Les 24 Spreekwoorden, uitdrukkingen en zegswijzen

les les Spreekwoorden, uitdrukkingen en 24 zegswijzen

1

Je kent verschillende spreekwoorden, uitdrukkingen en zegswijzen en hun betekenis 2

SpreeKwOOrden in OnS dagelijKS leven 1 Lees de eerste alinea van een column van Ann

De Craemer in De Morgen. a Wat is het onderwerp van de column? b Waaraan merk je dat het om een column gaat? c Wat zijn de hoofdpunten die Ann De Craemer geeft? d Ga je akkoord met de mening van de schrijfster? Waarom (niet)? 2 Ann De Craemer schrijft ‘Telkens als iemand een spreekwoord gebruikt, komt de geschiedenis van onze taal tot leven.’ Wat bedoelt ze precies? Je kunt een spreekwoord of zegswijze

Je kent het verschil tussen een presenteren voor de klas en je kunt spreekwoord, een uitdrukking en een zegswijze de etymologie achterhalen

column

Spreekwoorden zijn het peper en zout van onze taal: ze brengen het geheel op smaak en verlenen er een pittige toets aan. Wanneer ik met iemand praat die zijn zinnen op het gepaste moment kruidt met een welgekozen spreekwoord of gezegde, weet ik meteen dat ik te maken heb met een spreker die verschillende registers van het Nederlands weet te bespelen. Ik hou van spreekwoorden omdat ze in één kernachtige zin adviezen, wijsheden of vermaningen meegeven die van generatie op generatie zijn overgeleverd. Telkens als iemand een spreekwoord gebruikt, komt de geschiedenis van onze taal tot leven. Ik ben gek op knuppels die in het hoenderhok worden gegooid, gegeven paarden die men niet in de bek kijkt en slapende honden die men beter niet wakker maakt.

3 1 © VAN IN

3 Aan het einde van de tekst gebruikt de auteur drie uitdrukkingen op een creatieve manier. a Som ze op. b Welke hoorde je al in je eigen leven? c Zoek de betekenis ervan online of in het woordenboek op.

uitdrukking bekend betekenis ¡ ja ¡ nee ¡ ja ¡ nee ¡ ja ¡ nee 4 Lees onderstaande artikels en krantenkoppen. Elke tekst bevat minstens een spreekwoord waarvan een deel ontbreekt. a Vul de ontbrekende woorden aan. b Geef de betekenis van de verschillende spreekwoorden of zoek ze op.

De is door de kerk1: de iconische ‘Albertbuilding’ in Kessel-Lo gaat dan toch onder de sloophamer. Lange tijd was er twijfel of het erfgoedwaardige gebouw toch gerenoveerd kon worden. Maar dat plan gaat niet door. De Bijbel is vermoedelijk onze rijkste bron aan spreekwoorden en gezegden - vaak zonder dat we het weten. Want wie denkt aan de Bijbel als hij spreekwoorden gebruikt als ‘Beter een goede dan een verre ’3, ‘Wie een graaft voor een ander valt er zelf in’4 en ‘Waar het van vol is, loopt de van over’5?

Toen Astrid vertelde dat ze nog op zoek was naar sponsors om haar nieuwe boek te financieren, werd het ons opeens duidelijk waarom ze ons uitgenodigd had. ‘Nu komt de uit de mouw2’, riep Peter.

Betekenis 1 3 4 2 5 © VAN IN 232

2

Het verScHil tuSSen SpreeKwOOrden, uitdruKKingen en zegSwijzen

1 In deze oefening krijg je tien frequent gebruikte uitdrukkingen. Geef telkens aan of het om een spreekwoord of zegswijze gaat. a als een God in Frankrijk ¡ zegswijze ¡ spreekwoord b Wie een kuil graaft voor een ander, valt er zelf in. ¡ zegswijze ¡ spreekwoord c ze alle vijf op een rijtje hebben ¡ zegswijze ¡ spreekwoord d een boompje opzetten (over) ¡ zegswijze ¡ spreekwoord e Blaffende honden bijten niet. ¡ zegswijze ¡ spreekwoord f de spuigaten uitlopen ¡ zegswijze ¡ spreekwoord g Eén zwaluw maakt de lente niet. ¡ zegswijze ¡ spreekwoord h Waar het hart van vol is, loopt de mond van over. ¡ zegswijze ¡ spreekwoord i oude koeien uit de sloot halen ¡ zegswijze ¡ spreekwoord j een vogel voor de kat zijn ¡ zegswijze ¡ spreekwoord Spreekwoorden kun je niet veranderen; ze hebben vaak het uitzicht van een volledige zin. Zegswijzen kun je aanpassen; het zijn woordgroepen die je aan de situatie kunt aanpassen door een onderwerp te kiezen, het werkwoord te vervoegen of ze negatief te gebruiken. uitdrukking is het overkoepelende woord voor een vaste combinatie van woorden met een figuurlijke betekenis. 2 In deze oefening ga je aan de slag met enkele heel frequente uitdrukkingen. a Verbind elke uitdrukking met de juiste betekenis. b Je krijgt ook artikels waaruit de uitdrukking is weggelaten. Verbind de artikels met de correcte ontbrekende uitdrukking. Soms zul je een werkwoord moeten vervoegen of de woordvolgorde moeten aanpassen. uitdrukking betekenis voorbeeld iets in de doofpot stoppen zich in de luren laten leggen (< iemand in de luren leggen) koek en ei de appel valt niet ver van de boom geen blad voor de mond nemen de kat uit de boom kijken een vogel voor de kat zijn

onthouden © VAN IN

Betekenissen:

1 vrijuit zeggen wat je vindt 2 goed overeen komen 3 een afwachtende houding aannemen 4 opzettelijk ergens niet meer over praten, iets verzwijgen 5 niet meer geholpen kunnen worden, hulpeloos verloren zijn 6 zeer sterk lijken op iemand 7 zich laten bedriegen 8 kordaat optreden om iets af te handelen

a b

Tom Boonen over BK

‘Het BK blijft zeer moeilijk te voorspellen. Het is een koers die je niet heel makkelijk kan winnen. Het is zwaar, maar als een ploeg wil controleren, kan dat wel lukken. Het zal er allemaal van afhangen wat de andere teams willen. Ik ga (…). Ik hoop in een situatie terecht te komen waarbij de echt snelle mannen niet voorop rijden’, aldus Boonen. Bron: www.nieuwsblad.be

De haat-liefdeverhouding tussen Trump en zijn Russische ambtgenoot

Even later was het weer (…) tussen de twee – vers verkozen – presidenten. In maart 2018 werd Poetin immers herverkozen als Russisch president. ‘Ik heb hem gebeld om hem te feliciteren’, aldus Trump op Twitter. ‘Goed kunnen opschieten met Rusland is een goede zaak, geen slechte.’ Bron: www.hln.be Herman Brusselmans zorgt voor commotie in ‘De Slimste Mens’ In de puzzelronde blijft Peter Van de Veire scoren. Rani ontgoochelt en verliest veel tijd. Ze blokkeert volledig in de filmpjesronde en kan zelfs niet op de naam Schoenaerts komen. Haar concurrenten profiteren maximaal. In de finale is Rani (…). Ze weet zestien goede antwoorden op zes vragen, maar het tijdsverschil is te groot. Met zeven goede antwoorden speelt Michèle Rani naar huis. Bron: www.hln.be

(…) bij Jef en Luca Philipoom Dat rijmt niet alleen, maar klopt ook als een bus. Luca Philipoom (11) uit Pulderbos, zoon van meervoudig Belgisch, Europees en wereldkampioen driebanden Jef, is nu zelf Belgisch kampioen biljart. Bron: www.nieuwsblad.be d Philippe Geubels is bekend geworden als een brutale Belgische cabaretier die (…) en er geen moeite mee heeft om eerlijk te zijn over de manier waarop hij zijn geld verdient. Bron: oneoftheleaders.org f Binnen de katholieke kerk zal niemand zijn straf mislopen als hij schuldig bevonden wordt aan kindermisbruik. Dat heeft de paus Franciscus vrijdag gezegd. ‘Het mag nooit meer gebeuren dat er gevallen van kindermisbruik genegeerd worden of (…), zoals in het verleden.’ Bron: www.standaard.be e Ook Indonesië wil (…) met drugsdealers Ze nemen stevige maatregelen om het probleem zo snel mogelijk de kop in te drukken. De regering ziet dit als een prioriteit om de veiligheid, volksgezondheid en g Controleartsen van het ziekenfonds (…) door c h © VAN IN mensen die een ziekte veinzen om niet te het toerisme op korte termijn te moeten werken. Dat schrijft De Standaard op verhogen. basis van uitspraken van Rufij Baeke van het Syndicaat van Vlaamse Huisartsen. Bron: www.standaard.be

Bron: www.vrt.be/vrtnws

3 Onze cartoonist gaf een eigen interpretatie van tien frequent gebruikte spreekwoorden en zegswijzen. Geef bij elke tekening de juiste uitdrukking.

a a b c d f g h i b c

d e f

g h j

e

i© VAN IN

j

4 Spreken is zilver, maar uitbeelden is goud! Wie beeldt het snelste de uitdrukkingen uit? Welk team kent de meeste spreekwoorden en zegswijzen?

3

de HerKOmSt van SpreeKwOOrden en zegSwijzen

1 Op de website van Onze Taal kun je de etymologie van spreekwoorden en zegswijzen opzoeken. Lees de verklaring van de uitdrukking ‘vechten tegen de bierkaai’. Vechten tegen de bierkaai home / taalloket / vechten tegen de bierkaai Waar komt de uitdrukking vechten tegen de bierkaai vandaan? Vechten tegen de bierkaai betekent ‘het onmogelijke proberen te bereiken, een verloren strijd aangaan’. Deze uitdrukking is ontstaan in Amsterdam. De bewoners van de Bierkade (een deel van de Oudezijds Voorburgwal, gelegen bij de Oude Kerk) stonden bekend als echte vechtersbazen. Wie het tegen hen wilde opnemen, kon er bij voorbaat zeker van zijn de strijd te verliezen. Zie ook Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden van F.A. Stoett. print pagina Bron: www.onzetaal.nl a Verzin een context waarin iemand deze uitdrukking gebruikt. b Gebruik dat voorbeeld om het woord etymologie te verklaren. 2 Ga zelf aan de slag met de uitdrukkingendatabank van Onze Taal. a Scroll door de lijst en kies één spreekwoord of zegswijze. b Lees de informatie en maak een schema van de inhoud. c Omschrijf de betekenis en de herkomst van de uitdrukking in je eigen woorden. d Verzin nu zelf twee andere verklaringen voor de herkomst. Kies voor een afwijkende versie, maar zorg dat ze geloofwaardig blijven. 3 Presenteer je spreekwoord of zegswijze voor een aantal medeleerlingen. a Leg in je eigen woorden uit wat de uitdrukking betekent en stel je drie verklaringen voor de herkomst voor. b De medeleerlingen raden vervolgens wat de werkelijke etymologie van het spreekwoord of de zegswijze is.© VAN IN 236