Škole kao resurs za prevenciju i suzbijanje govora mržnje, ekstremizma i radikalizma

ŠKOLE KAO RESURS ZA PREVENCIJU I SUZBIJANJE GOVORA MRŽNJE, EKSTREMIZMA I RADIKALIZMA Vanja Rakočević

SADRŽAJ Uvod....................................................1 Govor mržnje........................................2 Radikalizacija, ekstremizam, nasilni ekstremizam........................................5

Preventivna uloga škole.......................9 O projektu..........................................13 Zahvalnica..........................................21 Literatura...........................................22

UVOD Svjedoci smo da su u cijelom svijetu, a ne samo u našem regionu, prisutni ksenofobija, rasizam i netolerancija prema bilo kom obliku različitosti. Mediji, a posebno društveni, koriste se kao platforme za javni diskurs koji odlikuje zapaljiva retorika koja stigmatizuje i dehumanizuje sve one koji se vide kao „drugi i drugačiji“. Razlozi su brojni: negativno naslijeđe, preplijetanje različitih uticaja, polarizacije u društvu uslovljene visokim stepenom etničke distance, stereotipa i predrasuda. Sve ovo i Crnu Goru čini jednim od osjetljivijih područja u regionu. Posebno su pogođena djeca i mladi, jer su oni oduvijek bili odraz društva svog vremena.

Na problem netrpeljivosti gotovo svih oblika društvene raznolikosti kod djece i mladih, istovremeno ukazuju brojna istraživanja i praksa u radu s učenicima. Česte su situacije da naši učenici/ce imaju određeno mišljenje i stav o onim „drugima“, a da nisu imali prilike da upoznaju svoje vršnjake koji dolaze iz druge zajednice, vjerske, nacionalne ili jednostavno različite. Dodatno, njihova izloženost raznim informacijama, često neprovjerenim i namjerno plasiranim radi produbljivanja mržnje i izolovanosti pojedinih grupa, uglavnom u tzv. medijima i na društvenim mrežama, doprinosi kreiranju još veće netrpeljivosti.

Stavovi često prerastu u akcije: zbog nerazvijenih i vrlo oskudnih komunikacijskih vještina, neprihvatanja različitosti mišljenja

po pitanju interesa, sklonosti, potreba i svih razlika, imamo primjere konflikata, različite vrste nasilja i oblika govora mržnje, kao i konkretnih izraza etno-nacionalističke radikalizacije. Konflikti u online prostoru (uz upotrebu IKT-a) su mnogo češći jer im još veću „moć“ daje tzv. anonimnost i nekažnjivost na internetu; uz to internet pruža i brojne mogućnosti za regrutovanje i proces radikalizacije mladih.

Smatrajući da pažnju treba usmjeriti na dodatnu prevenciju govora mržnje, radikalizacije i nasilnog ekstremizma angažovanjem društva u cjelini, uz saradnju i osnaživanje svih aktera, pokrenut je projekat „Škole kao resurs za prevenciju i suzbijanje govora mržnje, ekstremizma i radikalizma“.

Projekat je obuhvatio niz pažljivo osmišljenih aktivnosti realizovanih u okviru sistema formalnog obrazovanja, kao i pripremu ove publikacije. Publikacija je pripremljena istovremeno i kao izvještaj o realizovanim aktivnostima, ali i kao dodatni resurs koji može da posluži za kreiranje programa prevencije u školama kao mjesta na kojem djeca i mladi usvajaju znanja i vještine, te prihvataju odgovarajuće stavove i pozitivne društvene vrijednosti kako bi se oduprli negativnim uticajima. Namijenjena je, u prvom redu, stručnim saradnicima/ama kao pokretačima i nosiocima preventivnih programa, ali jednako tako i svim zaposlenima u školama koji su ravnopravni učesnici ili i sami imaju potrebu i želju da ih kreiraju.

1

GOVOR MRŽNJE Sloboda izražavanja, ili pravo na slobodno izražavanje, jeste osnovno ljudsko pravo i kao takvo značajno je kako za pojedinca/ku, tako i za društvo u cjelini. S jedne strane, pojedincima omogućava da se slobodno izraze, odnosno da izraze svoja uvjerenja i mišljenja koja su važan dio njihovog identiteta. S druge strane, društvo je demokratsko ako u njemu postoji sloboda izražavanja. Dodatno, bez demokratije, ljudska prava su nezaštićena.

Ipak, na ovo pravo najčešće se pozivaju upravo oni koji se služe govorom mržnje. A posebno je pogubno u društvima kakvo je i naše - u multikulturnim društvima koja karakterišu razne kulture, religije i životni stilovi. Tada je vrlo često potrebno uskladiti pravo na slobodno izražavanje sa drugim pravima, kao što su pravo na slobodu misli, savjesti i religije ili na pravo na život bez diskriminacije.

Dakle, sloboda izražavanja je od osnovne važnosti i u zaštiti ljudskih prava i u tretiranju govora mržnje. Upravo zato, uvijek mora postojati ravnoteža između slobode govore i govora mržnje. Radi se o balansu u kome postoji prostor da ljudi izraze svoje misli i situacije kada vodimo računa i osiguravamo da to ne narušava prava drugih ili prouzrokuje zločin. To znači da pravo na slobodu izražavanja nosi sa sobom odgovornost i dužnosti i kao takvo može i

mora biti ograničeno ukoliko može naškoditi pojedincima/grupama ili biti opasno po društvo. U praksi to znači da se uvijek mora voditi računa i o pravu onoga/one ko govori, ali i da se istovremeno preispituje da li ta osoba iznosi argumente ili mišljenje na način da uključuje stereotipe, predrasude ili diskriminiše i marginalizuje određene osobe ili grupu ljudi. U tom slučaju, riječ je o govoru mržnje.

Iako ne postoji jedinstvena definicija govora mržnje u međunarodnom pravu, jedna od najprihvaćenijih je definicija Komiteta ministara Savjeta Evrope: „Termin govor mržnje pokriva sve forme izraza koji šire, podstiču, promovišu ili opravdavaju rasnu mržnju, ksenofobiju, antisemitizam ili druge forme mržnje zasnovane na netoleranciji, uključujući: netoleranciju izraženu agresivnim nacionalizmom i etnocentrizmom, diskriminaciju i neprijateljstvo prema manjinama, migrantima i ljudima imigrantskog porijekla“ (prema: SE, Preporuka br. (97)20).

Naše zakonodavstvo prepoznaje govor mržnje u Krivičnom zakoniku i u Članu 370 Izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje, stavu 1, navodi „ko javno podstiče na nasilje ili mržnju prema grupi ili članu grupe koja je određena na osnovu rase, boje kože, religije, porijekla, državne ili nacionalne pripadnosti, kazniće se zatvorom od šest mjeseci do pet

2

godina“, dok se u stavu 3 Člana 443 Rasna i druga diskriminacija „zabranjuje širenje ideje o superiornosti jedne rase nad drugom ili propagiranje rasne mržnje ili podsticanje na rasnu diskriminaciju i za to krivično djelo određuje se kazna od tri mjeseca do tri godine zatvora“.

Iako nam je internet donio brojne prednosti, istovremeno je postao vrlo neprijateljsko mjesto u kom je govor mržnje izuzetno prisutan, posebno na društvenim medijima.

A društvene medije najčešće koriste upravo djeca i mladi. Takođe, poprimio je i nove oblike: vizuelne i multimedijalne forme. Sve ovo dodatno otežava olakšan pristup internetu, lažna predstava o anonimnosti i nekažnjivosti na internetu, brojnost publike, neograničena mogućnost dijeljenja materijala, ali i mogućnost zloupotrebe i dijeljenja, iako uklonjenog, jednom postavljenog sadržaja.

Na kraju, iako ova lista nije konačna, tu je i neograničena mogućnost motivisanja ljudi u zajednici: internet je takođe odličan alat za efikasno organizovanje grupa i umrežavanje istih, omogućavajući ljudima da se brzo okupe, ujedine i dalje šire ideje mržnje po internetu.

Dakle, termin govor mržnje koristi se da pokrije širok spektar sadržaja: Podrazumijeva vrijeđanje i opisuje veoma uvrjedljivo, i čak prijeteće ponašanje koje sadrži ne samo vrijeđanje, već je i kršenje ljudskih prava Mnogo je više od „samih riječi“, te može imati i druge oblike osim samog govora, odnosno može biti i u vidu drugih formi komunikacije kao što su video materijali, fotografije, pjesme, stripovi, crtani filmovi...

Obuhvata ideologije koje često same po sebi u osnovi sadrže govor mržnje, poput agresivnog nacionalizma.

Govor mržnje, bez obzira na internetu ili van njega, pogađa sve: kako pojedince, tako i grupe ljudi. Ipak, najčešće pogađa upravo one društvene grupe čiji je položaj u društvu podređen drugima/većini ili se njihove ideje i ponašanje sukobljavaju sa sistemom normi većine, kao i osobe koji su na neki način već ranjive. Najranjivije grupe na našem području su: LGBT, vjerske grupe, žene, migranti i etničke manjine, Romi, osobe koje žive u siromaštvu, osobe sa invaliditetom...

Dugačka je lista značajnih posljedica koje ove osobe ili ranjive grupe doživaljavaju i trpe zbog govora mržnje, a posljedice trpi i društvo u cjelini.

3

Kada govorimo o posljedicama po pojedince/ke, najčešće se ističu sljedeće: - Internalizacija i samooptuživanje, - Nisko samopoštovanje i samopouzdanje, - Smanjena otpornost na svakodnevna dešavanja, - Povećan broj problema u ponašanju, - Izuzetno smanjena sposobnost uživanja u djetinjstvu/mladosti, zabave i društvenog života, - Povećan nivo stresa i negativnih emocija, - Osjećaj bijesa i frustracije, - Opterećujuće misli da nigdje ne pripadaju, - Nepovjerenje u sistem, školu kao dio tog sistema, - Samoisključivanje iz grupe koja se smatra „većinom“ kako bi se zaštitili.

Problemom govora mržnje se moramo baviti ne samo onda kada se pojavi direktno, već u samom njegovom korijenu, odnosno na nivou stavova.

U suprotnom, diskriminatorski stavovi i negativni stereotipi će se ukorijeniti u društvu, pa samim tim dovesti do toga da se određeni pojedinci/ke, odnosno grupe ljudi, ne poštuju i diskriminacija prema njima smatra legitimnom. Najozbiljniji slučajevi doveli su do velikih podjela u društvu, a zatim i različitih oblika nasilja, te zločina iz mržnje (pogledati Piramidu mržnje).

Upravo zato je govor mržnje važno prevenirati, a uloga škole je u toj prevenciji nemjerljiva.

PIRAMIDA MRŽNJE Izvor: Antidefamacijska liga

4

RADIKALIZACIJA, EKSTREMIZAM, NASILNI EKSTREMIZAM Savremeno društvo suočeno je s mnogim izazovima. Pored govora mržnje koji pogađa jednako pojedince/ke i društvo u cjelini, jedan od ključnih bezbjedonosnih izazova čine radikalizacija i nasilni ekstremizam.

Tokom vremena, radikalizam se razvijao te je svijet do sada iskusio njegove različite talase. Posljednji pokreti radikalizma i nasilnog ekstremizma najčešće su bili ideološki i nacionalistički motivisani, ali trenutni talas obojan je vjerskim narativima.

Njihova analiza pokazuje da se društvenoekonomske, političke i lične neprilike efikasno koriste za uticaj na javno mnjenje, širenje poruka, pridobijanje novih regruta i izazivanje simpatija. Dodatno, politička nestabilnost, društveno-ekonomska stagnacija, građanski sukobi i/ili rat, kao i vrijednosti poput solidarnosti, lojalnosti, dužnosti i odgovornosti, uobičajeni su u ovim narativima.

Kao pokretači radikalizacije, prema istraživanju koje su u Crnoj Gori sproveli Forum MNE i De Facto Consultancy (2018), pored socio-ekonomskih i omogućavajućih faktora, kao najznačajniji lični faktori navode se: odbijanje i odbacivanje rastuće raznolikosti u društvu, uticaj vjere, socijalna isključenost (marginalizacija u društvu ili porijeklo iz jako siromašnih, egzistencijalno ugroženih porodica), želja za pripadnošću određenoj grupi i postizanjem statusa u toj grupi, nezadovoljstvo i frustracija usljed neispunjenja društvenih i ekonomskih potreba, želja za finansijskom koristi.

Razumijevanje osnovnih uzroka radikalizma od suštinskog je značaja da bi se suprotstavili radikalizmu i nasilnom ekstremizmu. Međutim, uzroci su različiti i isprepleteni.

5

POJMOVI Ekstremizam je ponašanje i mišljenje na granici dozvoljenog sa tendencijom da se ta granica pređe, a što je u suprotnosti sa pravnim, običajnim i kulturološkim normama jednog društva. Kao takav, ekstremizam je nepoželjna pojava iz razloga što narušava tekovine savremene demokratije i vladavinu prava. Njegova suštinska odrednica je upotreba ili sklonost ka nasilju koje ne mora uvijek biti sprovedeno u praksi.

Radikalizacija koja vodi ka nasilnom ekstremizmu i terorizmu je dinamičan proces u kome pojedinac/ka postepeno prihvata terorističko nasilje kao mogući i/ili legitiman način djelovanja. To na kraju može, mada ne mora, navesti tu osobu da zagovara, podržava ili učestvuje u terorizmu.

Nasilni ekstremizam je zagovaranje, podržavanje, pripremanje ili na drugi način davanje podrške ideološki motivisanom nasilju u cilju ostvarivanja socijalnih, ekonomskih ili političkih ciljeva.

Terorizam je političko nasilje koje je usmjereno protiv neke/nečije vlasti koje se sprovodi različitim sredstvima i metodama uz pomoć širenja staha i zastrašivanja, kako bi se realizovali određeni politički ciljevi.

Izvor: Đorić, M. (2020). Priručnik za prepoznavanje, prevenciju i suzbijanje radikalizacije i nasilnog ekstremizma kod učenika. Podgorica: NOT.

Direktna radikalizacija je proces u kome se pojedinac/ka direktno u kontaktu sa članovima/icama ekstremističke/terorističke grupe indoktrinira.

Indirektna radikalizacija je proces u kome se pojedinac/ka često samostalno indoktrinira (pa se zove i samostalna radikalizacija), uglavom zahvaljujući propagandnom sadržaju na internetu ili preko nekih drugih medijskih glasila.

6

Da bi osoba postala nasilni ekstremista/kinja, mora da prođe kroz proces radikalizacije koja vodi ka terorizmu. Ovaj proces obuhvata suštinsku promjenu uvjerenja, odnosno vrijednosnog sistema i zato se često naziva i „pranje mozga”.

Iako ne postoji jedinstveno objašnjenje kako nastaju nasilni ekstremisti/teroristi, postoji nekoliko koraka na putu radikalizacije do nasilnog ekstremizma i terorizma:

Sam proces radikalizacije se, u najvećem broju slučajave, odvija putem interneta i povezivanjem sa osobama sličnih uvjerenja.

U tom smislu, djeca i mladi, a posebno oni uzrasta 13-18 godina, najugroženija su kategorija, što pokazuju i brojna istraživanja.

Upravo zato, zaposleni u školama treba da obrate pažnju na promjene kod učenika koje mogu biti pokazatelji rane radikalizacije: promjene u ponašanju, promjene u fizičkom izgledu i promjene u odnosu prema virtuelnom prostoru.

KORACI RADIKALIZACIJE NA PUTU DO NASILNOG EKSTREMIZMA I TERORIZMA Izvor: SESRIC

7

Međunarodni izvještaji Crnu Goru, u odnosu na druge zemlje u regionu, opisuju kao marginalno pogođenom fenomenom radikalizacije i stranih boraca do sada.

Međutim, zbog ozbiljnosti problema i pristupa da pažnju treba usmjeriti na dodatnu prevenciju i sprečavanje dalje pojave ovog i sličnih fenomena u budućnosti, Crna Gora je u posljednjih godina oformila kvalitetan strateški, zakonski i institucionalni okvir.

Kada je riječ o zakonodavstvu, najbitniji su članovi Krivičnog zakonika koji se tiču ekstremizma i terorizma. Pored već pomenutog Člana 370 Izazivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje, u pitanju su sljedeći članovi: Terorizam, Član 447; Javno pozivanje na izvršenje terorističkih djela, Član 447a; Vrbovanje i obučavanje za vršenje terorističkih djela, Član 447b; Finansiranje terorizma, Član 449; Terorističko udruživanje, Član 449a; Učestvovanje u stranim oružanim formacijama, Član 449b.

Dakle, problemu radikalizacije i nasilnog ekstremizma se moramo aktivno i odlučno suprotstavljati što podrazumijeva sveobuhvatan i integrisan društveni odgovor koji je zasnovan na partnerstvu svih u sistemu (institucija, NVO, vjerskih zajednica, akademske zajednice i medija).

Da bi taj odgovor dao efekte, a ne samo „gasio požar“, nije dovoljno boriti se protiv nasilnog ekstremizma - moramo ga prevenirati. Kako bi se spriječila prijetnja izazvana iskrivljenim tumačenjima kulture, mržnje i neznanja, ovo zahtijeva jednu drugačiju „borbu“. Niko se ne rađa kao nasilni ekstremista/kinja - oni se stvaraju i podstiču mržnjom.

Kako su najranjivija grupa podložna za radikalizaciju upravo djeca i mladi, neophodno je njihovo osnaživanje da se odupru ovim destruktivnim društvenim pojavama. U tom dijelu, ključna je uloga škole koja ima mogućnost ranog otkrivanja i prepoznavanja ove pojave u cilju pravovremenog suzbijanja, ali i obučeni zaposleni/e koji svakodnevno prate ponašanje učenika/ca. Naglasak je i na obrazovnim programima koji podstiču duh kritičkog mišljenja kod učenika/ca kako bi se suprotstavili demagoškom, pojednostavljenom pozivanju na emocije i grupno razmišljanje koje često koriste radikalizatori.

8

PREVENTIVNA ULOGA ŠKOLE Škola je najznačajnija društvena institucija u kojoj se sistematski, organizovano i planski sprovodi vaspitno-obrazovna djelatnost. Prema Opštem zakonu o obrazovanju i vaspitanju Crne Gore, jedan od ključih ciljeva vaspitanja je da obezbijedi mogućnost za svestrani razvoj pojedinca/ka, bez obzira na pol, životno doba, invaliditet, socijalno i kulturno porijeklo, nacionalnu i vjersku pripadnost i tjelesnu i psihičku konstituciju (Član 2 Ciljevi) u okruženju jednakom za sve i bez nasilja i diskriminacije (Član 9 Jednakost i Član 9a Zabrana diskriminacije).

Važno je napomenuti da savremeni ciljevi vaspitanja i obrazovanja akcenat stavljaju na razvijanje ključnih kompetencija kod učenika/ca, i da je jasno da se vaspitna i obrazovna funkcija škole ne ostvaruje samo putem prenošenja i usvajanja znanja, već i osposobljavanjem učenika/ca da stečena znanja primjenjuju i povezuju, razvijanjem komunikacijskih i socijalnih vještina i podsticanjem usvajanja demokratskih vrijednosti i vrlina poput tolerancije, empatije, participacije, odgovornosti, poštovanja prava drugih... Zato se upravo ostvarivanjem vaspitne funkcije škole ostvaruje i njeno preventivno djelovanje.

U smislu preventivnog djelovanja, škola ima veliku prednost i značaj koji se posebno ogledaju u sljedećem: kontakti sa najvećim dijelom učeničke populacije od ranog djetinjstva, pa nadalje, velike mogućnosti u pogledu podsticanja dječijeg razvoja i kreiranja pozitivnog okruženja, vrijeme koje učenik/ca provede u školi i učestalost kontakata sa porodicom, uočavanje prvih znakova rizičnih ponašanja i pravovremenog i adekvatnog reagovanja u cilju sprečavanja njihovog daljeg razvoja.

Ključna uloga škole u prevenciji rizičnih i nepoželjnih ponašanja učenika sastoji se u nastojanjima da se jačaju zaštitni faktori u školskoj sredini i da se time umanje negativni efekti faktora rizika. Škola može djelovati preventivno na nekoliko načina, te postoje primarna, sekundarna i tercijarna prevencija.

PIRAMIDA: Vrste prevencije

9

U odnosu na primarnu prevenciju, u pitanju su aktivnosti koje se dešavaju prije nego se pojavi problem i fokusiraju se na smanjivanje pojavljivanja različitih stanja ili stilova života koji za posljedicu imaju rizična ponašanja.

Na taj način programi imaju cilj da preveniraju probleme prije njihovog nastanka, ali na način da obuhvataju kompletnu učeničku populaciju (a ne samo one koji su u riziku) čime se takođe izbjegava stigmatizacija pojedinih učenika/ca.

S druge strane, sekundarna ili ciljana prevencija, podrazumijeva specifične programe za specifične rizične grupe ili grupe u riziku (zbog rizičnih uslova i postojanja rizika, problemi u ponašanju se tek očekuju ili su vrlo vjerovatni).

Na vrhu piramide nalazi se tercijarna prevencija koja obuhvata specifične programe i intervencije za grupe djece i mladih sa već razvijenim poremećajima u ponašanju čija kompleksnost i trajanje određuju posebno programirane, specifične i složene tretmane.

Imajući sve ovo na umu, vaspitno-obrazovne ustanove treba da preuzmu važnu ulogu u prevenciji, posebno primarnoj, i sprovode programe prevencije svih oblika društveno neprihvatljivog i rizičnog ponašanja djece i mladih.

Preventivnu ulogu škole treba posmatrati kroz integrisani model prevencije koji podrazumijeva implementaciju preventivnih aktivnosti unutar cjelokupnog rada i života škole. Na taj način se preventivna uloga škole ogleda kroz različite komponente i segmente njenog rada, jednako kroz redovnu i izbornu nastavu, tako i kroz različite sekcije i vannastavne aktivnosti.

Pored toga što se od škole očekuje da uspostavi dobru i otvorenu komunikaciju na relaciji zaposleni/a – učenik/ca – roditelj/ka, integrisani model prevencije takođe traži da se u razvoj i realizaciju ovakvih programa uključe svi značajni subjekti u realizaciji (djeca, vaspitači/ce, nastavnici/ce, stručni saradnici/ce, administrativno i pomoćno osoblje, uprave škole, roditelji/staratelji) i sprovode u saradnji sa predstavnicima policije, zdravstvenog sistema, sistema socijalne zaštite i nevladinog sektora.

Značajnu ulogu u prevenciji i intervenciji imaju stručni saradnici/ce - pedagozi/škinje i psiholozi/škinje: oni su tu da pruže podršku i stručnu pomoć učenicima/cama, roditeljima/starateljima i nastavnicima/cama. Stručni saradnici/ce učestvuju u pripremi i realizaciji preventivnih programa namijenjenih, ne samo učenicima/ama, već i nastavnicima/ama i roditeljima/starateljima, konstantno

10

sarađuju s nastavnim osobljem, sprovode savjetovanja i pružaju podršku roditeljima/starateljima, organizuju individualni i grupni rad sa djecom. Njihova uloga je kompleksna i najčešće su nosioci preventivnih programa, a uvijek dio školskog tima za realizaciju preventivnog programa.

Ipak, nisu jedini i isključivo odgovorni, niti za prevenciju, ni za intervenciju. Oni svojim stručnim znanjima treba da podrže proces prevencije, ali svi zaposleni u školi, svako u okviru svoje uloge i svog djelokruga rada, mora timski da doprinese ovom procesu.

Ne smijemo zaboraviti da je neophodno da učenici/ce budu aktivno uključeni u svim fazama prevencije - od planiranja do realizacije. Djeci je za aktivno uključivanje neophodna podrška odraslih u neposrednom, svakodnevnom radu, ali i organizovanjem posebnih obuka, kako bi zatim samostalno, i u saradnji sa svojim nastavnicima/cama, realizovali preventivne aktivnosti. Obučeni učenici/ce mogu da čine tim vršnjačkih edukatora/ki.

Nastavnik/ca i stručni saradnik/ca zajedno i samostalno, rade najljepši, a ujedno i najodgovorniji dio posla koji se ogleda u radu s učenicima/cama kada im pomažemo da bolje shvate i saznaju sebe, procjenjuju svoje mogućnosti, usklađuju svoje želje i prohtjeve sa drugima, razrješavaju svoje trajnije ili trenutne probleme, mijenjaju svoje stavove i na kraju, i neprihvatljivo i rizično ponašanje...

Preventivni programi moraju imati za cilj podizanje nivoa znanja i svijesti svih zaposlenih u školi za prepoznavanje rizičnih i neprihvatljivih oblika ponašanja, kao i nasilja, i ukazati im na procedure i postupke za zaštitu od nasilja i reagovanje u takvim situacijama.

11

Preventivni programi se mogu organizovati u vidu mnogobrojnih aktivnosti koje zajedno osmišljavaju i realizuju učenici/ce i odrasli (roditelji/staratelji, nastavnici/ce, predstavnici/ce lokalne zajednice): Raznovrsna ponuda vannastavnih aktivnosti (sekcija, klubova) Zajedničko donošenje pravila ponašanja Obilježavanje različitih datuma i događaja (Dan sigurnog interneta/tolerancije/prijateljstva, nedjelje posvećene aktivnostima protiv nasilja) Osmišljavanje učeničkih predstava, forum teatra Organizovanje debata, okruglih stolova, tribina i susreta s ekspertima za oblast prevencije nasilja (ljekari, psiholozi) Organizovanje posebnih dešavanja sa ekspertima/kinjama iz ove oblasti i onima koji su preživjeli različite oblike diskriminacije ili nasilje, poput „živih biblioteka“ Organizovanje filmskih večeri uz obaveznu diskusiju nakon projekcije Izrada promotivnog materijala - lifleta, brošura, postera Objavljivanje edukativnih tekstova u školskim časopisima, zidnim novinama Uređivanje posebnih stranica na školskom vebsajtu i društvenim mrežama sa sadržajima na ovu temu Promocija literature o ovoj temi Organizovanje vršnjačkih obuka za učenike/ce

Realizacija edukativnih aktivnosti i radionica na časovima odjeljenjske zajednice (npr. nenasilno rješavanje konflikata, programi osnaživanja i razvoja socio-emocionalnih vještina...)

Tematski nagradni konkursi, kvizovi, izložbe Otvaranje i vođenje učeničkog savjetovališta – vršnjačka podrška i centri za medijaciju

Dakle, najuspješniji pristup prevenciji je onaj koji počinje od ranog uzrasta, obuhvata sve učesnike u školi, prožima čitav vaspitno-obrazovni proces, obezbjeđuje sredstva za realizaciju, usmjeren je na izgradnju pozitivne klime u školi, ne toleriše nasilje, podstiče pozitivno ponašanje, uključuje djecu kao kreatore i realizatore preventivnih aktivnosti, razvija vršnjačke timove za podršku djeci, ima podršku lokalne zajednice.

12

O PROJEKTU Januara 2021. godine, Djeca Crne Gore i Udruženje pedagoga Crne Gore započeli su s realizacijom projekta „Škole kao resurs za prevenciju i suzbijanje govora mržnje, ekstremizma i radikalizma“.

Cilj projekta je kreiranje sveubuhvatnog i održivog programa prevencije u školama kao mjestu na kom mladi usvajaju znanja i vještina, prihvataju odgovarajuće stavove i pozitivne društvene vrijednosti kako bi se oduprli negativnim uticajima.

Direktnu ciljnu grupu našeg projekta činili su stručni saradnici/ce - pedagozi/škinje i psiholozi/škinje iz dvadeset osnovnih i srednjih škola iz Podgorice, Tuzi, Danilovgrada i Nikšića, dok su krajnji korisnici njihovi učenici i učenice.

Upravo zato, kroz projektne aktivnosti ojačani su kapaciteti stručnih saradnika/ca – pedagoga/škinja i psihologa/škinja da kreiraju školsko okruženje koje će omogućiti prevenciju i suzbijanje govora mržnje, radikalizacije i nasilnog ekstremizma, te da podstaknu svoje učenike/ce na osmišljavanje i učešće u volonterskim aktivnostima koje će im pomoći da razvijaju kritičko mišljenje, socio-emocionalne vještine i otpornost kako ne bi podlegli ekstremističkom narativu.

U tom pravcu, osmišljeno je i, tokom šest mjeseci, realizovano više aktivnosti s fokusom na stvaranje podsticajnog okruženja u vaspitno-obrazovnim ustanovama u kojima se gradi sistem otvorene komunikacije i formira ambijent u kojem možemo razmjenjivati iskustva i govoriti i o ovim osjetljivim pitanjima koji mogu imati veliki negativan uticaj, kako na pojedinca/ku, tako i na društvo u cjelini.

Projekat je podržan u okviru regionalnog projekta „Zajednice na prvom mjestu: Pokretanje hub-a organizacija civilnog društva koji će se baviti pitanjem nasilnog ekstremizma – od prevencije do reintegracije“ koji Forum MNE (Crna Gora) realizuje u partnerstvu sa Center for Legal Civic Initiatives (Albanija), Hope and Homes for Children (Bosna i Hercegovina), Partners Kosova – Center for Conflict Management (Kosovo), Centre for Common Ground (Sjeverna Makedonija) i Kulturnim centrom DamaD (Srbija), uz finansijsku podršku Evropske unije i Ministarstva javne uprave, digitalnog društva i medija Crne Gore.

Communities First Hub #EUfunded

13

REALIZOVANE PROJEKTNE AKTIVNOSTI Umrežavanje stručnih saradnika/ca iz centralne regije U cilju pripreme za realizaciju projekta, uspostavljen je projektni tim koji je definisao projektne zadatke/obaveze. Nakon pozitivnog mišljenja za realizaciju projekta dobijenog od strane Ministarstva prosvjete, nauke, kulture i sporta, konkretizovana je saradnja sa 20 osnovnih i srednjih škola i identifikovani su stručni saradnici/ce koji će učestvovati u realizaciji projektnih aktivnosti.

Obuke za stručne saradnike/ce Kako bi dodatno izgradili svoje kompetencije, podijelili svoja iskustva u radu s učenicima/ama u okviru svojih škola, ali se i bolje umrežili, odabrani stručni saradnici/ce – pedagozi/škinje i psiholozi/ škinje koji su prepoznati kao nosioci preventivnih aktivnosti i programa, pohađali su dvije akreditovane obuke.

- Obuka „Uloga nastavnika/ca u prevenciji i borbi protiv nasilja i govora mržnje na internetu“, zbog trenutne epidemiološke situacije i načina odvijanja nastave u školama, organizovana je online.

Obuka je realizovana u martu 2021. godine, a pohađalo ju je ukupno 27 stručnih saradnika/ca (online način rada dao nam je priliku da povećamo broj učesnika/ca i pozovemo i stručne saradnike/ce bez radnog angažmana kako bi imali prilike da osnaže svoje kapacitete).

Obuka je imala za cilj da stručni saradnici/ce razviju kompetencije potrebne da podižu nivo svijesti učenika/ca i jačaju njihove unutrašnje snage da prepoznaju i suprostave se govoru mržnje, radikalizaciji i nasilnom ekstremizmu koristeći postojeće mehanizme u školi i lokalnoj zajednici.

Obuku su vodile pedagoškinje Katarina Vučinić-Marković i Vanja Rakočević koja je ujedno i autorka ovog programa stručnog usavršavanja nastavnika/ca.

14

- Kako bi rješavanju problema govora mržnje, radikalizacije i nasilnog estremizma u školi pristupili timski, odnosno uključili sve aktere vaspitno-obrazovnog procesa, uslijedila je „Obuka nastavnika za organizaciju volonterskih programa i sadržaja u osnovnoj i srednjoj školi“.

Obuka je organizovana kako bi stručni saradnici/ce iz uključenih škola dodatno razvili kompetencije za podsticanje djece i mladih na planiranje i realizaciju različitih volonterskih aktivnosti i sadržaja.

Obuka je održana u Petrovcu u maju 2021. godine, a učestvovalo je 20 stručnih saradnika/ca i nastavnika/ca.

Obuku su vodile Vanja Rakočević, koordinatorka Volonterskog kluba Gimnazije „Slobodan Škerović“ i Aleksandra Gligorović, trenerica i autorka programa obaveznog izbornog sadržaja/vannastavnih aktivnosti za razvoj volonterizma u srednjim i osnovnim školama. Angažovane trenerice su takođe autorke ovog programa stručnog usavršavanja nastavnika/ca.

Sprovođenje preventivnih aktivnosti i implementacija akcionih planova u školama Stručni saradnici/ce su nakon prve obuke započeli sa formiranjem školskih timova koje su činili zainteresovani učenici/ce i nastavnici/ce.

Kako govor mržnje, radikalizacija i nasilni ekstremizam nisu problematika kojom se škole bave sistematski, ovu aktivnost su sproveli kroz osmišljavanje prezentacija i radionica na kojima su i kolege/inice i učenike/ce informisali o projektu, značaju rješavanja ovih problema, te ukazali na mogućnosti za preventivne aktivnosti na nivou škole. U tom smislu, u školama su realizovane prezentacije na nivou nastavničkog vijeća/stručnih aktiva, kao i radionice za određene grupe učenika/ca.

15

Akcioni plan OŠ „Njegoš“ - Spuž i OŠ „Vlado Milić“ - Podgorica Akcioni plan sprovode pedagoškinje Tatjana Jokić i Olivera Micevski, kao i psihološkinja Sanja Kalezić. Nakon odabira i obuke učenika/ca - vršnjačkih edukatora/ki obije škole, organizovana je radionica za predstavnike/ce učeničkih parlamenata „Enasilje i govor mržnje“.

Povezujući se i među sobom, na drugoj obuci su stručni saradnici/ce imali zadatak da osmisle volonterske aktivnosti za rješavanje prepoznatih izazova u odnosu na problematiku govora mržnje, radikalizacije i nasilnog ekstremizma u svojim školskim zajednicama. Uz mentorsku podršku trenerica, pripremili su akcione planove koji su težili ostvarenju sljedećih ciljeva: Učenici/ce poznaju druge kulture, religije i formiraju stavove na osnovu svojih iskustva, a ne na osnovu ukorijenjenih stavova.

Učenici/ce žive duh demokratije, a demokratske vrijednosti prenose i razmjenjuju sa drugima.

Učenici/ce na različitosti gledaju kao na bogatstvo, a ne na nedostatak.

Sprečavanje svih vrsta online nasilja i razvijanje dijaloga među učenicima/cama.

Kreiranje školskih zajednica bez mržnje.

Učenici/ce VI, VII i VIII razreda imali su mogućnost da istražuju ovaj problem i razmisle o mogućim odgovorima, ali i da diskutuju o svom ponašanju u online svijetu.

16

Akcioni plan OŠ „Zarija Vujošević“, OŠ „Milan Vukotić" i OŠ „Vladika Danilo“ - Zeta Obuhvatajući tri škole sa teritorije gradske opštine Golubovci, ovaj akcioni plan sprovode pedagoškinja Snežana Jukić, psihološkinja Jelena Jukić, pedagoškinja Milica Bešović i nastavnik Radenko Nikolić.

Osmišljen je radi podizanja svijesti o govoru mržnje kod učenika/ca, a kroz bolju međusobnu saradnju i komunikaciju učenika/ca škola ove gradske opštine.

Predstavnici/ce učeničkih parlamenata ovih škola okupili su se na zajedničkoj radionici „Online nasilje i govor mržnje“. Nakon radionice posađena je maslina kao simbol širenja prijateljstva i međusobne saradnje u dvorištu OŠ „Vladika Danilo“.

Akcioni plan Medrese „Mehmet Fatih“ – Tuzi, ETŠ „Vaso Aligrudić“ i SGGŠ „Inž.

Marko Radović“ iz Podgorice Akcionim planom profesorice Vaide Đoković i pedagoškinja Selme Šabotić i Vesne Ćetković realizovano je zajedničko druženje učenika/ca, kao i radionica u Medresi. Kako bi ukazali učenicima/cama na pojavu ekstremizma i radikalizma, i preventivno uticali na pojavu diskriminacije i nasilja zbog pripadnosti određenoj naciji, realizovana je edukativna posjeta Medresi s ciljem međusobnog upoznavanja učenika/ca, drugačijeg načina obrazovanja, ali i kulture.

Nakon obilaska Medrese, organizovana je radionica „Prevencija i borba protiv govora mržnje i nasilja, nacionalizma i ekstremizma“. Učenici/ce su, kroz različite vježbe, uočavali sličnosti i razlike u načinu života, navikama, onome što vole da rade, posjete i korišćenje društvenih mreža, itd. Po završetku radionice razgovarali su o zajedničkim aktivnostima i mogućnostima proširivanja saradnje. U septembru je planiran drugi dio zajedničke aktivnosti akcionog plana – posjeta Imigracionom centru Crne Gore.

U nastavku realizacije akcionog plana, zasadiće se po jedno drvo i u preostale dvije škole, a učenici/ce će dobiti elektronske informativne materijale o problemu govora mržnje i nasilja na internetu, kao i značaju njihovog rješavanja.

17

Akcioni plan OŠ „Štampar Makarije“ i OŠ „Oktoih“ iz Podgorice Pedagoškinje Andrijana Radinović i Marijana Bošković kreirale su akcioni plan radi razvijanja i podsticanja pozitivnih vrijednosti i vještina kroz zajedničke aktivnosti vršnjačkih edukatora/ki. One su izvršile odabir učenika/ca, a zatim i započele formiranje inicijalne grupe budućih vršnjačkih edukatora/ki kroz online obuku.

Učenici/ce su se informisali o značaju ovog projekta, aktivnostima predviđenim akcionim planom, a zatim o mogućnostima vršnjačke edukacije (prednosti i nedostaci, osobine dobrog vršnjačkog edukatora/ke...).

Vršnjački edukatori/ke će, u nastavku realizacije akcionog plana, sprovesti radionice u cilju razvijanja tolerancije i nenasilja, kao i prevencije govora mržnje na internetu. Pored vršnjačkih radionica, planirane su i različite vannastavne aktivnosti kao podrška kreiranju sigurnog školskog okruženja za djecu (sportske i rekreativne aktivnosti, izložba slika...).

Akcioni plan ŠSVSO „Sergije Stanić“, Umjetnička škola za balet i muziku „Vasa Pavić“ iz Podgorice i SMŠ Zeta - Zeta Stručne saradnice srednjih škola, psihološkinja Marina Bućković i pedagoškinje Marijana Popović i Magdalena Nikolić, realizovale su aktivnosti u okviru petog Akcionog plana. Njihov akcioni plan ima za cilj da učenike/ce upozna s pojmom, prevencijom i suzbijanjem radikalizma i nasilnog ekstremizma, ali i da poveže učenike/ce iz tri škole u cilju bolje saradnje, međusobnog uvažavanja i poštovanja različitosti. Na početku, oformile su grupu učenika/ca sačinjenu od predstavnika/ca učeničkih parlamenata, a zatim pripremile materijal za edukativnu radionicu. Radionica je realizovana u amfiteatru ŠSVSO „Sergije Stanić“.

Učenici/ce su, pored međusobnog upoznavanja, razgovarali o radikalizmu i ekstremizmu, te analizirali zadate primjere ovih pojava.

Na kraju druženja, učenici/ce Umjetničke škole izveli su muzički performans „Muzikom protiv nasilja“.

18

Akcioni plan OŠ „Milorad Musa Burzan“, OŠ „Branko Božović“ i OŠ „Vuk Karadžić“ iz Podgorice

U želji da podignu svijest učenika/ca osnovnih škola i preventivno djeluju na problem govora mržnje, ali i uspostave saradnju i omoguće druženje i razmjenu iskustava učenika/ca, pedagoškinje Ana Peković, Milica Sekulić i Katarina VučinićMarković, kao i psiholog Pavle Vujanović, pored informisanja školskih kolektiva o značaju volonterskih aktivnosti u cilju suzbijanja govora mržnje, krajem nastavne godine, okupili su učenike/ce na radionici u OŠ „Milorad Musa Burzan“.

Radionica „Sloboda govora i govor mržnje“ im je pružila priliku da kroz niz zanimljivih aktivnosti razmotre ove pojmove, razumiju razliku među njima, ali i definišu korake u postupanju u slučajevima kada se nasilje/govor mržnje na internetu desi.

Takođe, ovo je bila idealna prilika da oni sami prepoznaju šta svako od njih može uraditi u cilju preventivnog djelovanja.

Akcioni plan OŠ „Ivan Vušović“ Vidrovan, OŠ „Vuko Jovović“ – Danilovgrad i Medrese „Mehmet Fatih“ – Tuzi Pedagoškinje Sanja Janjić i Valentina Dašić, psihološkinja Milena Lučić i profesorica psihologije Fahreta Giljić, osmislile su niz aktivnosti akcionim planom. Jedan dio aktivnosti odnosio se na saradnju dvije osnovne škole (iz Vidrovana i Danilovgrada) u okviru kojih su pedagoškinje Sanja i Valentina organizovale edukativnu radionicu za učenike/ce obije škole posvećenu prevenciji govora mržnje u Vidrovanu. Nakon radionice, simbolično su posadili „drvo mira“ kroz predviđenu ekološku akciju.

Drugi dio akcionog plana obuhvatio je posjetu učenika/ca iz Danilovgrada kolektivu Medrese u okviru koje su psihološkinje Milena i Fahreta, uz poseban osvrt na razvoj socijalne inkluzije, organizovale radionicu o prevenciji radikalizma.

19

Završni događaj i prezentacija realizovanih aktivnosti Po završetku realizacije projekata, u julu 2021. godine organizovano je okupljanje kojem su, pored uključenih stručnih saradnika/ca, nastavnog osoblja i učenika/ca, prisustvovali i predstavnici/ce donatora.

Iako u crnogorskim osnovnim i srednjim školama još uvijek nije zabilježen značajan broj primjera nasilnog ekstremizma, jeste izražen govor mržnje, posebno na internetu.

Uz sve manje tolerancije prema svakoj vrsti različitosti, ovaj problem je dodatno aktuelizovan u toku pandemije zbog češćih međusobnih kontakata djece i mladih putem interneta. Upravo zato je problemu potrebno pristupiti sistemski i djelovati preventivno u okviru škola.

Saopštenje za javnost i izjave učesnika/ca možete pogledati ovdje.

Završni događaj bio je prilika da se osvrnemo na ono što smo postigli.

Istovremeno, željeli smo još jednom da skrenemo pažnju javnosti na ulogu i značaj škole u prevenciji govora mržnje, radikalizacije i nasilnog ekstremizma.

Projektna brošura U želji da na jednom mjestu objedinimo bitne informacije o govoru mržnje, ekstremizmu, radikalizmu i nasilnom ekstremizmu, s posebnim osvrtom na ulogu škole u kreiranju preventivnih programa, ali i sumiramo postignute rezultate projekta kroz primjere dobre prakse (kako se škole mogu organizovati za realizaciju preventivnih aktivnosti), pripremljena je i ova e-publikacija.

20

ZAHVALNICA Na učešću u projektnim aktivnostima i doprinosu zahvaljujemo sljedećim koleginicama i kolegama: Valentini Dašić, pedagoškinji i Mileni Lučić, psihološkinji iz OŠ „Vuko Jovović“ Danilovgrad, Tatjani Jokić, pedagoškinji iz OŠ „Njegoš" – Spuž, Snežani Jukić, pedagoškinji iz OŠ „Zarija Vujošević“ – Zeta, Jeleni Jukić, psihološkinji iz OŠ „Milan Vukotić“ – Zeta, Milici Bešović-Ljumović, pedagoškinji i Radenku Nikoliću, profesoru fizike iz OŠ „Vladika Danilo“ - Zeta, Magdaleni Nikolić, pedagoškinji iz SMŠ Zeta - Zeta, Sanji Janjić, pedagoškinji iz OŠ „Ivan Vušović“ - Vidrovan u Nikšiću, Fahreti Giljić, profesorici psihologije i Vaidi Đoković, profesorici islamske vjeronauke i religijske pedagogije iz Medrese „Mehmet Fatih“ – Tuzi, Dubravki Mijatović, pedagoškinji iz OŠ „18. oktobar“ - Podgorica, Ani Peković, pedagoškinji iz OŠ „M. M. Burzan“ - Podgorica, Andrijani Radinović, pedagoškinji iz OŠ „Štampar Makarije“ - Podgorica, Oliveri Micevski, pedagoškinji i Sanji Kalezić, psihološkinji iz OŠ „Vlado Milić“ Podgorica, Marijani Bošković, pedagoškinji iz OŠ „Oktoih“ - Podgorica, Pavlu Vujanoviću, psihologu u OŠ „Vuk Karadžić“ - Podgorica, Anđeli Ćetković, pedagoškinji iz OŠ „Savo Pejanović“ - Podgorica, Milici Sekulić, pedagoškinji iz OŠ „Branko Božović“ - Podgorica, Vesni Ćetković, pedagoškinji iz SGGŠ „Inž. Marko Radević“ - Podgorica, Marjani Popović, pedagoškinji iz UŠMB „Vasa Pavić“ - Podgorica, Marini Bućković, psihološkinji iz ŠSVSO „Sergije Stanić“ - Podgorica, Selmi Šabotić, pedagoškinji iz ETŠ „Vaso Aligrudić“ - Podgorica.

Zahvaljujemo i koleginicama pedagoškinjima: Jovani Dragović, Branki Gojčanin, Maji Lizdek, Nikolini Adžić, Suzani Rnković i Tanji Vorotović koje su, nakon prve obuke, svojim radovima i teorijskim promišljanjem dale doprinos u proučavanju uloge pedagoga/škinja u prevenciji i subijanju govora mržnje, radikalizacije i nasilnog ekstremizma.

21

LITERATURA Council of Europe. (2020). Speak peace! Hate speech is not an option!.

Council of Europe, Compendium of Resources: https://www.coe.int/en/web/no-hatecampaign/compendium-of-resources Đorić, M. (2020). Priručnik za prepoznavanje, prevenciju i suzbijanje radikalizacije i nasilnog ekstremizma kod učenika - za nastavnike osnovnih i srednjih škola u Crnoj Gori. Podgorica: Nacionalni operativni tim.

Kin, E., Georgesku, M. (2015). BUKMARKS - Priručnik za borbu protiv govora mržnje kroz obrazovanje o ljudskim pravima. Strazbur: Savjet Evrope.

Krkeljić, Lj. (2013). Priručnik Škola bez nasilja - ka sigurnom i podsticajnom okruženju za djecu. Podgorica: Ministarstvo prosvjete CG, UNICEF. Rakočević, V. (2019). Priručnik Uloga škole u prevenciji i intervenciji u slučajevima elektronskog vršnjačkog nasilja. Podgorica: NVU Djeca Crne Gore.

Rakočević, V. i Decević, S. (2015). Informator o govoru mržnje na internetu. Podgorica: NVU Djeca Crne Gore, Gimnazija „Slobodan Škerović“.

Rakočević, V., Dedić, K. i Jovićević D. (2014). No hate off-line, no hate on-line.

Podgorica: Gimnazija „Sobodan Škerović“.

Savjet Evrope. (2019). Živjeti s kontroverzostima – Obrađivanje kontroverznih tema kroz obrazovanje zademokratsko građanstvo i ljudska prava (EDC/HRE). Program obuke za nastavnike.

SESRIC (2017). Towards Understanding Radicalism and Violent Extremism in OIC Countries. Šaljić, Z. (2014). Vaspitni rad u školi u funkciji prevencije nepoželjnih ponašanja učenika - doktorska disertacija. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Filozofski Fakultet.

The Anti-Defamation League (ADL). Pyramid Of Hate.

UNESCO (2016). A Teacher’s Guide on Prevention of Violent Extremism.

Vlada Crne Gore, Biro za operativnu koordinaciju, Nacionalni operativni tim (2020).

Strategija prevencije i suzbijanja radikalizacije i nasilnog ekstremizma za period 20202024. godina, s akcionim planom za 2020. godinu.

22

Autorka: Vanja Rakočević

Naziv publikacije: Projektna brošura „Škole kao resurs za prevenciju i suzbijanje govora mržnje, ekstremizma i radikalizma“

Izdavači: Djeca Crne Gore i Udruženje pedagoga Crne Gore

Mjesto i godina izdavanja: Podgorica, 2021.

Publikacija je pripremljena u okviru projekta „Škole kao resurs za prevenciju i suzbijanje govora mržnje, ekstremizma i radikalizma“ koji su tokom 2021. godine realizovali Djeca Crne Gore i Udruženje pedagoga Crne Gore. Projekat je podržan od strane Foruma MNE kroz program malih grantova u okviru projekta „Zajednice na prvom mjestu: Kreiranje hub-a organizacija civilnog društva koji će se baviti pitanjem nasilnog ekstremizma – od prevencije do reintegracije“ uz finansijsku podršku Evropske unije i Ministarstva javne uprave, digitalnog društva i medija Crne Gore.

Stavovi i mišljenja izneseni u ovoj publikaciji su stavovi i mišljenja autorke i ne predstavljaju nužno stavove donatora.