Krasiczyn

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 1

K r a s ic z y n

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 2

Koncepcja i projekt graficzny / Conception and Graphic Design by Lech Majewski Tekst / Text by Jakub Puchalski

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 3

K r a s ic z y n Fotografie / Photography Tadeusz Budziński

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 4

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 5

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 6

Widok zamku sprzed 1839 roku View of the castle prior to 1839  s. 4–5 Zamek Marcina Krasickiego, wzniesiony na rzucie czworokąta wzmocnionego w narożach bastejami (zwanymi basztami), od czterech stuleci stanowi klejnot malowniczej doliny Sanu  pp. 4–5 The castle of Marcin Krasicki, built on a quadrilateral plan reinforced in the corners by the fortified towers. For four centuries it has been one of the jewels of the picturesque valley of the San

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 7

7

K

R A S I C Z Y N

Zakreślając jedną z ważniejszych cezur w dziejach sztuki, pewien burgundzki kronikarz zanotował niedługo po roku 1000: „Świat (…) okrył się białym płaszczem kościołów”. Gdyby chcieć w Polsce wskazać podobnie znaczącą, symboliczną datę, należałoby napisać: około 1600 roku ziemie polskie rozkwitły pięknem pałaców.

Na przełomie XVI i XVII wieku krainy polskie – a zwłaszcza prowincja małopolska, sięgająca od swych granic zachodnich daleko w województwo ruskie – rzeczywiście zmieniają swoje oblicze. Niebawem do ogólnego boomu budowlanego dołączy też nowa stolica, Warszawa.

Wśród budowli wzniesionych w owych dziesięcioleciach rozkwitu Krasiczyn – zamek Marcina Krasickiego ufundowany w jego dziedzicznych włościach pod Przemyślem – zajmuje miejsce szczególne.

Nie brak było pałaców większych czy bardziej nowoczesnych, wznoszonych konsekwentnie według nowych zasad architektonicznych (spektakularny Krzyżtopór, Baranów, Łańcut, Podhorce), ale spośród nielicznych, które w swym pierwotnym charakterze dotrwały do naszych czasów, to Krasiczyn miał pozostać może najbardziej malowniczą rezydencją. A przy tym jedną z najstarszych z owej fali nowożytnej architektury: jest dziełem przebudowy z lat 1598–1631, na dodatek świadomie odwołuje się do przeszłości.

Describing one of the most important turning points in the history of art, a Burgundian chronicler observed not long after the year 1000: ‘The world (…) was cladding itself in a white mantle of churches’. To identify a date of similar significance and symbolism in Poland, one would have to write: around the year 1600, Poland was blossoming with beautiful palaces.

At the turn of the sixteenth and seventeenth centuries, the Polish lands – and especially the province of Małopolska (Little Poland), which stretched from its western borders far into the Ruthenian Voivodeship – were indeed changing their appearance. Soon the overall construction boom would also embrace the new capital, Warsaw.

Amongst the buildings erected in these decades of blossoming, Krasiczyn, the castle of Marcin Krasicki, founded on his hereditary lands outside Przemyśl, occupies a special place. There was no shortage of larger or more modern palaces consistently constructed according to the new standards of architecture (the spectacular Krzyżtopór, Baranów, Łańcut and Podhorce), but of the few that have preserved their original character until our own times, it is Krasiczyn that has remained perhaps the most picturesque residence. Moreover, it still is one of the oldest within the wave of modern architecture: the effect of a reconstruction dated 1598–1631, it deliberately refers to the past.

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 8

Dawny główny wjazd do zamku od strony wieży Zegarowej.

Wyznaczająca oś symetrii wieża, będąca symbolem władzy, stanowi także dominantę założenia The former main entrance to the castle from the clock tower side.

The tower, a symbol of power, delineates the axis of symmetry, but also constitutes the dominant element

9

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 9

10

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 10

Na lewo od wejścia baszta Papieska, na prawo baszta Boska, mieszcząca w sobie kaplicę, od zewnątrz zaznaczoną majestatyczną kopułą z latarnią i sygnaturką. Kurtyna muru zdobiona jest boniowaniem i zębatą attyką, imitującą krenelaż.

To wprawdzie tylko dekoracja, ale przywołuje skojarzenia z dawną architekturą forteczną At left, the entrance to the Papal Tower; at right, the Divine Tower, housing the chapel, distinguished by a majestic dome with a roof lantern and a turret. The curtain wall is decorated with plaster finishing and a notched parapet, imitating battlements. This is admittedly only decorative, but evokes associations with the ancient architecture of fortification

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:14 Strona 11

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 12

12

K

R A S I C Z Y N

Marcin Krasicki (1574–1631), przejmując po ojcu wybudowany około 1580 roku zamek bastejowy, wyrosły z jeszcze wcześniejszej fortalicji opartej na regularnym zarysie prostokątnego obozu wojskowego, i chcąc z niego uczynić współczesną, wygodną oraz znaczącą rezydencję, miał do wyboru dwie możliwości.

Najprostszą było wyburzenie starej zabudowy i na jej miejscu wzniesienie nowożytnego pałacu, np. w formie tak popularnego wówczas „wariantu Poggio Reale”: czteroskrzydłowego pałacu z dziedzińcem, w którym w narożach stoją baszty, czy raczej wieże, gdyż nie obronne, a smukłe, mieszkalne, mieszczące w sobie alkierze. Wzorów nie brakowało: tak skonstruowane są nie tylko domy pańskie (choćby królewskie pałace w Warszawie: zamek i Ujazdów), ale i budowle klasztorne (wśród nich klasztor Paulinów na Jasnej Górze).

Widok zamku na litografii G.A. Emericha z 1829 roku View of the castle, lithograph, G.A. Emerich, 1829

Marcin Krasicki (1574–1631), having inherited the fortified castle from his father, wished to convert the structure, which was built around 1580, having grown from an even earlier fortalice, or small fort, based on the standard outline of a rectangular military camp into a modern, comfortable and significant residence, and thus he had two choices. The simpler of the two was to demolish the old building and, in its place, erect a modern palace, e.g. in the form of the ‘Poggioreale variation’ very popular at the time: a four-winged castle with a courtyard, in the corners of which would stand towers, not defensive, but rather slender and residential, fitted with alcoves. Models were hardly lacking: such buildings served not only as the houses of lords (even the royal palaces in Warsaw: the castle and Ujazdów), but also as monasteries (including the Pauline monastery in Jasna Góra).

Portret Marcina Krasickiego (1574–1631) Portrait of Marcin Krasicki (1574–1631)

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 13

13

K

R A S I C Z Y N

Taka koncepcja budowli musiała być znana Marcinowi Krasickiemu, gdyż jej ślady odnajdujemy w ostatecznym dziele. Jednak ówczesny starosta bolimowski (a później też m.in. przemyski, do tego kasztelan lwowski, wreszcie wojewoda podolski) wybrał drugą możliwość: zachowania fortalicji, lecz przebudowania jej zgodnie z duchem czasu i potrzebami – zarówno lokalowymi, jak i prestiżowymi.

Nie było to prostsze wyjście. Wymagało opracowania indywidualnego programu mieszkalnego dostosowanego do istniejącej budowli, a nie przynosiło efektu chwały z nowej inwestycji. Legenda Krzyżtopora przetrwała do naszych czasów, o Podhorcach Jakub Sobieski snuł poematy – Krasiczyn nigdy nie zyskał podobnej reputacji. Jednak fortalicja, choć skromna (i w zasadzie pozbawiona funkcji obronnych; mogła dać schronienie co najwyżej przed wycieczką zagonu tatarskiego), niosła ze sobą specjalną jakość: cechy militarne architektury już wówczas starodawnej.

Portret Barbary z Tarnowskich, żony Marcina Krasickiego [b.d.]

Portrait of Barbara, née Tarnowska, wife of Marcin Krasicki [n.d.]

Zamek z rysunku S. Marawskiego, sprzed 1873 roku The castle from a drawing by S. Marawski, prior to 1873

This architectural concept must have been familiar to Marcin Krasicki, since we find traces of it in the final result. However, Krasicki, the governor of Bolimów (and later also of Przemyśl, among others, the castellan of Lwów, and the governor of Podole as well), chose the second option: to retain the fortalice and rebuild it according to the spirit of the time and his requirements in terms of both housing and prestige.

Of the two solutions, this was by no means the simpler. It required the development of an individual residential scheme adapted to the existing buildings. This did not redound to the glory of the new project. The legend of Krzyżtopór has survived into the present; Jakub Sobieski dreamt up poems about Podhorce; but Krasiczyn never gained a similar reputation. Nevertheless, the fortalice, though humble (and in fact devoid of defensive functions; at best it might afford protection from a modest Tartar raid), bore a special quality: the features of a military architecture which even then was very old.

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 14

Horyzontalny układ założenia wiąże się z wielkością otoczonego murem placu-majdanu, wokół którego wyrosła fortalicja, przebudowana następnie na zamek The horizontal layout of the foundation is associated with the dimensions of the walled square around which the fortalice (subsequently rebuilt as the castle) grew

15

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 15

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 16

16

K

R A S I C Z Y N

Czy było to potrzebne Marcinowi Krasickiemu? Dodajmy: ważnemu stronnikowi królewskiemu, należącemu do elity kraju, ale zarazem młodemu magnatowi, który dopiero w drugim pokoleniu nosił nazwisko Krasicki, rezydującemu przy miasteczku Krasiczyn, którego nazwa była równie świeża. Magnatowi, który z nowym nazwiskiem i nową fortuną miał przewodzić lokalnej szlachcie, tak wyczulonej na zakorzenienie w przeszłości. Odpowiedź może podsunąć przykład analogiczny: rodziny Lubomirskich, która również w tym okresie zaistniała wśród polskiego możnowładztwa.

Przedsiębiorczych żupników stać było na budowę wielkiego pałacu, jednak jako główną siedzibę przejęli, nie bez trudności, wiekowy kasztel wygasłego rodu Kmitów.

Zamczysko w Wiśniczu miało stać się pełną splendoru rezydencją, zaadaptowaną do nowoczesnych potrzeb, ale z zachowaniem wszystkich elementów pierwotnego charakteru. Zamek Lubomirskich miał pokazać, że są rodem starożytnym, prawowitymi kontynuatorami, w pewnym sensie nawet dziedzicami wielkich Kmitów.

Podobnie i rezydencja Marcina Krasickiego miała być dowodem, że mimo wygody i ozdób, to siedziba rycerza, gotowego w każdej chwili stanąć w obronie Rzeczypospolitej, jak czynili i jego przodkowie. Rzeczywiście, obaj Krasiccy – Marcin i jego ojciec Stanisław – byli dobrymi żołnierzami. Równie istotne są ich polityczne zapatrywania – przynależność do stronnictwa królewskiego. W epoce Wazów, a zwłaszcza Zygmunta III, oznaczało to z jednej strony pewną opozycję do istniejących wśród szlachty idei ograniczania władzy królewskiej, z drugiej natomiast – jawne poparcie dla katolicyzmu. Obie te cechy odzwierciedla budowla krasiczyńska – architektoniczny manifest poglądów właściciela.

Did this meet the needs of Marcin Krasicki? Let us add: of a very important royal adviser, one of the nation’s elite, but at the same time a young magnate who represented only the second generation to bear the name Krasicki, and one residing near the town of Krasiczyn, whose name was just as new. Of a magnate who, with a new name and new fortune, was to lead the local nobility, so sensitive regarding the roots of the past. The answer may be found in an analogous example: the Lubomirski family, also numbered among the Polish aristocracy of the day. These enterprising salt-mine owners, who could afford to build a great palace, nevertheless chose to take over, not without difficulty, an old castle of the extinct Kmita family as their family seat. The castle in Wiśnicz was to become a splendid residence, adapted to modern needs, while retaining all the elements of its original character. The castle of the Lubomirskis was intended to show that they were in fact an ancient family, the rightful successors and, in a sense, the heirs of the great house of Kmita.

Similarly, Marcin Krasicki’s residence was meant as proof that, despite its comforts and decorations, it was still the seat of a knight ready at any time to defend the Republic, as his predecessors had done. Indeed, both Marcin and his father Stanisław Krasicki were able soldiers. Also of great importance were their political views: they belonged to the royal party. In the Vasa period, especially during the reign of Sigismund III, this meant, on one hand, a certain degree of opposition to the idea, current among the nobility, of limiting the power of the king, along with, on the other, explicit support for Catholicism. Both these features are mirrored in the building in Krasiczyn, an architectural manifesto of the owner’s views.

Portal wejściowy z masywną rustyką jest przykładem stylu manierystycznego, charakterystycznego dla kamieniarskich detali w zamku The entrance portal with massive rustication is an example of the Mannerist style, characteristic of the stonework detail in the castle

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 17

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 18

18

K

R A S I C Z Y N

Zamek w Krasiczynie odznacza się nietypowym układem przestrzennym i dekoracją.

Właśnie te elementy, wraz z przypisanymi im treściami ideowymi, trzeba uznać za znaczące. Rzut poziomy odzwierciedla układ warowni, jednak nad czterema bastejami góruje nowo wybudowana wieża bramna. Wieża to oznaka władzy; jej dominacja nad budowlą i sąsiednim miasteczkiem nie pozostawia wątpliwości, że znajdujemy się w siedzibie suwerena. Tymczasem cztery masywne basteje – choć przywołujące na myśl fortecę – odcinają się od swego pierwotnego przeznaczenia narzuconą im dekoracją i nowymi funkcjami. Podkreślone wieżą wejście flankowane jest przez dwie najbogatsze: od południa zwieńczoną kopułą, od północy – efektowną attyką, której bogato zdobiony grzebień imituje krenelaż. Baszty te otrzymały nazwy, odpowiednio: Boska (mieści się w niej kaplica) i Papieska. Pozostałe dwie noszą miana: Szlacheckiej, również z ozdobną attyką-krenelażem, i Królewskiej, której stożkowy dach wznosi się powyżej pozostałych, a wzmocniony jest wystającymi, nadwieszonymi wieżyczkami – pseudomachikułami, czysto dekoracyjnymi, choć przywołującymi przecież na myśl fortyfikacje.

Nad zamkiem, jak przed wiekami, góruje bramna wieża Zegarowa.

W czasie prac konserwatorskich zlikwidowano pojawiające się na różnych etapach przybudówki (jak przedsionek widoczny na rysunku, pochodzącym z połowy XIX wieku), przywracając pierwotny kształt bryły

The castle in Krasiczyn is marked by an unusual organisation of space and decor.

It is these elements, along with the ideas ascribed to them, that must be considered significant. The ground plan reflects the layout of a stronghold; however, the newly-built gate tower looms high above the four fortified towers. A tower is a sign of authority; its domination over the building and the neighbouring town leaves no doubt that we find ourselves here in the seat of a ruler. Meanwhile, the four massive fortified towers, though reminiscent of a fortress, are disassociated from their original function by means of the decor and new functions imposed upon them. The entrance is flanked and highlighted by the two richest towers: the southern, crowned with a dome, the northern with an impressive attic, whose richly decorated ridge imitates crenellations. These towers were named, respectively: Divine (containing a chapel) and Papal. The remaining two bear the names Noble (also decorated with an attic/crenellation), and Royal, whose conical roof rises above the others and is reinforced with projecting suspended towers – pseudo-machicolations, which, though resembling fortifications, are purely decorative.

Above the castle looms the gate clock tower with its gateway, as it did centuries ago.

During restoration work, outbuildings (such as the vestibule visible in the drawing on p. 18, dating from the mid-nineteenth century) were demolished, restoring the original shape of the structure

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:15 Strona 19

 s. 20–21 Zachód słońca podkreśla kurtynowy charakter zachodniej ściany zamku  pp. 20–21 Sunset emphasises the curtain-like character of the castle’s western wall

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 22

Świt pozwala wyłonić się z mroku niecodziennej bryle baszty Królewskiej, z otaczającymi ją małymi, podwieszonymi wieżyczkami, imitującymi średniowieczny system obronny machikuł Dawn permits the emergence of the Royal Tower, with its surrounding small suspended towers imitating the medieval defense system of machicolation, from the shadows

23

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 23

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 24

Pierwsze promienie wydobywajÄ… urok dekoracji sgraffitowej na baszcie Szlacheckiej The first rays of the sun bring out the charm of the sgraffito decoration on the Noble Tower

25

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 25

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 26

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 27

s. 26–27 i 28 Jesień w założonym w XIX wieku parku zamkowym pp. 26–27 and 28 Autumn in the castle park, which was created in the nineteenth century

28

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 28

Sylwetka baszty Boskiej o zachodzie przegląda się w tafli parkowego stawu – nieodzownego elementu w parku krajobrazowym The Divine Tower at sunset, reflected in the waters of the pond, an essential element of the landscape park

Krasiczyn blok 1-113.qxp_Layout 1 12.06.2015 12:16 Strona 29