde van de 19e eeuw die het verleden idealiseert

de kroniek

Een verhaal of boek met chronologisch geordende, gedenkwaardige en/of historische feiten

de multi perspectiviteit

Het feit dat je een (historische) gebeurtenis vanuit meer dan één standpunt bekijkt

de mythevorming

Bij mythevorming krijgt een historisch fenomeen (persoon, gebeurtenis of proces) eigenschappen of kwaliteiten toegedicht die niet met historische bronnen onderbouwd kunnen worden of die een heel eenzijdige interpretatie inhouden of sterk overdreven zijn in verhouding tot de werkelijkheid.

de superioriteit

Hoger (in rang) of beter zijn dan anderen

Hoofdstuk 4 Woord

Verklaring

De voorbehoedsmiddelen, een verzamelnaam voor alle methoden en middelen die tot doel hebben een zwangerschap te voorkomen

de eicel

De vrouwelijke geslachtscel

de follikel het gele lichaam

Een rijpe eicel komt vrij.

Het blaasje waarin de eicel zich ontwikkelt Het omhulsel van de eicel dat na de eisprong achterblijft De ziekte die overgedragen wordt door seksueel contact (synoniem: soa)

de geslachtsziekte

de eisprong

de anticonceptie

108

het hormoon

Een stof die het lichaam aanmaakt en die bepaalde functies van het lichaam regelt

de ovulatie

De eisprong

de soa

De seksueel overdraagbare aandoening (synoniem: geslachtsziekte)

de vruchtbaarheid

De mogelijkheid om kinderen te krijgen

de vruchtbaarheidsbehandeling

De behandeling voor onvruchtbaarheid, procedures die kunnen helpen bij het zwanger worden

de zaadcel

De mannelijke geslachtscel, spermacel

Woordenlijst

In je eigen woorden

R I K

s aa

GROOTHERTOGDOM LUXEMBURG

LUIK

Aarlen

LUXEMBURG

Luik

Hasselt

IN Namen

NAMEN

LIMBURG

provinciehoofdplaats

mb Sa

Bergen

Waver

WAALS-BRABANT T

provincie

VA Leuven

VLAAMS-BRABANT

HENEGOUWEN

Gent

Antwerpen

ANTWERPEN

Hasselt

Leie

he lde

staatsgrens provinciegrens

IJz

OOST-VLAANDEREN

WEST-VLAANDEREN W N

Brugge

LUIK

R OO

E DZ

KAARTEN

Kaart van België (provincies)

Kaarten

109

110

Kaarten

BOSNIË EN HERZEGOVINA SERVIË MONTENEGRO KOSOVO NOORDMACEDONIË

TURKIJE

IN N P

Kaarten

111

112

Tijdlijn

prehistorie

± 3500 v.C.

oude nabije oosten

± 800 v.C.

± 500

hedendaagse tijd

± 1945 moderne tijd

± 1750

vroegmoderne tijd

± 1450

middeleeuwen

TIJDLIJN

HOOFDSTUK 5 KUNST & CULTUUR Inleiding In dit hoofdstuk sta je stil bij kunst en cultuur. Hoe je kunst en cultuur beleeft, welke betekenis(sen) een kunstwerk kan hebben en hoe de vorm en de inhoud van een kunstwerk daar een rol in kan spelen. Om af te sluiten maak je je eigen kunstwerk.

O OPDRACHT 1: Een muzikaal samenspel van onderwerp en vorm Antonio Lucio Vivaldi

Geboren:

4 maart 1678 te Venetië (Italië)

Overleden:

28 juli 1741 te Wenen (Oostenrijk)

Beroep:

violist en componist

Naam:

De Vier Jaargetijden of Le Quattro Stagioni. Daarin probeert Vivaldi elk seizoen (winter, lente, zomer, herfst) tot leven te wekken met zijn muziek.

Bekendste werk:

De Vier Jaargetijden is een cyclus van vier vioolconcerten. Elk concert beschrijft een seizoen en telt drie delen: snel – langzaam – snel. Vivaldi probeert de seizoenen tot leven te wekken aan de hand van twee hulpmiddelen: - door de melodie, - door de verschillende instrumenten.

De Vier Jaargetijden is dus niet alleen prachtig om naar te luisteren; het vertelt ook een verhaal dat iedereen over de hele wereld kan herkennen. Herken jij over welk seizoen elk concert gaat? Probeer het eens!

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

113

De vier jaargetijden Luister naar de muziekfragmenten en noteer het nummer bij het correcte seizoen. De winter

De lente

1 DE VIER JAARGETIJDEN

De herfst

Aan de slag

De zomer

CHATBOX

Zoek nu zelf een lied waarin de klank (melodie en instrumenten) van de muziek het onderwerp of de boodschap van het lied ondersteunt. Dat kan een treurig lied zijn over een liefdesbreuk, waarvan de muziek zelf ook treurig klinkt. De muziek drukt dan verdriet uit. Of een lied waarin je de boosheid hoort van iemand die bedrogen is door zijn of haar partner. Misschien zoek je liever een lied dat iets vrolijks uitdrukt, zoals zin om te feesten en te vieren. De leerkracht bezorgt je een opdrachtenblad.

114

Hoe heeft muziek een invloed op jouw emoties? Waarom is dat zo? Bepaalt de soort muziek waarnaar je luistert de manier waarop je erop danst? En maakt dat dansen ook gevoelens in je los?

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

V OPDRACHT 2: Kunst analyseren Inleiding Onderwerp en vorm van een kunstwerk Bekijk de schilderijen aandachtig. Kies een schilderij uit (p. xx-xx) en markeer de titel van het schilderij.

Stap 1: Stap 2:

1 René Magritte – La trahison des images

2 Salvador Dalí – El sombrero de tres picos

3 Steven Russell Black - Devil's got your Tongue

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

115

4 Edvard Munch – De schreeuw

Analyseer het gekozen schilderij.

Stap 3:

5 Nicolas Party - Christmas Card

Het bekijken van een kunstwerk roept altijd een emotionele reactie op. Heel vaak wordt die samengevat als ‘Dat vind ik mooi of niet mooi’ .

De eerste indruk: het GEVOELSOORDEEL •

•

We helpen je een beetje op weg met dit lijstje van emoties. Markeer in het lijstje wat past bij het gevoel dat dit schilderij jou bezorgt. Persoonlijk antwoord boos

blij

raar

mooi

niet mooi

verward

dromerig

pijn

verdriet

verbaasd

Wat is jouw eerste indruk bij dit schilderij? Wat roept het in je op? Probeer het in je eigen woorden uit te leggen.

Persoonlijk antwoord

116

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

Een kunstwerk heeft heel wat meer te bieden dan een eerste indruk. Om een beter oordeel over een kunstwerk te kunnen geven en te begrijpen wat de kunstenaar ermee bedoelt, gaan we wat dieper op onderzoek.

De tweede indruk: het KENNISOORDEEL DE INHOUD 1

Wat zie je?

Beschrijf bondig in je eigen woorden wat je op het schilderij ziet.

Persoonlijk antwoord Wie heeft het geschilderd?

Antwoord afhankelijk van het gekozen schilderij

Heeft het schilderij een titel?

De kunstenaar geeft zijn werk vaak een naam of een titel. Welke titel heeft het schilderij?

Antwoord afhankelijk van het gekozen schilderij Helpt die titel jou om beter te begrijpen wat de kunstenaar bedoelt?

Dat kan. Voorbeeld: ‘De schreeuw’ van Edvard Munch maakt je duidelijk dat het om een schreeuw gaat. Als je ‘La trahison des images’ van Magritte vertaalt, begrijp je dat de schilder zegt dat beelden liegen of niet echt

zijn.

De materialen die gebruikt worden, de kleuren, licht en donker, een weergave van de werkelijkheid of niet …

DE VORM Welke kleuren gebruikte de kunstenaar?

Persoonlijk antwoord Is het werk fijn geschilderd? Of gebruikt de kunstenaar dikke lijnen?

Persoonlijk antwoord Tussentijdse feedback door de leerkracht

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

117

Ook belangrijk: beeldt het schilderij de werkelijkheid uit, of net niet? Een kunstenaar kan de werkelijkheid: – zo goed mogelijk nabootsen (realistisch), – de werkelijkheid mooier voorstellen dan ze is (idealistisch), – eenvoudiger voorstellen (gestileerd), – onherkenbaar voorstellen (abstract), – zodanig veranderen dat het beeld dat hij weergeeft eigenlijk niet bestaat (surrealistisch).

De bedoeling van de kunstenaar: het kunstwerk BEGRIJPEN Welke bedoeling heeft de kunstenaar met dit kunstwerk? Wat wil de kunstenaar uitdrukken?

Schilderij 1, 2 en 3 behoren tot de kunststroming van het surrealisme. Schilderij 4 en 5 zijn voorbeelden van het expressionisme.

Zoek op wat de kenmerken van deze kunststromingen zijn. Surrealisme:

De kunstenaar beeldt de dingen uit als in een ‘droomwereld’, maar dan in een hyperrealistische stijl. In surrealistische kunst is de fantasie van de kunstenaar zeer

Expressionisme:

dus boven de werkelijkheid uit.

belangrijk. ‘Sur-realisme’ betekent letterlijk bovennatuurlijk. Surrealistische kunst stijgt

De kunstenaar drukt gevoelens en ervaringen uit. In expressionistische kunstwerken vervaagt de band met de werkelijkheid zodanig dat nieuwe vormen, die spontaan ontstaan tijdens het maken van het kunstwerk, een kans krijgen. Er geldt slechts één

wet: dat er geen wetten zijn, en dat die dus ook niet aan een kunstenaar kunnen worden opgelegd.

Tussentijdse feedback door de leerkracht

De informatie over de kunststroming helpt je om beter te begrijpen waarom het schilderij er zo uitziet. Pas dat toe op jouw gekozen schilderij. Ik begrijp nu beter waarom mijn gekozen schilderij er zo uitziet, want Persoonlijk antwoord

118

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

V OPDRACHT 3: Van onderwerp en vorm naar bedoeling Inleiding Je hebt al geleerd dat niet enkel het onderwerp en de vorm een invloed hebben op een kunstwerk. Vaak zit er ook een bedoeling achter: ‘Wat is het doel of de boodschap van de kunstenaar en/of van dit kunstwerk?’ Kunst en religie Veel van de westerse kunst uit het verleden is religieuze of godsdienstige kunst. In Europa had kunst vaak als doel een verhaal uit de Bijbel uit te beelden of te verduidelijken. ONTDEKPLAAT: KUNST EN RELIGIE

Bekijk de ontdekplaat en beantwoord de vragen. a

Waar of niet waar? Waar De persoon die het kunstwerk betaald heeft, staat er zelf ook op.

Er staan vooral heiligen op het schilderij afgebeeld.

De personen op het schilderij dragen kleren volgens de mode van die tijd. Het was belangrijk dat mensen zich ook echt konden herkennen in het schilderij.

De vrouw in het midden is de persoon die voor het schilderij betaald heeft.

De bedoeling van het schilderij is aantonen dat de man rechts een belangrijk persoon is.

Het is toeval dat de baby naar de man rechts kijkt.

Men gebruikte schilderijen om verhalen of personen uit de Bijbel af te beelden omdat de meeste mensen niet konden lezen.

De vorm is belangrijk: men wil het laten lijken alsof dit vandaag gebeurt, alsof dit echt is.

De man die op z’n knieën zit, doet zijn best om er arm uit te zien, maar is het niet.

Niet waar

X X X X

Combineer de zinnen.

Met dit schilderij willen de kunstenaars bij de toeschouwers: -

gedachten beïnvloeden, want

gedrag beïnvloeden, want

gevoelens beïnvloeden, want

men wil dat je eerbied en ontzag voelt voor de personen op het schilderij. men wil dat je denkt dat de opdrachtgever een erg belangrijk persoon is. men wil dat je je eerbiedig gaat gedragen tegen de persoon die op het schilderij staat, als je die in het echt tegenkomt.

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

119

Kunst en politiek Vandaag de dag proberen politici hun ideeën uit te leggen tijdens televisie-uitzendingen en op social media. Ze gebruiken ook de radio, ze spreken mensen aan op de markt of verspreiden informatie via post of e-mail. Al die media bestaan nog niet zo heel lang. Daarom werd kunst vroeger ook al eens gebruikt om een politieke boodschap te verspreiden. Bestudeer de volgende voorbeelden. Het wandtapijt van Bayeux

Het wandtapijt van Bayeux is een borduurwerk van 70 meter lang en 50 cm hoog, dat de geschiedenis uitbeeldt van de Slag bij Hastings in 1066. Toen viel Willem de Veroveraar vanuit Normandië Engeland binnen en versloeg hij de Angelsaksische koning Harold. Het tapijt is vernoemd naar de stad Bayeux in Frankrijk en werd vermoedelijk vervaardigd in 1068. Het tapijt is geen vloerkleed, het is bedoeld om aan de wand te hangen. Het doek laat zich lezen als een soort stripverhaal: in een groot aantal scènes worden de voorgeschiedenis, de inscheping, de landing en de slag bij Hastings zelf behandeld. Het wandtapijt is een kunstwerk, maar het is meer dan dat. Het is ook een politieke boodschap. Het kunstwerk vertelt enkel het verhaal van de overwinnaar; de verliezer wil die dag vermoedelijk het liefst van al snel vergeten.

Bekijk de video en ontdek hoe het tapijt tot leven komt.

VIDEO: WANDTAPIJT VAN BAYEUX

120

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

Triomfbogen en triomfzuilen

Een mooi voorbeeld van bouwkunst in dienst van de politiek zijn triomfbogen, zoals deze triomfboog van Titus in Rome. De triomfboog staat in het midden van de stad en beeldt de overwinningen uit van de Romeinse keizer Titus. Op de triomfboog staan afbeeldingen die een verslag weergeven van de veldslagen en de gevechten, maar ook stukjes tekst die er uitleg over geven.

Ook de Trajanuszuil, een antieke triomfzuil in Rome, heeft dezelfde functie. Het is een triomfzuil om de overwinning van Trajanus op het opstandige Dacië (nu Roemenië) te herdenken in de Dacische Oorlogen (101102 en 105-106 n.C.). De hele zuil is bedekt met afbeeldingen van vechtende soldaten en oorlogen.

Keizer Napoleon deed dat later nog eens over met de befaamde Arc de Triomphe in Parijs. De Arc de Triomphe vermeldt de namen van de plaatsen waar Napoleon zijn belangrijkste overwinningen behaalde. Al deze bouwwerken zijn overduidelijk kunst met een duidelijke politieke bedoeling en boodschap: laten zien hoe belangrijk en machtig de persoon is die verantwoordelijk is voor de gebeurtenissen die afgebeeld staan op het bouwwerk.

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

121

Moderne kunst Bekijk het filmfragment aandachtig en beantwoord de vragen. a

VIDEO: MARCEL DUCHAMP

Hoe zette Marcel Duchamp de kunstwereld op zijn kop?

Hij hing een urinoir aan een muur op en signeerde het. Waarom? Leg uit.

Zijn doel was ons te laten nadenken over wat kunst eigenlijk is. b

Wat is conceptuele kunst? Kruis het juiste antwoord aan. ¨ X Conceptuele kunst is kunst waarbij het idee belangrijker is dan hoe het kunstwerk eruitziet. ¨ Conceptuele kunst is kunst die bewust niet afgewerkt is.

Wat doen abstracte kunstenaars?

Ze beelden geen dingen uit. Het gaat alleen om vorm, stijl en kleur.

fauvisme

action painting

surrealisme

impressionisme

Wat deed Roy Lichtenstein?

Welke twee andere moderne kunststromingen komen nog aan bod? Markeer ze in het lijstje. dadaïsme

performance art

pop-art

cobra-kunst

Hij nam een detail uit een stripverhaal en vergrootte dat tot een schilderij. Hoe heet de moderne kunst vanaf de jaren 1970?

Hedendaagse kunst

Weetje

Moderne kunst ontstond in het begin van de 20e eeuw. De kunstenaars in de moderne tijd kijken op een compleet nieuwe manier naar het begrip kunst. Met de komst van de fotografie was er steeds minder vraag naar realistische, figuratieve schilderkunst. Een foto is immers veel realistischer en gedetailleerder dan een schilderij. Daarom ging de schilderkunst op zoek naar nieuwe manieren om zich te ontwikkelen. Moderne kunstenaars willen meer experimenteren.

122

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

Kruis alle zinnen aan die passen bij moderne kunst. ¨ X Het idee of concept achter een kunstwerk wordt belangrijker dan het kunstwerk zelf. ¨ X De kunstenaar wil de kijker vooral laten nadenken over het begrip kunst. ¨ Deze kunstenaars vinden oudere kunst lelijk en dom.

¨ De kunstenaar is belangrijker dan het kunstwerk.

¨ X Kunst hoeft niet meer noodzakelijk mooi te zijn.

¨ X Deze kunstenaars willen de werkelijkheid niet meer zo getrouw mogelijk weergeven. Abstracte kunstenaars gaan daar zo ver in dat de realiteit onherkenbaar is geworden.

V OPDRACHT 4: Kunst en emotie: taal als hulpmiddel

Inleiding

Lees het gedicht. Voor een dag van morgen

Wanneer ik morgen doodga, vertel dan aan de bomen hoeveel ik van je hield. Vertel het aan de wind, die in de bomen klimt of uit de takken valt, hoeveel ik van je hield. Vertel het aan een kind dat jong genoeg is om het te begrijpen. Vertel het aan een dier, misschien alleen door het aan te kijken. Vertel het aan de huizen van steen, vertel het aan de stad hoe lief ik je had. Maar zeg het aan geen mens, ze zouden je niet geloven. Ze zouden niet willen geloven dat alleen maar een man alleen maar een vrouw dat een mens een mens zo liefhad als ik jou.

In opdracht 2 bespraken we de samenhang tussen kunst en gevoelens. Een mooie foto, een schilderij van een schreeuw, een treurig liedje … het maakt allemaal gevoelens in ons los. Er is echter één kunstvorm waarover we het nog niet gehad hebben: het gedicht. Een dichter probeert met taal gevoelens te beschrijven of gevoelens los te maken bij de lezer.

Hans Andreus, 1959

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

123

Wat wil de dichter duidelijk maken met dit gedicht? Welk gevoel overheerst?

dichter wil duidelijk maken hoeveel hij van zijn geliefde houdt: zoveel dat geen mens De zou geloven. het b

Geef je persoonlijke mening: vind je dit gedicht mooi? Leg uit waarom wel/niet.

Persoonlijk antwoord 2

De vorm van een gedicht a

De structuur van een gedicht

Rijm

Uitleg

Voorbeeld

Elke zin eindigt op dezelfde klank.

Ik zag het witte paard, stak het met mijn zwaard en gooide het in de open haard.

Gepaard rijm aabbcc

Twee opeenvolgende zinnen rijmen.

Ho, zei de tovenaar wat heb jij mooi haar! Daar klopt niets van, zei de oude man. Pff, zei de heks, hou toch op, hij heeft een kale kop!

Slagrijm aaaa

Gekruist rijm abab

Een zin rijmt niet op de volgende, maar wel op de zin erna.

Ho, al die mooie vrouwen, zei de ridder fijn. Daar zou ik mee willen trouwen, maar mijn kasteel is te klein.

De eerste zin rijmt op de vierde zin. De tweede zin rijmt op de derde zin.

Wat is de sneeuw toch koud. Een witte vlok Een wandelstok Ik word te oud.

Omarmend rijm abba

•

Probeer het zelf eens uit. Kies zelf welk rijmschema je leuk vindt. Start met een eerste zin, en rijmen maar.

•

Geen inspiratie? Wie dat wil, kan starten met een van de volgende zinnen. Rijmen moet je zelf doen. De lucht is grauw ... Liefde is blind ... Ik wilde dat ik een zeevaarder was ... Elke keer als ik jou zie ... Heb jij dat ook al meegemaakt ... De zomer is in het land ...

Persoonlijk antwoord

124

Net zoals bij een schilderij of een beeldhouwwerk kan ook bij een gedicht de structuur ervan een rol spelen. De structuur van een gedicht noemen we het rijmschema. De dichter zorgt er dan voor dat bepaalde zinnen op dezelfde klank eindigen als een vorige zin. In dit schema vind je de meest voorkomende rijmschema’s.

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

De opmaak van een gedicht

Paul van Ostaijen (1896-1928).

Deel van het gedicht 'Boem paukeslag', deel van de bundel 'Bezette stad'

De opmaak van een gedicht kan ook een heel belangrijke rol spelen. Paul Van Ostaijen was een Belgische dichter die heel hard nadacht over het lettertype en de lettergrootte van de woorden in zijn gedichten en de plaats ervan op het blad. Belangrijke woorden staan in het groot of in het vet. Zo worden ze extra benadrukt.

We proberen het zelf uit met een woordenwolk. Bestudeer de werkwijzer waarmee je aan de slag kunt.

•

WERKWIJZER Maak per twee een woordenwolk in een bepaalde vorm die bij jullie onderwerp past, zoals bijvoorbeeld een woordenwolk in de vorm van een hart, met woorden die liefde uitdrukken. Jullie zullen m.a.w. een kunstwerk maken waarvan het onderwerp zichtbaar wordt in de vorm.

•

Weetje Gedichtendag is sinds 2000 een jaarlijks poëziefeest in Nederland en Vlaanderen, telkens op de laatste donderdag van januari. Sinds 2013 is Gedichtendag de eerste dag van de Poëzieweek. Een week lang brengen bibliotheken, scholen en boekhandels poëzie in de belangstelling, vaak rond een centraal thema. Er worden gedichtenwedstrijden, poëziewandelingen en -workshops … georganiseerd.

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

125

V OPDRACHT 5: Bekijk het eens vanuit een ander perspectief Inleiding Elke cultuur heeft haar eigen kunstvormen, vanuit een andere tijd (bv. Griekse kunst uit de oudheid) of een andere plaats (bv. Afrikaanse kunst.) In elke cultuur gelden ook andere gewoonten. Die gewoonten worden anders bekeken door mensen die niet tot die cultuur behoren. In Frankrijk bijvoorbeeld begroeten mannen elkaar met een kus, wat mensen die niet tot de Franse cultuur behoren misschien raar vinden. Hoe je dat ervaart hangt af van je perspectief: je standpunt of gezichtspunt. 1

Kunst elders Kunst verschilt van land tot land en van volk tot volk. Elke cultuur heeft haar eigen kunstvormen. Noteer de nummers van de afbeeldingen in de juiste tekstballon. 2

Dit is Afrikaanse kunst.

Dit is Europese kunst.

Dit is Aziatische kunst.

2 Dit is Midden-Amerikaanse kunst.

126

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

Andere landen, andere cultuuruitingen Op andere plekken op aarde, in andere landen, hebben mensen andere gewoonten. Er zijn culturele verschillen op vlak van symbolen, rituelen, feesten, tradities ... Duim omhoog Een bekend gebaar in westerse landen is de opgestoken duim. ‘Goed zo’, ‘Prima’, zeggen we op die manier. Of we geven aan dat we graag willen meeliften met iemand. In Griekenland, Nigeria, Australië, delen van Italië, Zuid-Amerika, Afrika en het MiddenOosten is dit gebaar echter een grote belediging: het staat gelijk aan het opsteken van de middelvinger hier.

Naar: https://www.maxvandaag.nl

De Beijing bikini Een T-shirt over je buik opgerold heet in China de Beijing bikini, vernoemd naar de hoofdstad Beijing. Omdat het in de Chinese steden in de zomer soms wel meer dan 40 graden kan worden, zoeken veel mannen verkoeling door hun shirt op te rollen. De Beijing bikini is daardoor razend populair. Maar volgens de bestuursleden van de Chinese gemeente Jinan is dat ‘onbeschaafd’ en moeten de mannen daarmee stoppen. Ook inwoners van de stad klaagden over de blote buiken. Het is nog niet duidelijk welke straf mannen met een Beijing bikini in Jinan zullen krijgen, maar vanaf deze zomer zullen ze in ieder geval streng op de vingers worden getikt. Dat gebeurde eerder al in Beijing. Daar kreeg een man een boete omdat hij zonder shirt in een supermarkt rondliep. Toch is het een gewoonte die moeilijk uit te roeien valt: ondanks de boetes komt het nog vaak voor. Naar: Kidsweek.nl, 5 juli 2019

Je neus snuiten in China Wat door de ene cultuur als vuil wordt bestempeld, is voor de andere vaak heel normaal. Neem nu je neus snuiten. Een kind dat in België opgroeit, leert een zakdoek te gebruiken als zijn neus loopt en hem na het snuiten weer in zijn zak te steken. Dat is netjes. Voor Chinezen is dat vies. ‘Voor ons is het onbegrijpelijk dat iemand zijn neus meerdere keren snuit in dezelfde zakdoek. Een Chinees kind leert zijn neus af te kuisen aan een papiertje dat je erna onmiddellijk weggooit’, zegt Shin Tei, docente Chinees aan de Universiteit Gent. ‘Je zult een Chinees ook nooit zijn neus zien snuiten aan tafel, want dat is onhygiënisch en verschrikkelijk onbeleefd.’

Naar: De Standaard, 21 maart 2008

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

127

CHATBOX

Heb je zelf al meegemaakt, bijvoorbeeld op reis in een ander land, dat jouw gebaren verkeerd begrepen werden?

Zoek online op. Tik in Google de zoekterm ‘rare gewoontes in andere landen’ in. Neem een kijkje op een paar sites. a

Noteer een gewoonte waarmee jij het moeilijk zou hebben. Leg uit waarom.

Persoonlijk antwoord b

Noteer een gewoonte waarmee je geen last zou hebben. Leg uit waarom.

Persoonlijk antwoord

U OPDRACHT 6: Druk een emotie uit via kunst

Inleiding

Mijn kunstwerk

Kunst laat je niet koud, maar raakt je. Soms heeft kunst een bedoeling: de kunstenaar wil er iets mee bereiken of er iets mee uitdrukken. In deze opdracht combineer je beide: je gaat zelf een kunstwerk maken waarin je een emotie uitbeeldt.

Maak nu zelf een schilderij of een collage. Let erop dat je kunstwerk een emotie uitdrukt. Werk non-figuratief. Dat wil zeggen dat je: - geen foto’s of afbeeldingen mag gebruiken, - enkel kleuren en vormen mag gebruiken om daarmee proberen uit te drukken wat je voelt.

Stap 1: Stap 2:

Maak je keuze: ga je schilderen of ga je een collage maken?

Verzamel het materiaal dat je nodig hebt. Voor een schilderij ¨ verf ¨ penselen ¨ potje water ¨ blad papier

128

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

Voor een collage ¨ schaar ¨ lijmstift ¨ gekleurd papier of oude tijdschriften ¨ blad papier

Stap 3:

Overloop de werkwijze. • Je mag geen figuren schilderen, enkel vormen. Puntjes, cirkels, lijnen, strepen verf … dat kan allemaal wel. De kleuren kies je zelf in functie van je onderwerp. • Maak je een collage, dan scheur je of knip je strookjes papier en plak je ze op het blad. Ook hier is de opdracht: maak geen figuren, enkel vormen. Bekijk deze voorbeelden van een schilderij en een collage:

Stap 4:

Kies je onderwerp. Maak je keuze: ¨ andere (zoals hoop,

Kies je kleuren in functie van je onderwerp. Aan welke kleuren denk je bij woede: felrood, zwart, groen ... ? En bij liefde: roze, paars, wit ... ?

Stap 6:

Aan de slag! Maak nu jouw kunstwerk. Probeer de emotie die je gekozen hebt enkel met kleuren en vormen tot leven te brengen. Succes!

Een foto van mijn kunstwerk

Stap 5:

¨ angst ¨ blijdschap

¨ woede ¨ verdriet ¨ liefde wanhoop, geluk, trots, afgunst ...)

Neem een foto van je kunstwerk. Dien je kunstwerk vervolgens anoniem in bij je leerkracht. Met de foto kun je achteraf bewijzen dat het jouw kunstwerk is. 3

Kunstwerken rangschikken per emotie

Maak samen met je klasgenoten een plekje aan de muur voor de emotie woede. Maak nog vijf andere plekjes voor de emoties verdriet, liefde, angst, blijdschap en andere. Samen rangschikken jullie alle kunstwerken onder de juiste emotie.

Een gevoelsoordeel maken

Stap 1: Stap 2: Stap 3: Stap 4: Stap 5:

Kies het kunstwerk dat bij jou het meeste gevoel losmaakt. Neem er een foto van met je smartphone. Verzend die foto naar jezelf. Plak de foto in een Worddocument. Voeg een tekstvak in en omschrijf in je eigen woorden je gevoelsoordeel. Vind je dit kunstwerk mooi? Of net niet? Voel je de emotie die het uitbeeldt als je ernaar kijkt?

TOOLBOX: AFBEELDING OF TEKSTVAK INVOEGEN

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

129

Een kennisoordeel maken

Stap 6:

Stap 7: 6

Voeg een tweede tekstvak in en omschrijf in je eigen woorden je kennisoordeel. Wat vind je van het kunstwerk zelf? Is het met zorg afgewerkt? Vind je de kleuren en de vormen goed gekozen? Vind je dat de vorm (kleur, materiaal, vormen) het onderwerp (de emotie) versterkt? Is de bedoeling van de kunstenaar (een bepaalde emotie uitbeelden) volgens jou goed gelukt?

Sla het document op en geef het jouw naam.

Mijn kunstwerk verzenden Verzend jouw werk naar de leerkracht. SCHRIJFKADER MAIL

Stuur een mail naar je leerkracht. Gebruik verzorgde taal. Deze voorbeeldtekst kan je helpen:

Aan: (mailadres van de leerkracht) Onderwerp: Mijn kunstwerk

Bijgevoegd: 2 bijlagen: gevoels- en kennisoordeel; foto van mijn kunstwerk Beste mijnheer/mevrouw

In bijlage vindt u mijn gevoels- en kennisoordeel van het kunstwerk dat ik koos. Ik stuur u ook een foto van mijn eigen kunstwerk. Vriendelijke groeten, ( jouw naam)

Voeg vervolgens deze bestanden als bijlage toe aan je mail: - het Worddocument van het kunstwerk dat je gekozen hebt, met daarin zowel jouw gevoelsoordeel als je kennisoordeel, - de foto van je eigen kunstwerk.

Verzend daarna alles naar je leerkracht.

130

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

R OPDRACHT 7: Evalueer jezelf Duid aan of je de volgende vaardigheden goed beheerst of dat het nog beter kan. Ik kan het.

Hier kan ik nog groeien.

Ik kan genieten van kunst.

Ik kan een oordeel geven over een kunstwerk van anderen.

Ik besef dat je kunst op verschillende manieren kunt bekijken en interpreteren.

Ik begrijp hoe een kunstwerk vanuit de vorm en de inhoud betekenis geeft.

Ik kan een gevoelsoordeel geven over een kunstwerk.

Ik kan zelf een kunstwerk maken.

Ik kan uitdrukken wat ik voel en wat ik denk bij een kunstwerk.

Ik kan vlot informatie opzoeken.

Ik kan zelfstandig opdrachten uitvoeren.

Ik kan deadlines naleven.

Ik kan vlot samenwerken met anderen.

Checklist

Ik kan een onlinebericht of e-mail verzenden, rekening houdend met bepaalde regels.

Hoofdstuk 5 KUNST & CULTUUR

131

VA IN

HOOFDSTUK 6 IK BEN WIE IK BEN Inleiding Wat bepaalt wie je bent? Je afkomst? De talen die je spreekt? Je hobby's? Of dat allemaal en nog wel een paar andere zaken? En hoe bekijken anderen jou? Zien ze enkel maar een aspect van wie je bent, zoals bijvoorbeeld je afkomst? Of kijken ze daar dwars doorheen en zien ze wie je werkelijk bent? Allemaal vragen waar we in dit hoofdstuk mee aan de slag gaan.

O OPDRACHT 1: Ik voel een klik met ... Met welke personen op deze foto's zou je de beste klik hebben? Met wie zou je eens een dagje op stap willen gaan? Zet bij hen een kruisje in het vakje. 2

¨ 13

¨ 12

¨ 15

¨ 8

¨ 16

¨ Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

133

Vul daarna het vragenblad in dat de leerkracht je bezorgt.

V OPDRACHT 2: Hoe we ons een beeld vormen van iets of iemand Inleiding Je eerste indruk van iemand kan veel bepalen. Maar hoe vaak heb je het niet mis en ontdek je nadien dat die eerste indruk fout was? Het is niet omdat iemand er zelfverzekerd uitziet, dat die persoon dat ook echt is ... Waarom het beeld dat je je van iemand vormt niet altijd klopt met de werkelijkheid, ontdek je hier. 1

Ik zie, ik zie, wat jij niet ziet ...

De vraag is niet waar je naar kijkt, maar wat je ziet. (Henry David Thoreau, 1817-1862)

Observatie

Wanneer we naar iemand kijken, observeren we die persoon. Een observatie of waarneming is het verwerven van informatie door gebruik te maken van je eigen zintuigen (kijken, luisteren, voelen, ruiken ...). In het geval van opdracht 1 kijk je. De enige info die we krijgen, is datgene wat we kunnen zien op de foto. We hebben geen achtergrondinformatie over hen. Alleen een beeld. Associatie

Vervolgens ga je het beeld dat je ziet of observeert, associëren met iets. Je geeft er een betekenis aan, je verbindt wat je ziet met iets waaraan je denkt of iets wat je kent.

Voorbeeld 1

134

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

Op deze foto zie je een jongen met een hond. Je associeert dat beeld misschien wel met jezelf, want jij hebt ook een hond. Of je associeert het met dierenliefde: iemand die een hond heeft, moet toch ook wel van andere dieren houden, niet?

Voorbeeld 2 Op deze foto zie je een meisje dat aan een privézwembad ligt te zonnen met een smartphone in haar hand.

Waarmee associeer jij dit beeld? Welke verbanden leg jij?

Persoonlijk antwoord

Perceptie

Observatie

Associatie

Die twee samen, dus datgene wat je ziet en datgene waarmee je het in verband brengt, maken dat je in je hoofd een bepaald beeld opbouwt van die persoon of die gebeurtenis. Dat noemen we perceptie: je interpreteert en selecteert wat je ziet en zo vorm je je een beeld van iets.

Voorbeeld 1

Observatie:

wat je ziet

→

een jongen met een hond

Je legt een verband.

→

Die jongen houdt van honden.

→

Die jongen houdt van honden. Er is dus een grote kans dat hij ook van andere dieren houdt. Hij is waarschijnlijk een dierenvriend. Jij hebt ook een hond en houdt van dieren. Je denkt: ‘Mmmm, met die jongen zou het wel klikken …’

Associatie:

Het beeld dat je je vormt, klopt echter niet altijd met de werkelijkheid.

Perceptie:

Je vormt je een beeld.

MAAR: Het enige wat je écht ziet, is een jongen met een hond. Al de rest zijn veronderstellingen die jij maakt op basis van dat ene beeld. In je hoofd leg je verbanden die er misschien helemaal niet zijn. De hond is misschien helemaal niet van de jongen, maar van een vriendin van hem. Hij houdt misschien wel van honden, maar vindt katten vies. Of de hond is van zijn grootmoeder. Hij laat hem gewoon even uit omdat zijn grootmoeder dat vroeg, maar eigenlijk heeft hij helemaal niets met honden.

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

135

Voorbeeld 2

Observatie: wat je ziet →

een meisje met een smartphone aan een privézwembad

Associatie:

Je legt een verband.

→

Een smartphone, een privézwembad? Dat meisje moet wel rijk zijn.

Perceptie:

Je vormt je een beeld.

→

Dat meisje is rijk. Ze heeft een smartphone, en ook een privézwembad in de tuin. Vermoedelijk is het een grote tuin van een mooi en groot huis. Het gezin zal ook wel een dure wagen hebben dan, toch? En merkkleren dragen.

MAAR: Het enige wat je écht ziet, is een meisje met een smartphone aan een privézwembad. Misschien heeft ze een jaar lang gespaard voor die smartphone. Het zwembad hoort misschien bij een vakantiehuisje waar ze op weekend is met haar familie. Misschien nam haar zus de foto omdat ze haar er zo cool vond uitzien, aan de rand van dat zwembad met die smartphone. Het gezin draagt misschien geen merkkleren en heeft geen dure auto. Misschien is het enige waar het meisje veel geld aan uitgeeft een smartphone.

Zelf aan de slag!

Kies een foto uit opdracht 1 (p. xx) en doorloop de drie stappen. Ik kies foto nummer . Observatie:

wat je ziet

Persoonlijk antwoord

Associatie:

Persoonlijk antwoord

Je legt een verband.

Perceptie:

Persoonlijk antwoord

Je vormt je een beeld.

MAAR:

Persoonlijk antwoord b

136

Bespreek de oefening met een klasgenoot en vergelijk met elkaar. Maken jullie dezelfde associaties of net niet? Wat vinden jullie van het beeld dat er gevormd wordt?

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

V OPDRACHT 3: Perceptie en vooroordelen Inleiding Het beeld dat we ons van iets of iemand vormen, is vaak de bron van een aantal vooroordelen. Dat gebeurt ook letterlijk zo: je oordeelt op voorhand, op basis van het beeld dat je je gevormd hebt over iets of iemand. Daarom spreken we dan ook over een vooroordeel. Mensen hebben een beeld of een idee over iemand of de groep waartoe die (volgens hen) behoort, zonder te weten of dat eigenlijk overeenkomt met de realiteit. Twee voorbeelden: 1 Je komt ergens binnen en zegt geen woord. Maar op basis van hoe jij eruitziet, de kleren die je draagt en de manier waarop je stapt, beoordeelt men jou. 2 Soms is iemand bang van je en laat die jou niet binnen of stelt vreemde vragen. Dat zijn vooroordelen. Je krijgt geen kans omdat je er bijvoorbeeld als jongen vrouwelijk uitziet, omdat je een hoorapparaat draagt, omdat je een andere huidskleur hebt ...

Getuigenissen

Ik heb twee papa’s. Daar heb ik zelf geen moeite mee, maar andere mensen bekijken ons soms wel eens vreemd. Op het oudercontact zijn er mensen die niet bij ons in de buurt willen staan als we wachten in de gang. Niet echt leuk, maar eigenlijk valt dat nog mee. Het wordt minder leuk als ik zelf op de speelplaats of in de bus uitgelachen word omdat ik toevallig twee papa’s heb. Dat doet me pijn. Mensen gaan er ook bijna altijd van uit dat ik ook wel homo zal zijn, omdat ik door twee mannen opgevoed word. Dat is niet zo. Ik val op meisjes. En daar hebben mijn papa’s geen probleem mee. Moederdag op school was ook altijd een moeilijk moment. De juf wist nooit of ze me iets moest laten maken of niet. En sommigen in de klas pestten me dan wel eens, anderen dan weer niet. Maar het blijft moeilijk. Mensen bekijken ons vaak vreemd.

In een diverse samenleving zoals de onze, kunnen vooroordelen soms zorgen voor conflictsituaties of pestgedrag. Hoe anderen naar je kijken, hoe ze je behandelen, heeft ook een impact op je mentaal welzijn. Onze spilfiguren kunnen ervan meespreken …

Ik weet alles van vooroordelen. Man, het houdt soms niet op. Fiets gestolen in de straat? Ja, dat zal Anouar wel zijn. Toch? Terwijl ik niet eens thuis was die dag. Op de trein komt de conducteur altijd eerst naar mij toe om me te controleren. Alle Marokkanen doen aan zwartrijden, toch? Daar heb ik mee leren leven, en eerlijk: niet iedereen denkt zo over mij. Waar ik het wél heel moeilijk mee had, was toen ik verliefd werd op Tina, een Vlaams meisje. Zij vond me ook leuk, maar haar familie helemaal niet. Ik kreeg geen kans: hun mening was al gevormd voor ze me kenden. Dat deed pijn.

Ik val op meisjes. Of op jongens. Ik ben er nog niet uit. Eerder op meisjes, denk ik. Het zorgt ervoor dat ik af en toe wel eens vreemd bekeken word. Meisjes schuiven wat op als ik naast hen in de bus ga zitten. Alsof ik ze zomaar zou gaan kussen! Ze denken dat ik een relatie met hen wil, enkel en alleen omdat ik naast hen ga zitten. Pfff … Daar is wel wat meer voor nodig hoor. Ze doen maar. Ze kennen me helemaal niet!

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

137

Ik draag een hoofddoek. Dan weet je het wel! Ik zal wel een radicale moslima zijn, toch? Mensen zien alleen maar dat stukje stof op mijn hoofd en hop: hun mening is gevormd. Ik word er soms boos om. Ze kennen me helemaal niet. Mijn geloof is maar een stukje van wie ik ben.

Vooroordelen Met welke vooroordelen krijgen onze spilfiguren te maken?

Bij Adila kijkt men niet verder dan de hoofddoek en wordt op basis daarvan een beeld gevormd. Bij Anouar wordt een beeld gevormd op basis van huidskleur en afkomst. Bij Marieke en Julan gebeurt het op basis van de seksuele geaardheid (van henzelf of van de ouders).

CHATBOX

Stel dat een van de spilfiguren je vriend(in) is en je ziet deze situaties gebeuren. Hoe zou jij reageren? Hoe zou jij kunnen helpen? Bespreek op een respectvolle manier.

Kwam je zelf al eens in aanraking met vooroordelen? Hebben andere mensen een ander beeld van je dan wie je werkelijk bent, enkel op basis van je uiterlijk? Als je wilt, kun je dit delen met je klasgenoten.

V OPDRACHT 4: Anouar, kind van de migratie Inleiding

Anouar, Adila en Julan hebben migratieroots: ze zijn niet uit België afkomstig, of hun familie woonde oorspronkelijk in een ander land. Daarin zijn ze niet alleen. Heel wat inwoners van België hebben een migratieachtergrond: ze hebben een verleden, een oorsprong, die voor een stukje gelinkt is aan een ander land. Die migratieachtergrond bepaalt ook mee hun identiteit, zowel in de positieve als in de negatieve zin. Personen met een migratieachtergrond hebben sowieso een meervoudige identiteit: ze voelen zich Belg én ook een stukje verbonden met hun land van oorsprong. Tegelijkertijd is hun identiteit, net zoals de onze, dynamisch: ze verandert. Soms krijgt het ene stukje meer gewicht, en soms een ander stukje.

138

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

Het verleden van een migrant a

Werk in groepjes. Bekijk de beeldfragmenten en bespreek ze.

Beeldfragment 1 1

Vul aan: op de 1 3 inwoners van ons land heeft een migratieachtergrond. VIDEO: FRAGMENT 1

Wat wordt bedoeld met meervoudige identiteit? Leg dat in je eigen woorden uit.

De personen in beeld zijn Belg, maar ook Turk, Italiaan, Marokkaan … Hun identiteit wordt niet door één nationaliteit bepaald. 3

Die meervoudige identiteit is zowel een rijkdom als een last, zegt Umit Kamali in de reportage. Het roept telkens weer een paar moeilijke vragen op. Welke?

Wie zijn wij? Hoe moeten we ons gedragen? Tot welke groep horen we?

Beeldfragment 2

VIDEO: FRAGMENT 2

In het fragment komt het verhaal van de volle en de lege rugzak aan bod. Omschrijf in je eigen woorden wat Bilal Azzaoui daarmee bedoelt.

Elke Belg wordt geboren met een lege rugzak en kan die tijdens zijn leven vullen met kennis

en ervaringen. Jongeren met een migratieachtergrond starten niet met een lege rugzak. In hun rugzak zit al iets in: een vreemde taal, een andere huidskleur … Die draag je mee. En soms is dat handig, soms is dat ook een last.

Beeldfragment 3

Wat wordt bedoeld met ‘eerste generatie’ en ‘tweede generatie’?

De eerste generatie zijn de oorspronkelijke ouders of grootouders die als eersten

VIDEO: FRAGMENT 3

van een familie uit een vreemd land verhuisd zijn naar België. Het is de eerste generatie van een migrantenfamilie die zich hier is komen vestigen. De kinderen van die eerste generatie migranten noemen we de tweede generatie. Hun ouders kwamen uit een vreemd land, maar de kinderen zijn hier geboren en groeien hier op. 2

Sarie Abdeslam stelt op het einde van dit stukje een vraag. Wat is die vraag en wat is jouw mening daarover?

Blijf je voor eeuwig een migrant? Ook als je tot de vijfde of zesde generatie behoort? Of toch niet?

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

139

Beeldfragment 4 1

Wanneer voelt Antonio Andronico zich Italiaan?

Bij het voetbal, bij de Olympische Spelen, wanneer een Italiaanse coureur wint 2

VIDEO: FRAGMENT 4

Wanneer voelt hij zich Belg?

In alle andere gevallen 3

Hoe voelt Gülseher Koçak zich: Belg of Turkse?

Ze voelt zich zowel Belg als Turkse en is trots op beide nationaliteiten. 4

En hoe zit dat bij haar kinderen? Leg uit.

Bij haar kinderen is dat niet het geval. Voor hen is het zwart-wit. Haar jongste zoon zegt

ronduit: ‘Ik ben Belg, punt uit.’ Hebben jongeren met een migratieachtergrond het volgens jou moeilijker in de Belgische maatschappij dan jongeren zonder migratieachtergrond?

Persoonlijk antwoord

Geef uit een van de fragmenten een voorbeeld van het meervoudige aspect van identiteit.

Italiaan. d

Gülseher Koçak voelt zich én Belg én Turkse. Antonio Andronico voelt zich én Belg én

Geef uit een van de fragmenten een voorbeeld dat duidelijk maakt dat identiteit dynamisch is. Ze verandert en blijft niet altijd identiek.

Gülseher Koçak voelt zich én Belg én Turkse. Bij haar kinderen is dat al anders: die

voelen zich niet langer Turks, maar enkel Belg. Bij de migranten van de eerste generatie werd hun identiteit nog veel meer bepaald door hun land van herkomst dan bij migranten van de tweede generatie.

Bij jongeren met een migratieachtergrond wordt een deel van hun identiteit bepaald door het verleden. In dit geval door waar hun familie oorspronkelijk vandaan kwam, jaren geleden. Hoe zit dat met jou? Wordt jouw identiteit ook voor een deel bepaald door wat er zich in het verleden afgespeeld heeft?

Persoonlijk antwoord. Dat kan nee zijn, maar ook ja. Je bent ooit verhuisd. Of je familie komt oorspronkelijk uit een andere provincie. Of een van je ouders komt uit een ander land, en niet allebei. Of je grootvader komt bijvoorbeeld uit een ander land, waardoor je een familienaam hebt die verwijst naar een ander land.

140

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

V OPDRACHT 5: Seksuele identiteit Inleiding Ook je seksuele voorkeur (of geaardheid) maakt deel uit van wie je bent. Je kunt op jongens vallen, of op meisjes. Op je eigen geslacht of op het andere geslacht. Maar het kan nóg anders: ga je mee op ontdekkingstocht? Een nieuw lief

Mocht je het nog niet weten, Angèle heeft het uitgemaakt met haar vriend en heeft een nieuw lief. De Brusselse zangeres, die ondertussen al twee prachtige albums uitbracht met enkele iconische videoclips, heeft ondertussen de status bereikt dat ook zij niet immuun is voor de lokale achterklap. Ook zij mag nu mee in de boekskes voor clicks zorgen. Het grote nieuws daarbij volgens bronnen als Het Laatste Nieuws: het nieuwe lief is een meisje. Angèle is samen met een meisje! Jawel, we zijn eind 2019 en nog steeds acht een groot medium het nodig om te titelen dat een celebrity ‘samen is met een meisje’. Alsof Angèle twaalf is, het op de speelplaats heeft aangevraagd met een klasgenootje en die bevestigend heeft geantwoord op haar briefje. Of ze het aan wil? Schattig. En compleet onnodig natuurlijk. Van de pot gerukt zelfs. Angèle is als 24-jarige samen met een vrouw. Een jonge vrouw waarschijnlijk. Maar toch zeker wel een vrouw.

STOP DE PERSEN! ANGÈLE IS SAMEN MET EEN MEISJE

‘Er is hetero, of lesbisch, of homo. En dus iets fluctuerends. Maar panseksualiteit? Nope. Nooit van gehoord.’

De kramp schiet wat verder in het artikel en in de media, want met het nieuws kwam meteen ook Kaat Bollen, ’s lands seksuologe, in de bres springen voor Angèle. Waarom ze dat nodig achtte, is mij een volkomen raadsel. Wie moet gered worden? In welke bres moet gesprongen worden? Kaat wist te vertellen dat het niet is omdat Angèle samen is met een

meisje dat ze daarom meteen lesbisch is! Dus geen paniek heren! Het kan nog! Alweer komt de speelplaats me voor ogen. Hoe Angèle als 12-jarige maar wat experimenteert. En hoe ze echt misschien ook wel nog altijd interesse heeft in jongens, hoor. Dat dit allemaal zomaar een bevlieging kan zijn. Dat ze ergens tussenin zit misschien. Zonder daarbij te praten over panseksualiteit of biseksualiteit. Twee termen die voor de Vlaamse media precies onbestaande zijn. Er zijn hetero, lesbisch of homo. En dus iets f luctuerends. Maar pan seksualiteit? Nope. Nooit van gehoord. Maar zo blijft die groep mensen natuurlijk nog steeds zonder rol modellen. Met de beste bedoelingen leggen daarna maar liefst drie experts uit dat seksualiteit geen vast gegeven is. Dat er heteromannen zijn die gerust seks hebben met andere mannen en toch beweren 100 % hetero te zijn. Dat er mensen

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

141

zijn die het ene moment op vrouwen vallen en daarna ietsje meer op mannen. Dus, stel je hetzelfde nieuws gewoon even voor over Vlaanderens sekssymbool Niels Destadsbader. Dat hij samen zou zijn met een meisje. Oh! Maar dat mannen zich geen zorgen hoeven te maken, hoor, want dat dit niet meteen betekent dat Niels hetero is. Dat zijn seksualiteit gerust kan fluctueren en hij misschien ook wel iets voelt voor mannen. Of dat a

hij dat misschien later wel zal doen. Dat drie experts gevraagd worden naar de gevolgen van zijn nieuwe relatie. Voelt dat vreemd? Waarschijnlijk wel. Laten we de kramp waarin we schieten als het gaat over niet-traditionele relaties daarom gezellig in 2019 laten. Uit: zizomag.be, het online magazine van çavaria, geschreven door Kenny, een queer creative content director en eigenaar van Poepeklets, een nieuwsbrief over seksualiteit

Over wie gaat dit artikel?

Brusselse zangeres Angèle De b

Vat de tekst kort samen in maximaal vijf zinnen.

Angèle, een Brusselse zangeres, heeft een relatie met een meisje. Daar wordt erg druk gedaan. Voordien had ze een relatie met een man. Ze valt dus op beide geslachten. om

Voordien had ze een relatie met een man. Er wordt gezegd dat ze panseksueel of biseksueel zou zijn. Noteer deze termen bij de juiste beschrijving.

Biseksueel

Deze mensen voelen zich aangetrokken tot zowel mannen als vrouwen. Het betekent niet dat iemand 50 % hetero- en 50 % homoseksueel is. Sommige mensen hebben een lichte voorkeur voor vrouwen, anderen hebben een lichte voorkeur voor mannen en weer anderen vinden mannen en vrouwen allebei even leuk. Deze vorm van seksualiteit ligt ergens tussen volkomen heteroseksueel en volkomen homoseksueel in.

Panseksueel Deze mensen vallen op persoonlijkheid, niet op de uiterlijke kenmerken en geslachtskenmerken van een persoon. Ze kunnen zich op een seksuele, romantische of emotionele manier aangetrokken voelen tot een ander persoon, ongeacht het biologisch geslacht van die persoon. d

In het artikel staat dat ‘seksualiteit geen vast gegeven is’. Wat bedoelt men daarmee? Markeer met (zie geel gemarkeerde zinnen) geel in de tekst.

Dit is een opiniestuk: de auteur heeft een uitgesproken mening over wat er gebeurt. Vat die mening samen door een drietal zinnen met groen te markeren in de tekst. (zie groen gemarkeerde zinnen)

142

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

Seksuele geaardheid Met je seksuele geaardheid bedoelt men tot wie je je seksueel aangetrokken voelt. Je kunt je aangetrokken voelen tot personen van hetzelfde geslacht of door personen van het andere geslacht. Of door allebei. Er worden verschillende vormen van seksuele geaardheid wetenschappelijk erkend. Verbind elke omschrijving met de passende term. Gebruik indien nodig het internet.

Biseksualiteit

Een seksualiteit waarbij men zich (in eerste instantie) aangetrokken voelt tot intelligentie en niet tot uiterlijk. Je valt op slimme mensen, niet op een mooi uiterlijk.

Panseksualiteit

Een seksualiteit die wordt gekenmerkt door een voorkeur voor personen van het andere geslacht. Dus een man die op vrouwen valt en een vrouw die enkel op mannen valt.

De seksualiteit van mensen die zich seksueel en/of romantisch aangetrokken voelen tot personen van meer dan één geslacht. Bijvoorbeeld een man die op mannen valt en ook op vrouwen. Of een vrouw die zowel op mannen als op vrouwen valt.

Heteroseksualiteit

Dit is seksualiteit tussen mensen van hetzelfde geslacht. Vaak gebruikt men deze term enkel voor seksualiteit tussen mannen, maar eigenlijk valt seksualiteit tussen vrouwen hier ook onder.

Lesbianisme

Sapioseksualiteit

Homoseksualiteit

Polyseksualiteit

De behoefte om met meerdere personen intiem te zijn. Je voelt je op zowel seksueel, romantisch als emotioneel vlak aangetrokken tot meerdere mensen tegelijkertijd. De voorkeur naar welk geslacht is daarbij persoonlijk. Deze vrouwelijke homoseksualiteit is de seksuele voorkeur van vrouwen voor andere vrouwen. Deze vorm van seksualiteit wordt ook wel omniseksualiteit genoemd. Er is sprake van seksuele, romantische of emotionele aantrekking tot alle geslachten. Is dat dan niet hetzelfde als biseksualiteit? Nee, want bij biseksualiteit wordt de scheiding man/ vrouw nog gemaakt, terwijl die hier volledig genegeerd wordt. Omniseksuelen worden ook aangetrokken tot interseksuelen, transpersonen ...

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

143

Genderidentiteit Genderidentiteit betekent hoe iemand zichzelf ziet: het is de persoonlijke overtuiging dat je behoort tot een bepaald geslacht. Man of vrouw, beide, iets ertussenin of geen van beide. Daarbij kom je vaak de volgende termen tegen: Cisgender Je bent een man, je ziet eruit als een man en je voelt je ook op en top een man. Of je bent een vrouw, je ziet eruit als een vrouw en je voelt je ook 100 % vrouw.

Genderfluïde

Je voelt je soms meer mannelijk dan vrouwelijk en op andere dagen net omgekeerd. Met welk geslacht je je identificeert, varieert per dag of tijd.

Non-binair

Iemand die zich als non-binair identificeert, voelt zich niet specifiek man, maar ook niet specifiek vrouw. Non-binaire personen voelen zich een beetje van beide, wisselend man of vrouw of juist geen van beide. Ze herkennen zich niet in de ‘binaire hokjes’ die we van de meeste mensen kennen: óf man, óf vrouw.

Genderidentiteit

CHATBOX

Meer weten? Lees het artikel.

144

ARTIKEL: SEKSUELE GEAARDHEDEN

Stel: je beste vriend(in) vertelt je dat hij/zij op mensen van hetzelfde geslacht valt. Hoe ga je daarmee om? Verandert dat jullie vriendschap?

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

Op zoek naar informatie of hulp Je seksuele identiteit ontdekken is niet evident. Gelukkig bestaan er organisaties die je daarbij op weg kunnen helpen en waar je (anoniem) terechtkunt met al je vragen of twijfels. We sommen er hier enkele van op. Neem gerust eens een kijkje.

Op deze website kun je terecht met al je vragen over seksualiteit.

ALLES OVER SEKS

Çavaria is de Vlaamse belangenverdediger van LGBTI-mensen en de koepel van LGBTIorganisaties.

ÇAVARIA

WEL JONG

Je seksualiteit is maar één aspect van je identiteit, net zoals je afkomst. Toch wordt iemand vaak omwille van één enkel kenmerk in een hokje geduwd. Die is dan plots vooral ‘een migrant‘. Of ‘een homo‘. Of ‘een leerling van de A-Finaliteit‘. Wat is jouw mening daarover?

Weetje

CHATBOX

Wel jong is een vereniging die zich specifiek richt op jonge mensen die niet hetero geaard zijn. Ze organiseren infomomenten, ontmoetingsmomenten en allerlei activiteiten. Ze hebben ook een onlineforum waar jongeren bij elkaar terechtkunnen met hun vragen.

Tv- en Netflixseries gaan het debat over seksualiteit en genderidentiteit niet uit de weg. Denk maar aan populaire series als Sex Education (Netflix), Euphoria (HBO) en Feel Good (Netflix) waarin de personages elk op hun eigen manier worstelen met hun seksualiteit en hoe ze die beleven. Zulke series maken seksualiteit, en dan vooral ook de andere vormen dan mainstream heteroseksualiteit, meer bespreekbaar. Ze zorgen voor rolmodellen: een personage waaraan je je kunt optrekken, dat meemaakt wat jij meemaakt, zich voelt zoals jij je voelt. Al kan dat ook met echte personen. Zo zoeken de leden van de Italiaanse band Mäneskin (die in 2021 Eurosong won met Zitti e buoni) bewust de grenzen van hun genderidentiteit op. De jongens dragen make-up. Of een jurkje. En spelen toch keiharde rockmuziek. Actrice en model Cara Delevingne heeft relaties met mannen en vrouwen gehad en spreekt vrijuit over hoe moeilijk ze het daar soms mee heeft. Ze voelt zich nooit 100 % vrouw, maar ook geen man. De songs van Rapper Lil Nas X klinken niet anders dan die van andere ‘zwarte Amerikaanse rappers’, ook al is hij uitgesproken gay. Dichter bij huis dook Emma Wagemans op in K2 zoekt K3, als eerste transgender die een gooi deed naar een plaatsje in K3. Het zorgt telkens weer voor een boeiend debat met meningen voor of tegen. Zulke getuigenissen maken het thema, ook voor jongeren, makkelijker zichtbaar en bespreekbaar.

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

145

V OPDRACHT 6: Gelijke rechten voor iedereen, maar niet overal Inleiding Na onze noorderburen was België het tweede land ter wereld dat het huwelijk voor mensen van hetzelfde geslacht openstelde. Op 1 juni 2003 trad de wet in werking. Drie jaar later mochten holebikoppels ook kinderen adopteren. In het algemeen kun je stellen dat LGBTQ-personen in België dezelfde rechten hebben als hetero’s: ze mogen huwen, samenwonen, een kind adopteren. Het kan allemaal. Je kunt en mag hand in hand met je partner in het openbaar rondlopen. Een werkgever mag je niet anders behandelen omwille van je seksuele geaardheid. 1

LGBTQ in de rest van de wereld Deze openheid is zeker niet in alle landen ter wereld het geval. Ontdek er meer over in de ontdekplaat. Bekijk de ontdekplaat.

Doorloop samen de ontdekplaat in willekeurige volgorde. Vul het schema aan.

Over welk land gaat het?

In welk werelddeel kun je dit situeren?

ONTDEKPLAAT: LGBTQ-RECHTEN

Hoe worden de LGBTQ-rechten geschonden?

Stap 1: Stap 2: Stap 3:

Hongarije

Er werd een wet goedgekeurd die bepaalt dat er niet verwezen

Europa

mag worden naar holebi’s en transgenders in ruimtes waar minderjarigen aanwezig kunnen zijn. Er is een verbod op films met holebi’s op tv en reclame met koppels van hetzelfde geslacht.

In 80 gemeenten in Polen zijn er LGBTQ-vrije zones waar

Polen

Europa

LGBTQ-personen niet welkom zijn. Soms geven stickers op horecazaken en scholen aan dat LGBTQ-personen er niet welkom zijn. Homokoppels mogen geen kind adopteren.

Polen

Europa

Het homohuwelijk is er verboden.

Rusland

Europa

146

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

In welk werelddeel kun je dit situeren?

Over welk land gaat het?

Hoe worden de LGBTQ-rechten geschonden?

Homo’s worden uitgesloten, opgepakt en gefolterd. 5

Tsjetsjenië

Europa

Op homoseksualiteit staat de doodstraf.

Brunei

Azië

Bangladesh

Azië

Seks met iemand van hetzelfde geslacht is verboden. Homo’s en lesbiennes worden met de dood bedreigd. Homoseksualiteit is een misdaad.

Het homohuwelijk is er niet mogelijk.

Japan

Azië

Homo’s mogen het beroep van politieagent niet uitoefenen.

Peru

Zuid-

Amerika

Marokko

Afrika

Er staat een gevangenisstraf op homoseks(ualiteit) en er is veel geweld tegen homo’s. Hun gegevens worden gelekt op sociale media.

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

147

Gelijke rechten, niet voor iedereen In de situaties uit opdracht 6.1 hebben mensen niet dezelfde rechten als anderen, enkel op basis van hun seksuele geaardheid. a

Welke gevolgen heeft dat voor hun fysiek welzijn?

Ze worden gefolterd, opgepakt, opgesloten, gedood. b

Welke gevolgen heeft dat voor hun mentaal welzijn?

Ze moeten voortdurend op hun hoede zijn, zijn altijd bang, kunnen bepaalde dromen (zoals een huwelijk of een gezin) niet waarmaken.

Weetje In een heleboel landen is homoseksualiteit nog steeds de doodstraf toe. Lees het artikel en ontdek er meer over.

V OPDRACHT 7: Genderneutraal, wat is dat?

ARTIKEL: IN WELKE LANDEN IS HOMOSEKSUALITEIT STRAFBAAR?

Inleiding

strafbaar. Soms staan er erg strenge straffen op, tot

Je hoort het woord wel vaker tegenwoordig: genderneutraal. Maar wat betekent het precies? Genderneutraliteit betekent dat je bewust niet kiest tussen vrouwelijk of mannelijk. Je vermijdt het om labels te plakken op personen, want er is meer dan alleen ‘man’ of ‘vrouw’ zijn. Als je bijvoorbeeld speelgoed voor een kind koopt, kies je niet automatisch een autootje voor een jongen en een pop voor een meisje. Of je oefent als man bijvoorbeeld een job uit die we eerder als een ‘vrouwenjob’ zien. Een kleuterleidster of een kleuterleider? Het maakt niet uit.

Genderneutraliteit betekent ook dat mannen en vrouwen als gelijken worden behandeld en dat het verschil tussen hen geen onrechtvaardige verschillen veroorzaakt. Een gelijk loon voor een vrouw als die dezelfde job als een man uitoefent, is daar een voorbeeld van. Een mannelijke leerkracht en een vrouwelijke leerkracht verdienen bijvoorbeeld evenveel.

148

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

Genderneutraal in de praktijk

Stap 1:

Bekijk of beluister eerst een fragment. Je mag de verschillende fragmenten in een willekeurige volgorde behandelen.

Stap 2:

Noteer dan in de eerste kolom van de tabel op de volgende bladzijde waarover het fragment gaat.

Stap 3:

Geef aan of je dit een goede aanpak vindt. Omcirkel daarvoor het passende icoon in de tweede kolom.

Stap 4:

Noteer daarna in de derde kolom in een paar kernwoorden (geen zinnen) waarom je het een goede aanpak vindt.

Stap 5: Stap 6:

Doe hetzelfde voor de overige fragmenten.

Een genderneutraal toilet

Wat vind jij ervan?

Persoonlijk antwoord

Genderneutraal

speelgoed

Je mening in kernwoorden

Waarover gaat het fragment?

Persoonlijk antwoord

Een genderneutraal

Persoonlijk antwoord

schooluniform

Genderneutraal

Persoonlijk antwoord

lesmateriaal

Een genderneutrale

Persoonlijk antwoord

aanspreking op de

trein

Genderneutrale

Persoonlijk antwoord

vacatures

VIDEO’S: FRAGMENTEN 1-6

Verduidelijk ten slotte tijdens een klassengesprek mondeling jouw mening, met behulp van je kernwoorden.

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

149

Genderneutraal taalgebruik Ook in ons taalgebruik gaan er steeds meer stemmen op om het indien mogelijk genderneutraal te houden. Een paar handige tips: TIP 1 In plaats van hij gebruik je hij of zij of hij/zij, in plaats van zijn gebruik je zijn of haar. - ‘Als uw huisarts uw klacht beoordeeld heeft, verwijst hij u naar een specialist.’ wordt dan ‘Als uw huisarts uw klacht beoordeeld heeft, verwijst hij of zij u naar een specialist.’ - ‘De leraar kan iemand vragen om zijn plaats in te nemen.’ wordt dan ‘De leerkracht kan iemand vragen om zijn of haar plaats in te nemen.’

TIP 2 Vermijd woorden die specifiek naar één gender verwijzen, zoals echtgenoot, echtgenote, dames, heren. Een voorbeeld zie je bij de NMBS, die mensen aanspreekt met ‘Beste reizigers’ in plaats van met ‘Dames en heren’ . Zo zorg je ervoor dat je ook mensen aanspreekt die zichzelf niet in de tweedeling ‘man of vrouw’ herkennen.

TIP 3 Gebruik een woord dat voor iedereen geschikt is. - ‘Uw echtgenoot/echtgenote’: het is beter om te spreken van ‘uw partner’ . - ‘Beste dames en heren’: het is beter om te zeggen ‘Beste mensen’ , ‘Beste bewoners’ …

TIP 4 Ook bij beroepen kun je soms een algemene, neutrale vorm gebruiken. - ‘Verpleger’, ‘verpleegster’ wordt dan ‘verpleegkundige’ . - ‘Leraar’, ‘lerares’ wordt dan ‘leerkracht’ . - ‘Vroedvrouw’ wordt ‘vroedkundige’ of ‘verloskundige’ - ‘Poetsvrouw’ wordt ‘poetshulp’.

TIP 5 Gebruik hun in plaats van hij of zij. In Nederland gaat men daarin nog een stap verder. In jongerentaal vervangt men hij of zij simpelweg door het neutrale hun. ‘Hij heeft dat gedaan’ of ‘zij heeft dat gezegd’ wordt dan ‘Hun heeft dat gedaan’ of ‘Hun heeft dat gezegd’. Dit is overgewaaid uit het Engels, waar men she of he vervangt door they. Je zult merken dat dat in sommige Nederlandstalige (rap)liedjes vrij vaak gebeurt. Buiten de jongerentaal is deze gewoonte niet erg verspreid.

150

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

U OPDRACHT 8: Uit de kast Inleiding Met uit de kast komen of coming-out bedoelt men dat iemand zijn seksuele voorkeur openbaar maakt. Je komt ervoor uit dat je op jongens of op meisjes valt, of op allebei. Voor hetero’s is dat makkelijker dan voor holebi-jongeren. Sterker nog: zij hoeven dat niet te doen. Coming-out Bekijk het fragment en beantwoord de vragen.

Duid correct aan op de tijdlijn: op welke leeftijden kwam men vroeger meestal uit de kast? Zet een rood kruisje. Nu gebeurt dit vaak op jongere leeftijd. Duid op dezelfde tijdlijn in groen aan vanaf welke leeftijden dit vandaag gebeurt. 12

20 X

VIDEO: COMING-OUT

In de reportage maken we kennis met Nick en Regisha. Op welke leeftijd kwamen zij uit de kast?

toen ze het vertelde. 14

Maakten ze daar een speciaal moment van, met veel voorbereiding vooraf? Of eerder niet? Leg uit.

Nick wist het van zichzelf op 12-jarige leeftijd en vertelde het toen hij 15 was. Regisha was

Het gebeurde eerder spontaan. Bij Nick gewoon in de auto, onderweg. Het moest eruit. Bij Regisha vroeg haar moeder er zelf naar tijdens een gesprek op een terrasje. d

We maken ook kennis met Hanne. Zij valt op jongens en meisjes en is dus biseksueel. Bekijk het verhaal van de drie jongeren aandachtig. Was de reactie van hun ouders eerder positief of eerder negatief? Leg uit.

Eerder positief. Enkel de pa van Nick heeft het er moeilijk mee. De mama van Hanne moest wel even aan wennen. er

Zoek de juiste combinatie.

Je seksuele voorkeur openbaar maken Coming-out

Je eerste seksuele contact

Coming-in

In contact komen met andere holebi’s De eerste keer dat je een voorbehoedsmiddel gebruikt

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

151

Er gaat een periode vooraf aan die outing of coming-out. Gemiddeld komen holebi-jongeren uit de kast op de leeftijd van 18 jaar, maar vaak weten ze het van zichzelf al een tijdje vroeger. Hoelang weten holebijongeren van zichzelf al dat ze holebi zijn voordat ze uit de kast komen?

weten dat doorgaans 2 tot 5 jaar vooraf. Ze g

Zijn de jongeren zelf tevreden over hun outing of niet? Leg uit.

% voelt zich gediscrimineerd: ze hebben niet het gevoel volledig aanvaard te zijn zoals ze 40 zijn. Algemeen valt het wel mee: de drie jongeren kregen niet echt negatieve reacties op hun outing. Het geeft een goed gevoel. h

Nick zegt dat het voor jongens moeilijker is dan voor meisjes om zich te outen en legt ook uit waarom hij dat vindt. Ben je het daarmee eens? Of niet? Leg uit.

Persoonlijk antwoord

U OPDRACHT 9: Wat als ... Inleiding

LGBTQ en ik Wat als ...

Het is voor een holebi-jongere niet eenvoudig om de stap te zetten naar een coming-out en de wereld om je heen te laten weten dat jij jouw seksualiteit niet beleeft op de manier die het meeste voorkomt in onze maatschappij. De manier waarop op de coming-out gereageerd wordt, is erg belangrijk en maakt veel verschil. Stel dat het jou overkomt.

… je beste vriend/vriendin vertelt dat hij/zij verliefd op je is? Hoe ga je daar respectvol mee om?

Persoonlijk antwoord

… je zus verliefd wordt op een meisje? Of je broer op een jongen? Wat als hij/zij dat als eerste aan jou vertelt?

152

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

… je geconfronteerd wordt met homohaat op straat?

Persoonlijk antwoord

R OPDRACHT 10: Evalueer jezelf Duid aan of je de volgende vaardigheden goed beheerst of dat het nog beter kan. Ik kan het.

Hier kan ik nog groeien.

Ik begrijp dat seksualiteit een deel van mijn identiteit bepaalt.

Ik kan uitleggen hoe observatie, associatie en perceptie ons beeld van anderen (ver)vormen.

Ik kan uitleggen hoe observatie, associatie en perceptie een rol spelen in het ontstaan van vooroordelen.

Ik kan voorbeelden geven van onverdraagzaamheid ten opzichte van anderen en discriminatie van anderen, op basis van seksuele identiteit.

Ik kan schendingen van LGBTQ(IA+)-rechten linken aan schendingen van de mensenrechten.

Ik kan de term migranten van de eerste generatie in mijn eigen woorden uitleggen.

Ik kan met een voorbeeld uitleggen wat met meervoudige identiteit bedoeld wordt.

Ik kan landen situeren in het juiste werelddeel.

Ik weet waar ik hulp kan zoeken voor vragen of problemen rond mijn mentaal en fysiek welzijn.

Ik kan op een respectvolle manier omgaan met anderen.

Ik kan mijn mening en gevoelens op een respectvolle manier verwoorden.

Ik kan vlot informatie opzoeken.

Ik kan zelfstandig opdrachten uitvoeren.

Ik kan vlot samenwerken met anderen.

Ik kan notities nemen en die gebruiken om te communiceren met anderen.

Ik hou rekening met feedback.

Checklist

Hoofdstuk 6 Ik ben wie ik ben

153

VA IN

Mavo & ik 5 Leerwerkboek

Articles inside

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN

Proefversie©VANIN