W górach przeklętych

Bartłomiej Grzegorz Sala

B

O

S

Z

W GÓRACH PRZEKLĘTYCH Wampiry Alp, Rudaw, Sudetów, Karpat i Bałkanów ilustracje Justyna Sokołowska

wampy.indd 1

31.03.2016 12:48

Tek st Ba rtłomiej Grzegorz Sa la

Projekt graficzny i sk ład Bła żej Ostoja Lnisk i

Ilustracje Just y na Sokołowska

Reda kcja A nna Chudzik

Paweł Wielopolsk i

Druk

O

Druka rnia Read Me, Łódź

S

Korekta

2

Sabina Niedzielska

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Z

Koordy nacja prac reda kc y jnych

Printed in Pola nd

B

© Copy right by Wydaw nict wo BOSZ

Olsza nica 2016 Wyda nie I

ISBN 978-83-7576-286-0

BOSZ Sz y ma nik i wspólnic y sp. jaw na 38-722 Olsza nica 311 Biuro: ul. Przemysłowa 14, 38-600 Lesko tel. +48 13 469 90 00, fa k s +48 13 469 61 88 biuro@bosz.com.pl w w w.bosz.com.pl

W ksią żce uż y to k roje pism: Adagio Serif, Merlo Grotesque ora z Sk uul

wampy.indd 2

31.03.2016 12:48

Z

I trup twój, z grobu wyłażąc wieczorem, Pójdzie nawiedzać krainę rodzinną,

S

Powinowatych spijać krew niewinną.

Tam, na rodzeństwo własne zajuszony,

2

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Lecz wprzód zostaniesz na ziemi upiorem;

Wyssiesz krew swojej siostry, córki, żony;

O

Ścierw twój zasilisz cudzym życia zdrojem, Chciwie pić będziesz, brzydząc się napojem.

B

George Byron, Giaur

wampy.indd 3

31.03.2016 12:48

Z

B

O

S

SPIS TREŚCI

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

4

WSTĘP Upiory, strzygonie, zmory i wampiry – str. 8 ROZDZIAŁ I Myślęta – str. 14 Czechy w pierwszej połowie XIV wieku Myślęta wstaje z grobu Ojciec Antoine Augustin Calmet i jego dzieło ROZDZIAŁ II Brodka Duchaczowa – str. 18 Ziemia kłodzka w pierwszej połowie XIV wieku Brodka Duchaczowa – wampirzyca z Lewina Kłodzkiego Kościół w Lewinie Kłodzkim ROZDZIAŁ III Zmora – str. 22 Zmora grasuje w Siedlęcinie Warowna wieża mieszkalna w Siedlęcinie ROZDZIAŁ IV Wampir z Bolkowa – str. 28 Śląsk na przełomie XVI i XVII wieku Bolków gnębiony przez wampira Zamek w Bolkowie ROZDZIAŁ V Hrabina Elżbieta Batory – str. 34 Węgry na przełomie XVI i XVII wieku Elżbieta Batory i jej zbrodnie Odkryta tajemnica Wampirzyca z Czachtic Zamek Czachtice Zamek Sárvár Sława Krwawej Hrabiny ROZDZIAŁ VI Jure Grando – str. 42 Istria w drugiej połowie XVII wieku Kring w mocy Jurego Grando Jure Grando między sławą a zapomnieniem ROZDZIAŁ VII Wampir z Mykonos – str. 48 Mykonos na przełomie XVII i XVIII wieku Joseph Pitton de Tournefort na Mykonos Wampir z Mykonos, czyli z dziejów histerii Dzieło Tourneforta ROZDZIAŁ VIII Georg Eichner – str. 52 Śląsk na początku XVIII wieku Georg Eichner wstaje z grobu ROZDZIAŁ IX Petar Blagojević – str. 56 Serbia w pierwszej połowie XVIII wieku

wampy.indd 4

31.03.2016 12:48

B

O

S

Z

Petar Blagojević prześladuje Kisilovą Sława wampira z Kisilovej ROZDZIAŁ X Arnaut Pavle – str. 62 Arnauta Pavle doświadczenia z wampirami Arnaut Pavle – wampir z Medvedy Ponura sława Arnauta Pavle ROZDZIAŁ XI Milica – str. 66 Milica, czyli horror wraca do Medvedy Serbskie wampiry na ustach Europejczyków ROZDZIAŁ XII Filinnion – str. 70 Flegon z Tralles i historia Filinnion Korynt Świt literatury gotyckiej Goethe i Narzeczona z Koryntu – Filinnion pierwszym wampirem literackim ROZDZIAŁ XIII Lord Ruthven – str. 78 Lord Patrick Ruthven George Byron Wampir rodzi się w Villa Diodati Lord Ruthven grasuje na Bałkanach Ateny Lord Ruthven podbija Europę ROZDZIAŁ XIV Wampir Morlacki - str. 90 Chorwacja na początku XIX wieku Guzla Prospera Mérimée Konstantyn Jakubowicz i Wampir Morlacki Aleksandra Puszkina Pieśni zachodnich Słowian ROZDZIAŁ XV Wampir z Tomic – str. 96 Galicja w pierwszej połowie XIX wieku Wampir nawiedza Tomice Dziedzic wampirem?

ROZDZIAŁ XVI Wampir z Bystrego – str. 102 Wampirzyca prześladuje Bystre Oskar Kolberg i jego dzieło ROZDZIAŁ XVII Gorcza – str. 106 Serbia w drugiej połowie XVIII i w XIX wieku Aleksiej Konstantinowicz Tołstoj i Rodzina wilkołaka Gorcza – potężny wampir i twórca wampirów ROZDZIAŁ XVIII Książę Kostaki Brancovan – str. 114 Mołdawia i Wołoszczyzna w XVII wieku

wampy.indd 5

31.03.2016 12:48

6

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

B

O

S

Z

Konstantyn II Brâncoveanu Brâncoveni – kolebka Konstantyna II Brâncoveanu Pałac w Mogoşoai Monaster Horezu Cerkiew Świętego Jerzego Nowego w Bukareszcie Mołdawia i Wołoszczyzna w XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku Alexandre Dumas i Biesiada widm Książę Kostaki Brancovan – wampir z mołdawskich Karpat ROZDZIAŁ XIX Azzo von Klatka – str. 128 Tajemniczy nieznajomy Azzo von Klatka, czyli historia wampira z Karpat ROZDZIAŁ XX Hrabianka Mircalla von Karnstein (Carmilla) – str. 134 Joseph Sheridan Le Fanu i Carmilla Losy hrabianki Mircalli von Karnstein Carmilla – najsłynniejsza z wampirzyc Upiorna Styria ROZDZIAŁ XXI Sava Savanović – str 142 Sava Savanović – największy wampir serbskiego folkloru Sava Savanović – największy wampir serbskiej literatury Stary młyn w Zarožju Sava Savanović wiecznie żywy ROZDZIAŁ XXII Książę Borys Liatukin – str 148 Rumunia w drugiej połowie XIX wieku Bułgaria w drugiej połowie XIX wieku Marie Nizet i Kapitan wampir Książę Borys Liatukin prześladuje Rumunię i Bułgarię ROZDZIAŁ XXIII Hrabia Vardalek – str 156 Prawdziwa historia wampira Erica Stenbocka Hrabia Vardalek – groźny i wrażliwy wampir ze Styrii ROZDZIAŁ XXIV Hrabia Dracula – str. 162 Wołoszczyzna w pierwszej połowie XV wieku Wład II Dracul i jego synowie Burzliwe życie Włada III Palownika – Draculi Opowieści o Draculi Sighişoara i dom rodzinny Draculi Stary Dwór w Bukareszcie Târgovişte – dwór hospodarski i wieża Zachodzącego Słońca Zamek Poenari Braszów Zamek w Wyszehradzie Zamek Królewski w Budapeszcie Hunedoara – zamek Corvinilor

wampy.indd 6

31.03.2016 12:48

Z

S

B

O

6

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Kościół farny w Mediaş Monaster Snagov Węgry w drugiej połowie XIX wieku Tajemnicza Transylwania Dracula Brama Stokera – narodziny wampira Przełęcz Tihuţa (Borgo) Od węgierskiej do rumuńskiej Transylwanii Dracula – wampir wszech czasów Transylwania – kraina wampirów Zamek Bran ROZDZIAŁ XXV Wampir z Amărăşti – str. 206 „Ion Creangă” i rumuńskie wampiry Wampirzyca grasuje w Amărăşti ROZDZIAŁ XXVI Ioana Marta – str. 208 Ioana Marta prześladuje Văgiuleşti Rumuńskie wampiry w brytyjskiej prasie ROZDZIAŁ XXVII Hrabina Dolingen – str. 210 Noc Walpurgi Bawaria na przełomie XIX i XX wieku Bram Stoker i Gość Draculi Hrabina Dolingen – wampirzyca ze Styrii, wampirzyca z Bawarii ROZDZIAŁ XXVIII Graf Orlok – str. 218 Őrdőg – węgierski demon Ordog, vrolok,, Orlok Karpaty w latach 20. XX wieku Friedrich Wilhelm Murnau i Nosferatu – symfonia grozy Graf Orlok sieje terror od Transylwanii po Wisborg Zamek Orawski Dzieło zniszczone, dzieło ocalone Graf Orlok powtórnie uśmiercony Legenda Maxa Schrecka – aktor czy wampir?

ZAKOŃCZENIE Upadek wampira – str. 228 ANEKS Chronologia i genealogie Wampirza chronologia Hospodarowie Wołoszczyzny Uproszczone genealogie Włada III Palownika Uproszczona genealogia Patricka Ruthvena Uproszczone genealogie Elżbiety Batory Uproszczona genealogia Konstantyna II Brâncoveanu Wybrana literatura

wampy.indd 7

31.03.2016 12:48

wampy.indd 8

31.03.2016 12:48

BWSTĘP O S Z W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

8

UPIORY, STRZYGONIE, ZMORY I WAMPIRY Wbrew temu, co twierdził Adam Mickiewicz, postać wampira nie jest jakąś szczególną specyfiką słowiańskich wyobrażeń, nie miał też racji Jules Michelet, nazywając wątek wampiryczny „wstrętną myślą słowiańską”. Powstający z grobu trup – upiór, dręczący żywych, odżywiający się ich ciałem, krwią lub innymi płynami fizjologicznymi, a czasem po prostu mordujący swoje ofiary – należy bowiem do najbardziej uniwersalnych motywów ludzkości, o czym świadczą starogreckie empuzy, rzymskie lamie, tureckie wardulacha, arabskie gule czy inne tym podobne istoty z niemal każdego zakątka świata. Najstarsze pochówki antywampiryczne znane są już z czasów przedhistorycznych. Polegały na obcie cięciu głowy zmarłego bądź dokonaniu innych zabiegów rytualnych na jego ciele, ponieważ lękano się, aby nie powrócił on z zaświatów.

Postać wampira w kształcie, jaki dominuje w ludzkich wyobrażeniach od

Z

XVIII–XIX wieku, pozostaje w niewątpliwym związku z folklorem greckim, rumuńskim, a zwłaszcza słowiańskim, jest jednak wynikiem skomplikowanej ewolucji. Geneza i dzieje wampira obfitują w niejasności, o które spory wiodły całe pokolenia uczonych. Nie będziemy tych kwestii szczegółowo roztrząsać,

S

ograniczając się jedynie do najważniejszych uwag.

Wstające z grobu, ożywione nieczystą siłą zwłoki nazywano pierwotnie wąpierzem.. Czesi znali tę postać jako upira, Rusini w Polsce wymiennie upiorem i wąpierzem

O

wampira. Pochodzące z Bałkanów wersje owe – upyra,, a Słowianie Południowi – wampira. owego groźnego miana przedostały się do mowy niemieckiej, która ma szczególne zasługi w rozpowszechnieniu leksemu Vampir w różnych językach. Wywarła ona prawdopodobnie wpływ także na ostateczne ukształtowanie się brzmienia

B

współczesnego polskiego słowa wampir. O ile dawny wąpierz był tożsamy z każdym rodzajem wstającego z grobu upiora, o tyle nowożytny wampir kojarzy się już z jego specyficznym typem, wysysającym krew żywych (choć począt początkowo wampiry równie chętnie piły osocze, co po prostu dusiły swoje ofiary).

Ten nowy wampir wywodzi się od posiadającego antyczną genezę upiora, w zależności od płci nazywanego strzygą lub strzygoniem. To groźne imię wywodzi się od łacińskiego strix, striges = „sowa”, „sowy”, bowiem owe straszliwe istoty (opisywane m.in. przez Owidiusza w poemacie Fasti) potrafiły przybierać postać nocnych ptaków, by tym łatwiej pić krew śmiertelników. W tradycji antycznej strzygi były rodzajem czarownic, odkąd jednak zaczęto je utożsamiać z ożywającymi zmarłymi obojga płci, można w zasadzie postawić znak równości pomiędzy nimi a wampirami.

Znane na Bałkanach i Słowiańszczyźnie strzygi i strzygonie, potrafiące czasem

latać w postaci ptasiej, a niekiedy także i innej, wstawały z grobu, prześladowały żywych, ale – jak zaświadczają podania m.in. z Jury Krakowsko-Częstochowskiej

wampy.indd 9

31.03.2016 12:48

– zdarzało im się też doglądać nocą swoich dawnych gospodarstw, a nawet… spółkować ze stęsknionymi współmałżonkami. Zdolność strzyg do przybierania formy sów zaowocowała przypisywaniem wampirom umiejętności zmieniania się w nocne zwierzęta – obok sów, także w wilki, ćmy, a szczególnie nietoperze.

W procesie kształtowania się wizerunku wampira niepoślednią rolę odegrały również znane z germańskiego i słowiańskiego folkloru zmory, zwane też marami. Były to istoty duszące śpiących śmiertelników, często niewidzialne, być może będące próbą wyjaśnienia fenomenu tzw. paraliżu sennego oraz innych nocnych dolegliwości. Także zmory potrafiły przybierać różne kształty, m.in. ciem. Zmory wstawały z grobu po śmierci, ale mogły być także żywymi osobami, które w czasie snu wychodziły z ciała i nieświadomie gnębiły współdomowników.

Interesująca jest również grecka wersja słowa wampir – vroucolacas vroucolacas, fonetycznie przypominająca słowiańskiego wilkołaka.. Stąd wampiryczne dzieło Aleksieja

Z

Konstantinowicza Tołstoja, którego akcja rozgrywa się zresztą nie w Grecji, a Ser Serbii, nosi nieco mylący tytuł: Rodzina wilkołaka.. Pod koniec XIX wieku – za sprawą Draculi Brama Stokera – synonimem słowa wampir stał się wyraz: nosferatu nosferatu, użyty W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

po raz pierwszy w 1888 roku przez Emily de Laszowską-Gerard. Pochodzi on praw prawnecurat,, necuratul („nieczysty”, „przeklęty”). feritul („nie do zniesienia”) albo od necurat Niezależnie od niuansów – związanych z faktem, że w ludowej demonolo demonolo-

O

gii granice pomiędzy różnymi istotami często ulegały zatarciu i wymykały się

10

S

dopodobnie od zniekształconego przez pisarkę rumuńskiego słowa nesuferit, nesu-

sztywnym klasyfikacjom – od czasów przedhistorycznych za skuteczny sposób uśmiercania upiorów, zmor, mar, strzyg, strzygoni i wampirów uznawano wbicie w serce drewnianego kołka (gatunek drzewa, z którego miał być wykonany, by by-

B

wał zróżnicowany lokalnie, ale w grę wchodziły zwłaszcza osika, głóg i dąb), od oddzielenie głowy zmarłego od reszty ciała, później także położenie na zwłokach poświęconej hostii. Czasem wystarczyło odwrócenie trupa twarzą w dół, skrę skrępowanie mu nóg albo rozrzucenie wokół maku (upiory zajmowały się wtedy liczeniem ziaren, marnując na to całą noc, u kresu której musiały wrócić do grobu), niekiedy udawało się zamknąć prześladowcę z zaświatów w dziupli lub naczyniu (gdy przybrał odpowiedni dla tego typu zabiegów kształt, choćby mgły). Jednak w skrajnych przypadkach nie pomagał nawet kołek w sercu i odjęcie głowy – wtedy ciało musiało zostać spalone. Użycie świętych przedmiotów (na przykład krucyfiksu) lub obrysowanie danego obszaru poświęconą kredą nie zabijało co prawda upiora, nierzadko jednak było w stanie go powstrzymać. Podobnie działać miało srebro, a niekiedy inne metale. W wielu regionach uważano, że wampira jest w stanie wstrzymać czosnek; potwór z zaświatów związany był bowiem z nocą i księżycem, czosnek zaś rozwija się jakby na przekór fazom księżyca, dzięki czemu niweczy działanie upiornej mocy.

wampy.indd 10

31.03.2016 12:48

Choć upiorem, zmorą, strzygą lub wampirem mógł zostać w zasadzie każdy, to istniały czynniki sprawiające, że dana osoba posiadała szczególne predyspozycje, by rozpocząć złowrogie życie po śmierci. Potępieńczy los zwiastowało przyjście na świat w Boże Narodzenie (uważano to za nieuszanowanie narodzin Zbawiciela), urodzenie się w tzw. czepku lub jako siódme dziecko w rodzinie. Fizycznymi znakami niepokojącej przyszłości było posiadanie podwójnego rzędu zębów, serca po prawej stronie piersi albo wyraźne kalectwo. Można też było samemu narazić się na los upiora przez niegodziwe życie, popełnienie zbrodni, paranie się magią lub zmianę wyznania (obojętnie w którą stronę). Wampirami po śmierci stać się mogły osoby, które zostały ugryzione przez nieumarłego lub skosztowały jego krwi. zacho Już po śmierci za wyraźne dowody wstawania z grobu uznawano dobre zachopo wanie zwłok, zaróżowioną cerę trupa, zaczerwienione usta (od wypitej krwi) i po-

Z

uznawano za dowód szczególnej rangi, świadczący o jego nienasyconym głodzie. fak Ponadto upiory, strzygonie i wampiry nie odbijały się w lustrze, co wynikało z faktu, że jako trupy nie powinny być żywe, swoim istnieniem gwałciły zatem prawa natury, odbicie zaś odzwierciedlało rzeczywistość taką, jaką być miała.

S

Podsumowując, sposobów na całkowite uśmiercenie lub chwilowe choćby unieszkodliwienie wampira było mnóstwo, czasem składały się one na całe

10

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

dobne „nienaturalne” objawy. Resztki zaś pośmiertnego całunu w ustach zmarłego

skomplikowane rytuały. Były one zróżnicowane geograficznie, a ich późniejsza

O

wie twórcza recepcja przez pisarzy i artystów wytworzyła kolejne schematy i wierzenia, powielane przez kolejne pokolenia. wszel Postać wampira była analizowana i interpretowana wielokrotnie i na wszellę kie możliwe sposoby, także te odwołujące się do głębokich, atawistycznych lę-

B

ków czy podświadomych marzeń erotycznych (picie krwi jako substytut aktu seksualnego). Zainteresowanych takimi ujęciami Czytelników odsyłamy do pozycji wymienionych w bibliografii. Niniejsza książka pełnić ma inną funkcję Połu pierwszego pocztu najważniejszych wampirów gór Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej – Alp, Rudaw, Sudetów, Karpat i poprzecinanego licznymi pasmami górskimi Półwyspu Bałkańskiego, które to obszary (wespół z Wyspami Brytyjskimi) są dla omawianej tematyki absolutnie kluczowe. Wywoływani tutaj z zaświatów nieumarli to postacie, które w wyobrażeniach Europejczyków pojawiały się w okresie od średniowiecza po lata międzywojenne. Wywodzą się z rzekomych faktycznych przypadków wampiryzmu, o jakich wspominali świadkowie, dokumenty i prace dawnych uczonych, z ludowych legend i podań, także literatury pięknej (głównie dziewiętnastowiecznych romansów grozy) oraz z dzieł filmowych początków kina. Ułożone zostały w porządku chronologicznym (w przypadku postaci historycznych, które stały się pierwowzorami wampirów, zwykle za moment właściwych narodzin uznawałem dopiero uzna-

wampy.indd 11

31.03.2016 12:48

nie ich za krwiopijców, a nie rzeczywisty czas życia), co umożliwi Czytelnikowi śledzenie ewolucji wyobrażenia wampira w kulturze europejskiej. Każdy rozdział poświęcony jest innej postaci, której genezę, charakter i znaczenie w kulturowych odniesieniach starałem się nakreślić możliwie wyczerpująco, przy zachowaniu jednak popularnej formuły. Dopełnieniem tych rozważań są opisy wybranych siedzib wampirów, najczęściej zamków czy klasztorów, czasem innych budowli, więzień czy miejsc ostatecznego (?) spoczynku, a także innych miejsc z nimi związanych. Zwykle przybliżam też tło historyczne opisywanych przypadków wampiryzmu.

Obszar geograficzny ujęty w książce – górskie lub bezpośrednio przylegauzasadnio jące do gór obszary Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej – uzasadnioniedo ny jest znaczeniem tych krain dla dziejów wampirzego mitu. Krajobraz niedostępnych przez wieki gór stanowił znakomitą scenerię m.in. dla klasycznych

Z

powieści grozy. Rudawy i Sudety były terenem, gdzie najwcześniej pojawiły się wyraziste postaci nieumarłych, znane z dzieł kronikarzy i uczonych, dawnych dokumentów oraz folkloru ustnego. Już z XIV stulecia znane są pośmiertne losy W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Myślęty z położonej u stóp Rudaw miejscowości Blov oraz Brodki Duchaczowej

S

Kar z kłodzkich Sudetów – pierwszej ważniejszej wampirzycy. Z kolei Alpom i Kar-

12

patom kultura europejska zawdzięcza dwa najważniejsze wampiry literackie –

Carmillę (Mircallę von Karnstein) i Draculę; oboje przyczynili się do upiornej

O

sławy odpowiednio Styrii i Transylwanii. Z Alpami związane są znane również

Dolin z dziewiętnastowiecznej literatury postaci hrabiego Vardaleka i hrabiny Dolingen, a z Karpatami – księcia Kostakiego Brancovana, Azzo von Klatki i księcia Borysa Liatukina. W Karpatach i na przedpolu Alp znajdowały się także zamki

B

Krwawej Hrabiny – Elżbiety Batory, co prawda bardziej znanej z sadyzmu niż wampiryzmu. Karpacki łańcuch był w końcu domem najważniejszego wampira stricte już filmowego – grafa Orloka.

Kolejną z wampirzych ojczyzn pozostaje Półwysep Bałkański, wypiętrzający

się najrozmaitszymi łańcuchami górskimi od pogranicza z Alpami i Karpatami po Peloponez i skaliste greckie wyspy. Najważniejsze spośród bałkańskich grup górskich to Góry Dynarskie, Rodopy, właściwe Bałkany (czyli Stara Płanina), Szarska Płanina i Pindos. Wśród licznych pasm Gór Dynarskich na 2694 metry n.p.m. wznoszą się nawet Góry Przeklęte – Prokletije… Północno-zachodnia część Bałkanów – ziemie chorwackie, a zwłaszcza serbskie – stały się na przełomie XVII i XVIII wieku głośne w Europie z powodu „autentycznych” przypadków wampiryzmu, kiedy z grobu mieli tam powstać m.in. Jure Grando, Petar Blagojević i Arnaut Pavle, wywołując prawdziwą histerię. Z kolei najsłynniejszym wampirem z serbskiego folkloru był Sava Savanović – jeden z symboli kulturowych Słowiańszczyzny Południowej, którego nie zabrakło też w literaturze

wampy.indd 12

31.03.2016 12:48

pięknej. Ta ostatnia stworzyła również postaci Wampira Morlackiego i Gorczy.

Najistotniejsze dla niej były jednak południowe Bałkany – górzyste tereny Attyki i Peloponezu; to tam, zainspirowany antyczną tradycją, Johann Wolfgang von Goethe umieścił miejsce akcji najstarszej opowieści literackiej o wampirach – Narzeczonej z Koryntu z 1797 roku; tam również grasować miał podróżujący po Europie lord Ruthven z głośnego dzieła Johna Williama Polidoriego – pierwszy tak popularny wampir stworzony przez literaturę.

Dla kronikarskiej skrupulatności wspomnijmy, że spośród dwudziestu ośmiu przedstawionych wampirów cztery związane są z Alpami (hrabina Elżbieta Batory, hrabianka Mircalla von Karnstein – Carmilla, hrabia Vardalek i hrabina Dolingen), jeden z Rudawami (Myślęta), cztery z Sudetami (Brodka Duchaczowa, Zmora, wam wampir z Bolkowa i Georg Eichner), dziesięć z Karpatami (ponownie hrabina Elżbieta

Z

Klatka, książę Borys Liatukin, hrabia Dracula, wampir z Amărăşti, Ioana Marta i graf Orlok), a jedenaście z Bałkanami (Jure Grando, wampir z Mykonos, Petar Bla Blagojević, Arnaut Pavle, Milica, Filinnion, lord Ruthven, Wampir Morlacki, Gorcza, Sava Savanović i znów książę Borys Liatukin).

S

wampir,, strzygoń i upiór były początkowo w zasa Jakkolwiek określenia wampir zasadzie synonimami, to narastającą z czasem odrębność wampirów wyznaczała

12

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Batory, wampir z Tomic, wampir z Bystrego, książę Kostaki Brancovan, Azzo von

ich krwiożerczość, wyrażająca się w fizycznym dręczeniu, biciu i mordowaniu

O

śmiertelników, duszeniu ich, a zwłaszcza wysysaniu z nich krwi (początkowo Dla element niekonieczny, z wolna jednak coraz bardziej charakterystyczny). Dlatego też nie zaliczyłem do grona wampirów takich upiorów jak grasującego na stra Lackowej w Beskidzie Niskim Maćka z Huty Wysowskiej, który jedynie stra-

B

szył wędrowców, Vogelhannesa ze Smolnej w Górach Bystrzyckich, płatającego po mrożące krew w żyłach figle, a także jego krajana Jakuba der Schreckliche, o podobnych upodobaniach.

Z bardzo nielicznymi wyjątkami staram się zapisywać imiona wszystkich

postaci w wersji oryginalnej (w innych przypadkach przytaczam takową w nawiasie). Nie dotyczy to z definicji władców, których imiona zawsze są tłumaczone. Oznacza to na przykład, że występujący pod oryginalnymi imionami rumuńscy możni Mircea, Vlad, Matei i Constantin po wstąpieniu na tron wołoski nazywani już będą Mirczą, Władem, Mateuszem i Konstantynem, z odpowiednim numerem porządkowym. Życząc Czytelnikom miłej, choć mrocznej lektury, pozwalam sobie wyrazić nadzieję, że przygoda z wampirami wywoła w nich chęć poznania naszej części Europy, wznoszących się tu pasm górskich, posępnych zamczysk i pradawnych miasteczek oraz do poznania jej kulturowych tradycji, zanikającego już często folkloru i klasycznych, niekiedy zapomnianych dzieł literackich…

wampy.indd 13

31.03.2016 12:48

wampy.indd 14

31.03.2016 12:48

BMYŚLĘTA O S Z ROZDZIAŁ I

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

14

Z S O B wampy.indd 15

31.03.2016 12:49

CZECHY W PIERWSZEJ POŁOWIE XIV WIEKU Czechy do największej potęgi wyniósł król Przemysł Ottokar II (1253–1278), który zdołał opanować Austrię, Styrię i Karyntię, ubiegał się również o koronę cesarską. Po klęsce pod Suchymi Krutami i śmierci władcy w 1278 roku Królestwo Czeskie utraciło nowe nabytki, lecz wraz z osiągnięciem pełnoletniości mocarstwowe ambicje ojca podjął Wacław II (1278–1305), który siłą i perswazją narzucił swoje zwierzchnictwo książętom śląskim, zajął Kraków, a później Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, po czym w 1300 roku sięgnął po koronę polską, jednocześnie próbując zagarnąć dla syna Wacława węgierską. Nagła śmierć Wacława III (1305–1306) zakończyła jednak dzieje głównej linii dynastii Przemyprzedmio ślidów, zniweczyła unię czesko-polską, a sam tron w Pradze stał się przedmiotem wieloletniej rywalizacji.

Zwycięsko wyszedł z niej po czterech latach Jan I Luksem Luksem--

Z

burczyk (1310–1346), założyciel nowej dynastii, który za sprawą swej rycerskiej natury i romantycznych przedsięwzięć zdo zdo-był sławę w całej Europie. Jako dziedzic Przemyślidów podno podno--

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

sił swoje prawa do polskiej korony, zawiązując trwały sojusz

nowanie na Śląsku. Za jego rządów Czechy cieszyły się pomyśl pomyślnością i dużym znaczeniem, choć jednocześnie znaczne postępy

O

czyniła germanizacja praskiego dworu i możnych rodów.

16

S

z Krzyżakami przeciwko Piastom, a także umocnił czeskie pa pa-

MYŚLĘTA WSTAJE Z GROBU

Niewielka miejscowość Blov położona jest na południowo-wschodnim

B

Doupo przedgórzu Rudaw, które w pobliżu tworzy wyniesienie znane jako Douporoz vské hory. W 1336 roku w wiosce umrzeć miał pasterz Myślęta, który rozpoczął swoje życie po życiu jako wampir. Myślęta wstawał z grobu, żeby straszyć i wywoływać nazwiska żyjących. Ten, kto został wezwany głosem zmarłego pasterza, umierał w ciągu najbliższych dni. Wampir dusił swoje ofiary i wypijał ich krew. Na Blov padł strach.

Odkopano zatem ciało Myślęty i wbito mu w serce kołek. Okazało się to nieskuteczne, albowiem wampir szydził z samozwańczych pogromców, dziękując im za kij, którym będzie mógł odganiać się od psów. Tradycyjny środek był zatem niewystarczający na potężnego nieumarłego, nadal terroryzującego okolicę. W końcu zawezwano kata, który postanowił spalić zwłoki. Wydobyty z grobu Myślęta miał być wzdęty wypitą krwią, ryczał przeraźliwie i wierzgał, nie zdołał jednak przeszkodzić wrzuceniu swego ciała na wóz katowski. Powtórnie przebito wampira, z którego zaczęła się sączyć krew o szkarłatnej, żywej barwie. Za wsią ciało zostało spalone i dopiero wtedy do Blov powrócił spokój.

wampy.indd 16

31.03.2016 12:49

Myślęta był bez wątpienia najważniejszym wampirem Rudaw i rejonu rudawskiego. Należy też do pierwszych tej rangi wampirów Europy. Co ciekawe, przy próbach zgładzenia Myślęty zawiódł tradycyjny sposób polegający na przebiciu serca kołkiem. Być może niezwykła moc Myślęty miała swoje źródło w jego poprzednim życiu. Należy bowiem przypomnieć, że pasterze, jako ludzie obeznani z ludową medycyną (niezbędną w leczeniu zwierząt), uchodzili często za czarowników, a pasterska magia była świetnie znana w tej części Europy.

Niewykluczone, że właśnie te czynniki zapewniły szczególną potęgę wampirowi. Z drugiej strony pasterzy parających się różnymi formami magii i zabobonu było w górach Europy Środkowej (zwłaszcza w Karpatach) mnóstwo, a tylko Myślęcie przypisano tak niezwykłe pośmiertne losy. wymie Odporność na antywampiryczne zabiegi, przerażający rytuał wymie-

Z

nią z Myślęty postać szczególną. Wraz z nim Blov i Rudawy zapisały się w spektakularny sposób w dziejach europejskiego wampiryzmu.

OJCIEC ANTOINE AUGUSTIN CALMET I JEGO DZIEŁO Au żyjący w latach 1672–1757 francuski benedyktyn, Antoine Augustin Calmet, uchodzący przez długi czas za największego

O

eksperta w kwestii upiorów i wampirów. Najważniejszym jego dziełem stał się wiekopomny traktat Rozprawa o pojawianiu się węgier aniołów, demonów i duchów oraz o upiorach i wampirach węgierśląskich wydany w Paryżu w 1746 skich, czeskich, morawskich i śląskich,

B

roku i wielokrotnie wznawiany. Dom Calmet dał się poznać jako skrupulatny i rozważny badacz, potępiał profanację zwłok „na podstawie niepewnych oskarżeń, błahych, nieudowodnionych, zarzuca a dotyczących osób z pewnością niewinnych win im zarzucanych”1, krytykował też władze za przyzwolenie na podobne praktyki. Nie kwestionował jednak przy tym samej możliwości powrotu zmarłych z grobu. Poznawcza wartość Rozprawy… polega jednak przede wszystkim na sumiennym zapisaniu licznych przykładów wampiryzmu, jakie miały mieć miejsce w Europie Środkowej, począwszy od głębokiego średniowiecza aż po

1 E . Petoia , Wampir y i wilko łaki . Źródła , hi stor ia , legendy od antyku do współczesności, Kraków 2012, s. 276.

S

Wśród wielu autorów tekstów o wampirach wyróżnia się

16

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

czy niania imion swych przyszłych ofiar oraz dość wczesna metryka czy-

czasy współczesne zakonnikowi. Jednym z nich był przypadek Myślęty.

1

E. Petoia, Wampiry i wilkołaki. Źródła, historia, legendy od antyku do współczesności, Kraków 2012, s. 276.

wampy.indd 17

31.03.2016 12:49

wampy.indd 18

31.03.2016 12:49

BBRODKA O DUCHACZOWA S Z ROZDZIAŁ II

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

18

Z S O B wampy.indd 19

31.03.2016 12:49

ZIEMIA KŁODZKA W PIERWSZEJ POŁOWIE XIV WIEKU Ziemia kłodzka otoczona licznymi grupami górskimi Sudetów, oddzielającymi ją od Śląska, Czech i Moraw, od zarania państwowości polskiej i czeskiej stanowiła przedmiot rywalizacji Piastów i Przemyślidów. Ostatecznie w pierwszej połowie XII wieku Bolesław III Krzywousty zrzekł się jej na rzecz Pragi. Mimo to pod koniec XIII stulecia Henryk IV Prawy zdołał na pewien czas ustanowić swe rządy w Kłodzku.

W pierwszej połowie XIV wieku król Czech Jan I Luksemburczyk dwukrotnie oddawał ziemię kłodzką w lenno innym Piastom śląskim, zachowując swoje prawa zwierzchnie. Najpierw w latach 1327–1335 dzierżył ją Henryk VI wrocławski, a następnie w 1336 roku władzę nad górną częścią zlewiska Nysy Kłodzkiej otrzymał Bolko II ziębicki. Śmierć księcia w 1341 roku sprawiła, że ziemia kłodzka na trwałe znalazła się pod bezpośrednim władaniem Korony Świętego Wacława. Pod wzglę wzglę-

Z

dem administracji kościelnej nieprzerwanie należała do diecezji praskiej.

BRODKA DUCHACZOWA – WAMPIRZYCA Z LEWINA KŁODZKIEGO Niewiele później od Myślęty pojawił się pierwszy wyrazisty wampir Sudetów. Mia MiaW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Bród ła nim być żona garncarza Duchacza imieniem Brodka, zapisywanym także jako Bród-

20

S

ka i Brotka. Duchaczowie żyli w Lewinie Kłodzkim, podówczas znanym jako Lewinice.

Położona pomiędzy Wzgórzami Lewińskimi a Górami Orlickimi miejscowość stała

się scenerią upiornych wydarzeń w 1344 lub 1345 roku. O Brodce Duchaczowej po raz

O

pierwszy pisał szesnastowieczny czeski kronikarz, ksiądz Václav Hájek, w swojej KroKronika česká). česká). Później wampirzyca stała się bohaterką sudeckich legend, nice czeskiej (Kronika które do pierwotnego przekazu dodawały nowe szczegóły.

Brodka Duchaczowa była czarownicą i ponoć miała konszachty z diabłem.

B

Miejscowy ksiądz, do którego dochodziły podobne pogłoski, postanowił do dokonać nad nią egzorcyzmów. Brodka unikała spotkania z nim, w końcu jednak przypadkowo natknęła się na duchownego, a ten natychmiast przystąpił do stosownych modłów i rytuałów. Duchaczowa zmarła już następnego dnia, a że uznano ją za czarownicę, więc pochowano ją na rozstaju dróg.

Rychło rozpoczęło się jej drugie życie. Brodka Duchaczowa wstawała z grobu, przybierając postać własną, innych osób lub ziejącej ogniem krowy. Terroryzowała Lewin i okoliczne wioski, straszyła i uśmiercała napotkanych ludzi. Gdy ktoś zemdlał z przerażenia, wampirzyca skakała po nim, aż wyzionął ducha.

Zastraszeni mieszkańcy wykopali zatem zwłoki upiora, a ich oczom ukazało się nienaruszone ciało czarownicy. Co więcej, w ustach zmarłej znajdował się na wpół zżarty czepiec, który w dniu pogrzebu okrywał jej głowę. Zwłoki przebito dębowym kołkiem, a z trupa wylało się tyle krwi, ile posiada żywy człowiek.

Niewiele to pomogło – wampirzyca nadal gnębiła okolicę. Postanowiono więc ponownie odkopać zwłoki i wydać je na pastwę ognia. Tym razem okazało się,

wampy.indd 20

31.03.2016 12:49

że zmarła trzyma w dłoni wyciągnięty z ciała kołek. Wobec tego przerażającego dowodu mocy wampira czym prędzej przystąpiono do spalenia przeklętego ciała. Jednak ogień wciąż przygasał i nie dawało się go rozniecić. Stare, doświadczone kobiety poradziły więc, aby na podpałkę użyć gontu z dachu kościoła. Dopiero wtedy buchnęły płomienie, trawiąc ciało Brodki Duchaczowej. Od tej pory Lewin Kłodzki i okoliczne wioski były wolne od wampirzycy.

Brodka Duchaczowa jest najstarszym tej rangi wampirem Sudetów, głęboko osadzonym w folklorze ziemi kłodzkiej. Warto zwrócić uwagę na jej nieprzeciętną moc, skoro – podobnie jak w przypadku Myślęty – nie potrafiło jej uśmiercić wbicie w serce kołka, ponadto nawet spalenie zwłok nie przychodziło łatwo, dopóki nie użyto drewna z poświęconego miejsca – kościoła. Być może niezwykła potęga wampirzycy była po pokłosiem jej wcześniejszego życia jako bratającej się z siłami nieczystymi czarownicy.

Z

cząc po nich z pełną sadyzmu furią. Jednak pełne krwi ciało wampirzycy z Lewina Kłodzkiego sugeruje, że musiała ją wysysać z żywych. Intrygujące są również zdol zdolności Brodki do swobodnego przybierania różnych postaci. Upodabnianie się do in innych osób czynią z niej wampira dość wyjątkowego i posiadającego szczególną moc.

S

Natomiast przybieranie postaci ziejącej ogniem, straszliwej krowy nie ma w ogóle

20

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Brodka Duchaczowa uśmiercała swoje ofiary w sposób dość nietypowy, ska ska-

swojego odpowiednika. Choć krowa w żaden sposób nie zalicza się do istot nocnych, wyraźnie zostaje w tym przypadku podkreślona zdolność wampirów do wcielania

O

się w postaci zwierząt, niezwykle mocno później w literaturze eksponowana.

KOŚCIÓŁ W LEWINIE KŁODZKIM

Okoliczności unicestwienia Brodki Duchaczowej i jej upiornej mocy sprawiają, że

B

Rzeczy najbardziej związanym z nią miejscem pozostaje kościół w Lewinie Kłodzkim. Rzeczywiście, drewniana świątynia w Lewinicach istniała już w XIII lub XIV wieku, a po raz pierwszy wzmiankowana była w 1340 roku. Zatem w latach 1344–1345 bez wątpienia można było pozyskać z niej gont. Z lat 1340–1350 znany jest proboszcz Johan, którego można utożsamiać z wymienionym w opowieści o Brodce duchownym. Tutejsza parafia należała do diecezji praskiej, podniesionej właśnie w 1344 roku (!) do rangi archidiecezji.

W czasie piętnastowiecznych wojen husyckich lewiński kościół był kilkakrotnie niszczony i palony. W miejscu drewnianego kościoła w 1576 roku powstała murowana świątynia renesansowa. W 1697 roku barokowej przebudowy dokonał Melchior Neumann, natomiast hełm wieży i zakrystia pochodzą z XVIII wieku, podobnie jak znajdująca się obok plebania. We wnętrzu świątyni warto zwrócić uwagę na rzeźbioną ambonę z 1691 roku – dzieło Sebastiana Flackera – oraz dwa ołtarze z 1773 roku autorstwa Heinricha Hartmanna. Położony na wzgórzu nad miastem kościół, otoczony murem ze strzelnicami, był jedyną obronną budowlą pozbawionego obwarowań Lewina Kłodzkiego.

wampy.indd 21

31.03.2016 12:49

wampy.indd 22

31.03.2016 12:49

BZMORA O S Z ROZDZIAŁ III

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

22

Z S O B wampy.indd 23

31.03.2016 12:49

ZMORA GRASUJE W SIEDLĘCINIE Kolejną wstającą z grobu postacią Sudetów była Zmora z Siedlęcina, głęboko osadzona w tutejszym folklorze. Choć zmorami nazywano cały szereg upiornych istot, w tym przypadku Zmora funkcjonuje jako imię własne. W dodatku postać ta łączy w sobie przymioty właściwych zmor z cechami typowymi dla wampirów.

Siedlęcin położony jest u stóp Gór Kaczawskich. Założona na przełomie XIII i XIV wieku miejscowość nosiła pierwotnie nazwę Rudgersdorf, później znana była kolejno m.in. jako Rudigersdorff, Boberröhrsdorf i Boberröhrsdorf, a po drugiej wojnie światowej – Borowice, Bobrowice, Sobięcin, aż utrwaliła się dzisiejsza forma Siedlęcin. Postać Zmory znana jest głównie z sudeckich podań i le legend, trudno więc jednoznacznie wskazać, z którym okresem w dziejach Siedlę Siedlęcina należy ją w istocie łączyć.

Z

poda Ojcem Zmory, której prawdziwego imienia legendy nie podają, był rycerz władający warowną wieżą w Siedlęcinie. Jego żona powiła mu już sześć córek i po raz kolejny była brzemienna. Wy WyW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

wołało to niepokój rycerza, bowiem siódme dziecko w rodzinie ła się córka, zasmucił się jeszcze bardziej z braku męskiego dzie dziedzica. Co gorsza, matka zmarła wkrótce po porodzie, a niemowlę

O

okazało się garbate. Gdy dziecko zaczęło chodzić, zauważono poza tym, że utyka. Garb i uszkodzone nogi dziewczynki potwierdzały

24

S

wieszczyło dlań upiorną przyszłość. Gdy okazało się, że urodzi urodzi-

przekleństwo siódmego potomka i źle wróżyły na przyszłość. Tym bardziej że dotknięta kalectwem panna, dorastając, ukazywała jak

B

najgorsze cechy charakteru, albowiem własne niedołęstwo wy wywołało u niej głęboki uraz i nienawiść do ludzi. Każdego, kogo spo spotkała, obrzucała wyzwiskami, a służbę gnębiła, toteż już za życia nazywano ją z przekąsem Zmorą.

Prawdziwe problemy zaczynają się jednak dopiero po jej śmierci. Zmora wstawała bowiem nocą z grobu, by prześladować żyjących. Pod postacią ćmy lub komara dostawała się do domostw i dusiła we śnie ich mieszkańców, a pod postacią kruka straszyła ludzi upiornym krakaniem. Straszyła też zwierzęta i czyniła bałagan w obejściach. Na Siedlęcin padł strach, a ludzie lękali się udać na spoczynek. Postanowiono wykopać ciało prześladowczyni, które okazało się ułożone w inny sposób niż w czasie pogrzebu, oczy zmarłej były otwarte, a palce zgryzione. Przebito więc zwłoki poświęconym kołkiem, z nadzieją, że stwór został ostatecznie zgładzony. Nadzieja okazała się złudna: Zmora wciąż gnębiła okoliczną ludność, straszyła i zabijała śpiących, udusiła nawet żonę karbowego z folwarku. Największą zaś aktywność wykazywała wiosną.

wampy.indd 24

31.03.2016 12:49

Doprowadzeni do rozpaczy mieszkańcy Siedlęcina sprowadzili czarownika-egzorcystę z Jeleniej Góry, który w porozumieniu z księdzem przystąpił do stosownych rytuałów. Duchowny skropił wodą święconą każde siedlęcińskie domostwo i zorganizował procesję ze śpiewami do pobliskiej lipy, nad którą czarownik szeptał zaklęcia. Pod wpływem tych zaklęć i wody święconej, którą ksiądz skropił drzewo, pień pękł, a ze szczeliny uniósł się ciemny dym. Egzorcysta zgarnął upiorną mgłę do łagwi i mocno ją zakorkował, uwięziwszy w ten sposób Zmorę. Mieszkańcy Siedlęcina przywiązali do łagwi kamień i rzucili ją w nurt Bobru.

Naczynie zanurzyło się, jednak po chwili wypłynęło bez kamienia i zatrzymało się pośrodku bystrej rzeki, a w końcu zaczęło płynąć pod prąd!

Mimo przerażenia tymi niezwykłymi znakami okoliczna ludność mogła

Z

do rzeki łagwi.

Dalsza część podania mówi o uwolnieniu się gdzieś na odludziu Zmory, która nie wróciła już jednak do Siedlęcina, ale zaczaiła się nad Bobrem, aby… rzucać w podróżnych kamieniami.

S

sudec Zmora należy do najbardziej mrocznych i tajemniczych postaci sudec-

24

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

wreszcie odetchnąć od Zmory, która pozostała uwięziona we wrzuconej

ro kiego folkloru. Podkreślane w legendzie wątki siódmego dziecka w roupio dzinie i kalectwo dziewczyny są charakterystyczne dla przyszłych upio-

O

rów wszelkiego rodzaju, duszenie w czasie snu należy do asortymentu rów zarówno faktycznych zmor (z którymi siedlęcińskiego stwora łączy rówwsta nież imię), jak i wielu wampirów, a nienaturalne ułożenie zwłok i wstawanie z grobu są bardzo typowymi cechami zwłaszcza tych ostatnich.

B

Podanie nie mówi wprost o piciu przez Zmorę krwi, jednak przybieranie przez nią postaci komara zdaje się to sugerować. Zdolność do zamieniania się w nocne stworzenia – ćmę i kruka – jest znów charakterystyczna dla Podob wampirzego mitu, który opowieść o Zmorze współkształtowała. Podobnie jest z przybieraniem postaci mgły, mimo że w tym przypadku wampir wciela się w dym raczej wbrew swojej woli. Wszystkie te cechy staną się typowe dla kolejnych europejskich krwiopijców. Warto zwrócić uwagę, że Zmora jest drugim po Brodce Duchaczowej wampirem Sudetów, na którego nie działa typowy zabieg antywampiryczny, jakim było przebicie serca kołkiem. Podkreślało to jej niezwykłą moc i w zasadzie niemożność uśmiercenia Zmory.

Motyw uwięzienia niebezpiecznej istoty w dziupli lub zamkniętym naczyniu jest typowym wątkiem wędrownym. W ten sposób radzono sobie z dżinami, złymi duchami, diabłami, a nawet samą śmiercią (jak dowodził Jan Krzeptowski Sabała). Natomiast zwieńczenie opowieści,

wampy.indd 25

31.03.2016 12:49

wedle którego uwolniona Zmora zamiast mścić się na mieszkańcach Siedlęcina zadowoliła się psotami – rzucanie kamieniami w przechodniów jest raczej rozczarowujące w kontekście ukazanej uprzednio potęgi sudeckiego wampira.

Trudne do chronologicznego osadzenia (zarówno jeśli idzie o czas powstania legendy, jak i jej własny czas akcji) podanie o Zmorze stanowi przez bogactwo wątków istotny wykład ludowej demonologii. Ma też swoje miejsce w dziejach europejskiego wampiryzmu, opisując nie tylko okoliczności zwiastujące upiorne życie po życiu, ale także ukazując zdolności upiorów do zamieniania się w ćmę, kruka lub mgłę i w ten sposób oddziałując na późniejsze wyobrażenia wampirów, do których grona – mimo pewnych różnic – można bohaterkę podania zaliczyć.

Z

WAROWNA WIEŻA MIESZKALNA W SIEDLĘCINIE Warowna wieża mieszkalna w Siedlęcinie – unikalny rodzaj skromnego za zamiesz meczku – jest budowlą najściślej związaną ze Zmorą, która miała w niej mieszW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

god kać za życia i pojawiać się po śmierci. Jest to zresztą obiekt ze wszech miar godBudowę unikatowej, trzykondygnacyjnej wieży obronno obronno-mieszkalnej rozpoczął prawdopodobnie w latach 1313–1314 książę

O

Henryk I jaworski, a dzieło ukończył zapewne Bolko II świdnic świdnicko-jaworski. W XV wieku wieża otrzymała czwartą kondygnację

26

S

ny uwagi, reprezentuje bowiem dość rzadki typ budowli obronnej.

i wieńczący ją gontowy dach. Na każdym z pięter pojawiły się wy wykusze latrynowe, całość sięgnęła 19 metrów wysokości, a wieżę

B

otoczyły wysoki mur i fosa. W 1732 roku siedlęciński zameczek trafił w ręce Schaffgotschów. Wkrótce zasypano część fosy, a do ściany frontowej dobudowano mieszkalną oficynę, przez którą prowadziło odtąd wejście do wieży. W 1944 roku, wobec zbliżają zbliżającego się frontu, do zameczku zwieziono bogaty księgozbiór Schaffgotschów z Cieplic oraz część zbiorów wrocławskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności. Zniknęły one w 1945 roku, wkrótce po zajęciu wieży przez żołnierzy radzieckich.

Oprócz niepowtarzalnego kształtu architektonicznego siedlęciński zameczek słynie również z wyjątkowych czternastowiecznych malowideł ściennych o tematyce głównie świeckiej, co w polskiej sztuce średniowiecznej stanowi ewenement. Powstały w technice al secco, zapewne w latach 1320–1340.

Przedstawiają one prawdopodobnie dzieje najsławniejszego z rycerzy Okrągłego Stołu – Lancelota z Jeziora (choć dawniejsze przypuszczenia sugerowały, że ich bohaterem jest inny arturiański heros – Iwein) oraz sceny z życia dwor-

wampy.indd 26

31.03.2016 12:49

skiego, sceny rodzajowe, wizje dusz zmarłych, rycerzy, zakonników (być może cystersów z Krzeszowa) i ptaków (pełniące zapewne jakąś funkcję symboliczną), a jedynym elementem stricte religijnym jest sporych rozmiarów wizerunek świętego Krzysztofa. Z czasem dawne malowidła zniknęły pod kolejnymi warstwami tynku, pojawiły się natomiast nowe, o treści heraldycznej. Zapomniane czternastowieczne malowidła odkryto dopiero w latach 1880–1890 i prędko stały się one sensacją.

Pojawiające się na malowidłach postaci ptaków prowokują różnorakie domysły, skoro strzygi często przybierały formę sów, a Zmora objawiała się mieszkańcom Siedlęcina w postaci kruka. Wydaje się jednak, że jakiekolwiek łączenie wampirzycy z owym przedstawieniem pozbawione jest głębszych podstaw, a co najwyżej służyć może jako materia do rozmyślań

Z S B

O

26

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nad zbiegami okoliczności.

wampy.indd 27

31.03.2016 12:49

wampy.indd 28

31.03.2016 12:49

B WAMPIR OZ BOLKOWA S Z ROZDZIAŁ IV

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

28

Z S O B wampy.indd 29

31.03.2016 12:49

ŚLĄSK NA PRZEŁOMIE XVI I XVII WIEKU Przełom XIII i XIV wieku przyniósł ekspansję czeską na Śląsku. Władcy Pragi wyzyskali rozdzierające Polskę rozbicie dzielnicowe i słabość drobnych książąt piastowskich, aby drogą politycznych i militarnych nacisków podporządkować sobie ich dominia i zmusić do uznania zwierzchnictwa. Wraz z wymieraniem kolejnych linii piastowskich ich ziemie włączane były do czeskiej domeny królewskiej. Już w 1335 roku śmierć Henryka VI oddała w bezpośrednie władanie czeskie Wrocław, a finalny akt inkorporacji Śląska nastąpił w 1675 roku, po śmierci ostatniego z Piastów – Jerzego IV Wilhelma legnicko-brzesko-wołowskiego. Pośród podległych Pradze Piastów śląskich niezależność zdołali zachować jedynie książęta świdnicko-jaworscy Bolko I i Bolko II, którzy szukali najeźdź wsparcia w Polsce i skutecznie przeciwstawiali się zakusom czeskich najeźdźców. Ostatecznie jednak w 1392 roku, po stuletnim oporze, jedyne niepodległe

Z

księstwo śląskie także weszło w skład Korony Świętego Wacława. Wraz z nim pod panowaniem czeskim znalazły się Świdnica, Jawor, Siedlęcin i Bolków.

Królestwo Czech było krajem silnie zniemczonym, czemu sprzyjało osadnictwo W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Przemy z głębi cesarstwa, atrakcyjność obcej kultury, a po wymarciu w 1306 roku Przemy-

30

S

ślidów – rządy władców niemieckiego pochodzenia. Germanizowały się rody czeskie Zedlit i polskie ze Śląska, m.in. Świnkowie stali się Schweinchenami, a Czedlicowie – Zedlitzami. Reakcją na zniemczenie był ruch husycki, który wstrząsnął Czechami i Śląskiem

O

w XV stuleciu, lecz jego głównym efektem były grabieże i zniszczenia.

Procesy germanizacyjne nasiliły się w XVI wieku, kiedy tron w Pradze przeszedł na trwałe w ręce Habsburgów, faworyzujących niemczyznę, prześladujących dy dysydentów religijnych i obsadzających stanowiska kościelne Niemcami. Królestwo

B

Czech, złożone z Czech właściwych, Moraw, ziemi kłodzkiej, Śląska i Łużyc, coraz bardziej traciło swój słowiański charakter. Czescy feudałowie potrafili co prawda niekiedy wymóc na Habsburgach różnorakie ustępstwa w kwestiach językowych, lecz słowiańska mowa wciąż uważana była za gorszą od niemieckiej, która coraz bar bardziej rozpowszechniała się we wszystkich krajach Korony Świętego Wacława, w tym na Śląsku. Mimo to Czechy oficjalnie zachowywały w unii z Austrią (i Węgrami) państwową odrębność, a cesarze równie chętnie rezydowali w Wiedniu, jak i w Pradze, podkreślając tym samym oficjalną suwerenność dziedzictwa Przemyślidów. Z wolna jednak ośrodek decyzyjny wspólnej monarchii przesuwał się do Wiednia.

Na przełomie XVI i XVII wieku habsburski Śląsk nie pamiętał już o wyniszczających wojnach husyckich, ciesząc się pokojem i zamożnością. Rozkwitały rzemiosło i handel, pomyślność i bogactwo stały się udziałem zniemczonych rodów szlacheckich i rodzin kupieckich, świetnością cieszyły się śląskie miasta.

Były to jednak ostatnie lata dobrobytu, albowiem narodowe i religijne napięcia doprowadzić miały rychło do hekatomby wojny trzydziestoletniej.

wampy.indd 30

31.03.2016 12:49

BOLKÓW GNĘBIONY PRZEZ WAMPIRA Najbardziej spektakularnym i głośnym akcentem wampirycznym Sudetów były wydarzenia, jakie na przełomie XVI i XVII stulecia wstrząsnęły Bolkowem.

Tutejszy wampir rzucił tak wielki postrach na okolicę, że zajęła się nim specjalna komisja cesarska z Wiednia – jedyna tego typu instytucja w dziejach regionu.

Historia bolkowskiego nosferatu ma zatem podstawę w oficjalnych zeznaniach świadków w niezwykłym procesie, jaki stał się udziałem zatrwożonego Bolkowa. Z czasem obrosła legendą, wzbogaconą o nowe szczegóły, wprowadzając wampira do świata sudeckich podań. W ten sposób okolice Bolkowa, położonego pośród wzgórz Pogórza Wałbrzyskiego i Pogórza Kaczawskiego, na przedpolu Gór Kaczawskich i Gór Wałbrzyskich, otrzymały swój własny mit wampiryczny, sięgający korzeniami wydarzeń, które zlały się w jedno z opowieściami gminu.

Z

liczne dziewczęta, dusiła je i piła ich krew. Poszkodowane skarżyły się na nocne męki i będące ich konsekwencją osłabienie. Dla wielu mieszkańców Bolkowa i pobliskich osad stało się jasne, że rejon prześladowany jest przez groźnego wampira. W okolicy narastała trwoga. Podobno posyłano do Świdnicy po czarownika-egzorcystę, ale jego

S

działania nie potrafiły zniweczyć mocy krwiożerczego upiora. Ludność zwróciła się

30

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

oko Rozpoczęło się od doniesień o tajemniczej istocie, która nawiedzała we śnie oko-

zatem o pomoc do pana na Bolkowie – Władysława von Zedlitza. Dziedzic okolicznych dóbr podszedł do sprawy poważnie i wszczął śledztwo, przesłuchując poszkodowane

O

i świadków. Sprawa wydawała się niepokojąca, toteż Zedlitz zadecydował o wysłaniu do Wiednia posłańca, który wyruszył z Bolkowa 12 kwietnia 1602 roku.

Wkrótce na bolkowski zamek przybyła specjalna komisja cesarska, która wyja wyjaWysłanni śnić miała sprawę wampira i uwolnić poddanych Rudolfa II od potwora. Wysłanni-

B

cy monarchy zarządzili nowe śledztwo, wysłuchując kolejnych świadków. W końcu postanowili na własne oczy ujrzeć krwiożercze monstrum, czuwając przez kilka nocy w sypialni jednej z dziewcząt, która szczególnie często padała ofiarą upiora.

Podobno ukryci w alkowie śledczy ujrzeli w końcu wampira, który dręczył i dusił nieszczęsną oraz pił jej krew. To ostatecznie utwierdziło członków komisji w przekonaniu, że Bolków i jego okolice niepokojone są przez straszliwego nieumarłego.

Na wampira nie znaleziono jednak skutecznego sposobu. Jego tajemnica odkry-

ta została przypadkiem, gdy ktoś wspomniał o zmarłej niedawno sędziwej kobiecie, którą uważano za czarownicę (w niektórych wersjach wydarzeń nazywano ją zielarką). Wydobyto zatem jej zwłoki i spalono. Od tamtej pory wampir więcej się nie pokazał, a rejon Bolkowa odetchnął wreszcie od prześladowcy z zaświatów.

W opowieści o wampirzycy z Bolkowa fakty mieszają się z ludowymi podaniami.

Nie ulega wątpliwości, że panowała powszechna trwoga, śledztwo prowadzone w 1602 roku najpierw przez Władysława von Zedlitza, następnie przez wiedeńskich komisarzy, być może ekshumacja, która zakończyła sprawę. Reszta jest już jednak sferą

wampy.indd 31

31.03.2016 12:49

plotek i legend, które dały początek rozbudowanej narracji, występującej w różniących się szczegółami wariantach. Wampir z Bolkowa pozostaje wyrazistą postacią sudeckiego folkloru i wspomnieniem wydarzeń, jakie wstrząsnęły regionem na przełomie XVI i XVII wieku. Był także pierwszym upiorem, któremu taką uwagę poświęciła administracja cesarska, dobre dziesiątki lat przed jej zainteresowaniem się wampirami chorwackimi i serbskimi. Potwierdził także znaną z historii Brodki Duchaczowej i Zmory regułę, że w Sudetach najgroźniejsze były wampirzyce.

ZAMEK W BOLKOWIE Bolków notowany był po raz pierwszy w 1195 roku jako Gaj (niem. Hain). Osadę lootrzy kowano w 1265 roku u stóp warowni na Wzgórzu Zamkowym, a w 1276 roku Gaj otrzymał prawa miejskie. U schyłku XIII stulecia stał się siedzibą kasztelanii książęcej. Po śmierci Bolka I świdnicko-jaworskiego, w 1301 roku jego syn, książę Bernard II, ku

Z

czci ojca nadał Gajowi nazwę Bolkowa. Nazwa ta przez kolejne wieki funkcjonowała Bolkowi w niemieckiej wersji jako Bolkenhain, po polsku zaś jej odpowiednikami były Bolkowice i Bolków. Ta ostatnia została urzędowo zatwierdzona po drugiej wojnie światowej.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Z losami groźnego wampira najmocniej, choć pośrednio, związany był zamek, gdzie zarządził śledztwo, po czym sprowadził tutaj cesarskich wysłanników. le Warownię na Wzgórzu Zamkowym założył w połowie XIII wieku książę le-

O

gnicki Bolesław II Rogatka. Prace budowlane na zamku kontynuował u schyłku stulecia syn ekscentrycznego Bolesława, wspomniany Bolko I. Rozbudowana

32

S

w dramatycznych dniach Władysław von Zedlitz sprawował rządy, ze swej siedziby

przez niego warownia składała się z dwóch otoczonych murem budynków. Po ich ukończeniu zamek wzbogacono o wolno stojącą wieżę (stołp) na planie kropli

B

– ewenement na ziemiach polskich, znany z architektury czeskiej i francuskiej. wy Jej dolne partie, o grubości murów dochodzącej do czterech i pół metra, wykorzystywano jako loch głodowy. W 1331 roku zamek oparł się wojskom króla Czech Jana I Luksemburczyka, a w 1345 roku cesarza Karola IV. W 1392 roku – po wymarciu linii świdnicko-jaworskich Piastów – Bolków włączony został wraz z całym księstwem do Czech. Władcy Korony Świętego Wacława oddawali miasto i zamek w ręce kolejnych czeskich rodów. W 1463 roku otrzymał je z rąk króla Jerzego I Podiebrada Jan z Czernej (Hans von Tschirnhaus), który rychło zasłynął jako rycerz-rozbójnik. Jego zła sława sprowadziła na Bolków najazd Gunczela von Schweinchen ze Świn oraz świdnickich i wrocławskich mieszczan w 1468 roku. Zamek został zdobyty i poddany władzy konkurenta Jerzego I do tronu w Pradze – króla Węgier, Macieja I Korwina. Po jego śmierci miasto i warownię z rąk węgierskiej załogi odbił w 1493 roku kolejny władca Czech – Władysław II Jagiellończyk. Oddał on w następnym roku panowanie nad nimi… rodowi Tschirnhausów – dziedzicom osławionego Jana.

wampy.indd 32

31.03.2016 12:49

Około 1540 roku pod kierunkiem Jakuba Parra ruszyła wielka przebudowa bolkowskiego zamku, który przystosowany został do postępów w sztuce wojennej oraz nowych tendencji architektonicznych. Warownię otoczono murami obronnymi z bastejami i otworami strzelniczymi, a w obręb kompleksu włączono dodatkowo dwie baszty miejskie. Wewnątrz rezydencji powstał budynek przeznaczony zrazu wyłącznie na potrzeby niewiast, nazywany tzw. Domem Kobiet. Zabudowania, wraz z pradawnym stołpem, otrzymały renesansowe attyki.

W 1570 roku bolkowski zamek stał się własnością Mathiasa von Logau, a w 1596 roku objął go ród Zedlitzów. W tym to właśnie okresie Władysław von Zedlitz uporać się musiał z problemem grasującego po okolicy wampira i podejmował w Bolkowie cesarską komisję. Za rządów Zedlitzów zawitała również do Bolkowa wojna trzydziestoletnia, lecz zamek zdołał w 1640 roku odeprzeć atak wojsk szwedzkich.

Z

obronić. Okazało się jednak, że do trzech razy sztuka, albowiem w 1646 roku Szwedzi pod wodzą generała Arvida Wittenberga zdołali w końcu zdobyć twierdzę na Wzgó Wzgórzu Zamkowym. Po tym ciosie siedziba Zedlitzów nie odzyskała już dawnej świet świetności. Długi Zedlitzów sprawiły, że w 1703 roku bolkowski zamek przejęli cystersi

S

z Krzeszowa. Przebudowali oni wnętrza i przeznaczyli je na cele reprezentacyjne.

32

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Skandynawski najeźdźca powrócił dwa lata później, ale warownia znów zdołała się

Pobożni mnisi wznieśli też przy drodze do swej rezydencji kapliczkę. W 1810 roku władze pruskie dokonały kasaty dóbr zakonnych, a zamek został skonfiskowany na

O

rzecz skarbu państwa. Pozbawiony należytej opieki przez lata obracał się w ruinę.

Powoli jednak romantyczna budowla zaczęła przykuwać uwagę wielbicieli piękna, tu turystów, działaczy regionalnych, a w końcu i lokalnych władz. W 1900 roku w Domu Kobiet urządzono muzeum. W okresie międzywojennym zabezpieczono i zapoczątkowano od od-

B

budowę ruin. Prace przerwało rozpętanie przez Niemcy kolejnego światowego konfliktu.

Odzyskany przez Polskę w 1945 roku Bolków przez kilka dekad pozostawał w kiep kiep-

skim stanie. W końcu w roku 1975 rozpoczęto restaurację ruin zamkowych. Podjęte w 2000 roku prace pozwoliły z kolei odkryć pod zamkiem zasypany tunel i komory, prawdopodobnie z czasów drugiej wojny światowej, co – jak każda podobna okazja – ożywiło nieśmiertelne plotki o ukryciu tutaj Bursztynowej Komnaty. Dziś w bolkowskim zamku działa bractwo rycerskie, które organizuje turnieje i festyny historyczne.

W 1997 roku do warowni na Wzgórzu Zamkowym przeniesiony został coroczny festiwal rocka gotyckiego Castle Party, będący dziś najważniejszą imprezą Bolkowa. Także dzięki niemu ruiny utwierdziły swoją rangę jednej z czołowych atrakcji regionu.

Obecnie podziwiać można zwieńczone attyką mury obronne zamku, pozostałości unikalnego stołpu (mierzącego dziś 28 metrów wysokości), wieży przeznaczonej dla straży, budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz cztery dziedzińce.

W skrzydle mieszkalnym znajduje się muzeum, przybliżające dzieje i sztukę regionu. Z czterokondygnacyjnej wieży roztacza się wspaniała panorama okolicy.

wampy.indd 33

31.03.2016 12:49

wampy.indd 34

31.03.2016 12:49

BHRABINA O ELŻBIETASBATORY Z ROZDZIAŁ V

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

34

Z S O B wampy.indd 35

31.03.2016 12:49

WĘGRY NA PRZEŁOMIE XVI I XVII WIEKU XVI stulecie wstrząsnęło posadami potężnej niedawno monarchii węgierskiej. Straszliwa klęska w bitwie z Turkami Osmańskimi pod Mohaczem w 1526 roku przyniosła śmierć królowi Ludwikowi II Jagiellończykowi i kwiatowi madziarskiego rycerstwa. Tron przypadł Ferdynandowi I z rodu Habsburgów, któremu opozycja przeciwstawiła „króla narodowego” – Jana I Zápolyę. Mohacka katastrofa, dwukrólewie i przeciągająca się, przerywana układami, wojna domowa osłabiły i wyniszczyły kraj, na którego obszarze ścierały się interesy austriackie i osmańskie.

Ostatecznie po kilkudziesięciu latach zamętu nastąpił rozpad Korony Świętego Stefana na trzy odrębne obszary. W pamiętającej świetność daw dawnych władców Budzie i na dużej części Wielkiej Niziny Węgierskiej usado usadowili się osmańscy zaborcy. Królestwo Węgier pozostało przy Habsburgach,

Z

ale ograniczało się do wąskiego pasa ziem zachodnich i północnych – od Ad Adriatyku po Górne Węgry (Słowację), za stolicę mając Preszburg (węg. Pozso Pozsony), przez Słowaków nazywany Prešporkiem (dziś Bratysława). Natomiast W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Siedmiogród otrzymał status oddzielnego księstwa o wewnętrznej samo samoZygmunta i wygaśnięciu Zápolyów jego władcy byli obierani lub wskazy wskazywani przez Istambuł. Tyle pozostało z potężnej nie tak dawno monarchii.

O

Habsburgowie – legalni i prawowici władcy okrojonego Królestwa Węgier, symbolizujący ciągłość państwową, prowadzili z Wiednia politykę centrali centrali-

36

S

rządności, podlegającego jednak zwierzchnictwu sułtana. Po śmierci Jana II

styczną, wskutek której Węgry, pozostające w unii z Austrią, coraz bardziej stawały się jej nieformalną prowincją. Madziarskie życie polityczne i kultu kultu-

B

ralne dysponowało większą swobodą w Księstwie Siedmiogrodu, lecz jego władcy – mimo prób emancypacji – pozostawali przecież protegowanymi Turków, okupantów Budy. Powodowało to w społeczeństwie węgierskim rozbicie i rozdwojenie, które dodatkowo utrwalało istniejący stan rzeczy.

W XVI stuleciu do dużego znaczenia doszedł ród Batorych, dzielący się na dwie linie: z Ecsed i z Samlyó, nierzadko wiodące ze sobą spory. Po śmierci Jana II Zygmunta w 1571 roku księciem Siedmiogrodu został Stefan I Batory, który w 1575 roku obrany został królem polskim i wielkim księciem litewskim. Jako władca Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego odniósł spektakularne zwycięstwa nad Moskwą, odzyskując Inflanty. Skrępowany zasadami demokracji szlacheckiej nie zdołał jednak wzmocnić swojej władzy nad Wisłą i Niemnem ani podjąć ambitnego planu wojny z Imperium Osmańskim i zjednoczenia Węgier siłami polsko-litewsko-siedmiogrodzkimi. Po jego śmierci w 1586 roku ród Batorych panował w Siedmiogrodzie z przerwami do 1613 roku. Inne jego gałęzie miały posiadłości w Królestwie Węgier, prowadząc zmienną politykę wobec Habsburgów.

wampy.indd 36

31.03.2016 12:49

ELŻBIETA BATORY I JEJ ZBRODNIE Elżbieta Batory (Báthory Erzsébet) była córką siostry króla Stefana – Anny z linii Samlyó i Györgyego Batorego z linii Ecsed. Przyszła na świat 7 sierpnia 1560 roku w Nyírbátor. Odebrała gruntowne wykształcenie, cechowała ją erudycja i błyskotliwość, lecz także gwałtowny charakter, w chwili gniewu graniczący z szaleństwem. Niestabilność emocjonalna (psychiczna?) mogła wynikać z dość bliskiego pokrewieństwa rodziców, tym bardziej że w dzieciństwie dziewczyna cierpiała na epilepsję. Powszechnie jednak uważano Elżbietę za kobietę piękną i niezwykle inteligentną.

W 1571 roku, kiedy jej wuj przejmował tron siedmiogrodzki, Elżbieta poślubiła Ferenca (II) Nádasdyego (zachowując rodowe nazwisko), nazywanego Czar Czarnym Bejem, który, pozostając w służbie habsburskich królów Węgier, wsławił

Z

stwa, a po zwycięskich bitwach zwykł żonglować głowami poległych. Fascyna Fascynacja okrucieństwem połączyła mocno małżonków – Ferenc nauczył Elżbietę m.in. wtykania między palce u stóp służby papieru i podpalania go. Hrabina Batory zakosztowała w dręczeniu służących, biczując ich, okładając kijami. Posunęła

S

się do tego, że pewnego sługę rozkazała pozostawić nagiego, wysmarowane wysmarowane-

36

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

się w walkach z Turkami. Czarny Bej słynął z waleczności, męstwa i okrucień okrucień-

go miodem, na pastwę owadów. Szczególnie lubiła znęcać się nad dziewczętami o dużych piersiach. W seansach bestialstwa towarzyszyli jej majordomus – ka ka-

O

rzeł János Ujvary, zwany Ficzkiem, i opiekunka do dzieci, Ilona Jo. Elżbieta para parała się również czarną magią, zwłaszcza w towarzystwie Anny Darvulii i Doro Doroty Szentes, zwanej Dorką. Szczególnie często ofiarą podobnych zabiegów padać miały czarne kury.

B

Mimo częstej nieobecności Ferenca Elżbieta powiła mu kilkoro dzieci. Rów Rów-

nocześnie miała romans ze służącym Istvánem Jezorlayem i innymi kochanka kochankami obojga płci, brała też udział w lesbijskich orgiach organizowanych w Wiedniu przez swoją ciotkę Klarę Batory. Po śmierci Nádasdyego w 1604 roku szaleństwo Elżbiety pogłębiło się, czemu sprzyjała też jej obsesja na punkcie upływającego czasu i nadchodzącej starości. Wedle popularnej opowieści pewnego dnia służąca czesząca włosy hrabiny niechcący je pociągnęła. Batory wpadła w szał i uderzyła dziewczynę w twarz tak mocno, że z jej nosa puściła się krew. Kilka kropli padło na twarz Elżbiety, która po starciu ich uznała, że jej skóra w tym miejscu stała się gładsza i bardziej miękka, odzyskując dawną młodość i sprężystość.

Nawet jeśli ta scena jest wymysłem, to nie ulega wątpliwości, że hrabina pogrążyła się obsesji, twierdząc, że krew dziewic odmładza jej skórę.

Wraz z tym odkryciem rozpoczął się nowy, najstraszliwszy etap sadyzmu w działalności coraz bardziej obłąkanej arystokratki. Elżbieta kazała sprowadzać sobie coraz to nowe dziewczęta, po czym spuszczała ich

wampy.indd 37

31.03.2016 12:49

krew do balii, w której codziennie o czwartej nad ranem brała upiorną kąpiel. Wierni wspólnicy szalonej hrabiny – zwłaszcza Dorka – wynajdywali ubogie dziewczęta, które z radością podejmowały się służby na zamkach Batory, by nigdy z nich nie powrócić. Nienaturalnie duża liczba ofiar pośród służby Elżbiety zaniepokoiła w końcu pastora Ponikenusza, udzielającego zmarłym pochówku. Napisał on w tej sprawie list do swego zwierzchnika, został on jednak przejęty przez szpiegów hrabiny. Kiedy zaś odważny kapłan ośmielił się wygłosić mowę przeciw Batory w czasie nabożeństwa, miał zostać zaatakowany przez złe moce.

Liczba ofiar Elżbiety rosła, ginęły kolejne dziewczęta, każdej nocy odbywały się krwawe kąpiele hrabiny, a jej inwencja nie znała granic. Jednym z pomysłów obłąkanej arystokratki miała być tzw. żelazna dziewica – najeżona od środka nie kolcami człekopodobna figura, której wrota zamykały się gwałtownie za nie-

Z

szczęśliwymi ofiarami. Niektóre z przypisywanych hrabinie okrucieństw mo mogły być przesadzone, nie można jednak kwestionować upiornego rozmachu sa sadystki, sprawiającego, że jej zamki pełne były krwi i rozkładających się zwłok.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Psychopatyczny charakter winowajczyni podkreślają dodatkowo jej skrupulat skrupulatdo Kres działalności Elżbiety Batory nastąpił, kiedy bez zachowania dotychczasowej ostrożności ciała czterech dziewcząt zostały beztrosko

O

zrzucone z zamkowego muru w Csejthe (Czachticach), wprost na pożarcie wilkom. Odnaleźli je okoliczni mieszkańcy, a wieści o tym dotarły aż do

38

S

ne notatki, w których bez zażenowania opisywała własne zbrodnie.

Wład króla Macieja II, otrzymującego już wcześniej niepokojące sygnały. Władca powierzył sprawę palatynowi Węgier Györgyemu Thurzó, który nocą

B

30 grudnia 1610 roku najechał zamek w Csejthe. Zastał hrabinę w czasie oka torturowania kolejnej ofiary, a lochy zamku wypełnione okrutnie okaleczonymi ciałami. Wszczęto tajny proces, przesłuchano oskarżonych i świadków, po czym wydano wyrok. Ficzko, uznany za mniej winnego, został ścięty, Ilona Jo i Dorka spłonęły na stosie, po uprzednim wyrwaniu im palców rozżarzonymi szczypcami, natomiast samą hrabinę zamurowano żywcem w jej sypialni, gdzie przez mały otwór otrzymywać miała pożywienie. Zmarła po czterech latach, 21 sierpnia 1614 roku, w wieku pięćdziesięciu czterech lat. Wedle własnych zapisków miała na sumieniu sześćset pięćdziesiąt ofiar.

Sława Elżbiety Batory dotarła do Wiednia, gdzie nazwano ją Krwawą Hrabiną (niem. Blutgräfin). Jednak z uwagi na znaczenie rodu Batorych cała sprawa została utajniona. Świat miał się nigdy nie dowiedzieć o zbrodniach przedstawicielki jednego z najświetniejszych węgierskich rodów.

wampy.indd 38

31.03.2016 12:49

ODKRYTA TAJEMNICA W latach 20. XVIII wieku – w sto lat po śmierci Elżbiety – jezuita László Turoczy odnalazł na poddaszu należącego niegdyś do Batorych zamku Bicske mocno podniszczone dokumenty dotyczące okrucieństw, procesu i śmierci Krwawej Hrabiny. W 1729 roku opublikował ich część w Ungaria suis cum regibus compendio data. Sensacyjne odkrycie wywołało szok i zachęciło kolejnych badaczy, choć Turoczyemu zarzucano później nierzetelność i wyolbrzymienie wielu zbrodni hrabiny. Pełną dokumentację sprawy Elżbiety wydał w 1796 roku Michael Wagener. Od tej pory hrabina Batory stała się symbolem okrucieństwa, fascynującym i niepokojącym kolejne pokolenia.

Hra Co pewien czas różni badacze próbowali wykazać niewinność Krwawej Hrabiny, która miała jakoby paść ofiarą przemyślanej intrygi. Wskazywali oni na

Z

akta, na uchybienia procesowe i presję wywieraną na zeznających oraz na fakt, że potęga pani na Csejthe zbyt wielu niepokoiła, zaś Turzó przejął pewną część jej dóbr, zależało mu zatem na usunięciu Elżbiety. Trudno jednak założyć, że tak wymyślne oszczerstwa wzięły się z niczego albo że zadano sobie tyle trudu

S

zgromadzenia równie przerażających dowodów, aby później je utajnić. Wydaje

38

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

niezachowanie się wielu oryginalnych dokumentów, na jakie powoływały się

się, że część protokołów istotnie mogła być przesadzona, odrażające zbrodnie

O

Krwawej Hrabiny nie podlegają jednak poważniejszym wątpliwościom.

WAMPIRZYCA Z CZACHTIC

O ile w świadomości Europejczyków hrabina Elżbieta Batory zachowała się

osławione jako obłąkana sadystka, o tyle lud z okolic Czachtic (słow. Čachtice) – osławione-

B

go Csejthe – twierdził, że jej pociąg do krwi wynikał z faktu bycia prawdziwym Be wampirem. Wedle gminnych opowieści Elżbieta Batory, nazywana w nich Bestią, przenikała przez zamkowe mury lub opuszczała je pod postacią nietoperza, by poszukiwać świeżej krwi. Tym samym Krwawa Hrabina wpisała się także w wątek wampiryczny i odnalazła swoje miejsce w gronie karpackich upiorów, choć pokolenia wolały postrzegać ją jako człowieka z krwi i kości, nie kontynuując na ogół ludowego motywu wampirzycy – Bestii z Czachtic.

Warto zwrócić uwagę, że wampiry wywodziły się często z ludowych opowieści i plotek, które wampirze życie po śmierci przypisywały sąsiadom i przedstawicielom lokalnej społeczności – rolnikom, pasterzom lub zielarkom, zatem osobom niskiego pochodzenia. Elżbieta Batory jako Bestia, a także Zmora z Siedlęcina (będąca córką miejscowego feudała) były jednymi z bardzo nielicznych przedstawicielek arystokracji, jakim folklor ustny kazał zostać nosferatu. Wampiry „arystokratyczne” pojawią się bowiem na dobre dopiero na kartach dziewiętnastowiecznych powieści grozy.

wampy.indd 39

31.03.2016 12:49

ZAMEK CZACHTICE Zamek Czachtice (słow. Čachtický hrad), znany dawniej pod węgierską nazwą Csejthe, stanowi obiekt najmocniej związany z Krwawą Hrabiną. Warownia wznosi się na położonym u krańca Białych Karpat wzgórzu. Wybudowano ją w XIII stuleciu jako pograniczną twierdzę, później rozbudowano w gotycko-renesansową rezydencję obronną. W takim kształcie doczekał objęcia go w 1571 roku przez młode małżeństwo Elżbietę Batory i Ferenca Nádasdyego. Czachtice były też główną siedzibą Krwawej Hrabiny. Szczególnie złą sławą otoczyły się tutejsze lochy, pełne rozkładających się ciał. Odnalazł je tam również György Turzó. W czachtickich murach Elżbieta dożyła swych dni, odizolowana od świata.

W 1671 roku Leopold I odebrał zamek Nádasdym za udział w antycesarskim wystąpieniu. Warownia w Czachticach ucierpiała w czasie powstania kuruców, ro a w 1708 roku została opuszczona, żeby na koniec obrócić się w ruinę. Dziś ro-

Z

mantyczne pozostałości zamku są udostępnione do zwiedzania i ściągają rzesze

ZAMEK SÁRVÁR

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

turystów, zwabionych ich posępnym pięknem i mroczną sławą Krwawej Hrabiny.

40

S

Z pozostałych rezydencji hrabiny Elżbiety Batory warto wymienić Sárvár, położony u stóp wzgórz Alpokalja, otwierających z tej strony Alpy. W XIII wieku

powstała tutaj twierdza, należąca najprawdopodobniej do króla, przebudowana

O

Ta później przez ród Kinizsai. W 1534 roku warownię przejęła rodzina Nádasdy. Tagotycko más Nádasdy dokonał kolejnej przebudowy zamczyska we wspaniałą gotyckoośrod -renesansową rezydencję. Pod jego rządami Sárvár stał się wykwintnym ośrodkiem kultury odrodzenia oraz centrum kalwinizmu. W 1537 roku z zamkowej

B

drukarni wyszły pierwsze druki w języku węgierskim – Gramatyka łacińskoTestamentu -węgierska oraz przekład Nowego Testamentu.

Z zamku Sárvár hrabina Elżbieta Batory słała listy do Ferenca. Tutaj też

urządziła katownię – w wieży, do której nikt nie miał wstępu. Udział Feren Ferenca (III) Nádasdyego w antycesarskim spisku zakończył się jego straceniem w Wiedniu w 1671 roku i konfiskatą dóbr. Habsburgowie nie omieszkali przy tej okazji przywłaszczyć sobie pięknych mebli i znakomitej biblioteki. Na początku XVIII wieku Sárvár zajęli kurucowie, później aż do początku XX stulecia zamek należał do Wittelsbachów.

Zamek Sárvár stanowi wspaniały i świetnie zachowany zabytek, kuszący licznych turystów, wielbicieli historii i pięknej architektury. Otoczony jest parkiem, bastionami i barokowymi oficynami, a wejścia strzeże czternastowieczna wieża i urokliwy most nad fosą. Ściany i sklepienia warowni zdobią malowidła Stefana Dorfmeistera o tematyce biblijnej i pyszne freski Hansa Rudolfa Millera, przedstawiające bitwy z Turkami Osmańskimi, w jakich

wampy.indd 40

31.03.2016 12:49

brał udział mąż Elżbiety Batory – Ferenc (II) Nádasdy. Urządzone w zamkowych murach Sárváru Muzeum Ferenca Nádasdyego prezentuje wspaniałe zbiory broni, rzemiosła, map, mebli i przyborów drukarskich.

I jeśli romantyczne ruiny Czachtic wiążą się z Elżbietą Batory jako Bestią – wampirzycą z Karpat, to zamek Sárvár na przedpolu Alp kusi, aby widzieć w niej poprzedniczkę hrabianki Mircalli von Karnstein – styryjskiej Carmilli.

SŁAWA KRWAWEJ HRABINY Ogrom i groza zbrodni Elżbiety Batory sprawiły, że Krwawa Hrabina należała do najbardziej wyrazistych postaci w wyobrażeniach Europejczyków. Jak wspomniano, kultura wysoka i popularna nie skorzystały zbytnio z karpackiego wątku uczynienia z niej wampirzycy, albowiem

Z

nych zdolności, jakimi obdarzył ją lud spod Czachtic.

W malarstwie zbrodnie Elżbiety Batory uwiecznił m.in. István Csók.

Natomiast spośród filmów poświęconych Krwawej Hrabinie wymienić Les lèvres rouges) rouges) Harry’ego Kümela z 1971 roku i Oponależy Dzieci nocy (Les

S

Contes immoraux) immoraux) Waleriana Borowczyka z 1974 roku, wieści niemoralne (Contes

40

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nadprzyrodzo okrucieństwo sadystki robiło wrażenie i bez sięgania do nadprzyrodzo-

z odważną rolą Palomy Picasso. Natomiast superprodukcja Bathory Juraspo ja Jakubisko z 2008 roku – mimo wielkiego rozmachu – w naiwny spo-

O

Bar sób prezentuje Elżbietę jako ofiarę niesprawiedliwych pomówień. Bardziej przekonujący jest obraz Krwawa Hrabina (The Countess) Julie Delpy z 2009 roku, w którym reżyserka i odtwórczyni głównej roli nie przeczy zbrodniom Batory, ale w wyszukany i przewrotny sposób je relatywizuje.

B

Mniej lub bardziej udanych produkcji poświęconych pani na Csejthe było szwedz jednak znacznie więcej. Hrabina stała się również inspiracją dla szwedzkiego zespołu Bathory oraz licznych utworów muzycznych, zwłaszcza metalowych, gdzie pojawiała się i wciąż pojawia ze sporą regularnością.

wampy.indd 41

31.03.2016 12:49

wampy.indd 42

31.03.2016 12:49

B JUREO GRANDO S Z ROZDZIAŁ VI

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

42

ISTRIA W DRUGIEJ POŁOWIE XVII WIEKU Choć obmywany błękitnymi wodami Morza Adriatyckiego, schodzący ku lazurowemu królestwu Neptuna od wypiętrzonego pasma Ćićarija, półwysep Istria bez wątpienia należy do ziem chorwackich, to jego dzieje przez długi czas pozostawały odrębne. Istniejące od koronacji Tomisława I w 925 roku Królestwo Chorwacji znalazło się zresztą na przełomie XI i XII wieku w unii z Węgrami, która mimo pozorów i odrębnej tytulatury uczyniła zeń faktycznie prowincję Korony Świętego Stefana.

Tymczasem Istria pozostawała od głębokiego średniowiecza podzielona pomiędzy Republikę Wenecką, która opanowała jej wybrzeża, a władające interiorem kraje austriackie. Było to dziedzictwo słowiańskiego państwa tzw.

Wielkiej Karantanii, które w 1035 roku rozpadło się na Karyntię, Styrię i Krainę, wchodzące w skład systemu feudalnego Rzeszy. Mimo słowiańskiego charakte charakte-

Z

ru były one dziedziczone przez germańskich włodarzy. Właśnie marchia kraiń kraińska została na przełomie XII i XIII stulecia zjednoczona pod berłem Andechsów z marchią istryjską. Od tej pory etnicznie w znacznym stopniu słoweńskie Księ Księstwo Krainy wrzynało się głęboko w skalisty półwysep Istria.

S

Liczne zbrojne starcia i układy, w które zaangażowani byli m.in. król Czech Przemysł Ottokar II, władca Niemiec Rudolf I, hrabia Tyrolu i Gorycji Mainhard, a nawet patriarcha Akwilei, oddały w 1335 roku Księstwo Krainy

O

w ręce Habsburgów, którzy w 1374 roku zdobyli większą część jej obszaru i sięgnęli po Istrię (z wyłączeniem podległego Wenecji pasa wybrzeża). W ten sposób Kraina z Istrią stała się częścią rodzącej się austriackiej monarchii Habsburgów, która w 1526 roku podporządkowała sobie Węgry z Chorwacją.

B

po Słoweńskie i chorwackie ziemie znalazły się pod jednym berłem, mimo poutrzymy zbawionej większego znaczenia odrębności administracyjnej oraz utrzymywania się na dalmatyńskim i istryjskim wybrzeżu posiadłości weneckich.

XVI i XVII stulecia zaznaczyły się w dziejach regionu wspieraną przez Habs Habs-

burgów kontrreformacją, która doprowadziła z jednej strony do upowszechnienia języka słoweńskiego, a z drugiej do wielkiego exodusu kraińskiej szlachty w 1630 roku. W 1671 roku miało miejsce antycesarskie wystąpienie Chorwatów, które zostało stłumione przez Leopolda I. Po zwycięskiej bitwie wiedeńskiej w 1683 roku Habsburgowie umocnili swoje panowanie na północno-zachodnich Bałkanach, nowe nabytki na wybrzeżu dalmatyńskim uzyskała również Wenecja. Pozostaną one – wraz z wybrzeżami Istrii – w jej władaniu aż do upadku kupieckiej republiki w 1797 roku.

A tymczasem w położonej na górzystej Istrii miejscowości Kring (dziś Kringa) rozegrały się w drugiej połowie XVII wieku wydarzenia, które rozpalić miały zainteresowanie Europejczyków wampirami.

wampy.indd 43

31.03.2016 12:49

Z S O B wampy.indd 44

31.03.2016 12:49

Z S O B wampy.indd 45

31.03.2016 12:49

KRING W MOCY JUREGO GRANDO Jure Grando był prostym chłopem, który zmarł w 1656 roku w Kringu i został pochowany przez poczciwego paulina – ojca Jerzego. Śmierć miała przynieść mu drugie, upiorne życie w postaci wampira, który rzucił postrach na okolicę.

Wkrótce po zgonie Jurego wdowa po nim zaczęła opowiadać, że zmarły małżonek nawiedza ją nocą, a w głębokim śnie wysysa z niej krew i wykorzystuje seksualnie. Widział go także ojciec Jerzy i inni sąsiedzi. Wielu mieszkańców Kringu zaświadczało o błąkającej się po zmroku postaci, która pukała do wybranych domostw, po czym oddalała się, nie czekając na otwarcie drzwi. Tyle że mieszkańcy owych chat rychło umierali. Nie ulegało wątpliwości, że Grando wstał z grobu i terroryzuje wieś. Śmierć zbierała coraz obfitsze żniwo, coraz liczniejsze były doniesienia o Jurem Grando, a w wiosce rosła trwoga i panika.

W końcu za radą przedstawiciela lokalnej władzy postanowiono otworzyć

Z

grób upiora. Oczom zgromadzonych ukazało się nietknięte rozkładem ciało Ju Jurego Grando. Zmarły miał zaróżowioną cerę, a jego usta układały się w upiorny uśmiech. Na ten widok mieszkańcy Kringu natychmiast uciekli. Kolejną wypra wypraW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

wę do grobu wampira poprowadził ojciec Jerzy. Duchowny przybliżył do twarzy ry uwalnia nas od bólu piekła, który umarł za nas na krzyżu!”2. Wtedy z oczu Jurego Grando pociekły łzy. Był to niekwestionowany dowód, że na nieszczęśliwym

O

zmarłym ciąży przekleństwo, niepozwalające mu zaznać spokoju. Po odprawieniu modłów ojciec Jerzy próbował wbić w serce Grando kołek, ale pal nie był w stanie

46

S

zmarłego krucyfiks ze słowami: „Wampirze, spójrz na to! Oto Jezus Chrystus, któ któ-

jedy przebić skóry wampira. Pośród powszechnej trwogi zimną krew zachował jedynie niejaki Stipan Milašić, który chwycił piłę, wskoczył do grobu i odciął Juremu

B

głowę. Wampir krzyknął przeraźliwie, a jego obficie lejąca się krew wypełniła całą mogiłę. Ten makabryczny rytuał przyniósł w 1672 roku pokój duszy Jurego

2

N . Suckling, Wampir y, Warszawa 2 012 , s . 6 8.

Grando, a Kring uwolnił po szesnastu latach od krwiożerczego wampira.

wampy.indd 46

Jure Grando należy do najznaczniejszych europejskich wampirów. Zwraca

uwagę jego długoletnia pośmiertna działalność i wyjątkowa odporność na tradycyjną metodę, jaką stanowiło przebicie serca kołkiem. Łzy, które ronić miał na widok krucyfiksu, dobrze oddają zjawisko wampiryzmu jako rodzaju przekleństwa, niepozwalającego zmarłemu zaznać spokoju, co każe postrzegać go jako postać niebezpieczną i przerażającą, ale zarazem tragiczną i godną współczucia.

Ten aspekt działalności wampirów zostaje tutaj podkreślony po raz pierwszy z taką wyrazistością. Jure Grando jest również pierwszym nosferatu, który został tak dokładnie opisany przez współczesnych, a także stał się bardziej znany w Europie. Od niego też rozpoczyna się histeria na punkcie wampirów, jaka towarzyszyć będzie Bałkanom – zwłaszcza północno-zachodnim – przez kolejne kilkadziesiąt lat.

31.03.2016 12:49

JURE GRANDO MIĘDZY SŁAWĄ A ZAPOMNIENIEM Jak wspomniano, Jure Grando jako pierwszy wampir został opisany skrupulatnie przez współczesnych. Zawdzięcza to Johannowi Weikhardowi von Valvasor i jego dziełu Chwała Księstwa Krainy (Die Ehre dess Hertzogthums Crain) z 1689 roku. O wampirze z Kringi pisał również w podobnym czasie Erasmus Finx.

Dzięki temu przypadek Jurego Grando stał się znany wśród części europejskich elit, wywołując zainteresowanie chorwackimi (czy „morlackimi”, jak wówczas mawiano) upiorami, które po przeszło wieku zaowocuje Guzlą Prospera Mérimée. O wampirze z Kringi pisał też w XIX wieku Joseph von Görres.

Z czasem Jure Grando został nieco zapomniany. Dopiero niedawno postać tę ). Gimnazjum imienia Juraja przypomniał Boris Perić w książce Wampir (Vampir).

Dobrila z istryjskiego Pazin firmowało z kolei oparty na dziele Valvasora film

Z

Dziś Kringa próbuje kultywować tradycje związane z Jurem Gran Grando, głównie w celach marketingowych. Wampir z Istrii jest jednak po postacią kojarzoną już tylko lokalnie, a sama miejscowość nie należy do znanych miejsc Chorwacji, zwłaszcza wśród obcokrajowców. Tym bar bar-

S

dziej że mimo znacznej turystycznej popularności półwyspu odwie odwie-

46

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Wampir mojej ojczyzny (Vampir moga zavičaja).

dzają go niestety głównie mniej ambitni podróżni, którym do szczę szczęścia wystarczy jedynie morze i plaża. Kring to cicha wioska, na ogół

O

pomijana w obcojęzycznych przewodnikach, w której działa wampi wampiryczna restauracja i poświęcone Juremu Grando muzeum, otwierane wszakże zwykle dopiero po uprzednim umówieniu. Być może jednak widoczne zaangażowanie miejscowej społeczności w dzieło upamięt upamięt-

B

nienia postaci potężnego wampira przyniesie z czasem efekty.

wampy.indd 47

31.03.2016 12:49

wampy.indd 48

31.03.2016 12:49

BWAMPIR O Z MYKONOS S Z ROZDZIAŁ VII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

48

Z S O B wampy.indd 49

31.03.2016 12:49

MYKONOS NA PRZEŁOMIE XVII I XVIII WIEKU Mykonos (zwana też Mikonos) jest skalistą wyspą na Morzu Egejskim, w archipelagu Cykladów. Jej powierzchnia wynosi 85 kilometrów kwadratowych, a najwyższe wzniesienie osiąga 372 metry n.p.m. Cyklady stały się centrum wysoko rozwiniętej cywilizacji przedgreckiej już pod koniec IV tysiąclecia p.n.e.

W dobie antycznej Hellady przeżywały dalszy rozkwit, a szczególnym kultem cieszyła się świątynia Apollina na Delos. Na zamieszkanej przez Jonów Mykonos powstały wówczas trzy miasta. Aż dwa z nich zniszczyły później doszczętnie wojska Republiki Rzymskiej. Panowanie Cesarstwa Rzymskiego i Cesarstwa Wschodniorzymskiego przyniosło Cykladom długi okres pokoju. Zakończył go podbój przez Republikę Wenecką w 1207 roku.

W 1537 roku Mykonos zdobył turecki pirat Barbarossa, który obrał wyspę za bazę swoich łupieżczych wypraw. Od tej pory nad Cykladami zaciążyła potęga

Z

prze Imperium Osmańskiego, które wyrywało Wenecji kolejne posiadłości. Na przełomie XVII i XVIII stulecia władza Istambułu nad Mykonos była już utrwalona.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

JOSEPH PITTON DE TOURNEFORT NA MYKONOS

50

S

Sprawa Jurego Grando rozpoczyna na Bałkanach okres szczególnego nasi nasilenia histerii związanej z wampirami. Podobne przypadki coraz częściej były opisywane i przekazywane europejskiej opinii publicznej. Przede wszystkim

O

zmar jednak na Bałkanach narastała panika przed powrotem z grobu kolejnych zmarłych, a zjawisko to przybrało przerażające rozmiary. Na przełomie XVII i XVIII stulecia miał okazję obserwować je Joseph Pitton de Tournefort.

Joseph Pitton de Tournefort (1656–1708) był francuskim botanikiem, któ któ-

B

rego król Ludwik XIV Wielki wysłał z misją do Imperium Osmańskiego.

W latach 1700–1702 podróżny bawił na ziemiach greckich, a w 1700 roku trafił na Mykonos.

WAMPIR Z MYKONOS, CZYLI Z DZIEJÓW HISTERII W czasie pobytu Josepha Pittona de Tourneforta na Mykonos skryto-

bójczo zamordowano pewnego chłopa (jego nazwiska uczony podróżny

i jego gwałtowna śmierć wróżyły mu – wedle tutejszych przekonań – jak najgorszy los. I rzeczywiście, choć nieszczęśnik został pochowany po dwóch dniach w miejscowej kaplicy, wkrótce rozniosły się po Mykonos wieści, że zmarły wstał z grobu jako upiór, nawiedza domy, przewraca w nich meble, gasi światło i chwyta przerażonych żywych w straszliwy uścisk. Wyspę ogarnęła panika.

3 wampy.indd 50

3

Ciało zostało odnalezione pośród pól. Krnąbrny charakter zmarłego

E. Petoia, op.cit., s. 205.

nie podaje), który określany był jako: „z natury popędliwy i kapryśny”3.

E. Petoia, op.cit., s. 205.

31.03.2016 12:49

Dziesięć dni po pogrzebie nad ciałem odprawiono mszę, po czym kat wyrwał zmarłemu serce. Twierdził później, że zwłoki były w środku jeszcze ciepłe. Tournefort był świadkiem ponurego rytuału i odnotował psychozę, jaka opanowała obecnych. Twierdzili oni, że z ciała unosi się dym oraz spływa krew o szkarłatnej, żywej barwie. Pośród krzyków przerażonych powtarzało się groźne słowo vroucolacas.

Serce zmarłego spalono, ale nie przyniosło to uspokojenia. Przeciwnie, według relacji zatrwożonych mieszkańców od tej pory upiór poczynał sobie jeszcze śmielej, nie ograniczając się już do straszenia, ale dręcząc i atakując ludność Mykonos. Choć Tournefort nie wspomina o ofiarach śmiertelnych, wyznaczni to właśnie stosowanie przemocy fizycznej pozostaje istotnym wyznacznikiem bycia wampirem, niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z biciem,

Z

wbi żerczy, ale potrafił rzucić strach na mieszkańców wyspy. Nie pomagało wbijanie w ciało kolejnych ostrzy (szpad i szabli), nie pomagało wlewanie mu w usta wody święconej – groźny vroucolacas wciąż grasował po Mykonos. rodzi Zawodziły też posty i kropienie wodą święconą drzwi domostw. Całe rodzi-

S

ny sposobiły się do porzucenia domu i przeniesienia się na wyspy Sira i Tinos.

50

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

krwio duszeniem czy piciem krwi. Wampir z Mykonos nie był może nazbyt krwio-

Świę W końcu władze rozkazały przenieść ciało wampira na Wzgórze Świętego Jerzego i tam je spalić. Choć duchowni nie chcieli brać udziału w tej

O

lep ceremonii, przygotowano ją starannie, zapewniając nawet smołę dla lepszego strawienia zwłok przez ogień. Wampir zgorzał 1 stycznia 1701 roku.

Od tej pory Mykonos wolne było od uciążliwego nieumarłego, a na wyspę

B

powrócił spokój.

DZIEŁO TOURNEFORTA Zapiski Josepha Pittona de Tourneforta z wyprawy zo zo-

stały wydane prawie dekadę po jego śmierci, w 1717 roku w Lyonie, pod tytułem: Relacja z podróży na Wschód (Relation d’un voyage du Levant). Znalazł się w nich opis wydarzeń związanych z wampirem, który w latach 1700–1701 spędzał sen z powiek mieszkańcom Mykonos. Obszerne uwagi uczonego, przypomniane na nowo w 1822 roku przez Charlesa Nodiera w Infernaliach, zapewniły upiornej greckiej wyspie na wieki złą sławę, nie tyle nawet ze względu na niebezpiecznego vroucolacasa, ile dla zabobonnej natury jej mieszkańców, prowadzącej do naruszania wszelkich norm i świętości. Bo relacja Tourneforta tylko częściowo jest opowieścią o upiorze. To przede wszystkim zapis histerii.

wampy.indd 51

31.03.2016 12:49

wampy.indd 52

31.03.2016 12:49

B GEORG O EICHNER S Z ROZDZIAŁ VIII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

52

Z S O B wampy.indd 53

31.03.2016 12:49

ŚLĄSK NA POCZĄTKU XVIII WIEKU XVII stulecie było dla Śląska, wchodzącego w skład Królestwa Czech, szczególnie dotkliwe. Już w 1618 roku wywołane polityką Habsburgów napięcia religijne przerodziły się w wojnę o tron w Pradze pomiędzy legalnym, ale znienawidzonym Ferdynandem II, a wezwanym przez czeskie stany Fryderykiem I – „królem zimowym”. Zwycięstwo Habsburga pod Białą Górą w 1620 roku sprowadziło na kraj zemstę zdradzonego monarchy, a mimo formalnej odrębności Korony Świętego Wacława, w praktyce stała się ona odtąd prowincją Austrii.

Najważniejsze decyzje dotyczące Czech, a więc i Śląska, rozstrzygać się już miały na dobre nie w Pradze, lecz w Wiedniu.

Batalia o czeską koronę rozpoczęła wojnę trzydziestoletnią, która w strasz straszliwy sposób dotknęła Śląsk. Przez kraj przetaczały się wielkie armie, przyno przynosząc zniszczenia i grabieże. Szczególnie uciążliwe okazały się wojska cesarskie,

Z

a zwłaszcza słynący z łupiestwa Szwedzi. W ruinę obróciły się śląskie zamki, miasta zubożały, ludność prowincji została zdziesiątkowana.

Pokój westfalski w 1648 roku przyniósł ulgę wykrwawionemu krajowi. Po PoW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

woli zaczął się on dźwigać ze zniszczeń, rozwijały się handel i rolnictwo, rosło nie prześladowały) protestantów – po śmierci w 1675 roku ostatniego Piasta – Je Jerzego IV Wilhelma – działania te rozszerzono także na zlikwidowane wówczas

O

księstwo legnicko-brzesko-wołowskie; postępowała również germanizacja.

W 1705 roku nacisk wojsk cesarskich wymusił nawet wybór niemieckiej opatki

54

S

też uprzemysłowienie Śląska. Władze cesarskie nadal szykanowały (choć już

w klasztorze cysterek w Trzebnicy. W tym czasie wielka wojna północna przy przyniosła ponowne pojawienie się na Śląsku wojsk szwedzkich, które w 1706 roku

B

ścigały do Saksonii Augusta II Mocnego. Tym razem skandynawski najeźdźca nie dokonał na szczęście podobnych zniszczeń jak przed kilkudziesięciu laty, to toteż Śląsk nadal zachował gospodarczą dynamikę, którą zachwieje dopiero pod podbój pruski w latach 40. XVIII wieku.

GEORG EICHNER WSTAJE Z GROBU Trwała jeszcze wielka wojna północna, kiedy – sto lat po historii wampira z Bolkowa – Rybnicę Leśną w Górach Kamiennych, znaną podówczas jako Reimswaldau, zaczął prześladować kolejny sudecki upiór. Dokumenty dotyczące sprawy znalazły się w archiwach zamku Książ, będącego główną rezydencją władającego znaczną częścią Sudetów potężnego rodu Hochbergów.

Sprawcą całego zamieszania był Georg Eichner, który prowadził w Reimswaldau spokojny żywot, zmienił jednak wyznanie. Zmarł w 1709 roku i rychło zaczął wstawać z grobu, straszyć sąsiadów i kaleczyć zwierzęta. Wdowa broniła dobrego imienia Georga, poprosiła jednak o ekshumację, by przekonać się o sta-

wampy.indd 54

31.03.2016 12:49

nie ciała zmarłego. Przerażony działalnością wampira sołtys zwrócił się o zgodę na otwarcie grobu do Konrada Ernsta Maximiliana von Hochberga w przejmującym liście, który dotarł do Książa 26 czerwca. Sąd Hochbergów przychylił się do wniosku. W lipcu przybył do Reimswaldau doświadczony grabarz-egzorcysta z Głuszycy, który otworzył trumnę Eichnera. Stwierdził on zupełnie normalny stan zwłok, za wyjątkiem serca, wątroby, jelit i lewego kolana, które pozostawały świeże jak u żywych. Uznał, że w tych partiach zalęgło się zło.

Rychło ciało Georga Eichnera przeniesiono na cmentarz poza wsią, wierząc, że zapewni jej to wytchnienie. Spokój trwał dwa tygodnie, po czym wampir powrócił do dręczenia Reimswaldau – zaczął napadać kobiety i napastować je seksualnie, przybierał też postaci psa i wiewiórki. Zatrwożeni mieszkańcy Reimswaldau opisali liczne podobne przypadki w długim liście do proboszcza

Z

cu na wysłanie do Reimswaldau ośmiu strażników, którzy pilnować mieli domu i grobu Eichnera. Zeznali oni, że z domu Georga dochodziły ich upiorne dźwięki, a niejednokrotnie obok ich głów przelatywał przerażający czarny ptak.

Pod wpływem rozpaczliwych relacji i próśb o pomoc sąd Hochbergów z Ksią Ksią-

S

ża, proboszcz z Boguszowa i Generalny Wikariat z Wrocławia postanowiły się się-

54

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

koń z Boguszowa. Konrad Ernst Maximilian von Hochberg zdecydował się w koń-

gnąć do bardziej stanowczych środków. We wrześniu ponownie odkopano ciało zmarłego i wyniesiono je przez dziurę w cmentarnym murze. Następnie odcięto

O

mu głowę, a zwłoki spalono wraz z trumną. Wyłom w murze został zamurowa zamurowany, zaś do dawnego grobu Eichnera wrzucono kamienie. Tym razem radykalna ekshumacja okazała się skuteczna. Na drugi dzień wzniesiony na cmentarzu mur runął, ale był to już ostatni pokaz złowrogiej mocy wampira, bo od tej pory

B

przestał on terroryzować Reimswaldau, a jego dusza zaznała spokoju.

Nękający Reimswaldau Georg Eichner nie dopuszczał się co prawda mordów,

jednak kaleczenie przezeń zwierząt i napadanie kobiet każe zaliczyć go w po po-

czet wampirów, których diabelska moc zawsze objawiała się aktami przemocy.

Atak nieumarłego nie musi bowiem wiązać się z faktyczną utratą życia ofiary, ale zawsze stanowi dla niego realne zagrożenie. Warto też podkreślić zdolność Georga Eichnera do przybierania postaci zwierząt – groźnego psa, upiornego ptaszyska czy nawet sympatycznej zwykle wiewiórki, której jednak niektórzy potrafili się obawiać z powodu „nienaturalnej” zwinności i rudej, zatem ognistej barwy. Po Brodce Duchaczowej, Zmorze i hrabinie Elżbiecie Batory była to kolejna manifestacja tej umiejętności, niepozostająca bez wpływu na późniejsze wyobrażenia o wampirach. Nosferatu z Reimswaldau był zresztą ostatnim tego formatu wampirem Sudetów. Dotyczące go akta – jak wspomniano – zachowały się w kancelarii Hochbergów w Książu (ówczesnym Fürstensteinie), w którego murach jeszcze przez długie lata ze strachem wspominano tę upiorną postać.

wampy.indd 55

31.03.2016 12:49

wampy.indd 56

31.03.2016 12:49

B PETAR O BLAGOJEVIĆ S Z ROZDZIAŁ IX

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

56

Z S O B wampy.indd 57

31.03.2016 12:49

SERBIA W PIERWSZEJ POŁOWIE XVIII WIEKU Świetność państwa serbskiego rozpoczęła się w XII wieku wraz z panowaniem wielkiego żupana Stefana Nemanii, a utwierdzona została w kolejnym stuleciu za sprawą króla Stefana I Koronowanego. Apogeum osiągnęła w XIV wieku, kiedy ogromne tereny Półwyspu Bałkańskiego znalazły się pod cesarską władzą Stefana Urosza IV Duszana (1331–1355) – „cara Serbów i Greków”.

Jednak w niecałe dwadzieścia lat po jego śmierci, gdy w 1371 roku zmarł Stefan Urosz V, doszło do załamania władzy centralnej. W 1389 roku wojska serbskie księcia Lazara Hrebeljanovicia zostały pokonane w dramatycznej bitwie na Kosowym Polu przez Turków Osmańskich. W kolejnych latach padały przed Turkami kolejne punkty oporu, a w 1459 roku skapitulowało Smederevo. Cały kraj trafił pod wielowiekową okupację Imperium Osmańskiego.

Bitwa wiedeńska w 1683 roku złamała ofensywną siłę Osmanów, a Habs Habs-

Z

burgom otworzyła drzwi do terytorialnych rewindykacji i dalszej ekspansji.

W 1686 roku cesarz Leopold I jako król Węgier odzyskał po przeszło wieku Budę. Trzy lata później zajął Belgrad i Nisz, zaś w Serbii wybuchło antyosmań antyosmańskie powstanie pod wodzą patriarchy Arsenija III Crnojevicia. Wycofanie się

58

S

wojsk habsburskich doprowadziło do upadku insurekcji, a prowadzeni przez krewkiego duchownego serbscy i południowosłowiańscy uciekinierzy w liczbie

70 tysięcy ruszyli na północ. Wielka wędrówka Serbów zakończyła się w 1690

O

roku. Uchodźcy w dużej mierze osiedlili się na terenie istniejącego już wcześniej

Pogranicza Wojskowego (serb. Vojna Krajina) – rodzaju zmilitaryzowanej, gra granicznej marchii, formalnie należącej do Królestwa Chorwacji, a faktycznie od oddzielającej ziemie chorwacko-węgierskie od posiadłości tureckich. Pogranicze

B

Wojskowe zamieszkiwała głównie ludność słowiańska – Serbowie, a zwłaszcza Chorwaci – oraz żołnierze i niespokojne duchy przeróżnych nacji.

W 1690 roku Leopold I zajął Siedmiogród, kończąc w zasadzie rewindykację

historycznych ziem węgierskich, ku rozczarowaniu Madziarów zachował jed jednak jego administracyjną odrębność od Korony Świętego Stefana. Tymczasem wydana w 1713 roku tzw. sankcja pragmatyczna cesarza Karola VI wprowadziła oficjalnie niepodzielność ziem habsburskich. Oznaczało to ostateczną inkorporację Węgier z Chorwacją, Siedmiogrodu oraz Czech z Morawami, Śląskiem i ziemią kłodzką do monarchii austriackiej (formalnie składającej się dotąd jedynie z krajów alpejskich wraz z Krainą i większością Istrii). Integracja terytorialna rozległego państwa Habsburgów i umocnienie się absolutyzmu umożliwiły dalszą ekspansję na Bałkanach.

W 1716 roku Austria rozpoczęła kolejną wojnę z Osmanami, w następnym roku znów zdobywając Belgrad i wyzwalając północną część ziem serbskich.

Karol VI przyjął tytuł króla Serbii, a w 1718 roku pokojem w Požarevacu wymusił

wampy.indd 58

31.03.2016 12:49

Z S B

O

58 wampy.indd 59

31.03.2016 12:49

uznanie swych nabytków na Imperium Osmańskim. Mimo że nowe Królestwo Serbii faktycznie stało się kolejną przygraniczną austriacką marchią rządzoną przez wojskowych gubernatorów, Serbowie przyjęli jego powstanie z nadzieją, radując się z częściowego wyzwolenia swych ziem od znienawidzonych Turków.

Tym bardziej że otrzymali prawo do zakładania szkół, posiadania własnych cerkwi oraz nauki na austriackich i węgierskich uniwersytetach. Wysłani za Dunaj i Sawę cesarscy urzędnicy mieli się jednak przekonać, że wśród miejscowej ludności równie wielki strach co Osmanowie wywołują wampiry, a im samym przyszło rychło stanąć twarzą w twarz z groźnymi serbskimi nosferatu.

PETAR BLAGOJEVIĆ PRZEŚLADUJE KISILOVĄ W 1725 roku w wiosce Kisilova – utożsamianej zwykle z dzisiejszym Kisil Kisiljevem – położonym u stóp pierwszych bałkańskich gór, jakie podnoszą się na

Z

południe od Dunaju – zmarł prosty wieśniak nazwiskiem Petar Blagojević, znany później w Europie w zniekształconej transkrypcji jako Petar Plogojović.

Wkrótce po śmierci miał nawiedzić swe domostwo i zażądać od żony butów.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Założywszy je, ruszył w kierunku sąsiedniej wioski. Przerażona wdowa rychło przez dwa miesiące. Petar Blagojević jako wampir zaczął bowiem prześladować dawnych sąsiadów: ukazywał im się w czasie snu i chwytał mocno za gardło.

O

zamor Jego ofiary umierały w ciągu doby. Przez osiem dni Petar Blagojević miał zamordować dziewięciu mieszkańców wioski.

60

S

wyprowadziła się z Kisilovej, a dla wioski był to początek koszmaru trwającego

Na Kisilovą padł strach. Zatrwożeni mieszkańcy zwrócili się o pomoc do cesarskiego urzędnika zaopatrującego wojsko, nazwi nazwi-

B

skiem Frombald, rezydującego w Veliko Gradište. Prowizor From Frombald wraz z miejscowym duchownym próbował uspokoić nastroje, obiecywał nawet przedłożyć prośbę o ekshumację Blagojevicia do gubernatora w Belgradzie. Jednak uległ presji zastraszonych wie wieśniaków i zgodził się natychmiast uczestniczyć w otwarciu grobu krwiożerczego wampira.

zachowały dawną świeżość, urosły mu również nowe paznokcie, włosy i broda, której nie posiadał przed śmiercią. Miejscowi widzieli na ustach wampira świeżą krew, wyssaną z ofiar. Twierdzili również, że spod bladej skóry wyłania się nowa, wyraźnie zaróżowiona. Jeden z obecnych przebił serce Petara kołkiem, a z rany buchnęła świeża, czerwona krew. Wtedy popłynęła krew również z ust i nosa, „a z innych części ciała treść, której

4

nosa, wyglądał wciąż jak żywy. Nie czuć było trupiego odoru, stopy i ręce

E. Petoia, op.cit., s. 184.

Wedle relacji Frombalda Petar Blagojević, z wyjątkiem uschniętego

wstyd nie pozwala nazwać”4.

4

wampy.indd 60

E. Petoia, op.cit., s. 184.

31.03.2016 12:49

Frombald zgodził się na spalenie przebitego serca Blagojevicia, potem spalono też ciało. Wszystko wskazuje na to, że cesarski prowizor istotnie uwierzył, że zmarły stał się nosferatu. Natomiast miejscowa ludność, która nie miała co do tego żadnych wątpliwości, odetchnęła z ulgą. Od tej pory nie słyszano w Kisilovej o nowych ofiarach Petara Blagojevicia. Straszliwy wampir został unicestwiony.

SŁAWA WAMPIRA Z KISILOVEJ Rewelacje prowizora Frombalda o groźnym wampirze z Kisilovej, duszącym i wysysającym krew swoich sąsiadów, trafiły w formie raportu do Wiednia.

Sprawę Petara Blagojevicia zbadał również Michael Ranftius, który opisał ją w książce De masticatione mortuorum in tumulis wydanej w Lipsku w 1728 roku.

Au Blagojević trafił też do słynnego, wspominanego już dzieła ojca Antoine’a Au-

Z

Blago swym urzędnikom informowanie o podobnych przypadkach. Od Petara Blago-

S

jevicia rozpoczęła się prawdziwa sława serbskich wampirów.

B

O

60

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

gustina Calmeta z 1746 roku. Pod wrażeniem doniesień dwór wiedeński nakazał

wampy.indd 61

31.03.2016 12:49

wampy.indd 62

31.03.2016 12:49

B ARNAUT O PAVLE S Z ROZDZIAŁ X

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

62

Z S O B wampy.indd 63

31.03.2016 12:49

ARNAUTA PAVLE DOŚWIADCZENIA Z WAMPIRAMI Zaledwie kilka tygodni po mrożącej krew w żyłach sprawie Petara Blagojevicia głośno było o innym serbskim upiorze – Arnaucie Pavle, znanym później w Europie w zniekształconej transkrypcji jako Arnold Paole (także: Arnold Paul, Arnold Polo). Był to człowiek o dość burzliwym żywocie. Pochodził z Kosowa (nawiasem mówiąc, Arnautami nazywano Albańczyków) i zaciągnął się w szeregi walczących z osmańskim panowaniem hajduków. Następnie zbiegł do powstałego w 1718 roku habsburskiego Królestwa Serbii i osiadł w położonej u stóp Gór Dynarskich wsi Medveda (w ówczesnych relacjach zapisywanej jako Medraiga).

Wedle późniejszych opowieści sąsiadów Arnaut Pavle miał wspominać, że został niegdyś zaatakowany i ugryziony przez wampira. Znalazł jednak remedium na przekleństwo upiora – jadł ziemię z jego grobu i nacierał się krwią. Jeśli opowie opowieści te nie zostały wymyślone później dla lepszego uzasadnienia dalszych losów

Z

Pavlego, lecz rzeczywiście stanowiły zapis jego zwierzeń, to musiały wywrzeć duże wrażenie na mieszkańcach Medvedy. Kiedy więc w 1725 roku dawny haj haj-

ARNAUT PAVLE – WAMPIR Z MEDVEDY

Upiorne doświadczenia Arnauta Pavle dosięgły go po śmierci, ponie ponie-

O

umar waż zmarły miał stać się wampirem. Miesiąc po zgonie hajduka umarły kolejno cztery osoby, a ich nagłe odejście nosiło wszelkie cechy ataku

64

S

się najgorszego.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

duk zmarł śmiercią gwałtowną po stratowaniu przez furmankę, spodziewano

upiora. Nikt nie miał wątpliwości, że Medvedę prześladuje Arnaut Pavle, który zabijał też zwierzęta gospodarskie.

B

Czterdzieści dni od jego śmierci, w obecności miejscowego urzędnika

przypuszcze otworzono grób wampira. Stan ciała potwierdzał złowrogie przypuszczepa nia: Arnaut Pavle miał zdrową, świeżą cerę, urosły mu włosy, broda i papośmiert znokcie, a w jego żyłach płynęła krew, która wylewała się na pośmiertny całun. Zatrwożona ludność przebiła serce Arnauta kołkiem, a zmarły miał wydać przerażający krzyk. Następnie ucięto wampirowi głowę i spalono. To samo uczyniono z czwórką, którą Arnaut Pavle uśmiercił.

Dopiero wtedy mieszkańcy Medvedy mogli odetchnąć ze spokojem.

Warto zwrócić uwagę, że w historii Arnauta Pavle po raz pierwszy z taką wyrazistością pojawia się motyw przemiany w wampiry osób ugryzionych przez nosferatu. Tego losu miał doświadczyć sam Pavle, a następnie jego ofiary. Straszliwa metamorfoza następowała dopiero po śmierci, niezależnie od tego, czy ugryziony – jak mieszkańcy Medvedy – został zabity przez wampira, czy też żył jeszcze długo po takim ataku – jak w przypadku samego Arnauta.

wampy.indd 64

31.03.2016 12:49

PONURA SŁAWA ARNAUTA PAVLE Arnaut Pavle to drugi po Petarze Blagojeviciu tak głośny serbski wampir.

W obu przypadkach pośmiertna „działalność” wywołała przerażenie i szerokie zainteresowanie zjawiskiem wampiryzmu. Losy wampira Arnauta Pavle zostały opisane przez cenionego doktora Johanna Friedricha Glasera, trafiły też na łamy europejskiej prasy – szczegółowo omówił je „Glaneur Hollandois”. Rewelacje o Arnaucie Pavle przytoczył również niezawodny Dom Calmet. W 1822 roku opowieść o serbskim upiorze trafiła także do zbioru Charlesa Nodiera Infernalia.

Być może ten rozgłos byłby nieco mniejszy, gdyby nie fakt, że po kilku

Z S B

O

64

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

latach plaga wampirów znów opanowała Medvedę.

wampy.indd 65

31.03.2016 12:49

wampy.indd 66

31.03.2016 12:49

BMILICA O S Z ROZDZIAŁ XI

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

66

Z S O B wampy.indd 67

31.03.2016 12:49

MILICA, CZYLI HORROR WRACA DO MEDVEDY Po ekshumacji Arnauta Pavle spokój powrócił do Medvedy ledwie na sześć lat, gdyż w 1731 roku wioskę nawiedziła prawdziwa epidemia wampirów. O spowodowanie przerażających wypadków oskarżono później Milicę – siedemdziesięcioletnią kobietę, która jak niegdyś Pavle przybyła do Medvedy z głębi ziem osmańskich, a swego czasu miała podobno spożyć mięso zwierzęcia zabitego przez Arnauta. Gdy więc staruszka zmarła nagle zimą 1731 roku, a po niej nagle zaczęli odchodzić z tego świata kolejni mieszkańcy wioski – głównie dzieci i młode kobiety – uwierzono, że Milica stała się wampirzycą prześladującą dawnych sąsiadów.

Co gorsza, ofiary nieumarłej same stawały się wampirami i wraz z nią odbierały życie kolejnym mieszkańcom. Wśród wampirów pojawił się także chłopiec, syn niejakiego Milla (Miloje), który dziewięć tygodni po swej śmierci miał we śnie dusić przerażoną dziewczynę o imieniu Stanoska (Stanojka). Panna przeżyła nocny atak

Z

i zdążyła szczegółowo opowiedzieć o nim rodzinie, nim po trzech dniach zmarła.

W ciągu roku w Medvedzie zeszło z tego świata gwałtowną śmiercią czterdzieści osób. W wiosce wybuchła panika, a ludzie zbierali się nocami w wybranych do doW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

mach, by wspólnie bronić się przed Milicą i innymi krwiożerczymi upiorami.

68

S

Na apele przerażonych mieszkańców przybył do Medvedy uczony doktor Johann śmiertel Friedrich Glaser, który miał zbadać sprawę. Lekarz postawił tezę, że wysoka śmiertelność – zwłaszcza wśród dzieci i młodzieńców – spowodowana była niedożywieniem,

O

prześla co natychmiast wzbudziło protesty wieśniaków, którzy mieli pewność, że są prześlastrwo dowani przez wampiry. Glaser wydał więc zgodę na otwarcie grobów. Oczom strwożonej ludności ukazały się świetnie zachowane ciała zmarłych. W najlepszym stanie

znajdowały się zwłoki pochowanych najwcześniej, zwłaszcza Milicy, co potwierdzało

B

wampi przypuszczenia miejscowych i zachwiało sceptycyzm samego doktora. Serca wampirów przebito kołkami, po czym trumny pośpiesznie zamknięto.

Raport Glasera wywołał sensację w Belgradzie, a później w Wiedniu, gdzie zde zde-

cydowano o powołaniu do oceny sprawy komisji specjalnej złożonej z wytrawnych wojskowych chirurgów. Przybyła ona do Medvedy 7 stycznia 1732 roku, aby dokonać kolejnych ekshumacji i sekcji zwłok. Spośród czterdziestu zmarłych siedemnastu nosiło cechy wampiryczne, zachowując świeżość i nienaruszony stan wewnętrznych narządów. Lekarze uznali zjawisko wampiryzmu w Medvedzie za autentyczne i polecili zniszczyć złowrogie zwłoki. Ponieważ Serbowie wzbraniali się przed dotykaniem ciał upiorów, zadanie to wykonali miejscowi Cyganie. Wampirom ucięto głowy, ich ciała spalono, a prochy wrzucono do rzeki Resavy (błędnie zaraportowanej jako Morava).

Tak zakończyła się władza nieumarłych nad Medvedą.

W dziejach europejskiego wampiryzmu Medveda była prawdziwą osobliwością. Zwykle bowiem wioskę terroryzował jeden wampir, tutaj zaś: najpierw za sprawą Arnauta Pavle, a później Milicy miało dojść do powstania całej społecz-

wampy.indd 68

31.03.2016 12:49

ności krwiożerczych upiorów, która stale się rozrastała, osiągając w pierwszym przypadku liczebność kilku, a w drugim nawet kilkunastu złowrogich istot z zaświatów. Milica wydaje się nieco mniej wyrazistą postacią od Arnauta Pavle, ponieważ w większym stopniu od Arnauta dzieliła złą sławę z zarażonymi przez siebie istotami, takimi jak syn Milla. Z drugiej jednak strony skutki wampiryzmu staruszki miały znacznie szerszy zasięg niż Arnauta Pavle. Zresztą oba epizody pozostają w związku przyczynowo-skutkowym, wspólnie też były opisywane. Rozmiar zaobserwowanego zjawiska każe postrzegać małą serbską wioskę jako prawdziwą europejską stolicę wampirów.

SERBSKIE WAMPIRY NA USTACH EUROPEJCZYKÓW Złowroga działalność Milicy i innych wampirów z Medvedy prędko zyskała

Z

ska prasa, z obszerną relacją „Glaneur Hollandois” na czele. Cała sprawa trafiła również na karty wiekopomnego dzieła Dom Calmeta. Rozgłos towarzyszący spektakularnym zjawiskom wampiryzmu w Serbii sprawił, że Petar Blagojević, Arnaut Pavle oraz Milica ze swymi towarzyszami stali się sławni w Europie.

S

eu Wspomnienie serbskich wampirów wywoływało ożywienie i trwogę w eu-

68

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

europej rozgłos. Opisał ją w swych raportach Johann Friedrich Glaser, a później europej-

ropejskiej prasie, środowisku lekarskim i wśród elit. Mrożące krew w żyłach wypadki bałkańskie określano nawet mianem „kryzysu w Belgradzie”. I gdy

O

kolejna wojna austriacko-osmańska przyniosła – po początkowych sukcesach – klęskę armii cesarskiej pod Grocką i wycofanie się Habsburgów z Serbii, na mocy pokoju belgradzkiego w 1739 roku ponownie oddanej pod władzę turecką, zapewne część wiedeńskich elit przyjęła te terytorialne straty z pewną ulgą.

B

Złowroga sława bałkańskich upiorów długo jeszcze oddziaływała na wyobraź wyobraź-

nię Europejczyków, by w pierwszej połowie XIX wieku zainspirować m.in. Prospera Mérimée i Aleksieja Konstantinowicza Tołstoja. Miała zapewne również wpływ na genezę postaci Savy Savanovicia. Wspomnienie upiornych postaci Jurego Grando, Petara Blagojevicia, Arnauta Pavle i Milicy oraz kolejne przypadki wampiryzmu, jakie w połowie XVIII stulecia wstrząsnęły Morawami, skłoniły w końcu cesarzową Marię Teresę do wydania w 1755 roku rozporządzenia, które kwestionowało prawdziwość tego typu relacji i nakazywało zgłaszać podobne wieści na policję, żeby ukarać oszustów pragnących wyzyskać naiwność ludu. Edykt pozwolił na częściowe ukrócenie procederu profanacji zwłok w imię zwalczania „wampirów”.

Rozporządzenie było zresztą bardziej zgodne z głosami światłych duchownych niż ówczesnych lekarzy. Trzeba przyznać mu pewną skuteczność, skoro o przypadkach równie głośnych co wydarzenia z Kisilovej i Medvedy w zasadzie już się nie słyszało. Nie zmienia to faktu, że mniej spektakularne antywampiryczne praktyki przetrwały w wioskach Europy Środkowej aż do drugiej połowy XX wieku.

wampy.indd 69

31.03.2016 12:49

wampy.indd 70

31.03.2016 12:49

B FILINNION O S Z ROZDZIAŁ XII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

70

Z S O B wampy.indd 71

31.03.2016 12:49

wampy.indd 72

31.03.2016 12:49

72

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Z

S

O

B

FLEGON Z TRALLES I HISTORIA FILINNION Choć pierwsze dzieło literackie dotyczące wampirów powstało pod koniec XVIII wieku, to w rzeczywistości jego korzenie sięgają II stulecia n.e. Wtedy to Flegon z Tralles – wyzwoleniec cesarza Hadriana, znany jako autor zestawienia zwycięzców igrzysk oraz opisu częściowego zaćmienia słońca i trzęsienia ziemi korelującego z czasem śmierci Jezusa z Nazaretu – napisał po grecku zbiór przeróżnych „opowieści niesamowitych” noszący tytuł O dziwach (Peri thaumasiōn).

Wśród powiastek poświęconych duchom, centaurom, upiorom i hermafrodytom znalazła się również historia córki Charito i Demostratosa, Filinnion, która zmarła zaraz po zamążpójściu. Niedługo później w jej rodzinnym domu nocował przybyły w interesach Machates. W jego izbie pojawiła się powstała z grobu Filinnion, by spędzić z młodzieńcem trzy upojne noce. Zmarłą rozpozna rozpozna-

Z

się, gdyż ich córka już zniknęła.

Machates nie bardzo wierzył, że spożywająca z nim wieczerzę i oddająca mu swe ponętne ciało dziewoja jest istotnie wstającą z grobu Filinnion, podejrzewał raczej jakąś inną pannę, ubraną w szaty zmarłej. Obiecał jednak powiadomić go go-

S

spodarzy o kolejnym przypadku przybyciu zmysłowej dziewczyny. Tak też zrobił,

72

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

ła stara niania, która zaalarmowała Charito i Demostratosa, ci jednak spóźnili

a Charito i Demostratos rozpoznali w upiorze własne dziecko. Filinnion z wyrzu wyrzutem oznajmiła im, że ich ciekawość zniweczyła dar chwilowego zmartwychwsta zmartwychwsta-

O

nia, jaki otrzymała od bogów, po czym zamieniła się w prawdziwego już trupa.

Cała sprawa rozniosła się po mieście, zaś miejscowe władze zleciły

otwarcie grobu Filinnion. Nie odnaleziono w nim ciała zmarłej, a jedynie pu pusty katafalk i biżuterię ofiarowaną kochance przez Machatesa. Wobec tak

B

wyraźnego dowodu postanowiono o spaleniu zwłok dziewczyny. Młodzie Młodzieniec tymczasem, pojmując naturę swoich nocnych przygód, gnębiony trwo trwogą i tęsknotą, popełnił samobójstwo.

Traktat Flegona z Tralles był chętnie wykorzystywany w kolejnych stule stule-

ciach przez różnej maści moralistów. Z nie lada zaangażowaniem dowodzili oni „trupiej” natury zmysłowości, którą dostrzegł jakoby wyzwoleniec z II wieku.

KORYNT Położony u stóp wyniosłych wzgórz Korynt był jednym z najważniejszych miast-państw antycznej Hellady. Początkowo władali nim królowie, jednak zostali obaleni w 747 roku p.n.e. przez arystokrację. Jak to zawsze zdarza się w podobnych przypadkach, szermujący hasłami „wolności” oligarchowie skupili w swych rękach pełnię władzy, a dominująca rola przypadła rodowi Bakchiadów.

Jednak chciwi republikańscy oligarchowie musieli ustąpić w drugiej połowie VII wieku p.n.e. przed Kypselosem, który dokonał zamachu stanu i został tyranem.

wampy.indd 73

31.03.2016 12:49

Pod władzą Kypselosa, następnie Periandra i Psametycha Korynt osiągnął największą świetność, stając się w świecie greckim potęgą polityczną, gospodarczą i kulturalną. W tym okresie miasto stworzyło silną flotę, założyło kolonię Potidaję, podporządkowało sobie Korkyrę i Epidauros, a nawet nawiązało kontakty z Egiptem i występowało jako rozjemca pomiędzy Atenami i Mityleną w sporze o Sigejon. W czasach Periandra bywał w Koryncie Arion – autor dytyrambów, a igrzyska istmijskie nabrały regularnego charakteru.

W VI wieku p.n.e. upadła w Koryncie tyrania, a w mieście przywrócono republikański, oligarchiczny system rządów. Mimo to polis nad Zatoką Koryncką wciąż odgrywało znaczącą rolę polityczną i kulturalną. Jako członek Związku Peloponeskiego (czyli tzw. symmachii spartańskiej) brało u boku Lacedemonu udział w nieustannie wstrząsających światem greckim wojnach, pozostawało też ważnym ośrodkiem handlu, ceramiki, rzemiosła i architektury – nieprzypadkowo ozdobny styl w bu bu-

Z

downictwie nazwano porządkiem korynckim. W 386 roku p.n.e. odbył się tutaj kon kongres państw greckich, a w 337 kolejny, który ustanowił konfederację poleis Hellady w ramach tzw. Związku Korynckiego pod hegemonią króla Macedonii.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

W 146 roku p.n.e. miasto zostało złupione i doszczętnie zniszczone przez woj woj-

74

S

ska Republiki Rzymskiej. Po tym wydarzeniu Korynt nie odzyskał już dawnej świetności, pozostając drugorzędnym ośrodkiem podporządkowanym rzym rzymskim namiestnikom Macedonii. Odbudowę miasta podjął w 46 roku p.n.e. Gajusz

O

Juliusz Cezar, a ukończył cesarz August, który uczynił je stolicą odrębnej pro prowincji Achai. Korynt stał się swego rodzaju centrum rozrywki dla rzymskich

elit, ośrodkiem rozpusty (stąd sławne córy Koryntu) i siedzibą jednej z pierw pierwszych gmin chrześcijańskich, o czym świadczą listy świętego Pawła z Tarsu do

B

Koryntian. Tak też było w czasach Flegona z Tralles.

W 267 roku n.e. Korynt złupili Goci i Herulowie. W 375 roku miasto padło

ofiarą trzęsienia ziemi, a dwadzieścia lat później Wizygotów Alaryka I. Kolej Kolejne trzęsienie ziemi nawiedziło Korynt w połowie VI wieku. Panowanie Cesar Cesarstwa Wschodniorzymskiego zakończyło się zajęciem miasta przez krzyżowców w 1205 roku. Później wyrywały je sobie łacińskie Księstwo Aten, Bizantyjczycy i Wenecjanie, aż w 1459 roku znalazło się pod panowaniem Imperium Osmańskiego. Wenecjanie raz jeszcze zdobyli je w 1698 roku, by w 1715 roku ponownie oddać Turkom. Przez wieki Korynt spadał do rangi prowincjonalnego miasta osmańskiego, a w zachodniej części Akrokoryntu powstało tureckie osiedle.

Gdy w 1858 roku kolejne trzęsienie ziemi obróci Korynt w ruinę, miasto o tej samej nazwie powstanie kilka kilometrów na północny wschód od pozostałości antycznego polis, które zamienią się w ubogą wioskę.

W wielu kręgach do dziś pokutuje przekonanie, że dzieje europejskiej kultury dzielą się na epoki odwołujące się do antycznej spuścizny i racjonalizmu (renesans,

wampy.indd 74

31.03.2016 12:49

oświecenie) i takie, które tkwiły w gotyckim „zabobonie” (średniowiecze, romantyzm). Jest to pogląd podwójnie błędny. Po pierwsze, czasy wynoszące na piedestał rozum i tradycję grecko-rzymską w rzeczywistości tkwiły często w jeszcze gorszych niż inne przesądach, o czym najbardziej brutalnie zaświadczają wielkie polowania na czarownice, jakimi zarazili nasz kontynent właśnie ludzie epoki renesansu. Po drugie, chrześcijańska i monarchistyczna Europa odwoływała się do antycznego dziedzictwa niezmiennie, czego najlepiej dowodzi ogromna popularność eposów o Aleksandrze III Wielkim w średniowieczu.

Nie da się jednak zaprzeczyć, że istotnie starożytność grecko-rzymska znajdowała się w niektórych okresach w szczególnych łaskach. Jeden z takich okresów został zapoczątkowany odkryciem w 1748 roku pozo pozostałości Pompejów. W kolejnych latach zniszczone w I wieku n.e. miasto

Z

rożytność i starożytną sztukę, trwającą w mniejszym już natężeniu aż do pierwszej połowy XX stulecia. W takiej atmosferze ludzie XVIII wie wieku, podekscytowani odkryciem zasypanych przez wybuch Wezuwiusza Pompejów, zaczęli się interesować wszelkimi pozostałościami starożyt starożyt-

S

nych ośrodków, często bolejąc nad ich ówczesnym stanem. A o ile różno różno-

74

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

było z zaangażowaniem odkopywane, co wywołało swoistą modę na sta sta-

rakie miasta Italii – z Rzymem na czele – były odwiedzane nieprzerwanie, o tyle teraz rosło zainteresowanie centrami antycznej Hellady, jak Atena Atena-

O

mi, Spartą czy Koryntem, które mimo bogatej historii wciąż pozostawały nędznymi mieścinami rozległego państwa osmańskich padyszachów.

ŚWIT LITERATURY GOTYCKIEJ

B

XVIII stulecie to z jednej strony rozkwit idei oświeceniowych, programowo

gotyc walczących z wszelkim „zabobonem”, z drugiej zaś początki literatury gotyckiej, równie programowo odwołującej się właśnie do pradawnych przesądów, przepeł ludowych pieśni i mrocznych legend. Taką preromantyczną atmosferą przepełnione były utwory Edwarda Younga, Williama Collinsa i Thomasa Graya, uznawanych za twórców „cmentarnej szkoły poezji”.

W drugiej połowie stulecia światło dzienne ujrzała cała masa dzieł literackich, które ogłaszano jako rzekome, dopiero co odnalezione pieśni dawnych bardów. Najsłynniejszą tego typu mistyfikacją były oczywiście Pieśni Osjana (Poems of Ossian) Jamesa Macphersona z 1760 roku. Ten sam koncept co Macphersonowi przyświecał Thomasowi Chattertonowi – rzeczywistemu autorowi wierszy przypisywanych piętnastowiecznemu poecie Rowleyowi oraz biskupowi Thomasowi Percy’emu. W wydanych w 1765 roku Zabytkach dawnej poezji angielskiej (Reliques of ancient english poetry) Chatterton zebrał autentyczne poematy staroangielskie, wymieszane z własnymi stylizacjami.

wampy.indd 75

31.03.2016 12:49

Początek powieści gotyckiej wiąże się natomiast z nazwiskiem Horace’a Walpole’a, który w Zamczysku w Otranto (The castle of Otranto) z 1764 roku stworzył sugestywny świat pradawnych ruin i posępnych zamczysk nawiedzanych przez tajemnicze postaci. Atmosfera niepokoju i grozy w mistrzowski sposób oddziaływała na czytelnika również z kart dzieł Ann Radcliffe Tajemnice zamku Udolpho (The mysteries of Udolpho) z 1794 roku i Italczyk, albo Konfesjonał Czarnych Pokutników (The Italian or the Confessional of the Black Penitents) z 1797 roku. Podobny nastrój udzielił się również Matthewowi Gregory’emu Lewisowi, który świat przerażających rytuałów w murach starych, posępnych budowli skreślił w 1795 roku na kartach Mnicha (The Monk). Zamczysko w Otranto, Tajemnice zamku Udolpho i Mnich odbiły się szerokim echem i wyznaczyły początek gotyckiej powieści grozy.

Nie mniej ważna i nie mniej głośna była ballada Gotffrieda Augusta Bürgera

Z

Lenora (Lenore)) z 1773 roku. Opowieść o przybyciu z zaświatów do zrozpaczonej dziewczyny jej zmarłego kochanka-upiora, kończąca się dla panny tragicznie, była wielokrotnie tłumaczona i parafrazowana w innych językach (m.in. przez W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Ucieczka). Pochodzi z niej również sentencja Adama Mickiewicza pod tytułem Ucieczka).

Draculi krotnie przez Brama Stokera w Draculi i Gościu Draculi.

O

GOETHE I NARZECZONA Z KORYNTU –

FILINNION PIERWSZYM WAMPIREM LITERACKIM

76

S

Die Toten reiten schnell), schnell), wykorzystana później dwudwu Umarli podróżują szybko (Die

W atmosferze rodzącej się twórczości grozy Johann Wolfgang von Goethe napisał w 1797 roku pierwsze literackie dzieło o wampirach – Narzeczoną z Ko-

B

Die Braut von Korinth), Korinth), oparte na opowieści Flegona z Tralles o Filinnion ryntu (Die epo i Machatesie. W ten sposób poeta połączył w jedno dwie główne tendencje epoki, uważane często za sprzeczne – fascynację antyczną spuścizną i mrocznym „gotykiem”. Czyniąc zaś ze zmarłej wampirzycę, wprowadził ten motyw do literatury pięknej.

W Narzeczonej z Koryntu nie padają imiona bohaterów, jednak czytelnik bez trudu rozpozna w nich Machatesa i Filinnion. Dziewczyna reprezentuje w ujęciu Goethego dawny świat pogański, pełen niewinności, spontanicznej miłości i zmysłowości. Natomiast jej rodzice przyjęli chrześcijaństwo – wiarę w groźnego żydowskiego Boga, którą poeta przedstawił w jak najgorszych barwach. Niewymieniona – jak wspomniano – z imienia Filinnion została przeznaczona przez rodziców do klasztoru, a decyzja ta doprowadza do śmierci dziewczyny, pragnącej zamążpójścia i cielesnych rozkoszy. Do stanu małżeńskiego nieczuli rodzice przeznaczyli z kolei jej siostrę, obiecaną młodzieńcowi z Aten, którego można utożsamić z Machatesem. Gdy ten przybył do Koryntu, by poślubić przyrzeczoną pannę, został przyjęty z radością i serdeczną gościnnością.

wampy.indd 76

31.03.2016 12:49

5 J .W. G o e the , N ar z e c z o n a z K o r y nt u , [ w :] M . J ani o n , Wampir.

Biografia symboliczna, Gdańsk 2004, s. 239.

W nocy do Machatesa przybywa Filinnion, która z goryczą opowiada mu swoją historię, dzieli z nim biesiadę i czułości. Goethe subtelnie, ale wyraźnie sugeruje, że dziewczyna wstała z grobu jako spragniony krwi upiór, gardzący inną strawą: Chciwie chłepce ze dzbana dziewczyna Krwawe wino bladymi ustami.

Ale chleba pszennego Mimo próśb miłego Ani kęsa z nim nawet nie łamie5.

Filinnion oświadcza też, że przybyła z mogiły, by „kochać męża, co już wam utracony i krew serdeczną wysysać mu z gardła”. Nieszczęśliwa wampirzyca grasuje bowiem po Koryncie, łaknąc krwi młodych wbrew swej

Z

tej okazji jednak spędza z Machatesem upojną noc, spragniona czułości i erotycznych doznań. Picie krwi ofiar połączone jest bowiem u Filinnion Wam z aktem seksualnym, jakiego surowi rodzice ją pozbawili za życia. Wampozosta pirzyca czerpie erotyczną satysfakcję z obcowania z żywymi, pozostawiając po sobie śmierć, czego uwiedziony kochanek nie jest świadomy.

S

Ibidem, s. 242.

6

76

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

woli: „Mus mnie dalej wygania, / By młódź cała ofiarą mą padła”6. Przy

od Rozkoszne chwile przerywa młodym matka dziewczyny, która słysząc odgłosy kochanków, przypuściła w swej czujności, że Machates sprowadził do

O

swej izby jakąś przygodną dziewkę. Zdumiona spotyka w alkowie swoje zmarłe dziecko, a Filinnion zdradza wreszcie swoją wampirzą naturę. Zapowiada też kochankowi rychłą śmierć, spowodowaną spędzoną wspólnie nocą (a zapewne i ubytkiem krwi). Wedle słów nieumarłej Machates ma wkrótce osiwieć, a póź póź-

B

niej umrzeć, by po śmierci odzyskać swą młodzieńczą urodę. Filinnion zaś nękać będzie kolejnych młodzieńców i wysysać ich krew.

Narzeczona z Koryntu – pierwsze prawdziwie wampiryczne dzieło euro-

pejskiej literatury – cieszyła się znacznym powodzeniem, choć wzbudzała

7 M . J ani o n , Wampir. B i o g raf i a s y m b o liczna, Gdańsk 2004 , s. 15.

również kontrowersje. Julesowi Micheletowi wyraźnie nie podobała się recepcja opowieści Flegona na wampiryczną modłę, która jego zdaniem: „Psuje cudowną historię, kala greczyznę wstrętną myślą słowiańską. W momencie, gdy nam zbiera się na łzy, robi z dziewczyny wampira”7. Głośny w swoim czasie poemat Goethego pozostaje w europejskiej literaturze niezwykle ważny, nie tylko przez wzgląd na kunsztowność formy. W osobie Filinnion wprowadził on do literatury pięknej postać wampira, która stanie się tak istotna dla dzieł kolejnego stulecia. I nieprzypadkowo chyba lord Ruthven – upiorny bohater Wampira Johna Williama Polidoriego, pierwszej wampirycznej noweli – w swej złowrogiej działalności nie pominie innego ważnego ośrodka antycznej Hellady – Aten.

5

J .W. G o e the , N ar z e c z o n a z K o r y nt u , [ w :] M . J ani o n , Wampir. B i o g raf i a s y m b oli c z n a , Gdańsk 2004, s. 239.

wampy.indd 77

6

Ibidem, s. 242.

31.03.2016 12:49

wampy.indd 78

31.03.2016 12:49

B LORD ORUTHVEN S Z ROZDZIAŁ XIII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

78

LORD PATRICK RUTHVEN Królestwem Szkocji przez wieki wstrząsały polityczne intrygi, wojny domowe między klanami i spiski przeciw władzy monarszej, wszczynane niemal nieustannie przez zamożnych arystokratów, niestroniących od mordów, zdrad, a nawet aktów królobójstwa. W XVI stuleciu jednym z najbardziej wpływowych i najbardziej zanarchizowanych magnatów był dziedzic rozległych dóbr, lord Patrick Ruthven (1520–1566). Niestrudzenie spiskował z Anglią, najpierw przeciwko regentce tronu Szkocji, Marii de Guise. W 1560 roku wystąpił po stronie jawnie buntowniczego porozumienia w Berwick, w którym szkocka, protestancka opozycja zobowiązała się do współpracy z Elżbietą I przeciwko katolickim władcom Kaledonii.

Po objęciu władzy przez Marię I Stuart Ruthven odgrywał czołową rolę w spisku wymierzonym przeciwko jej doradcy Davidowi Rizzio (do spisku

Z

należał też król-małżonek Henryk Stuart, tytułowany również lordem Darn Darnleyem). W 1566 roku, na oczach upokorzonej i przerażonej królowej, Patrick Ruthven przewodził zabójcom, którzy w brutalny sposób zamordowali Riz Rizzia. Rychło po dokonaniu zbrodni, będącej początkiem nowego kresu wojen

S

domowych, Ruthven zbiegł do Anglii, gdzie zmarł pod protekcją Elżbiety I. Lord Patrick Ruthven, jeden ze złych duchów szesnastowiecznej Szkocji, tak

„Dwoma głównymi wspólnikami tej sprawy [spisku przeciwko Riz Rizziemu], prócz Darnleya, byli: James Douglas, hrabia de Morton – kanclerz państwa […] i lord Ruthven, wuj króla, pochodzący z najszlachetniejszej

B

rodziny szkockiej, lecz zniszczony rozpustą, wybladły i wycieńczony go gorączką choroby śmiertelnej, która miała go zabić w osiemnaście miesięcy po epoce, w której jesteśmy, czyli w ostatnich dniach lutego roku 1566”.8 Dumas błędnie podał datę śmierci lorda (Patrick zmarł w czerw czerw-

cu, a nie w lutym), z właściwym sobie kunsztem odmalował jednak postać Ruthvena. Nic dziwnego, że złowrogi zdrajca, morderca i rozpustnik o bladych licach po dwustu pięćdziesięciu latach dał swoje nazwisko pierwszemu literackiemu wampirowi-arystokracie, stworzo-

8

O

nastii Stuartów:

A . D uma s , St uar towie , Warszawa , s . 8 5 .

został opisany przez Alexandre’a Dumasa w jego zbeletryzowanej historii dy dy-

nemu przez Johna Williama Polidoriego.

GEORGE BYRON Patrick Ruthven nie był dla Johna Williama Polidoriego jedyną inspiracją, kiedy ten kreował noszącą jego nazwisko postać wampira z wyższych sfer. Drugą stanowił prawdopodobnie George Gordon Byron (1788–1824). Nie ma naturalnie potrzeby przypominać największej legendy europejskiej literatury roman-

8 wampy.indd 79

A. Dumas, Stuartowie, Warszawa 2014, s. 85.

31.03.2016 12:49

wampy.indd 80

31.03.2016 12:49

80

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Z

S

O

B

wampy.indd 81

31.03.2016 12:49

80

Z

S

O

B

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

ciela i nieznośnego pyszałka, prowadzącego niezliczone romanse i cieszącego się fatalną reputacją”9. Wiele z tych cech otrzyma później literacki Ruthven. Dodać też należy, że Byron w swej twórczości regularnie zajmował się mrocznymi opowieściami, nie wolnymi także od wampirów, coraz modniejszych pod wpływem relacji o bałkańskich upiorach, czego świadectwem są choćby fragmenty

M. Janion, op.cit., s. 170.

Janion – „uchodził za człowieka bardzo pięknego, mocno zblazowanego uwodzi-

9

tycznej, warto jednak zwrócić uwagę na kilka kwestii. Byron – jak pisze Maria

opublikowanego w 1813 roku Giaura (The Giaour).

Polidori – syn Angielki i Włocha, z zawodu lekarz, a z zamiłowania artysta – poznał Byrona, gdy ten poszukiwał prywatnego medyka i sekretarza. Od tej pory stanowić mieli przez pewien czas znany duet, jednak można się domyślać, że posiadający literackie ambicje lekarz zazdrościł przyjacielowi geniuszu i po pore wodzenia. Egocentryczny Byron był zresztą osobą trudną w międzyludzkich re-

Z

lacjach. Wielokrotnie poniżany przez niego wrażliwy doktor (zginie samobójczą śmiercią w 1821 roku) zapewne dotkliwie odczuwał upokorzenia, tym bardziej przy że obu panów łączyły najprawdopodobniej stosunki bardziej zażyłe od przyW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Ru jacielskich. Nie może nas zatem dziwić, że urażony Polidori nadał lordowi Ru-

82

S

thvenowi – nieumarłemu uwodzicielowi i pasożytującemu na ludzkich istotach Giaura Co ciekawe, Caroline potworowi – rysy mocno przypominające autora Giaura.

Lamb w 1816 roku popełniła autobiograficzną powieść Glenarvon, w której poja-

O

przypo wił się osobnik noszący fikcyjne nazwisko… lord de Ruthven, jako żywo przypominający Byrona.

WAMPIR RODZI SIĘ W VILLA DIODATI

B

Lato 1816 roku nad Jeziorem Genewskim okazało się niezwykle ważne dla

przed dziejów literatury oraz świata kulturowych symboli. Do położonej na przedmieściach Genewy wioski Cologny trafili wówczas król europejskich salonów George Byron, John William Polidori, Percy Shelley, Mary Wollstonecraft-Godwin (później Shelley), Claire Clairmont i autor legendarnego Mnicha Matthew Gregory Lewis. Zamieszkali w należącej do Diodatich willi Belle Rive, w której rzekomo bywał niegdyś John Milton. Rzekomo, bo budynek powstał dopiero w 1710 roku, a John Milton odszedł w 1674 roku. Zachwycony domniemanymi konotacjami z autorem Raju utraconego Byron nie omieszkał przechrzcić pensjonatu na Villa Diodati.

Domostwo było świadkiem erotycznych ekscesów, narkotycznych doświadczeń (Polidori jako lekarz przygotowywał Byronowi opiumowe mikstury, a bóle głowy Shelleya uśmierzał eterem i laudanum), ale co najważniejsze – dyskusji o granicach życia i śmierci (z racji wykształcenia istotną rolę odgrywał Polidori), wywołanych podejrzanymi doświadcze-

9 wampy.indd 82

M. Janion, op.cit., s. 170.

31.03.2016 12:49

niami doktora Erasmusa Darwina, lekturą antologii Fantasmagorie, czyli opowieści o widmach, upiorach, duchach, zjawach… oraz zabawy w wymyślanie opowieści z dreszczykiem.

Deszczowym wieczorom w Villa Diodati (był to wszakże słynny „rok bez lata”) kultura zawdzięcza postać Victora Frankensteina i stworzonego przezeń z członków zmarłych potwora, którzy narodzili się wówczas w umyśle Mary Godwin. Godwin (już jako Shelley) spisała historię szalonego naukowca i monstrum z ożywionych zwłok w wydaną w 1818 roku powieść Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz (Frankenstein, or the modern Prometheus).

Choć powieść powstała jako moralitet ostrzegający dobroczyńców ludzkości przed zabawą w Boga, stworzyła najważniejszą – obok późniejszego Draculi Brama Stokera – postać grozy w dziejach światowej kultury.

Z

miast głowy, w przeciwieństwie do Mary nie zamierzał jednak kontynu kontynuować tej narracji. Nie zarzucił wszelako powstałego wówczas pomysłu, by napisać bardziej przemyślaną opowieść grozy, której ostateczne kształty dopiero dojrzewały. Postanowił w końcu sięgnąć po motyw wampiryczny,

S

obecny w europejskich wyobrażeniach, ale w literaturze pięknej zaznaczony

82

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Polidori wymyślił w Villa Diodati opowieść o damie z trupią czaszką za za-

dotąd jedynie krótką Narzeczoną z Koryntu Goethego i niewielkim fragmen fragmentem Giaura. Gdy więc w Glenarvonie Caroline Lamb pojawił się lord de Ru Ru-

O

thven, noszący nazwisko trupiobladego arystokraty-zbrodniarza z XVI wie wieku i cechy Byrona, z którym doktor akurat rozstał się na dobre, przystąpił on do prac nad opowiadaniem, którego początki sięgały ponurych wieczorów nad Jeziorem Genewskim.

B

Ostatecznym owocem tego wysiłku było dzieło Wampir (The vampyre.

), w którym zawdzięczający swe istnienie szwajcarskim Alpom upior A tale), upior-

ny lord Ruthven przemierzał Europę aż po górzystą Attykę w poszukiwaniu nowych ofiar. W 1819 roku Wampir opublikowany został na łamach „The New Monthly Magazine”. Nie wiadomo, czy skutkiem pomyłki, czy nieuczciwego marketingu dzieło opatrzone zostało nazwiskiem… George’a Byrona, ku niezadowoleniu obu zainteresowanych. Byron odcinał się od autorstwa, Polidori przeżył kolejne upokorzenie, jednak w dziejach europejskiej powieści grozy i europejskiego wampiryzmu nastąpił moment przełomowy.

LORD RUTHVEN GRASUJE NA BAŁKANACH Znaczenie Wampira Polidoriego polega nie tylko na tym, że nowela stanowiła pierwsze literackie dzieło o wampirze pisane prozą, ale przede wszystkim na zupełnie nowej koncepcji nieumarłego. Lord Ruthven to już bowiem nie chłopski wampir wstający nocą z wiejskiego cmentarza, by terroryzo-

wampy.indd 83

31.03.2016 12:49

wać lokalną społeczność, ale upiorny arystokrata, lew salonowy, doskonale ukrywający swoją prawdziwą naturę, który świetnie porusza się w świecie śmiertelników, bywa na balach i – jak na światowca przystało – podróżuje.

Jest to istota w pełni świadoma, przebiegła i przewrotna, sama wybierająca ofiary wedle najbardziej szatańskich kryteriów. Jedne przeznaczone są do nasycenia głodu krwi wampira, inne doprowadza on z premedytacją do moralnego upadku. Orężem Ruthvena jest złowroga inteligencja, którą umiejętnie mami i uwodzi. Wampir odznacza się również wielką siłą fizyczną.

Krew wysysa z ofiary raz w roku, przedłużając o taki okres swoją egzystencję. Ofiara Ruthvena umiera, sama nie stając się upiorem. Groźnego wampira można zranić, nawet zabić jak zwykłego człowieka, lecz wystarczy, aby na jego ciało padło pierwsze światło księżyca, a natychmiast odzyskuje on swe upiorne siły. Tak swojego bohatera wykreował Polidori, nie dając żadnej

Z

wskazówki, jak można by trwale unicestwić potwora.

Wampir rozpoczyna się od spotkania na przyjęciu młodego, naiwnego ideali idealisty Aubreya i wzbudzającego powszechne zainteresowanie tajemniczego lorda W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

prezentują Ruthvena, będącego przedmiotem westchnień dam, lecz oziębłego i prezentują-

84

S

cego na pozór surowe obyczaje, publicznie krytykującego rozpustę.

ru „Jakkolwiek twarz jego była trupioblada, nietknięta najbledszym nawet rumieńcem, ani skromnym pąsem, ani wypiekiem świadczącym o jakiejś żarliw żarliw-

O

szej namiętności – choć przecież kształt i rysy miała urodziwe – wiele osławio osławionych pożeraczek męskich serc starało się zwrócić jego uwagę i zaskarbić sobie przynajmniej cień czegoś, co mogłyby nazwać afektem”10. wy Później okazało się, że podkreślana przez lorda Ruthvena wartość cnoty wy-

B

nika z pasji jej upadlania, a to z kolei odstręcza go od dam rozwiązłych, których

strzega jednak niepokojące cechy towarzysza. Ruthven daje się poznać jako znakomity karciarz, lecz dziwnym zbiegiem okoliczności przegrywa niekiedy ze zdeprawowanymi szumowinami kwoty, które pozwalają im trwać w moralnej degrengoladzie, natomiast nieszczęśników widzących w hazardzie ostatnią szansę na utrzymanie rodziny ogrywa bez litości, popychając ich do upadku.

Skąpi też jałmużny podobnym pechowcom, hojną rękę zachowuje jednak dla osób pozostających w sidłach deprawacji. Aubrey otrzymuje również korespondencję z Anglii. Wynika z niej, że lord Ruthven odpowiada za uwiedzenie licznych niewiast, którym wstyd zamykał dotąd usta. W Rzymie młodzieniec przekonuje się o prawdziwości tych rewelacji, kiedy lord próbuje uwieść niewinną dziewczynę. O planowanej schadzce poczciwiec uprzedza jej matkę,

10

do Rychło obaj dżentelmeni udają się w podróż po Europie. Aubrey prędko do-

J .W. P oli d o r i , Wam pir, [ w : ] M . Shelle y, Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz, Czer wonak 2013 , s. 286.

zdeprawować już nie może.

a sam ostentacyjnie rozstaje się z Ruthvenem.

10 J.W. Polidori, Wampir, [w:] M. Shelley, Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz, Czerwonak 2013, s. 286. wampy.indd 84

31.03.2016 12:49

Kolejnym etapem podróży Aubreya są ziemie greckie, gdzie w położonych u stóp wzgórz Atenach zakochuje się w pięknej i niewinnej córce swych gospodarzy imieniem Ianthe. Dziewczyna i jej rodzice ostrzegają młodego podróżnika przed zamierzoną przez niego całodniową wyprawą, której trasa prowadzi przez okolice nawiedzane przez wampiry. Racjonalny umysł Aubreya uznaje podobne opowieści za zabobony, młodzieniec bez obaw wyrusza na zaplanowaną przejażdżkę. W drodze powrotnej trafia na burzę i w cieszącej się złą sławą okolicy zmuszony jest prosić o schronienie w odludnej chacie. Kiedy z jej wnętrza zamiast odpowiedzi dobiega go przeraźliwy krzyk kobiety zmieszany z upiornym śmiechem, mimo strachu wchodzi do środka. Pośród mroku znów słyszy straszliwy śmiech, a jakaś nadludzko silna postać rzuca go na ziemię i zaczyna oka dusić. Napastnika płoszy dopiero nadejście nowych przybyszów, którymi oka-

Z

Ocalony Aubrey z przerażeniem dostrzega w blasku pochodni martwą Ianthe, leżącą z krwawą raną na gardle. Posłańcy natychmiast zorientowali się, że taki zrozpa ślad zostawia wampir. Mężczyźni zabierają do Aten ciało dziewczyny i zrozpaRo czonego młodzieńca, ściskającego znaleziony w chacie dziwaczny sztylet. Ro-

S

dzice Ianthe umierają wkrótce z rozpaczy po śmierci córki, a zgnębiony Aubrey

84

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

zali się wysłannicy zaniepokojonych gospodarzy, którzy przyjęli cudzoziemca.

pogrąża się w gorączce.

zajmu W tym czasie w Atenach przebywa lord Ruthven, który troskliwie zajmu-

O

je się młodzieńcem. Po odzyskaniu sił Aubrey, ujęty opiekuńczością dawnego towarzysza, postanawia kontynuować z nim podróż po osmańskiej Grecji, wciąż mając w pamięci nieszczęsną Ianthe. Wędrówkę dwóch dżentelmenów przerywa atak rozbójników, w czasie którego Ruthven zostaje ranny. Aubrey

B

wypłaca napastnikom sowity okup za swoje życie i wolność, żądając jedynie, aby zanieśli oni rannego lorda do pobliskiej chaty. Ruthven jest umierający, a na łożu śmierci zmusza towarzysza do przysięgi, że ten przez najbliższy rok nie zdradzi nikomu niczego, co o nim wie. Na drugi dzień Aubrey nie znajduje jednak zwłok lorda w łożu, albowiem zbójcy wynieśli je nocą na pobliskie wzgórze, aby zgodnie z wolą zmarłego padł na nie pierwszy promień księżyca. Mimo starań Aubrey nie znajduje ciała przyjaciela. Porządkując rzeczy zmarłego, Aubrey znajduje pochwę, która ku jego zgrozie idealnie pasuje do sztyletu odnalezionego przy martwej Ianthe.

Jednak największa niespodzianka czeka na młodego dżentelmena po powrocie do Londynu, gdzie na bankiecie spotyka Ruthvena całego i zdrowego. Aubrey nie ma już wątpliwości, że lord jest wampirem, lecz w uszach wciąż słyszy jego głos, przypominający mu o złożonej na rok przysiędze milczenia. Co gorsza, Ruthven zaczyna interesować się siostrą młodzieńca. Skrępowany danym słowem, a zatem honorem, Aubrey podupada na zdrowiu i pogrąża się w malignie. Jego dramat jest tym większy, iż jest

wampy.indd 85

31.03.2016 12:49

świadom, że nawet złamanie przysięgi i wyznanie niewiarygodnej prawdy może jedynie potwierdzić przypuszczenia o jego obłąkaniu. On sam zaś nie potrafi znaleźć sposobu na unicestwienie potwora. Aubrey tkwi zatem w gorączce, podczas gdy Ruthven i siostra chorego planują ślub, którego data wyznaczona zostaje na ostatni dzień obowiązywania przysięgi. Wszelkie prośby chorego o odroczenie uroczystości ignorowane są jako bredzenia szaleńca.

W dniu ślubu Aubrey przypadkowo ma szansę zamienienia kilku słów z Ruthvenem, będącym już hrabią Marsden, lecz ten z cynizmem oświadcza, że i tak najbliższej nocy posiądzie zakochaną niewiastę, nawet gdyby uroczystość ślubna się nie odbyła. Ta jednak dochodzi do skutku, a nowożeńcy prędko opuszczają zre Londyn. W okolicach północy, kiedy mija okres obowiązywania przysięgi, zrezygnowany już Aubrey zdradza swym opiekunom tajemnicę lorda Ruthvena, po czym umiera. Akcja ratowania dziewczyny jest już spóźniona – młoda hrabina

Z

Marsden pada ofiarą potężnego i okrutnego wampira, a sam Ruthven znika.

Głośna w swoim czasie nowela Polidoriego wprowadziła do europejskiej kultury by postać wampira-arystokraty, który nie czai się w mroku, ale śmiało i bezczelnie byW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

tuje w świecie ludzi. Uzyskując ogładę, przewrotną inteligencję i nowe przestrzenie

86

S

działania, demoniczny nieumarły w eleganckim odzieniu potrafi ukrywać swoją któ tożsamość, nie tracąc mrocznej mocy, a w konsekwencji zwycięża nawet tych, któ-

O

rzy pragną go powstrzymać, odnosząc triumf nad rodzajem ludzkim.

ATENY

Położone na skalistym półwyspie Attyka Ateny były – podobnie jak mia Korynt – jednym z najważniejszych centrów antycznego świata. Jako mia-

B

sto-państwo istniały już zapewne w epoce mykeńskiej, by w tzw. wiekach ciemnych (najczęściej datowanych na XI–VIII wiek p.n.e.) odnaleźć w nowej formule swoje miejsce w świecie greckim, a w epoce archaicznej uzyskać pozycję jednego z najważniejszych polis. W ramach procesu zwanego synoikismos (dosłownie „wspólne mieszkanie”) Ateny podporządkowały sobie kilkanaście attyckich państw (w VII wieku p.n.e. jako ostatnie skapitulowało Eleusis). Początkowo rządzone przez królów z czasem wyewoluowały w oligarchiczną republikę ze sprawującym władzę przez rok kolegium archontów i istotną rolą zgromadzeń wolnej ludności.

Swą świetność Ateny zawdzięczały tyranowi Pizystratowi, który w latach 561–527 p.n.e. zapewnił polis potęgę i prestiż w świecie greckim, rozkwit rolnictwa, rękodzieła i handlu, a poprzez mecenat nad artystami – także dynamiczny rozwój kulturalny. Śmierć Pizystrata, mord na jego synu Hipparchu w 514 roku p.n.e. (wielbieni później przez demokratyczną propagandę tyranobójcy Harmodios i Aristogejton kierowali się nie tylko zbrodniczym

wampy.indd 86

31.03.2016 12:49

instynktem, ale i pobudkami czysto prywatnymi) i wygnanie przez Spartan czternaście lat później jego brata Hippiasza przywróciły rządy demokratyczne, ale nie zdołały zniweczyć dotychczasowych osiągnięć.

Toczone ze zmiennym szczęściem wojny z Persami (ocalono w nich niezależność, ale samo miasto zostało całkowicie zniszczone) umocniły pozycję Aten w Helladzie. Około 478 roku p.n.e. ukształtował się pod ich przewodnictwem tzw. Związek Morski, początkowo złożony z niepodległych i suwerennych państw, które przystępowały doń dobrowolnie. Odniósł on kilka mało znaczących, ale spektakularnych sukcesów w walce z Imperium Perskim, zaangażowanym zresztą bardziej w Azji i Afryce niż na Bałkanach. Tak narodziła się potęga Aten w świecie helleńskim, którą docenili Persowie i Egipcjanie. W tym czasie w attyckim polis umocnił się na dobre ustrój demokratyczny (przy czym

nictwa przemysłowego.

Z

niewol przy jednoczesnym rozwoju nieznanego despotycznym monarchiom niewoldobrowol Choć przynależność do Związku Morskiego była formalnie dobrowolna Ateńczycy karali państewka pragnące zeń wystąpić w okrutny sposób

S

– masowymi mordami mężczyzn, sprzedawaniem kobiet i dzieci w nie nie-

86

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

udział w demokratycznych strukturach ograniczony był do wolnych mężczyzn)

wolę, narzucaniem demokracji i wysokich kontrybucji oraz burzeniem symbolizujących niezależność murów. Podobny los czekał państwa, któ któ-

O

re nie chciały się przyłączyć do „dobrowolnego” związku, czego najlep najlepszym przykładem był los Eginy w 456 roku p.n.e.

W V wieku p.n.e. Ateny stały się najważniejszym w Helladzie centrum kultury, sztuki i myśli, Akropol zaś ozdobiły monumentalne budowle. Nic jednak dziwnego,

B

że świat grecki w dobie wojny peloponeskiej uznał Spartan za wybawicieli od de demokratycznego ciemięzcy, a klęskę Aten w 404 roku p.n.e. przyjął z ogromną ulgą.

W IV wieku p.n.e. attyckie polis dzięki poparciu Persów odzyskało część daw-

nej pozycji, utworzyło też w 378 roku p.n.e. na bardziej liberalnych zasadach tzw.

II Związek Morski, który rozpadł się jednak w 355 roku p.n.e. wskutek buntu jego członków. Ateńczycy nie potrafili też przeciwstawić się rosnącej w siłę monarchii macedońskiej, a po klęsce pod Cheroneją w 338 roku p.n.e. uznać musiały jej zwierzchnictwo. Przesunięcie się po podbojach Aleksandra III Wielkiego środka ciężkości świata greckiego do Azji i Egiptu ostatecznie podcięło znaczenie Aten.

Klęska Macedończyków pod Kynoskefalaj w 197 roku p.n.e. i ogłoszenie rok później przez Titusa Quinctiusa Flamininusa „wolności Grecji” poddało Ateny władzy zaborczej Republiki Rzymskiej, zachowały one jednak pewną autonomię. W 88 roku p.n.e. wsparły w walce z faktycznym okupantem króla Pontu Mitrydatesa VI Eupatora, lecz już dwa lata później nie oparły się legionom Luciusa Corneliusa Sulli, który złupił je

wampy.indd 87

31.03.2016 12:49

doszczętnie. Miasto zostało ściśle podporządkowane rzymskim namiestnikom Macedonii, a od 27 roku p.n.e. Achai. Po ustanowieniu w Rzymie cesarstwa los Aten uległ poprawie, bowiem władcy Imperium Romanum zwykli otaczać je opieką jako miasto-legendę, pradawne centrum kultury i sztuki. Attycka metropolia szczególnie wiele zawdzięczała cesarzowi Hadrianowi (117–138 n.e.), który wzniósł obok „nowe miasto”, ozdabiając je wspaniałymi budowlami. Gorsze czasy nadeszły, kiedy Ateny padły ofiarą Gotów i Herulów w 267 roku n.e., a potem w 395 Wizygotów.

Trwające kilka wieków panowanie Cesarstwa Wschodniorzymskiego zakończyło się w 1204 roku, gdy zwycięscy krzyżowcy powołali do życia Księstwo Aten, stanowiące rodzaj zachodnioeuropejskiej kolonii, jednak poprawnie traktującej grecką ludność. Miasto znów stało się stolicą, przeżywając pod władzą dynastii de la Roche okres pomyślności i ekonomicznego rozwoju. W XIV wieku państwem

Z

wstrząsać zaczęły wewnętrzne walki i bunty, a na przełomie XIV i XV stulecia przez pewien czas władali Attyką Wenecjanie. Ostatecznie w 1456 roku półwy półwysep zajęli Turcy Osmańscy. W ten sposób dawny ośrodek antycznej kultury stał W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

się na kilka stuleci peryferyjną mieściną rozległego państwa Osmanów. Dopiero i w kolejnym stuleciu zainteresowanie podupadłymi wówczas miastami Hellady.

Nic dziwnego, że w drugiej dekadzie XIX wieku Polidori skierował do Aten Aubreya

O

i lorda Ruthvena, z tragicznym skutkiem dla nieszczęsnej Greczynki Ianthe. Sama antyczna metropolia pozostawała jednak wciąż nędznym osiedlem, zamieszkanym

88

S

XVIII wiek, wraz ze wspomnianym odkryciem Pompejów, zapoczątkował trwające

przez około pięć tysięcy osób. Rychło jednak powstanie Hellenów, w którym życie straci Byron, dzięki wsparciu europejskich monarchii uczyni z Aten stolicę niepod niepod-

Wampir Johna Williama Polidoriego okazał się literacką sensacją. Sprzyjała

temu oryginalna kreacja wampira, świeżość tematu i publikacja pod nazwiskiem legendarnego George’a Byrona. Na próżno poeta prostował ten błąd („Zbyteczne byłoby wyjaśniać Panu, że to nie jest moje”11 – pisał do swego wydawcy Johna Murraya) – mało kto wierzył, że autorem może być skromny lekarz, a nie ekstrawagancki artysta. Johann Wolfgang von Goethe uznał nawet Wampira za naj-

M. Janion, op.cit., s. 171.

LORD RUTHVEN PODBIJA EUROPĘ

11

B

ległego Królestwa Grecji.

lepsze dzieło Byrona (!), co było niebywałym triumfem Polidoriego.

W 1819 roku Wampir został przetłumaczony na język francuski i szybko trafił na teatralne deski, co w XIX stuleciu było odpowiednikiem współczesnej ekranizacji. Charles Nodier przerobił opowieść na melodramat z muzyką i wystawił w 1820 roku w Paryżu. W ten sposób lord Ruthven rozpoczął podbój Europy. Na niemieckie sceny trafił za sprawą Heinricha Augusta Marschnera i Wilhelma

11 wampy.indd 88

M. Janion, op.cit., s. 171.

31.03.2016 12:49

Augusta Wohlbrücka. W Warszawie dzieło Polidoriego, a właściwie Nodiera wystawiano od 1821 roku pod tytułem Upiór, jego sceniczną wersję wydano też drukiem. W adaptacjach teatralnych pozwalano sobie zresztą na istotne zmiany – Aubrey i jego siostra (nazwana Malwiną) zostają ocaleni, a Ruthven obraca się w nicość. Swoją wersję sceniczną stworzył także Alexandre Dumas, wystawiając ją w Paryżu w 1851 roku. Rozgłos Wampira był tak wielki, że Nodier i Cyprien Bérard już w 1820 roku napisali jego kontynuację – Lord Ruthven albo wampiry (Lord Ruthven ou les vampires). Pozwalała ona zachować Aubreyowi życie i ścigać wampira po Europie. W końcu bohater dopada upiora na placu w Modenie i przebija go kołkiem.

Dramaturg James Robinson Planche 1820 roku pokusił się natomiast w WamThe vampire, or the bride of the isles) isles) o nakreślenie wczewcze pirze albo pannie z wysp (The

Z

bohaterem umierającym w bitwie i odradzającym się jako zdeprawowany wam wampir. Akcję przeniesiono na szkockie Wyspy Zachodnie, ważną rolę wyznaczono też jaskini Fingal na wyspie Staffa. Na potrzeby dramatu Planche wymyślił spe specjalną zapadnię, dzięki której wampir mógł nagle pojawiać się na scenie i równie

S

nagle znikać z oczu publiczności.

88

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

śniejszych losów lorda Ruthvena alias hrabiego Marsdena, który jest prawym

Lord Ruthven był pierwszym literackim wampirem, który przeszedł przez drukarnie i teatry Europy w iście triumfalnym pochodzie. Jego postać

O

utrzy pasjonowała współczesnych, a popularność złowrogiego arystokraty utrzystu mywała się przez znaczną część XIX wieku. Dopiero w drugiej połowie stutyl lecia przyćmi go Carmilla, a na początku kolejnego Dracula. I w zasadzie tylko oni będą wampirami tej rangi, jaką swego czasu pochwalić się mógł lord

B

Ruthven. A dziś? To postać zupełnie zapomniana, o czym najlepiej świadczy brak jak dotąd ekranizacji noweli Polidoriego, która tak niegdyś rozpalała wyobraźnię Europejczyków.

wampy.indd 89

31.03.2016 12:49

wampy.indd 90

31.03.2016 12:49

B WAMPIR OMORLACKI S Z ROZDZIAŁ XIV

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

90

CHORWACJA NA POCZĄTKU XIX WIEKU Upadek Republiki Weneckiej w 1797 roku przyniósł zjednoczenie Istrii, a także Dalmacji pod austriackim panowaniem. W ten sposób wszystkie ziemie chorwackie znalazły się w granicach monarchii Habsburgów (właściwe Królestwo Chorwacji pozostawało już od przełomu XI i XII wieku w związku państwowym z Węgrami), choć nie doczekały się połączenia w jedną jednostkę administracyjną. Podzielone były pomiędzy Królestwo Chorwacji (tzw. Banowinę i Slawonię oraz odrębnie zarządzane Pogranicze Wojskowe), Krainę i Dalmację.

W 1805 roku nowe nabytki odebrał Austriakom Napoleon I jako król Włoch. Na mocy pokoju w Schönbrunnie w 1809 roku cesarz Francuzów niemal zupełnie pozbawił Austrię ziem chorwackich. Utworzył tam Prowincje Iliryjskie – ze stolicą w słoweńskiej Lublanie – składające się z sześciu jednostek: Chorwacji, Dalmacji, Dubrownika, Istrii, Karyntii i Krainy, przy zachowaniu pewnej odrębności Pogra Pogra-

Z

nicza Wojskowego. Rządy Cesarstwa Francuskiego sprzyjały kształtowaniu się świadomości słowiańskich mieszkańców Prowincji Iliryjskich, głównie za spra sprawą wprowadzenia miejscowych języków w szkolnictwie podstawowym i średnim niższym. Stały się także podglebiem idei wspólnego państwa południowosłowiań południowosłowiań-

S

skiego, która będzie znana jako iliryzm, a później (nie całkiem z nim identyczny) jugoslawizm. Przyniosły również pewne zainteresowanie Francuzów kulturą i folklorem Morlatów, jak nazywano Słowian Południowych, a w szczególności

O

Chorwatów, które miało z czasem wydać wymowne owoce literackie.

Klęska Napoleona I w 1815 roku ponownie oddała władzę nad całością

ziem chorwackich Austriakom. Wbrew zabiegom Chorwatów Dalmacja Chor z Istrią utworzyły odrębną prowincję niezwiązaną z Królestwem Chor-

B

prowin wacji. To ostatnie zachowało tradycję odrębności, urząd bana i prowincjonalny parlament w postaci saboru, jednak w imię zasady „dziel i rządź” inte oraz prób zjednania sobie Madziarów (uważających Chorwację za intewpro gralną część Korony Świętego Stefana) Habsburgowie wspierali wprowadzanie tutaj urzędowego języka węgierskiego, na co po długim oporze (tzw. wojna językowa) sabor przystał w 1827 roku. W ten sposób Chorwaci, podzieleni na różne prowincje, zmuszeni do czytania rozporządzeń po węgiersku i wciśnięci pomiędzy centralizm Wiednia a roszczenia Budy, mieli funkcjonować przez najbliższe dekady, z sentymentem wspominając w miarę pomyślny okres Prowincji Iliryjskich.

GUZLA PROSPERA MÉRIMÉE W dziejach europejskich mistyfikacji literackich szczególne miejsce zajmują Pieśni Osjana Jamesa Macphersona, których autor skutecznie wmówił czytelnikom ich średniowieczno-celtyckie pochodzenie. W literaturze francuskiej podobna

wampy.indd 91

31.03.2016 12:49

wampy.indd 92

31.03.2016 12:49

92

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Z

S

O

B

wampy.indd 93

31.03.2016 12:49

92

Z

S

O

B

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

sztuka powiodła się Prosperowi Mérimée, który w 1827 roku opublikował anonimowo utwór Guzla albo Wybór poezji illiryjskich zebranych w Dalmacji, Bośni, Kroacji P. M é r i m é e , U p i ó r. B a l l a d a m o r l a c k a [ w : ] M . J a n i o n , op.cit., s. 262.

i Hercegowinie (La Guzla ou Choix de poésies illyriques…). Guzla (jest to nazwa używanego na Bałkanach instrumentu strunowego) stanowi zbiór rzekomych pieśni i ballad morlackich, a w rzeczywistości niezwykle wprawnych stylizacji autora, które znakomicie oddają poetykę ludowych utworów. Nie brakuje w nim opowieści o całej rzeszy zjaw i upiorów. Jedną z nich jest Upiór. Ballada morlacka (Le vampire), przełożony na język polski przez Aleksandra Chodźko, który w przypisie wyjaśniał, że „nigdzie wiara w upiory nie jest ani tak mocną, ani tak powszechną jak w Ilirii; one są pospolicie przedmiotem powieści i piosnek gminnych”12. Pośród licznych zawartych w Guzli ballad o wampirach i strzygach szczególnie istotny jest utwór Konstan), w którym pojawia się bardziej wyrazisty tyn Jakubowicz (Constantin Yacoubovich), i dość indywidualnie potraktowany nieumarły, z jakim zmierzyć się musi tytułowy

Z

bohater. Autor nie podaje imienia wampira, nie wskazuje, skąd mógł on pochodzić, ani nawet nie nazywa osady, w której mieszka Jakubowicz. Stąd krwiożerczego W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

12

upiora nazywamy umownie po prostu Wampirem Morlackim.

W Konstantynie Jakubowiczu Mérimée kreuje postać nieumarłego wedle autentycznych ludowych wyobrażeń. Wampir Morlacki jest prawosławnym

O

ka przybyszem, który umiera na chorwackiej ziemi i zostaje pochowany na katolickim cmentarzu, przez co zamienia się w żywiącego się krwią niewinnych

94

S

KONSTANTYN JAKUBOWICZ I WAMPIR MORLACKI

upiora. Jest zdolny przybierać różne postaci – zwykłego człowieka, karła albo olbrzyma. Potrafi również hipnotyzować wzrokiem i tym samym czynić ludzi

B

bezbronnymi. Do ofiary przychodzi przez kilka dni w godzinie swej śmierci, by reli wysysać jej krew. Przed jego mocą chronią przeróżne zabiegi o charakterze religijno-magicznym, a jeśli udaje się dzięki nim powstrzymać prześladowcę przez Wampiro trzy dni, oddala się on na zawsze. Ostateczną śmierć może przynieść Wampirowi Morlackiemu przebicie kołkiem, ale nawet spoczywając przez dzień w trumnie, zachowuje on czujność i jest w stanie w każdej chwili wymknąć się swym niedoszłym pogromcom.

Narracja ballady Mériméego rozpoczyna się, kiedy Konstantyn Jakubowicz spotyka umierającego cudzoziemca, pochowanego następnie na miejscowym cmentarzu. Wkrótce syn Konstantyna, dotąd pełen energii, zapada na ciężką i tajemniczą chorobę. Sąsiad Jakubowicza, obeznany z wiedzą tajemną znachor, poznaje po krwawym śladzie na szyi, że dziecko jest prześladowane przez krwiożerczego wampira i traci swe siły wskutek ataków nieumarłego. Mędrzec kojarzy ten fakt z pogrzebaniem innowiercy na katolickim cmentarzu. Wraz z Konstantynem otwiera więc grób cudzoziemca, który okazuje się wypełniony

12 wampy.indd 94

P. Mérimée, Upiór. Ballada morlacka [w:] M. Janion, op.cit., s. 262.

31.03.2016 12:49

krwią, trup ma rumianą, pełną życia cerę, zaś jego broda i paznokcie wyraźnie urosły. Jakubowicz chce przebić trupa kołkiem, ten jednak krzyczy przeraźliwie i ucieka z nadzwyczajną prędkością.

Przez kolejne trzy dni w godzinie swojej śmierci Wampir Morlacki nawiedza dom Jakubowiczów pod postaciami olbrzyma, człowieka normalnego wzrostu i karła, omamiając hipnotyzującym wzrokiem Konstantyna. Za każdym razem uczony znachor czuwa, napełniając w stosownej chwili chatę dymem ze spalonego rozmarynu oraz wzywając imienia Jezusa. W ten sposób niweczy siły wampira – upiór musi się oddalić, pozostawiając w spokoju domostwo i chorego chłopca. Po trzech dniach nieudanych ataków potężny nosferatu znika na zawsze.

Warto zwrócić uwagę na wprowadzoną przez Mérimée’go postać mądrego znachora, obeznanego ze światem nieumarłych, który po po-

Z

o siedlęcińskiej Zmorze egzorcysty, jest swoistym prekursorem róż różnych pogromców wampirów. Podobną postacią będzie u Alexandre Alexandre’a Dumasa Gregoriska Brancovan, a kolejni, coraz bardziej doświad doświadczeni pogromcy pojawią się na kartach anonimowego Tajemniczego Tajemniczego

S

nieznajomego i Carmilli Josepha Sheridana le Fanu, by najbardziej wy wy-

94

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

wstrzymuje Wampira Morlackiego. Ten następca znanego z opowieści

raziste wcielenie osiągnąć w osobie profesora Abrahama van Helsinga w Draculi Brama Stokera. W ten sposób popularna Guzla wyznaczyła

O

ko w literaturze wampirycznej nowe wątki, które twórczo rozwiną kolejni dziewiętnastowieczni pisarze.

ALEKSANDRA PUSZKINA PIEŚNI ZACHODNICH SŁOWIAN

B

Guzla cieszyła się w Europie znaczną popularnością. I choć wykształcone

francuskojęzycz dziewiętnastowieczne elity europejskie nie potrzebowały do francuskojęzycznej literatury tłumacza, to warto wspomnieć o Aleksandrze Puszkinie, który fragmenty dzieła Mériméego przełożył na rosyjski jako Pieśni zachodnich Słowian (Piesni zapadnych Sławian). Znalazła się w tym zbiorze także opowieść o Konstantynie Jakubowiczu i wampirze (notabene do dziś nieznana w przekładzie polskim), poeta zmienił jednak imię głównego bohatera – ballada ukazała się pod tytułem Marko Jakubowicz. Ważniejsze jest, że Puszkin jako piewca jedności Słowiańszczyzny (stąd m.in. jego wrogość względem buntujących się przeciw rosyjskiemu panowaniu Polaków) konsekwentnie unikał eksponowania dzielących Słowian – zwłaszcza Południowych – różnic religijnych. Dlatego właśnie jego przekład pominął niezwykle istotny motyw zamiany w wampira zmarłego pochowanego na cmentarzu innego wyznania. Przez to Puszkinowska wersja opowieści o Wampirze Morlackim, mimo kunsztowności formy, jest dość niezrozumiała jeśli chodzi o genezę upiora.

wampy.indd 95

31.03.2016 12:49

wampy.indd 96

31.03.2016 12:49

B WAMPIR O Z TOMIC S Z ROZDZIAŁ XV

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

96

Z S O B wampy.indd 97

31.03.2016 12:49

GALICJA W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU Śmierć ostatniego z Jagiellonów, Zygmunta II Augusta, w 1572 roku przyniosła katastrofalne konsekwencje dla dualistycznej Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Szlachta i magnateria wykorzystały bowiem moment wygaśnięcia dynastii, by ostatecznie przywłaszczyć sobie władzę i w miejsce dość autorytarnej jeszcze monarchii wprowadzić system demokracji szlacheckiej. Ten demokratyczny ustrój, z typową dla niego anarchizacją i rozkładem struktur państwowych, sprawił, że po niewiele ponad wieku czołowe europejskie mocarstwo, potrafiące jeszcze dzięki zdolnym wodzom odnosić sukcesy w bataliach, stało się faktycznym protektoratem obcych potęg, u progu XVIII wieku szwedzkiej, a od 1733 roku na trwałe propono rosyjskiej. Już w połowie XVII stulecia król Szwecji Karol X Gustaw proponował rozbiór coraz bardziej bezbronnej Rzeczypospolitej, w kolejnym zaś wieku

Z

podobne pomysły podnosiły Prusy. Cesarzowa Rosji Katarzyna II Wielka nie była jednak skora do dzielenia się władzą nad Polską i Litwą, skoro potrafiła Pola utrzymać w ryzach całe to terytorium. Dopiero zawiązana przez część PolaW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

poplecz ków w 1768 roku konfederacja barska skierowana przeciw Rosji i jej popleczmiami Rzeczypospolitej z germańskimi potęgami, szczególnie z zachłannym Berlinem.

O

za Walki konfederackie toczyły się jeszcze w najlepsze, kiedy z okazji zapragnęła skorzystać Austria, do czego Marię Teresę usilnie namawiał jej

98

S

zie nikom sprawiła, że imperatorowa Wszechrusi postanowiła podzielić się zie-

zaję syn i współwładca – cesarz Józef II. Już w 1769 roku Habsburgowie zajęli przemocą starostwo spiskie ze Starą Lubowlą, a rok później starostwa

B

pro nowotarskie, czorsztyńskie i nowosądeckie, włączając je zrazu do prowincji węgierskiej. W 1772 roku Austria, Prusy i Rosja podpisały traktaty pierwszego rozbioru, zaakceptowane później przez polsko-litewski sejm. zie Pod panowaniem Habsburgów znalazły się południowo-zachodnie ziemie Królestwa Polskiego, położone pomiędzy główną granią Karpat, rzeką Białą, Wisłą i Zbruczem. W ramach austriackiej monarchii utworzono z nich odrębny kraj koronny – Królestwo Galicji i Lodomerii ze stolicą we Lwowie. Nazwa podnosić miała rzekome prawa Habsburgów do tych ziem jako dziedziców Korony Świętego Stefana, władcy Węgier używali bowiem niegdyś tytułu króla Halicza i Włodzimierza (łac. rex Galiciae et Lodomeriae). Do Galicji przyłączono też przedrozbiorowe nabytki z 1770 roku na Podhalu i ziemi sądeckiej, podczas gdy starostwo spiskie pozostało przy prowincji węgierskiej. W 1786 roku do zarządzanej przez gubernatora we Lwowie prowincji włączono Bukowinę, jedenaście lat wcześniej oderwaną od Mołdawii.

wampy.indd 98

31.03.2016 12:49

Józef II starał się wzmocnić w nowym kraju koronnym element germański, jednak niemieckie osadnictwo w ramach tzw. kolonizacji józefińskiej nie zmieniło w istotny sposób jego oblicza etnicznego. Praktyką austriackich rządów stał się natomiast finansowy drenaż Galicji, wskutek którego nieźle dotąd prosperujące ziemie podkarpackie podupadły ekonomicznie, a po stuleciu austriackiego panowania śmiało mówić się będzie o „nędzy galicyjskiej” oraz „Królestwie Golicji i Głodomerii”.

Gdy w 1792 roku monarchia habsburska zmagała się z agresywnym naporem na Europę rewolucyjnej Francji, Berlin i Sankt Petersburg bez jej udziału dokonały drugiego rozbioru Rzeczypospolitej, także tym razem usankcjonowanego przez polsko-litewskich parlamentarzystów. Wiedeń nie przegapił jednak trzeciego rozbioru z 1795 roku, który ostatecznie wymazał z mapy

Z

Zachodnia (Nowa Galicja) z Krakowem, Lublinem i Drohiczynem. W 1803 roku obie Galicje połączone zostały w jedną prowincję ze stolicą we Lwowie.

Wojna z Cesarstwem Francuskim i Księstwem Warszawskim doprowadziła w 1809 roku do trwałego oderwania od Austrii nabytków trzeciego rozbioru

S

oraz ziemi zamojskiej. W tym samym czasie Rosjanie zajęli okręg tarnopol tarnopol-

98

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Rzeczpospolitą. W jego ramach do Austrii przyłączona została tzw. Galicja

ski, zwrócony jednak Habsburgom (i Galicji) sześć lat później.

Z polecenia Wiednia galicyjscy gubernatorzy prowadzili politykę centrali centrali-

O

styczną i siłą rzeczy antypolską, zaprawioną fiskalnym łupiestwem i tendencja tendencjami germanizacyjnymi. Najbardziej dramatyczny w dziejach Galicji był rok 1846, kiedy polska szlachta gotowała się do nowego powstania, zaś władze austriackie podburzyły przeciw niej chłopstwo. Ludowa rewolucja, zwana rabacją, przynio przynio-

B

sła napady na dwory, rabunki i rzezie rodzin ziemiańskich. Austriacka admini administracja zamiast zapanować nad barbarzyństwem zniżała się nawet do… płacenia włościanom za głowy szlachciców (!), co spotkało się z oburzeniem zwłaszcza wśród konserwatywnych warstw społecznych. W końcu władze uśmierzyły bunt, polskie ziemiaństwo doznało jednak ogromnych strat, a przelew bratniej krwi wywołał ogólne przygnębienie i w wyjątkowo bolesny sposób obalił na długo kościuszkowski mit chłopa-patrioty.

Zniweczone w Galicji powstanie – w zamierzeniu ogólnopolskie – wybuchło jednak w Krakowie, stanowiącym wówczas z najbliższą okolicą wolne miasto, zwane Rzeczpospolitą Krakowską. Po jego stłumieniu przez wojska austriackie cały ten obszar został włączony do Galicji, która w pamiętnym 1846 roku otrzymała oficjalną nazwę Królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim. Trzy lata później odłączono od niej Księstwo Bukowiny – nowy austriacki kraj koronny. Dopiero w drugiej połowie stulecia Galicja otrzyma autonomię, która w znacznym stopniu odmieni jej losy.

wampy.indd 99

31.03.2016 12:49

WAMPIR NAWIEDZA TOMICE Oskar Kolberg, który przemierzał polskie ziemie, pieczołowicie zapisując wszelkie przejawy kultury ludowej, natrafił na wspomnienie o wampirze, który objawić się miał w podwadowickich Tomicach, położonych u stóp Beskidu Małego. miał umrzeć gwałtowną śmiercią wskutek ataku apopleksji. Wezwane do zajęcia się zwłokami „babki kościelne” zauważyły jednak niepokojące symptomy: „na plecach nieboszczyka złowieszczy znak siny nożyc, zęby podwójne, krew za paznokciami, wielkie pazury, usta lekko uchylone jak do przemówienia, lecz milczące; nadto, gdy w rękę kładli mu krucyfiks, on rękę otwierał, upuszczając znamię męki Pańskiéj na ziemię”13. Nikt nie chciał pełnić posługi przy zmarłym, na przejawiającym cechy upiora. Zadania podjął się w końcu ogrodnik, będący z natury niedowiarkiem kpiącym z podobnych zabobonów. Czuwał przy trupie bez

Z

obawy do północy, kiedy „złożone na krzyż ręce nieboszczyka rozkrzyżowały półsię”14. Umarły powstał z trumny, zaś jego stróż stracił przytomność. Zmarł pół tora miesiąca później jako ofiara wampira.

o całej sprawie mówiono wyłącznie w czasie przeszłym.

100

wątpienia jednak przestał niepokoić Tomice, skoro w czasach Kolberga

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

ofiary, ani czy zastosowano na nim jakieś zabiegi antywampiryczne. Bez

14

S

upiora. Nie wiadomo zatem, czy nieumarły miał na sumieniu inne jeszcze

Ibidem.

Niestety, zapisana opowieść nie informuje, jak potoczyły się dalej losy

O

13

O. Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabaw y, pieśni, muzyka i tańce.

K rakowskie , cz . 3 , K raków 18 74 , s . 67.

Około 1830 roku wybierający się właśnie na bal krewny właściciela Tomic

DZIEDZIC WAMPIREM?

Historia wampira z Tomic, zapisana wiele lat po upiornych wypadkach, jest

B

in na tyle fragmentaryczna, że pozostawia pewien niedosyt. Brak informacji o innych ofiarach upiora niż nieszczęsny ogrodnik czy o zastosowanym sposobie Wspo uwolnienia się od nieumarłego. Zastanawia również jego tożsamość. Wspomniany jest jako krewny właściciela wsi, co – jak już wcześniej wspomniano – w kulturze ludowej pozostaje ogromną rzadkością, bowiem „arystokratyczne” upiory stanowiły głównie kreację literatury grozy, podczas gdy folklor znał niemal wyłącznie wampiry „chłopskie”.

Mimo upływu lat rozmówcy Kolberga wskazywali jako czas niepokojących wydarzeń okolice 1830 roku. Co prawda data ta jest wspomniana jedynie w przybliżeniu, być może jednak nie pozostaje bez znaczenia. Właśnie w 1830 roku zmarł właściciel Tomic Kryspin Żeleński, który otrzymał je wraz z ręką Anny Ankwiczowej, władający również podkrakowskimi majątkami w Liszkach i Piekarach oraz w położonej pomiędzy Krakowem a Wadowicami Krzywaczce. Być może pamięć o nieoczekiwanej śmierci dziedzica przetrwała wśród mieszkańców Tomic, rozbudzając ich wyobraźnię, a w znie-

13

O. Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Krakowskie, cz. 3, Kraków 1874, s. 67.

14 Ibidem.

wampy.indd 100

31.03.2016 12:49

kształconej i upiornej wersji dotrwała do czasów Kolberga? Niepodobna rozwikłać tej mrocznej tajemnicy wampira z Tomic, o którym okoliczna ludność

Z S B

O

100

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

szeptała z trwogą przez długie lata.

wampy.indd 101

31.03.2016 12:49

wampy.indd 102

31.03.2016 12:49

BWAMPIR O Z BYSTREGO S Z ROZDZIAŁ XVI

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

102

Z S O B WAMPIRZYCA PRZEŚLADUJE BYSTRE W Galicji, jak w całej środkowej i wschodniej Europie, opowieści o upiorach były powszechne. Interesującym przykładem był wampir czy raczej wampirzyca, która nękała Bystre pod Baligrodem. Poświęcone jej ludowe przekazy spisał niezawodny Oskar Kolberg, nie wiadomo jednak w jakim okresie nieumarła prześladować miała ludność Bieszczadów.

wampy.indd 103

31.03.2016 12:49

O. Kolberg, Sanockie – krośnieńskie, cz . 3 , Warszawa 19 7 3 , s . 3 6.

15

Wszystko zaczęło się od śmierci młodej dziewczyny, która zaczęła wstawać z grobu i dusić mieszkańców Bystrego. Na okoliczną ludność padł strach.

Upiorzyca podusiła kolejno mieszkańców trzech chałup, następnej nocy udała się do kolejnej. Tam za namową starej gospodyni Naci domownicy czuwali przy zamkniętych oknach, dzierżąc topory, modląc się żarliwie i podsycając ogień w piecu. O północy ktoś zapukał do drzwi, a kiedy nikt nie otworzył, wampir sam wszedł do izby. Widok przerażonych, ale przygotowanych do obrony domowników, jasność z pieca i modlitwy zniechęciły nieumarłą, która zaśpiewała tylko: „Tyrlyly, tyrlyly, madzele, swymi ty w morkwy, morku ty zjily”15, i powróciła do swego grobu.

noc Następnego dnia rodzina Naci udała się do księdza, opowiadając mu o nocnym spotkaniu z wampirem. Kapłan posłał po wójta i miejscowego dziedzica, po czym wspólnie udali się do mogiły wampirzycy. Jej ciało wydobyto z grobu

Z

i spalono. Gdy ogień trawił upiora, serce zmarłej wyskoczyło w powietrze, lecz miesz dziedzic rozpłatał je strzałem z dubeltówki. Wampir został zgładzony, a miesz-

S

OSKAR KOLBERG I JEGO DZIEŁO

Oskar Kolberg (1814–1890) należy niewątpliwie do grona najbardziej za zasłużonych polskich etnografów. Przez długie lata przemierzał ziemie polskie

O

twórczo od Pomorza po Pokucie, pieczołowicie spisując wszelkie przejawy twórczole ści ludowej. Poświęcał uwagę życiu codziennemu, obyczajom, obrzędom, le-

104

kańcy Bystrego mogli znów spać spokojnie.

gendom i podaniom, zabobonom, językowi, pieśniom, muzyce i tańcom, nie lekceważąc żadnego elementu bogatego świata tradycji ludu. Pozostawił

B

po sobie ogromny materiał badawczy, obejmujący szczegółowe opisy, noty, a nawet zapisy nutowe ludowej muzyki. Po śmierci uczonego wydawanie tej naukowo-literacko-muzycznej spuścizny kontynuował Izydor Kopernicki, re a od 1960 roku utworzona przy Polskim Towarzystwie Ludoznawczym redakcja Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga (DWOK). Ostatecznie dorobek etnografa zdołano pomieścić w… osiemdziesięciu sześciu tomach. Znalazły się w nich również jego własne kompozycje i pisma o muzyce, Kolberg był bowiem muzykologiem oraz twórcą utworów wokalno-instrumentalnych i fortepianowych.

Wśród zebranego przez Oskara Kolberga materiału nie zabrakło licznych ludowych opowieści o wąpierzach, także takich, które łączyły się z Karpatami. Zwykle jednak przekazy o upiorach miały charakter ogólnikowych gawęd, rzadko związanych z konkretnymi wioskami. Historie wampira z Tomic i wampira z Bystrego są zatem szczególnie interesujące jako całościowe narracje osadzone w konkretnych miejscach.

15 wampy.indd 104

O. Kolberg, Sanockie – krośnieńskie, cz. 3, Warszawa 1973, s. 36.

31.03.2016 12:49

Z S B

O

104 wampy.indd 105

31.03.2016 12:49

wampy.indd 106

31.03.2016 12:49

BGORCZA O S Z ROZDZIAŁ XVII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

106

Z S O B wampy.indd 107

31.03.2016 12:49

SERBIA W DRUGIEJ POŁOWIE XVIII I W XIX WIEKU Pokój belgradzki przyniósł w 1739 roku upadek efemerycznego Królestwa Serbii w ramach monarchii Habsburgów i powrót jego ziem pod władzę Imperium Osmańskiego. W 1801 roku Turcy zlikwidowali samorząd na terenie paszaliku belgradzkiego, wprowadzili nowe podatki, a wielu przedstawicieli miejscowych elit i kontestatorów obecnych rządów – stracili. Na wymordowanie na początku XIX wieku około siedemdziesięciu najwybitniejszych przywódców ruchu oporu Serbowie odpowiedzieli w 1804 roku powstaniem pod wodzą Djordje (Jerzego) Petrovicia, zwanego Karadjordjem – Czarnym Jerzym. Okrzyknięto go księciem Serbii jako Jerzego I Czarnego (1804–1813). Po pierwszych sukcesach wła powstańcy skierowali do Istambułu list z żądaniem autonomii pod władzą właodpowie snego księcia, obejmującej wszystkie ziemie serbskie. Osmanowie odpowiedzieli skierowaniem przeciw buntownikom kolejnych oddziałów.

Z

Wybuch w 1806 roku wojny rosyjsko-osmańskiej spowodował zaangażowa zaangażowanie armii tureckiej na innym odcinku, wskutek czego Serbom udało się na prze przełomie 1807 i 1808 roku zdobyć Belgrad, a dzięki wsparciu Cesarstwa Rosyjskiego W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

i rodaków z Pogranicza Wojskowego samozwańcze państwo Jerzego I Czarnego

108

S

wprowadzało serbską administrację na coraz rozleglejszych obszarach. Zaata Zaatakowana w 1812 roku przez napoleońską Francję Rosja podpisała w Bukareszcie pokój z Osmanami, na którego mocy paszalik belgradzki otrzymał autonomię,

O

ogłoszona też została amnestia dla powstańców. Zaangażowanie monarchii

Aleksandra I w wojnę z Napoleonem I Turcy wykorzystali jednak już w 1813

roku i – łamiąc postanowienia traktatu bukaresztańskiego – rozbili siły serb serbskie. Księstwo Serbii upadło, a obalony Jerzy I Czarny wraz z około 100 tysiącami

B

swoich rodaków musiał szukać schronienia na terenie monarchii austriackiej.

Turecki ucisk wywołał już w 1815 roku kolejne powstanie Serbów, kierowane

tym razem przez Miloša Obrenovicia. W 1817 roku został on księciem Serbii jako Miłosz I (1817–1839 i 1858–1860), mordując przybyłego do ojczyzny Karadjordja.

W 1826 roku Miłosz I uzyskał oficjalną autonomię dla kraju, a kolejna zwycięska wojna z Turkami w latach 1828–1829 przyniosła mu uznawany nad Bosforem tytuł dziedzicznego księcia. Turcy opuścili terytorium nowego państwa, które mimo formalnej zależności od Osmanów (konstytucję z 1835 roku trzy lata później zatwierdzono w Istambule) rozpoczęło odrębny byt. Słabościami serbskiego księstwa była konieczność lawirowania pomiędzy oficjalnym zwierzchnikiem – Imperium Osmańskim – a Austrią, a także ograniczający nieco władców parlament (skupsztina), co doprowadziło do abdykacji w 1839 roku Miłosza I oraz rywalizacja o tron rodów Obrenoviciów i Karadjordjeviciów (za sprawą syna Jerzego I Czarnego – Aleksandra I wrócili oni na szesnaście lat do władzy, by później znów ustąpić potomkom Miłosza I).

wampy.indd 108

31.03.2016 12:49

Księstwo jednak krzepło, a w czasach Aleksandra I (1842–1858) przedstawiło nawet program zjednoczenia Słowian Południowych. Michał I (1860–1868) zdołał do 1867 roku usunąć z kraju ostatnie garnizony tureckie. Mimo porażek Serbów w wojnie z Osmanami w 1875 roku sukcesy rosyjskiego oręża zapewniły krajowi w 1878 roku na kongresie berlińskim oficjalne uznanie niezależności od Istambułu. Pełną suwerenność przyniosło Serbii uzyskanie w 1882 roku przez Milana I (1868–1889) korony królewskiej – niezmiennego symbolu niepodległości państwowej.

Wbrew tym wzniosłym aktom Królestwo Serbii dostało się w owym czasie pod faktyczny protektorat Austro-Węgier. Ta nie całkiem konsekwentna polityka Milana I okazała się jednak skuteczna, gdy bowiem wojska serbskie poniosły w 1885 zwycię roku straszliwą klęskę w wojnie z Bułgarią, to właśnie Wiedeń zatrzymał zwycię-

Z

austro-węgier powodzeń Królestwo Serbii umacniało się i z wolna uwalniało od austro-węgierskiego protektoratu. Na początku XX wieku przejdzie na pozycje antyaustriackie i nabierze znaczenia, podejmując w końcu skutecznie program jedności Słowian Królestwa Jugosławii.

S

Południowych w ramach Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, a później

ALEKSIEJ KONSTANTINOWICZ TOŁSTOJ I RODZINA WILKOŁAKA

O

Ugruntowana za sprawą Petara Blagojevicia, Arnauta Pavle i Milicy sława serb serbskich upiorów z wiosek położonych u stóp Gór Dynarskich oraz popularność (dzięki Johnowi Williamowi Polidoriemu i lordowi Ruthvenowi) wampirycznych opowie opowieści skłoniła w latach 30.–40. XIX wieku Aleksieja Konstantinowicza Tołstoja (skąd (skądinąd autora Upiora z 1841 roku) do napisania po francusku powieści czy może raczej

B

108

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nie ski pochód wrogiej armii w głąb pokonanego kraju. Mimo rozlicznych klęsk i nie-

noweli Rodzina wilkołaka. Niewydany fragment z dziennika nieznajomego (La famille

). Znana nam wersja tytułu wiąże się z tym, że wampir nazywany był de vourdalak).

po grecku (ale nie serbsku, czego autor chyba nie rozumiał, ale nie rozumiało wów wówczas wielu) vroucolacas, użyte w jego publikacji w zniekształconej formie vourdalak, zatem fonetycznie podobnie do wilkołak. Stąd takie brzmienie polskiego przekładu Dzieło Tołstoja jest przykładem popularnej w owym czasie powieści szka-

tułkowej, w której nadrzędny narrator na dłuższy czas oddaje głos innej osobie, ta zaś niekiedy kolejnej (taka była struktura wzmiankowanego już Frankensteina, czyli współczesnego Prometeusza Mary Shelley, nieobca ona była też Alexandre’owi Dumasowi, do pewnego stopnia wykorzystana w Biesiadzie widm [Les mille et un fantômes]). Tołstoj powołuje się na spotkania arystokratów czasu kongresu wiedeńskiego, w 1815 roku, „u księżnej wdowy Schwarzenberg, kilka mil od miasta, za małą mieściną Hitzing”16. Tam to sędziwy markiz d’Urfé miał

16 A . K . To ł s t o j , R o d z i n a w i l kołaka. Niewydany fragment z dziennika nieznajomego, [w :] M . Janion , op.cit . , s . 2 67.

tego wampirycznego dzieła.

16 A.K. Tołstoj, Rodzina wilkołaka. Niewydany fragment z dziennika nieznajomego, [w:] M. Janion, op.cit., s. 267. wampy.indd 109

31.03.2016 12:49

opowiedzieć przerażającą historię, jaka przydarzyła mu się w Serbii, gdy w 1759 roku wysłany został w poselstwie do hospodara mołdawskiego. Te szczegóły, dotyczące chronologii i osadzenia narracji jako wspominanej po prawie sześćdziesięciu latach „opowieści prawdziwej”, miały na celu nadanie jej wiarygodności, przynajmniej w ramach konwencji. Tołstoj nie wymienił jednak nazwy miejscowości, w której miały mieć miejsce upiorne wydarzenia wspominane przez starego markiza.

GORCZA – POTĘŻNY WAMPIR I TWÓRCA WAMPIRÓW Rodzina wilkołaka przedstawia wampira jako istotę swobodnie poruszająpew cą się w świecie śmiertelników i zachowującą świadomość, ale mającą pewne trudności z ukryciem swej upiornej natury. Jest to istotny element, który poprzedzał późniejsze wyobrażenia o różnych nosferatu. Nieumarły łatwo

Z

zamienia swoje ofiary w kolejne upiory, wywołując prawdziwą epidemię. Ten rys nawiązuje do ludowych przekazów, a z czasem na dobre znajdzie swoje

istoty, a mimo strachu przed osinowym kołkiem jego zupełne unicestwienie jest praktycznie niemożliwe. Czyni to z Gorczy szczególnie niebezpiecznego potwora, zdolnego sterroryzować całą okolicę.

Markiz d’Urfé relacjonował, że w czasie podróży przenocował w pewnej

110

S

zane jest z sacrum. Prześladuje kolejne ofiary i zamienia w podobne sobie

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

zwią tężnego wampira, który żyje pośród ludzi, choć unika wszystkiego, co zwią-

O

17

Ibidem, s. 269.

po miejsce i w literaturze pięknej. Tołstoj kreuje nieumarłego Gorczę jako po-

serbskiej wiosce w pobliżu Dunaju, gdzie przyjęty został ciepło i życzliwie. po Schronienie znalazł w chacie zamieszkanej przez dzieci starego Gorczy – po-

B

nętną Zdenkę, Piotra i Jerzego oraz żonę i dzieci tego ostatniego, pełniącego obowiązki właściwego gospodarza. Podróżnik dowiedział się, że sam Gorcza – „człowiek o charakterze niespokojnym i nieustępliwym”17 – wyruszył w góry przeciw tureckiemu zbójcy Alibekowi. Obawiając się jednak – z przyczyn nie do końca czytelnikowi wyjaśnionych, związanych być może z inną wiarą bandyty – zamiany w wampira, przestrzega dzieci, aby – jeśli powróci później niż po dzie-

go wilkołaka przemienił i przyszedł krew waszą wyssać”18. Rodzina pozostaje w niepokoju, a Jerzy, by nie przyzwać niebezpieczeństwa, nazywa ojca już tylko

18

miał zwycięstwo, późniejszy zaś mógł być znakiem, że Gorcza „się w przeklęte-

Ibidem.

sięciu dniach – wbiły mu osinowy kołek w serce. Wcześniejszy powrót oznaczać

„starym”.

D’Urfé jest świadkiem powrotu Gorczy do domu. Jego dzieci nie są pewne, czy upłynął już wspomniany przez niego czas, witają więc ojca z radością, nie wiedząc, że ten przybywa jako groźny i spragniony krwi wampir. Mimo ciężkiej rany Gorcza nie pozwala się opatrzyć, a wyjącego niespokojnie psa

17 18 wampy.indd 110

Ibidem, s. 269.

Ibidem.

31.03.2016 12:49

rozkazuje zastrzelić. Zachowanie zwierzęcia rodzina tłumaczy sobie później zapachem padliny, albowiem starzec przyniósł jako trofeum ze zwycięskiej wyprawy głowę tureckiego złoczyńcy. Podejrzliwy Jerzy postanawia jednak czuwać całą noc. Nie jest ona spokojna dla francuskiego gościa, którego Gorcza jako wampir prześladuje we śnie. Po gwałtownym przebudzeniu d’Urfé widzi wyraźnie starca przyczepionego do zewnętrznej strony okna i wpatrującego się w cudzoziemca. Francuz miał szczęście, bowiem upiór sprawdzał jedynie, co robi gość, w planie mając porwanie dziecięcia Jerzego. Przerażony d’Urfé budzi pogrążoną we śnie rodzinę. Jerzy puszcza się w pogoń za wampirem i powraca z porzuconym przezeń synem, nie bardzo pamiętając szczegóły owego pościgu. rodzeń Cudzoziemiec pozostał jeszcze w tyleż gościnnej, co upiornej chacie, rodzeń-

Z

dziec jąc do siebie najgorszej prawdy. Kolejnej nocy Gorcza znów zaczaił się na dziecko, które posłuszne jego woli otworzyło dziadkowi okno. Obudzona ponownie

S

Ostatniej nocy, jaką przyszło mu spędzić w tym miejscu, d’Urfé wy wyznał miłość powabnej Zdence i darował jej kupiony w Peszcie krzyżyk, szanując jednak dziewiczą powściągliwość dziewoi. W pełnej romanty romanty-

O

zmu chwili dostrzegł za oknem trupią twarz Gorczy, natomiast obiecują obiecują-

19

wietrze – niewątpliwą ofiarę wampira. Malec skonał przed świtem.

Ibidem, s. 280.

po przez Francuza rodzina znalazła chłopca osłabionego i z trudem łapiącego po-

110

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

dopuszcza stwo zaś próbowało sobie wytłumaczyć nagłe zniknięcie ojca, nie dopuszcza-

cą rozmowę ze Zdenką przerwał gwałtownie czujny Jerzy.

Kolejnego dnia starzec pojawił się w domu i zasiadł za stołem. Jerzy próbuje zmusić go do odmówienia modlitwy, a kiedy ojciec odmawia, rzuca się na niego

B

z zaostrzonym osinowym kołkiem. W jednej chwili starzec rusza z miejsca „z taką szybkością, która, zważywszy na jego wiek, zdawała się być nadprzyrodzoną”19.

Nie ulegało już wątpliwości, że Gorcza jest niebezpiecznym wampirem, odpowia odpowiadającym za śmierć dziecka, gotowym dręczyć rodzinę i całą okolicę. Jerzy rusza za nim w pościg, dopada i przebija kołkiem. Udający się w dalszą podróż arystokrata widzi po drodze świeżą mogiłę z wystającym kołkiem, akurat rozgrzebywaną przez wilka. Zdawało się zatem, że Gorcza został zabity, a koszmar oddalony.

Pobyt markiza na hospodarskim dworze w Jassach przedłużył się do pół roku.

W drodze powrotnej dyplomata trafia w tę samą okolicę, gdzie znajdowało się gospodarstwo Jerzego, tym razem jednak znajduje nocleg w pobliskim klasztorze.

Zdumiony ogromnymi rzeszami przerażonej ludności szukającej w przybytku schronienia, dowiaduje się, że zapoczątkowana przez Gorczę epidemia wampiryzmu rozlała się po całej okolicy. Uśmiercone przez dziadka dziecię Jerzego wstało bowiem z grobu i wyssało krew matki, ta zaś ugryzła drugie dziecko i Piotra. Sąsiedzi zbiegli do klasztoru, a wyludnioną wieś opanowali nieumarli.

19 wampy.indd 111

Ibidem, s. 280.

31.03.2016 12:49

Nie mogąc dowiedzieć się niczego pewnego o losie Zdenki, d’Urfé natychmiast wyrusza w stronę przeklętej wioski. W spowitej mrokiem chacie Francuz odnajduje pamiętny krzyżyk, a wkrótce spotyka i samą dziewczynę. Zdenka, jakby wewnętrznie rozdarta, na przemian to wzywa podróżnego, aby czym prędzej się oddalił z upiornej wsi, to znów namawia go, aby spędził z nią upojne chwile. Nie jest to już niewinna dziewczyna, ale dojrzała i uwodzicielska kokietka. Przemiana niepokoi cudzoziemca, podobnie jak jej drżenie na widok krzyżyka i brak noszonych dotąd amuletów mających chronić przed złem. Bliskość coraz śmielszej dziewoi pozwala d’Urfému dostrzec jej wciąż piękne, ale jakby trupie rysy oraz poczuć zapach niepochowanych zwłok. Przerażony młodzieniec domyśla się, że śliczna Serbka została wampirzycą. Za oknem dostrzega też odgrywa straszne twarze Gorczy i Jerzego, z niecierpliwością wpatrujące się w odgrywazachowują jącą swoją rolę dziewczynę i bezbronną ofiarę. Zdjęty strachem, ale zachowują-

Z

cy trzeźwość umysłu markiz obiecuje Zdence, że opatrzy tylko konia i zaraz do wierz niej powróci. Zastaje zwierzę przestraszone, lecz nie zwlekając, dosiada wierzchowca i ucieka z upiornej okolicy. Opisany w formie prawdziwej makabreski

S

zdołał zatrzymać czujnego jeźdźca i galopującego konia, a d’Urfé z najwyższym trudem wydostał się z przeklętych stron, by po latach móc zdać relację ze swej przerażającej przygody.

O

Opowiadanie Tołstoja nie zdobyło wielkiej popularności, a mimo to nie pozostało bez wpływu na dalszą ewolucję postaci wampira w literaturze

112

pościg „wilkołaków” – Gorczy, Zdenki, Piotra, Jerzego, jego żony i dzieci – nie

pięknej. Podkreślało znaną z ludowych wyobrażeń, ale nieobecną dotąd w twórczości literackiej zdolność upiora do zarażania swych ofiar i czynienia

B

z nich podobnych sobie istot. Natomiast związki wampira ze sferą erotyczną, z kolei sporadycznie tylko występujące w legendach i podaniach, a wyraź wyraźniej zasugerowane w Narzeczonej z Koryntu Goethego i Wampirze Polidoriego, u Tołstoja zostały szczególnie wyeksponowane, gdy cnotliwa wcześniej Zdenka jako wampirzyca stała się lubieżna i rozwiązła. Od tej pory wyuzdanie seksualne nieumarłych (zwłaszcza wywodzących się z arystokratycznych sfer) pojawiać się będzie dosyć regularnie, utrwalając się na dobre za sprawą dwudziestowiecznego kina.

wampy.indd 112

31.03.2016 12:49

Z S B

O

112 wampy.indd 113

31.03.2016 12:49

wampy.indd 114

31.03.2016 12:49

BKSIĄŻĘ O KOSTAKI BRANCOVAN S Z ROZDZIAŁ XVIII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

114

Z S O B wampy.indd 115

31.03.2016 12:49

MOŁDAWIA I WOŁOSZCZYZNA W XVII WIEKU Dwa rumuńskie księstwa – Mołdawia i Wołoszczyzna – rozciągały się po zewnętrznej stronie głównej grani Karpat oraz wzdłuż Dunaju i jego dopływów.

Wołoszczyzna schodziła z wyniosłych stoków Karpat Południowych (tzw. Alp Transylwańskich) ku dolinie Dunaju, Mołdawia zaś od wierzchołków Karpat Wschodnich ku Seretowi, Prutowi i Dniestrowi oraz delcie Dunaju i czarnomorskim nizinom. Przez niemal cały okres dziejów tych państewek ich niezmienną bolączką pozostawała słabość władzy książęcej (hospodarskiej) i potęga rodów bojarskich. Zmiany na obu tronach odbywały się zwykle w sposób gwałtowny, a zamachy stanu, bunty, rewolucje i obce interwencje były raczej regułą niż wyjątkiem. Hospodarowie zdobywali tron w dramatycznych okolicznościach i równie często w podobnych tracili go, niekiedy razem z życiem.

W tej sytuacji księstwa naddunajskie łatwo dostawały się pod obce

Z

zwierzchnictwo – już w średniowieczu silne były na Wołoszczyźnie wpływy perma węgierskie, a w Mołdawii polskie. Na przełomie XIV i XV wieku do permanentnej rywalizacji o protektorat nad księstwami naddunajskimi przyłączyło

Króle I Stary (1386–1395 i 1396–1418). Mołdawia tymczasem stała się lennem Królestwa Polskiego w czasach Aleksandra I Dobrego (1400–1432), a zależność ta

O

przetrwała niemal wiek. Wnuk tego władcy, Stefan III Wielki (1457–1504), ze naprze znaczną wprawą lawirował pomiędzy Polską, Węgrami i Osmanami, naprze-

116

S

mać w sojuszu z Polską i Węgrami najwybitniejszy hospodar wołoski Mircza

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

powstrzy się Imperium Osmańskie. Na pewien czas ekspansję turecką zdołał powstrzy-

miennie uznając zwierzchnictwo każdego z potężnych sąsiadów, by uwalniać róż się od niego w bardziej sprzyjających okolicznościach. Zdołał również w róż-

B

spek nym czasie pokonać w polu armie wszystkich trzech mocarstw. Mimo spektakularnych sukcesów (a za takie uchodzić muszą wiktorie odniesione nad wojskami Macieja I Korwina, Mehmeda II Zdobywcy i Jana I Olbrachta) bilans Bia jego panowania okazał się porażką – Mołdawia utraciła ważne porty w Białogrodzie i Kilii, odepchnięta została od Morza Czarnego i poddana na kilka stuleci zależności od Osmanów. W podobnym czasie sułtan rozciągnął na dobre swoje zwierzchnictwo na Wołoszczyznę, kiedy ostateczną klęskę poniósł waleczny i okrutny Wład III Palownik – słynny Dracula.

U progu XVII wieku księstwa naddunajskie stały się scenerią burzliwych wydarzeń za sprawą księcia Michała Walecznego, który został władcą Wołoszczyzny (1593–1600), Mołdawii (1600), a nawet Siedmiogrodu (1599–1600), oraz hetmana Jana Zamoyskiego, który osadził na mołdawskim i wołoskim tronie przedstawicieli rodu Mohyłów, uzależniając oba kraje od polsko-litewskiej Rzeczypospolitej. Żaden z tych rywalizujących zawzięcie ze sobą wodzów nie osiągnął jednak trwałego sukcesu, a oba księstwa rumuńskie pozostały pod władzą osmańskiej Porty jako odrębne kraje.

wampy.indd 116

31.03.2016 12:49

W połowie stulecia Mołdawia stała się przedmiotem ambitnych antytureckich projektów Władysława IV Wazy, które spotkały się z przychylnością hospodara (posiadającego zresztą polski indygenat) Bazylego II Lupu (1634–1653).

Zresztą o zrzuceniu zwierzchnictwa Porty (i zjednoczeniu księstw naddunajskich) myślał także hospodar wołoski Mateusz I Basarab. Plany Władysława IV przepadły wskutek sprzeciwu polsko-litewskiego sejmu, wybuchu rewolucji Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie, a w końcu śmierci króla. W polityczną próżnię próbował wkroczyć sam Chmielnicki, któremu marzyła się Mołdawia jako dziedzictwo własnego rodu, toteż zmusił Bazylego do oddania ręki jego córki Rozandy swojemu synowi Tymofiejowi. Awantura zakończyła się w 1653 roku śmiercią Tymofieja i obaleniem Bazylego II Lupu. wyzwole Po zwycięskiej batalii pod Wiedniem w 1683 roku król Jan III podjął plan wyzwole-

Z

re zamienienia w dziedziczne władanie Sobieskich. Kolejne wyprawy, podejmowane regularnie w latach 1683–1691 (niekiedy rokrocznie), przynosiły jednak jedynie doraźne kró sukcesy i za każdym razem – z różnych przyczyn – kończyły się odwrotem wojsk kró-

S

lewskich. Księstwa naddunajskie pozostały we władaniu sułtana.

116

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nia Mołdawii spod osmańskiego panowania, związania jej z Rzecząpospolitą, a nawet

KONSTANTYN II BRÂNCOVEANU

Wśród wielu potężnych rodów bojarskich na Wołoszczyźnie, które bądź

O

pretenden same sięgały po tron hospodarski, bądź wspierały coraz to nowych pretendensta tów, w XVII stuleciu do pewnego znaczenia doszła rodzina Brâncoveneşti, stanowiąca gałąź istotnego już od dwóch stuleci klanu Craioveşti. W 1632 roku jej przedstawiciel Matei Basarab pokonał Radu X Eliasza i sam objął tron wołoski.

B

Panowanie Mateusza I Basaraba (1632–1654) było niezwykle pomyślne. Władca kilkakrotnie pokonał Bazylego II Lupu, zniweczył naddunajskie plany Bohdana wy Chmielnickiego, a nawet zamyślał o zjednoczeniu księstw rumuńskich i wystu zwoleniu się spod panowania Porty. W Târgovişte założył pierwsze w kraju studium humanistyczne, fundował cerkwie i monastery, wydawał zbiory praw. Nie zdołał jednak zapewnić następstwa na tronie dla swojej rodziny.

Inny przedstawiciel klanu, Papa Brâncoveanu, poślubił przedstawicielkę potężnego rodu bojarskiego – Stancę Cantacuzino, siostrę Constantina i Şerbana, który później sam sięgnął po tron hospodarski jako Şerban I Kantakuzen (1678– 1688). Ze związku Papy i Stancy przyszedł na świat w Brâncoveni w 1654 roku Constantin Brâncoveanu. Po śmierci Şerbana I w 1688 roku wstąpił on na tron wołoski jako drugi przedstawiciel Brâncoveneşti.

Panowanie Konstantyna II Brâncoveanu (1688–1714) było jednym z najświetniejszych okresów w dziejach Wołoszczyzny. Hospodar zakładał szkoły i drukarnie (jedna z nich powstała w Buzău), a jako zapalony budowniczy wzniósł m.in.

wampy.indd 117

31.03.2016 12:49

cerkiew Świętego Jerzego Nowego w Bukareszcie, wspaniałą rezydencję hospodarską w Mogoşoai, odnowił sanktuarium w rodzinnym Brâncoveni, fundował pałace, świątynie i monastery (nowe obiekty sakralne powstały w Făgăraş, Govora, Târgovişte i innych miejscach). Wypracował oryginalny styl architektoniczny, powstały z połączenia elementów rodzimych, zachodnioeuropejskich i orientalnych, nazywany stylem brynkowiańskim (brâncovenesc). Jednym z jego najpiękniejszych realizacji był wspaniały monaster Horezu. Władca dał się również poznać w 1701 roku jako wybitny reformator zasad podatkowych (wzorując się zresztą na działaniach hospodara mołdawskiego Konstantyna III Duci).

Konstantyn II Brâncoveanu zabiegał także o uniezależnienie swojego kraju od Osmanów, choć jego działania na tym polu były ostrożne, by nie obudzić czujności Istambułu. Nie mając zaufania do Austriaków, hospodar nawiązał kontakty z Mo Moskwą Piotra I Wielkiego, z którą księstwa naddunajskie łączyła prawosławna wiara

Z

oraz alfabet (Rumuni przyjmą pismo łacińskie dopiero w XIX wieku). Słuszność tych kalkulacji zdawała się potwierdzać bitwa pod Połtawą w 1709 roku, w której armia moskiewska rozgromiła zwycięskich dotąd Szwedów. Jeszcze w tym samym roku

a uczony hospodar mołdawski Dymitr II Kantemir uznał zwierzchnictwo rosyjskie.

Konstantyn był bardziej ostrożny i nie poparł otwarcie Moskwy, choć nie wsparł

O

też w zdecydowany sposób swego lennego zwierzchnika Ahmeda III. Na stronę Piotra przeszła natomiast część jego sił, dowodzona zresztą przez ród Cantacuzino,

118

S

przeć go w wojnie z Turkami. W 1710 roku wybuchła wojna moskiewsko-osmańska,

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Konstantyn II Brâncoveanu zawarł z Piotrem I Wielkim tajny układ, obiecując wes wes-

z którym hospodar się poróżnił. Jeśli Konstantyn skrycie liczył na zwycięstwo Mo Moskwy, to jego rachuby całkowicie zawiodły. Piotr I Wielki dał się wciągnąć nad Pru Pru-

B

tem w zasadzkę i tylko dzięki przekupieniu tureckiego wezyra uniknął całkowitej katastrofy. Tzw. traktat prucki z 1711 roku oznaczał triumf Ahmeda III i fiasko obozu promoskiewskiego.

Kunktatorska polityka Konstantyna II Brâncoveanu wywołała niezado niezado-

wolenie Porty. Zdradzony przez swoich krewnych hospodar został w 1714 roku podstępem sprowadzony do Istambułu wraz z czterema synami – Constantinem, Ştefanem, Radu i Mateiem. Wszystkich ścięto 15 sierpnia. Konstantyn pozostał do końca wierny swojej religii, nie pozwalając najmłodszemu z potomków przejść na islam, co mogło ocalić jego życie. Wedle tradycji Osmanowie poćwiartowali ciało Konstantyna II Brâncoveanu i wrzucili je do morza, z którego w cudowny sposób wyłowili je rybacy, by pogrzebać w klasztorze na wyspie Halki. Wdowa po hospodarze, księżna Maria, wiedziona podobno nadprzyrodzoną wizją, trafiła tam po kilku latach i w tajemnicy w 1720 roku pochowała zwłoki męża w cerkwi Świętego Jerzego Nowego w Bukareszcie. Miejsce pochówku władcy odkryto dopiero w 1914 roku.

wampy.indd 118

31.03.2016 12:49

Konstantyn II Brâncoveanu uznany został po śmierci za męczennika, a jego kaźń opiewała anonimowa Pieśń wojewody Konstantyna (Cîntecul lui Constantin vodă). W 1992 roku rumuńska Cerkiew prawosławna oficjalnie uznała go za świętego. Natomiast w dziewiętnastowiecznej architekturze rumuńskiej nawiązujący do osiągnięć budowlanych lat 1688–1714 styl neobrynkowiański uznany został za narodowy.

Dzieje rodu Brâncoveneşti nie zakończyły się na tragicznej śmierci hospodara i jego synów. Choć klan nie zdołał już nigdy osiągnąć dawnego znaczenia, to zachował pewne wpływy w życiu politycznym Wołoszczyzny w XVIII i XIX stuleciu, a Grigore Brâncoveanu w 1821 roku stanął nawet na czele rady regencyjnej z tytułem kajmakana.

Z

Miejscowość Brâncoveni stanowiła jedno z gniazd rodowych klanu wzmiankowa Brâncoveneşti, który w XVI wieku wzniósł tutaj monaster, wzmiankowany po raz pierwszy w 1583 roku, i niewielką twierdzę. W osadzie urodził się w 1588 roku Mateusz I Basarab, który w 1640 roku odnowił monaster. Urodzony

S

od w Brâncoveni czternaście lat później Konstantyn II Brâncoveanu raz jeszcze od-

118

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

BRÂNCOVENI – KOLEBKA KONSTANTYNA II BRÂNCOVEANU

osiemnasto nowił przybytek w 1699 roku. Monaster mocno ucierpiał w toku osiemnastotrzęsie wiecznych wojen austriacko-osmańskich, a opustoszał ostatecznie po trzęsie-

O

niu ziemi z 1838 roku, gdy runęły jego dwie wieże. W 1873 roku budynek został zupełnie zamknięty, co przyśpieszyło ruinę. Odnowiony w latach 1959–1980 rozpo służył za przytułek dla osób starszych. Na przełomie XX i XXI stulecia rozpoczęto pieczołowitą renowację obiektu, odbudowano jedną z wież i przywrócono

B

zacho sanktuarium funkcje sakralne. We wnętrzu jednej z cerkwi kompleksu zachowały się freski z czasów Konstantyna II Brâncoveanu.

PAŁAC W MOGOŞOAI W położonej u bram Bukaresztu Mogoşoai Konstantyn II Brâncoveanu

wzniósł dla siebie rezydencję, znakomicie łączącą cechy renesansowe, barokowe i orientalne. Najstarsza część kompleksu pałacowego – cerkiew Świętego Jerzego – powstała już w 1688 roku, zaraz po objęciu tronu przez hospodara. Jej wnętrza ozdobione zostały freskami przedstawiającymi władcę i jego rodzinę: księżną Marię, czterech synów i siedem córek. Sam pałac z pięknymi tarasami i loggiami powstał w latach 1698–1702 w miejscu niewielkiego dworu. Rezydencję otaczały z trzech stron mocne mury, z czwartej zaś zamykało ją jezioro. Konstantyn podarował pałac swojemu synowi Ştefanowi, lecz sam mieszkał w nim aż do tragicznej podróży do Istambułu.

wampy.indd 119

31.03.2016 12:49

W 1692 roku Konstantyn II Brâncoveanu połączył powstający kompleks w Mogoşoai ze swoim (niezachowanym) bukaresztańskim dworem nad Dymbowicą drogą przez bagna, wyłożoną dębowymi belkami. Z tego powodu nazywano ją Mostem do Mogoşoai (rum. Podul Mogoşoaiei). Jej przebieg oddaje dziś bukaresztańska aleja Zwycięstwa.

Wkrótce po śmierci Konstantyna II Brâncoveanu rezydencja w Mogoşoai padła łupem złodziei, następnie przez chwilę pełniła funkcję zajazdu, w końcu została opuszczona. W czasie zmagań rosyjsko-osmańskich w latach 1769–1774 dwukrotnie złupili ją Turcy. Niezbędny remont przeprowadzono w połowie XIX stulecia na polecenie dziedziców Brâncoveneşti – rodu Bibescu. Wtedy to przebudowano północną fasadę, ozdabiając ją pilastrami z pałacu Potlogi (także luk wzniesionego przez Konstantyna II Brâncoveanu), a w rezydencji założono lukDomeni susowy hotel. Kolejnej renowacji dokonali w okresie międzywojennym Domeni-

Z

co Rupolo i George Matei Cantacuzino.

Rezydencję w Mogoşoai uszkodziło w 1977 roku trzęsienie ziemi, a u progu lat 90. XX wieku obiekt znów opustoszał. Na szczęście przełom

bukaresztań stałości po zniszczonym w 1986 roku osiemnastowiecznym bukaresztań-

O

skim monasterze Văcăreşti.

MONASTER HOREZU

120

S

pozo tyna II Brâncoveanu pełni funkcje muzealne. Trafiły do niego m.in. pozo-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Konstan XX i XXI stulecia przyniósł mu lepszy los. Dziś wspaniały pałac Konstan-

Za najwspanialszą realizację stylu brynkowiańskiego uchodzi impo imponujący monaster Horezu, nawiązujący zresztą również do architektury

B

sławnej cerkwi katedralnej w Curtea de Argeş. Jest to rozległy kompleks, skła wzniesiony przez Konstantyna II Brâncoveanu w latach 1690–1697, składający się z rezydencji hospodarskiej, pomieszczeń klasztornych, cerkwi portala i kaplic, ozdobiony absydami, misternie rzeźbionymi drzwiami, portalami, kolumnami oraz malowidłami ściennymi. Nad wzniesieniem tego imponującego zespołu i nad jego bogatymi detalami czuwał zespół biegłych mistrzów, m.in. murarz Manea, stolarz Istrate, rzeźbiarz Vucaşin i grecki malarz Constantinos. Ten ostatni wykonał piękne freski przedstawiające członków rodów Brâncoveneşti, Basarabów i Cantacuzino.

Monaster Horezu miał być również mauzoleum władcy-fundatora.

Przygotowany zawczasu grób Konstantyna II Brâncoveanu pozostał jednak pusty, jako że księżna Maria złożyła ciało męża w bukaresztańskiej cerkwi Świętego Jerzego Nowego.

Mnisi zamieszkiwali klasztor do XIX wieku. Obecnie jest on siedzibą żeńskiego zgromadzenia zakonnego.

wampy.indd 120

31.03.2016 12:49

CERKIEW ŚWIĘTEGO JERZEGO NOWEGO W BUKARESZCIE Cerkiew Świętego Jerzego Nowego w Bukareszcie została ufundowana w 1699 roku przez Konstantyna II Brâncoveanu i stanowiła część kompleksu sakralnego, którego głównym obiektem – obok dworu patriarchów – był prowadzony przez mnichów zajazd Świętego Jerzego, najstarszy w stolicy.

W 1720 roku wdowa po hospodarze, księżna Maria, złożyła w cerkwi jego szczątki. W 1847 roku cały kompleks strawił pożar, odbudowano jednak tyl-

cy, odkryto napis na srebrnej lampce w świątyni, który głosił: „Lampka ta, spoczy umieszczona w cerkwi św. Jerzego Nowego, rozjaśnia miejsce, gdzie spoczywa bojar Constantin Brâncoveanu Basarab; wykonana przez księżną Marię,

Z

znaj czątku świata]. Grób przykryty był pozbawionym napisu kamieniem i znajkolumna duje się do dziś przed nawą. Zwraca również uwagę przedsionek z kolumnami w wykwintnym stylu brynkowiańskim.

S

MOŁDAWIA I WOŁOSZCZYZNA W XVIII

120

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

która także pragnie tu spocząć na wieczny sen. 12 lipca roku 7228”20 [od po-

I W PIERWSZEJ IERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU

20

Dopiero w 1914 roku, równe dwieście lat od męczeńskiej śmierci wład-

Ł. Galusek i in., Rumunia oraz Mołdowa.

Mozaika w ż ywych kolorach, Gliwice 2015 , s. 135 .

ko cerkiew, która zachowała swoje pierwotne dolne partie.

Ucieczka z Mołdawii Dymitra II Kantemira w 1711 roku i tragiczna śmierć

O

Kantakuze Konstantyna II Brâncoveanu w 1714 roku, a rok później Stefana II Kantakuzezwią na rozpoczęły nowy etap w dziejach księstw naddunajskich. Będzie on związany z niezwykłą karierą fanariotów – zamożnych greckich rodów z Fanaru, helleńskiej dzielnicy Istambułu. Już wcześniej potrafili oni wyjednać sobie

B

na dworze sułtańskim wysokie urzędy w Mołdawii i na Wołoszczyźnie, teraz Porta zaczęła wyznaczać ich na władców tych państw, nie mając już zaufania do rodzimych hospodarów. Często fanarioci po prostu kupowali sięga w Istambule jeden z rumuńskich tronów, a do tradycyjnych sposobów sięgania po godność hospodarską – obok buntów, przewrotów, rewolucji i intryg – doszło jeszcze przekupstwo (stosowane zresztą niekiedy już wcześniej).

W 1711 roku władcą Mołdawii został (notabene po raz drugi) Mikołaj I Mavrocordat, który jako Mikołaj III zasiadł w 1715 roku także na tronie wołoskim.

Panowanie w księstwach naddunajskich rozpoczęły greckie dynastie, m.in.

Mavrocordatów i Ypsylantich oraz zhellenizowane rumuńskie rody Ghica i Racoviţă. Stosunki rumuńsko-greckie były dość skomplikowane i często zależały od charakteru konkretnego władcy. Niekiedy dochodziło do antygreckich wystąpień, kiedy indziej tworząca się między Jassami, Bukaresztem i Fanarem wspólnota elit sprzyjała ustalaniu celów dwóch zniewolonych przez Turków prawosławnych narodów, czego szczególnymi propagatorami byli Ypsylanti.

20

s. 135. wampy.indd 121

Ł. Galusek i in., Rumunia oraz Mołdowa. Mozaika w żywych kolorach, Gliwice 2015,

31.03.2016 12:49

Jednak nawet oddani rumuńskiej racji stanu greccy hospodarowie i ich greccy urzędnicy nie zawsze mogli liczyć na poparcie miejscowego mieszczaństwa i chłopstwa, z niechęcią odnoszących się do zamożnych i wpływowych helleńskich włodarzy, choć tym ostatnim udawało się niekiedy pozyskiwać bojarów.

Do księstw naddunajskich dochodziły często echa osiemnastowiecznych wojen toczonych przez Austriaków i Rosjan z Osmanami. W 1718 roku Wiedeń zdołał oderwać od Wołoszczyzny Oltenię, by zwrócić ją wskutek kolejnych działań zbrojnych w 1739 roku. Austriacy i Rosjanie kilkakrotnie w XVIII wieku zajmowali też księstwa naddunajskie, ale za każdym razem musieli się wycofywać. W 1775 roku oderwana od Mołdawii Bukowina stała się częścią państwa Habsburgów. Z kolei w 1792 roku rosyjsko-osmański pokój w Jassach zapewnił Sankt Petersburgowi prawo do ograniczonej opieki nad prawosławnymi lennami sułtana. W 1802 roku Selim III zgodził się nawet na konsultowanie z Rosją kwestii obsady tronów hospodarskich.

Z

Cztery lata później sułtan złożył jednak z tronu prorosyjskich władców naddunaj naddunajskich – Konstantyna VI Ypsylantiego na Wołoszczyźnie i Aleksandra XI Moruziego w Mołdawii – na co cesarz Aleksander I odpowiedział wojną i zajęciem księstw. Naj Naj-

W 1821 roku potomek grecko-rumuńskiej dynastii a zarazem rosyjski ofi oficer (adiutant samego Aleksandra I) Aleksander Ypsylanti wkroczył na czele

O

osobistych oddziałów do Mołdawii z zamiarem wyzwolenia obu swoich oj ojczyzn – Rumunii i Hellady. Jego akcja nie powiodła się wskutek niechęci ru ru-

122

S

pokoju bukaresztańskiego z 1812 roku utraciła na rzecz Rosji Besarabię.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

większą cenę tych militarnych zmagań zapłaciła znów Mołdawia, która na mocy

muńskich mieszczan i chłopów do Greków, ale wywołała powstanie w samej Helladzie, które w ostatecznym rozrachunku dzięki wsparciu europejskich

B

monarchii przyniosło niepodległość Królestwu Grecji. Klęskę poniosła na natomiast insurekcja Tudora Vladimirescu na Wołoszczyźnie – mimo krótko krótkotrwałego zajęcia tronu przez jej przywódcę – w której doniosłą rolę odegrał kajmakan Grigore Brâncoveanu. Mołdawska akcja Ypsylantiego przyniosła zmianę tureckiej polityki nad Dunajem. Od tej pory zrażona do fanariotów Porta powierzać zaczęła hospodarskie trony niemal wyłącznie Rumunom.

W 1826 roku Rosja i Imperium Osmańskie podpisały tzw. konwencję akermańską, w myśl której władcy naddunajscy wybierani mieli być na siedem lat przez zgromadzenia, za zgodą obu mocarstw. Trzy lata później powiększono zakres wewnętrznej autonomii księstw. Rosja uzyskała też oficjalny status protektora Mołdawii i Wołoszczyzny, a Porcie pozostał jedynie przywilej zatwierdzania hospodarów i pobierania haraczu. Nad Dunajem pozostały wojska rosyjskie aż do czasu wypłacenia przez Istambuł wojennych kontrybucji.

W 1831 roku doszło do dramatycznej wojny polsko-rosyjskiej zakończonej upadkiem odrębności Królestwa Polskiego. Wskutek represji Mikołaja I wielu

wampy.indd 122

31.03.2016 12:49

polskich uchodźców skierowało się do Mołdawii, tworząc tam coraz liczniejszą Polonię. W 1848 roku w Mołdawii i na Wołoszczyźnie wybuchły rewolucje.

Hospodar mołdawski Michał VI Sturdza (1834–1849) stłumił wystąpienia dzięki rosyjskiej pomocy, natomiast władca Wołoszczyzny Jerzy I Bibescu (1842–1848) zgodził się powołać liberalny rząd, po czym abdykował i opuścił pogrążony w chaosie kraj. Wystąpienie stłumiły siły osmańskie i rosyjskie, obsadzając na kilka lat Wołoszczyznę.

ALEXANDRE DUMAS I BIESIADA WIDM Jeszcze nie przebrzmiały dobrze echa rumuńskiej Wiosny Ludów, kiedy Alexandre Dumas opublikował w 1849 roku powieść szkatułkową Les mille et un fan), tłumaczoną na język polski w zależności od wydawyda tômes (Tysiąc i jeden duchów),

Z

autor prowadzi nadrzędną narrację w pierwszej osobie, by później oddać głos innym – relacjonuje mroczne spotkanie, jako żywo przypominające atmosferę Fontenay-aux-Ro Villi Diodati, które odbyć się miało we wrześniu 1831 roku w Fontenay-aux-Role ses i w którym obok Dumasa uczestniczyli mer miasteczka Jean Pierre Ledru, le-

S

karz Sébastien Robert, ksiądz Pierre Joseph Moulle, Jean Louis Alliette, kawaler zale Lenoir i bladolica polska szlachcianka Jadwiga, która przybyła do Francji z zalewanego właśnie przez Rosjan kraju.

O

Fontenay-aux Pod wpływem dramatycznych opowieści mieszkającego w Fontenay-aux-

-Roses Pierre’a Jacquemina, który twierdził, że przemówiła do niego odcięta prawdopodobień głowa jego żony, towarzystwo przeszło od rozważań nad prawdopodobieńniesamo stwem wystąpienia takiego zjawiska do opowiadania kolejno równie niesamowitych historii, jakie przytrafiły się uczestnikom dysputy albo które słyszeli

B

122

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nia jako Opowieści o duchach lub Biesiada widm.. To intrygujące dzieło – w którym

żywotno oni z wiarygodnego źródła. Ledru przypomniał podobny przypadek żywotnonaocz ści odciętej głowy Charlotte Corday oraz wspomniał inny, którego był naocznym świadkiem. Doktor Robert, mimo graniczącego z ostentacją sceptycyzmu, przytoczył zasłyszaną w środowisku lekarskim opowieść o sędzim, uporczywie nawiedzanym o stałej porze przez czarnego kota, odźwiernego z zaświatów i ponury szkielet. Lenoir opowiedział o upiornej karze zza grobu, jaka spadła na robotnika, który w czasie rewolucji sprofanował zwłoki króla Henryka IV Wielkiego, oraz o wizjach żałobnej mszy z udziałem zjaw, jakiej doświadczył pewien stróż. Relacja księdza Moulle’a zawierała opis walki o duszę bandyty l’Artifaille’a i oglądanej przez duchownego sceny opanowania ciała owego nieszczęśnika przez demona, zakończonego klęską złego ducha wskutek przedśmiertnego nawrócenia zmarłego i mocy cudownego medalika. Alliette natomiast opowiedział historię wdowy, która nie mogła zaznać spokoju, dopóki nie wypełniła woli zmarłego męża i nie sporządziła z jego włosów bransoletki.

wampy.indd 123

31.03.2016 12:49

Najdłuższa i najbardziej rozbudowana jest relacja bladolicej Jadwigi, która stanowi rodzaj wielkiego finału całego dzieła. Zawiera ona opis ucieczki szlachcianki przed Rosjanami w mołdawskie Karpaty, w których Jadwiga stanęła oko w oko z rumuńskim księciem Kostakim Brancovanem, zamienionym po śmierci w prześladującego ją nosferatu.

KSIĄŻĘ KOSTAKI BRANCOVAN – WAMPIR Z MOŁDAWSKICH KARPAT Kostaki był drugim w literaturze światowej – po lordzie Ruthvenie – wampirem-arystokratą, choć zupełnie pozbawionym złowrogiej subtelności swego poprzednika: za życia jego maniery były zdecydowanie plebejskie, a jako nieumarły nie zachował wam pełnej świadomości i woli. Brancovan to również pierwszy w literaturze pięknej wampir rumuński i karpacki. Należy jednak zaznaczyć, że u Dumasa Karpaty przypominają Bran krainę bardziej baśniową niż realną, a wymienione w powieści miejsca – zamek Bran-

Z

pisa covan, klasztor Hango, ruiny Niantzo i góra Pion – są fikcyjne. Na pewną wiedzę pisautożsami rza o regionie wskazują jedynie rzeka Bystrzyca i klasztor Sahastru, jeśli utożsamimy go z monasterem Sihăstria, którego najważniejsze budynki wzniesiono w drugiej W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

i trzeciej dekadzie XIX stulecia, a który rzeczywiście położony jest w górskiej części

124

S

Mołdawii. Są to jednak miejsca tylko wspomniane w powieści, akcja utworu toczy się bowiem na zamku Brancovan i w klasztorze Hango – w budowlach wymyślonych przez autora.

O

Rzuca się w oczy imię i nazwisko wampira, które wydaje się być znie zniekształconą formą Konstantyna II Brâncoveanu, tym bardziej że nazwisko Brâncoveanu często przekłada się na inne języki w uproszczonej wersji – Brancovan. Zatem pół wieku przed Draculą Brama Stokera Dumas stwo-

B

woło rzyłby pierwszego wampira, którego pierwowzorem był hospodar wołoski. Wydaje się jednak, że Konstantyn II Brâncoveanu udzielił Kostakiemu Brancovanowi jedynie imienia, które najwyraźniej brzmiało egzotycznie rumuń w uszach Francuza. Poza nim oraz pochodzeniem z wyższych sfer rumuńskiego społeczeństwa obu bojarów nic nie łączy, a na pewno nie jest to ta sama postać. Konstantyn II urodził się w połowie XVII wieku, a panował na przełomie XVII i XVIII stulecia, podczas gdy mołdawskie losy Jadwigi rozegrały się w 1831 roku. Księcia Brancovana poznajemy jako żywego człowieka – nie był on jeszcze wtedy zdolnym do przeżycia prawie dwustu lat nieumarłym. Kostaki nie był też nigdy hospodarem, a o ile historyczni Brâncoveneşti byli bojarskim rodem z Wołoszczyzny, to literaccy Brancovanowie stanowili podupadły już klan z Mołdawii, dziedziczący z niewiadomych przyczyn książęcy tytuł, mający swoją prastarą siedzibę w Karpatach Wschodnich, a nie Południowych. Wyklucza to zatem możliwość, aby Kostaki był choćby potomkiem czy odległym krewnym świętego hospodara.

wampy.indd 124

31.03.2016 12:49

Głową literackiego rodu Brancovanów była stara księżna Smeranda, mieszkająca w karpackim zamku Brancovan wraz z dwoma synami – starszym Gregoriską i młodszym Kostakim. Byli oni braćmi przyrodnimi, bowiem ojcem Gregoriski był mało znaczący, ale światły książę Serban, a Kostakiego hrabia Giordaki Koproli, na poły Rumun, na poły Grek, mimo dobrego urodzenia parający się rozbójnictwem.

Co ciekawe autor Les mille et un fantômes utrzymuje, że tytuł książęcy w Mołdawii dziedziczy się po matce. Zwraca uwagę również bardzo pobieżna i niezbyt ścisła wiedza Dumasa o kraju, jego geografii i historii.

Z dużą wprawą pisarz kreuje natomiast zupełnie odmienne charaktery obu braci (co zresztą było motywem podejmowanym od czasów starożytnych). Dobrze wykształcony w podróżach z ojcem po Europie światowiec Gregoriska jest prze przeciwieństwem Kostakiego – dzikiego i gwałtownego, najlepiej czującego się pośród

Z

Brancovan, młody książę – jak jego ojciec – para się rozbójnictwem.

Drogi Brancovanów i Jadwigi krzyżują się, gdy młoda i piękna szlachcian szlachcianka w ogniu polsko-rosyjskiej wojny 1831 roku zostaje wyprawiona przez ojca w mołdawskie Karpaty, do klasztoru Sahastru. Orszak pada jednak w górach

S

ofiarą bandy Kostakiego. Większość Polaków ginie od kul, lecz bezbronna Jadwi Jadwi-

124

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

gór i lasów. I gdy Gregoriska gospodaruje wraz z matką na podupadłym zamku

ga ocalona zostaje przez nagłe pojawienie się Gregoriski. W zamku Brancovan gościnnie i życzliwie podejmuje ją surowa zwykle księżna Smeranda, a obaj bra bra-

O

cia zakochują się w urodziwej cudzoziemce. Polka odwzajemnia uczucie Gre Gregoriski, z którym bez problemu porozumiewa się po francusku. Stara księżna jednak wyraźnie sprzyja zalotom Kostakiego, zakochani planują więc ucieczkę.

Plany krzyżuje sam Kostaki, który postanawia urządzić zasadzkę na brata, gdy

B

ten będzie w drodze do klasztoru Hango. Gregoriska jednak pokonuje i zabija przeciwnika. Jadwiga przyjmuje jego bezpieczny powrót z ogromną radością, ale i trwogą, że jej ukochany stał się bratobójcą. Grozy sytuacji dopełnia odna odnalezienie ciała zabitego, bowiem pogrążona w bólu Smeranda zmusza żyjącego syna do poprzysięgnięcia zemsty na mordercy.

Przerażające okoliczności śmierci młodego Brancovana, krzywoprzysięstwo Gregoriski, namiętna miłość, jaką zmarły darzył uciekinierkę z Polski oraz ciążąca na rodzie od pokoleń klątwa sprawiają, że Kostaki zamienia się w wampira, wstającego z mogiły w godzinie swej śmierci, by prześladować ukochaną i pić jej krew do czasu, aż połączy się z nią w grobie. Kostaki Brancovan jest nosferatu pozbawionym ludzkiej świadomości, kieruje się rodzajem instynktu, a jego ruchy wykazują znaczny automatyzm. Nie posiada złowrogiej i przewrotnej inteligencji, lecz wraz z jego pojawianiem się (podobnie jak w przypadku Wampira Morlackiego) ofiara popada w odrętwienie, nie może się bronić i nie pamięta ataku krwiopijcy. Miarą potęgi upiornego księcia Brancovana jest również niemoż-

wampy.indd 125

31.03.2016 12:49

ność ucieczki przed wstającym z grobu trupem, który zawsze będzie podążał za swoją ofiarą. Zatrzymać i zabić może go jedynie poświęcona broń i tylko wtedy, gdy użyje jej osoba, która ma prawo stanąć w obronie ofiary. Co więcej, nawet w takim przypadku obrońca płaci za zabicie nosferatu własnym życiem. Kostaki Brancovan był zatem najtrudniejszym do zgładzenia ze wszystkich wampirów.

Pierwszego wieczoru po śmierci Kostakiego, w godzinę jego zgonu Jadwigę ogarnęło dziwne obezwładnienie, a rano obudziła się blada i osłabiona, z niedużą raną na szyi. To samo zdarzyło się i kolejnej nocy. Szczęśliwie następnego dnia niebezpieczne objawy zobaczył Gregoriska, który wysłuchał relacji ukochanej i odsłonił przed nią straszną tajemnicę oraz sposób na zabicie wampira, zatajając jedynie, że pogromca nosferatu umrzeć musi razem z nim. Jeszcze tego samego dnia Grego Gregoriska poślubił Jadwigę, aby nabyć prawo do jej obrony przed siłami ciemności, przy przygotował też przechowywany w ponurej siedzibie Brancovanów poświęcony miecz

Z

dawnego krzyżowca. Wieczorem podarował małżonce poświęconą roślinę, która zapewnić jej miała zachowanie świadomości w czasie ataku wampira i chwilowo zatrzymać potwora. Sam pozostał z mieczem w jej sypialni.

do jak umarły, jego oczy pozostawały jednak żywe. Na widok Gregoriski do-

O

ostrzem sprawił, że jego ramię opadło bezwładnie. Mocą poświęconej broni mąż Jadwigi zmusił nieumarłego, aby przyznał się do zastawienia zasadzki na brata. Lecz wypędzany do grobu Kostaki odrzekł, że pójdzie tam tylko z ukochaną Polką. Na te słowa Gregoriska dotknął śmiertelnej rany wampira poświęconym ostrzem, aż upiór zaczął się cofać. Rozpoczął się długi pochód

B

21 A. Dumas, Kapitan Paul. Biesiada widm, Warszawa 2 01 4 , s . 2 4 6.

był szablę i skrzyżował ją z mieczem brata, jednak kontakt z poświęconym

126

S

go, przed którym bez szmeru otworzyły się drzwi. Nosferatu wyglądał

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Kostakie Tym razem Jadwiga miała okazję zobaczyć oblicze wampira Kostakie-

hrabie rozdzielanych mieczem braci do klasztoru Hango. Tam, nad grobem hrabiego Giordakiego Koproli, Gregoriska chciał zmusić wampira do skruchy. Po trzykrotnej odmowie przebił Kostakiego Brancovana ostrzem miecza, a ten, ostatecznie uśmiercony, upadł do mogiły. Dopiero wtedy, tuż przed własnym zgonem, mąż wyznał obserwującej całą scenę Jadwidze, jaka jest cena unicestwienia tak potężnego wampira.

Ostatnie słowa wyjaśnienia należały do Smerandy, która wyznała młodej wdowie, że na Brancovanach ciążyła klątwa, bowiem jeden z nich zgładził niegdyś kapłana. Teraz jednak klątwa wygasa wraz z rodem. Po życzliwym pożegnaniu, księżna pozostała samotna na zamku, a Jadwiga opuściła czym prędzej przeklętą ziemię i – wciąż pozostając uciekinierką z Polski – udała się do Francji, by opowiedzieć swą historię uczestnikom biesiady widm w Fontenay-aux-Roses. Relację zakończyła słowami: „Nawet zdrowie wróciło mi w zupełności i z całej tej przygody pozostała mi tylko ta śmiertelna bladość, jaką zachowuje aż do grobu każdy człowiek, który otrzymał pocałunek wampira…”21.

21 wampy.indd 126

A. Dumas, Kapitan Paul. Biesiada widm, Warszawa 2014, s. 246.

31.03.2016 12:49

Wykreowana w powieści Dumasa postać księcia Kostakiego Brancovana jest niezwykle charakterystyczna. Mołdawski wampir nie potrafi swobodnie poruszać się wśród śmiertelników jak lord Ruthven i Gorcza, a później hrabianka Mircalla von Karnstein – Carmilla, hrabia Vardalek i hrabia Dracula, nie umie też przybierać innej postaci. Jego potęga wyraża się natomiast w niemal zupełnej niemożliwości powstrzymania i zabicia go, które dokonać się mogą dopiero po spełnieniu licznych i wyjątkowo trudnych warunków, jakich nie wymaga zgładzenie innych nieumarłych. Co więcej, nie można przed nim uciec ani się schronić – upiorny książę będzie prześladował swoją ofiarę do końca swego pośmiertnego życia. Sam Kostaki Brancovan nie stał się postacią szczególnie pogrom popularną, ale wraz z nim pojawił się w osobie Gregoriski wyrazisty pogromca wampirów – jeden z pierwowzorów licznych później bohaterów literatury

S

wiele tajemnic Karpaty.

Z

Kostakim pojawiają się także po raz pierwszy rumuńscy książęta i skrywające

B

O

126

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

i kina. W świecie literackich wampirów wraz z trudnym do powstrzymania

wampy.indd 127

31.03.2016 12:49

wampy.indd 128

31.03.2016 12:49

B AZZO VON O KLATKA S Z ROZDZIAŁ XIX

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

128

TAJEMNICZY NIEZNAJOMY W połowie XIX wieku literatura wampiryczna w Europie przeżywała swój rozkwit. Wampir Polidoriego uchodził już za klasyk, a przy tym wciąż wystawiany był na scenie. Społeczeństwo brytyjskie zaczytywało się w wieloodcinkowej serii o przygodach wampira Varneya. W 1860 roku wyszła drukiem anonimowa anglojęzyczna nowela Tajemniczy nieznajomy (Mysterious stranger), która dekadę po Biesiadzie widm Dumasa stworzyła drugiego już karpackiego wampira z wyższych sfer.

Warto zwrócić uwagę, że ówczesne opowieści o nieumarłych niemal zawsze rozgrywały się w czasach współczesnych lub stosunkowo nieodległych. Wyjątek stanowiła Narzeczona z Koryntu Goethego, która jako nieodrodne dziecko Flegona z Tralles nie mogła opuścić antycznego świata. Tymczasem autor Tatwo jemniczego nieznajomego umieścił swoją opowieść na początku XVII wieku, two-

Z

rząc oryginalną postać wampira-rycerza w gotyckim fasonie. Same Karpaty są w Tajemniczym nieznajomym potraktowane umownie jako dzika i groźna kraina.

Autor nie znał ich chyba wcale, a jedynym miejscem, jakie wymienia z nazwy,

S

jest fikcyjny zamek Klatka.

AZZO VON KLATKA, CZYLI HISTORIA WAMPIRA Z KARPAT Tytułowym tajemniczym nieznajomym z noweli jest Azzo von Klatka, który

O

uwie za życia dopuścił się wielu niegodziwości, których ofiarą padały głównie uwiedzione przezeń kobiety, aż został zgładzony w pobliżu swojego zamku Klatka za przez wzburzony lud. Teraz zaś żyje jako wampir w owym opuszczonym zatrum mczysku, omijanym przez miejscowych z daleka, za dnia spoczywając w trum-

B

nie, a księżycową nocą rozpoczynając swoją złowrogą działalność.

Jako prastara istota Azzo nosi zniszczoną zbroję, a jego twarz spowita jest

bladością. Rumieńców nabiera tylko wtedy, gdy pożywi się krwią żyjących. śmiertel Przewrotny Azzo von Klatka potrafi swobodnie funkcjonować wśród śmiertelników, bierze udział w biesiadach, a jego wyłącznie wieczorno-nocna aktywność, podobnie jak odmawianie wszelkich posiłków i napojów, odbierane są jako ekstrawagancja samotnika. Mimo dobrych manier do swoich rozmówców zwraca się z pewną dozą sarkazmu, co jest jego cechą rozpoznawczą. Pan na Klatce posiada moc zniewalania swoich ofiar, które nie mogą stawić mu oporu ani nie są do końca świadome, co się z nimi dzieje. Wampir charakteryzuje się ogromną siłą fizyczną, potrafi też narzucać swoją wolę wilkom. Jednak przy całej swojej potędze zawodzi go upiorny instynkt, który nie pozwala mu odróżnić człowieka od innego wampira. Azzo von Klatka może zostać unicestwiony, jeśli przebije się jego ciało, jednak tylko w przypadku, kiedy uczyni to jedna z zaatakowanych przezeń ofiar.

wampy.indd 129

31.03.2016 12:49

Z S O B wampy.indd 130

31.03.2016 12:50

Z S O B wampy.indd 131

31.03.2016 12:50

Bohaterami Tajemniczego nieznajomego jest pięcioosobowa grupa feudałów, przybywająca pod wodzą austriackiego rycerza von Fahnenberga w Karpaty, gdzie ten objąć ma odziedziczony po bezdzietnym bracie majątek. Wśród nich wyróżnia się młody i porywczy Franz von Kronstein oraz tkliwa Franziska von Fahnenberg – narzeczona mężnego i doświadczonego rycerza Woislawa, który obiecał dołączyć do przyjaciół po zakończeniu wojennych obowiązków. O zmroku w pobliżu zamku Klatka wędrowców atakuje wataha wygłodniałych wilków, kiedy w oddali pojawia się nieznajomy rycerz, który jednym gestem nakazuje zwierzętom się oddalić. Przerażony przewodnik na jego widok czyni znak krzyża, ocaleni jednak koniecznie pragną poznać swego wybawcę, nie zważając na ostrzeżenie, że ruiny warowni są przeklęte. za Wybierają się tam, rozkoszując widokiem pradawnego, zniszczonego zamczyska. W dawnym kościele zamkowym ich uwagę przykuwa nagrobek

Z

z napisem Ezzelinus de Klatka, eques.. W ruinach spotykają w końcu rycerza, który wybawił ich od wilków, i zapraszają go z wdzięczności do swojej re rezydencji. Nieznajomy przedstawia się jako Azzo von Klatka, ale mimo za za-

cerz wywiera ogromne wrażenie na obecnych – Franz uznaje go za arogan aroganta, Franziska zaś za fascynującego towarzysza. Ta ostatnia następnego dnia

O

budzi się osłabiona i wycieńczona, przypominając sobie, że – jak mniemała – śnił jej się Azzo. Dziewczyna padła ofiarą wampira, lecz nikt nie odkrył

132

S

ludźmi, szybko też okazuje się, że stroni od trunków i jadła nocną porą. Ry Ry-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

chowawczej grzeczności nie potrafi ukryć swojego poczucia wyższości nad

prawdziwej przyczyny jej słabości.

wcze Sytuacja zmienia się, gdy do kompanii dołącza Woislaw, mający już wcze-

B

śniej kontakty z nieumarłymi w czasie licznych wojen i zbrojnych podróży. ro W tajemniczym nieznajomym dzielny woj poznaje wampira i zaczyna rozumieć powód osłabienia Franziski. Kiedy zirytowany zachowaniem Azza Franz wyrusza za odchodzącym, by stoczyć z nim bój, Woislaw niezwłocznie podąży za nimi. Azzo z pogardą i lekceważeniem słucha pretensji krewkiego młodzieńca, a gdy ten nie ustępuje, wampir próbuje pozbawić go życia.

Wtedy pojawia się Woislaw, sugerując dwuznacznymi słowami, że sam jest wampirem i wybrał już Franza na ofiarę. Zdziwiony Azzo zostawia młodzieńca mniemanemu pobratymcy.

Upewniony w swych podejrzeniach rycerz udaje się za dnia wraz z Franziską do ruin Klatki, prosząc, by z ufnością uczyniła wszystko, co tylko jej poleci, inaczej bowiem nie zdoła jej ocalić. Po odnalezieniu grobu wampira, Woislaw nakazuje przestraszonej dziewczynie wbijać w trumnę kolejno trzy gwoździe, a sam zaczyna odmawiać modły, niosące się po kościele i krypcie. Po pierwszym uderzeniu młotka w trumnie coś zaczyna się szamotać, lecz pouczona przez swo-

wampy.indd 132

31.03.2016 12:50

jego opiekuna dziewczyna mimo trwogi kontynuuje mroczne dzieło. Po wbiciu ostatniego gwoździa wampir zostaje zgładzony, a Franziska traci przytomność.

Budzi się już w lepszym stanie, Woislaw zaś zdradza wszystkim prawdziwą naturę pana von Klatki, dając przy tej okazji swoisty wykład o wampirach. Wejście do krypt zamkowych zostaje zamurowane, a panna von Fahnenberg powoli wraca do pełni sił.

Tajemniczy nieznajomy wprowadził do europejskich wyobrażeń o wampirach kilka nowych motywów, a niektóre z nich były rozwijane w kolejnych dziełach literackich i filmowych. Duża siła fizyczna Azzo von Klatki oraz jego władza nad wilkami i być może innymi nocnymi stworzeniami – nawiązujące do wcześniejszych wątków, ale po raz pierwszy zaznaczone z taką mocą – staną się odtąd na dobre charakterystycznymi cechami kolejnych pokoleń

Z

szoną ludność, na kartach noweli z 1860 roku pojawił się po raz pierwszy.

Charakterystyczny jest również wątek nieświadomego zaproszenia nie nieumarłego we własne progi. Wreszcie Woislaw to pierwszy tego formatu po pogromca wampirów, przybywający trochę „z zewnątrz”, by ocalić bohaterów

S

od wstającego z grobu potwora. Te motywy, dotąd zaznaczone w literaturze

132

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nosferatu. Także złowrogi zamek wampira, omijany z daleka przez przestra przestra-

blado albo wcale, w opowieści o potężnym, groźnym i przewrotnym Azzo von Klatce po raz pierwszy zostały wyeksponowane, by na trwałe wejść do

O

wampirzego kanonu. Tajemniczy nieznajomy pozostaje zatem w europejskiej

B

literaturze grozy dziełem, którego znaczenia nie sposób przecenić.

wampy.indd 133

31.03.2016 12:50

wampy.indd 134

31.03.2016 12:50

B HRABIANKA MIRCALLA O VON KARNSTEIN S (CARMILLA) Z ROZDZIAŁ XX

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

134

Z S O B wampy.indd 135

31.03.2016 12:50

JOSEPH SHERIDAN LE FANU I CARMILLA Król Ludwik XIV bez wątpienia zasłużył na miano Wielkiego, umacniając we Francji absolutyzm, wynosząc monarchię Burbonów do największej potęgi oraz kreując z Wersalu wykwintne wzorce artystyczne i kulturalne dla całej Europy.

Popełnił jednak fatalny błąd, odwołując w 1685 roku edykt Henryka IV Wielkiego o tolerancji religijnej z 1589 roku, który pozostawał fundamentem świetności francuskiego absolutyzmu. W ten sposób granice burbońskiej monarchii opuściło wielu utalentowanych Francuzów-hugenotów, którzy swoimi umiejętnościami mieli odtąd służyć innym krajom.

W takich właśnie okolicznościach trafiła do Wielkiej Brytanii rodzina Le Fanu. Jej potomek, Irlandczyk Joseph Sheridan Le Fanu, okazał się jednym z naj najważniejszych twórców powieści grozy w dziejach literatury. W 1872 roku za zaznajomiony z magią, okultyzmem i hermetycznymi ideami Emanuela Sweden Sweden-

Z

borga pisarz opublikował zbiór mrocznych opowiadań W ciemnym zwierciadle ). Znalazła się tam również krótka powieść Carmilla Carmilla,, która wy (In a glass darkly). wykreowała postać hrabianki Mircalli von Karnstein z położonej u stóp Alp Styrii

giej połowy XIX stulecia – Joseph Sheridan le Fanu i Bram Stoker – byli Irlandczy Irlandczykami, co każe uznać Zieloną Wyspę za kolebkę szczególnie groźnych upiorów.

O

Obaj pisarze wskazali jednak jako wampirzą ojczyznę góry Europy Środkowej, tworząc też upiorną legendę dwóch krain: Le Fanu alpejskiej Styrii, a Stoker kar kar-

136

S

Zwraca uwagę fakt, że dwaj twórcy najbardziej wyrazistych wampirów dru dru-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

– najważniejszej postaci kobiecej w literaturze wampirycznej.

packiej Transylwanii. Dodajmy przy tym, że Sheridanowa Styria nie jest krainą zupełnie realną – na kartach Carmilli pada co prawda nazwa Grazu, ale cała akcja

B

toczy się w rejonie zrujnowanego, zupełnie fikcyjnego zamku Karnstein.

Joseph Sheridan Le Fanu konstruuje narrację w formie wspomnień Laury – córki

nieżyjącej już Austriaczki i osiadłego w Styrii Anglika, właściciela tutejszego zam zamku – która zaprzyjaźnia się z pozostawioną pod opieką ojca młodą dziewczyną Car Carmillą. Pozwala to na zbudowanie atmosfery grozy, gdy naiwna relacja młodej panny powoli odsłania niepokojące obyczaje jej towarzyszki, na skutek czego czytelnik wcześniej niż ona zaczyna się domyślać złowrogiej natury dziewczyny. Pełna historia Carmilli zostaje opowiedziana na końcu powieści i stanowi jej przemyślane ukoronowanie.

LOSY HRABIANKI MIRCALLI VON KARNSTEIN Hrabianka Mircalla von Karnstein, żyjąca na przełomie XVII i XVIII wieku, była dzieckiem arystokratycznej rodziny osiadłej w styryjskim zamku Karnstein. Rezydencja i położona wokół niej osada padły jednak ofiarą wampirów, które przyniosły śmierć mieszkańcom i skazały kwitnący dotąd majątek na opuszczenie. Ich ofiarą

wampy.indd 136

31.03.2016 12:50

została również młoda i piękna Mircalla, która sama stała się nieumarłą. Zakochany w niej szlachcic zdołał zabić jednego z nawiedzających posiadłość upiorów, świadomy jednak losu ubóstwianej hrabianki ukrył jej ciało, aby antywampiryczne zabiegi nie zbezcześciły drogich zwłok. Ów nieszczęśliwy arystokrata, znany jako baron Vordenburg, opuścił w końcu Styrię i osiadł na Morawach. Nie będąc wszakże pewien, czy w sprawie ciała Mircalli postąpił słusznie, sporządził dokładne zapiski, wskazując w nich miejsce pochówku wampirzycy.

Istotnie, upiorna hrabianka Mircalla von Karnstein pozostawała zmorą całej okolicy, a już szczególnie dała się we znaki jakieś sto pięćdziesiąt lat po swej śmierci. Mircalla była potężną istotą, wstającą z grobu, by żywić się ludzką krwią. Atak wampirzycy przynosił szybką i gwałtowną śmierć, jednak hrabianka wybierała również inne ofiary – młode dziewczęta, do których czuła rodzaj przewrotnej miłości, po czym po po-

Z

mroczne cele dzięki woli i inteligencji, które pozwalały jej obcować ze śmiertelnikami bez zdradzania swojej demonicznej natury.

Panna von Karnstein została wampirzycą wskutek zarażenia przez ugryzienie innego upiora, nie wiadomo jednak, czy sama potrafiła zamieniać ofiary w podobne

S

sobie istoty. Te, które poznajemy na kartach powieści, po prostu umierały na sku sku-

136

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

woli pozbawiała je życia, delektując się cierpieniem. Przeklęta hrabianka osiągała swe

tek ataku nieumarłej lub systematycznego dręczenia przez nią, szczególnie w czasie snu. Charakterystyczną cechą Mircalli były spiczaste kły, służące zadawaniu krwa krwa-

O

wych ran i skutecznemu spijaniu krwi ofiar, które – choć stanowią domyślny atry atrybut każdego nosferatu – dotąd w literaturze zostały przedstawione wprost jedynie w opowieściach o Varneyu. Nie wyróżniała panny von Karnstein przypisywana dotychczasowym literackim wampirom bladość. Przeciwnie, wampirzyca odzna odzna-

B

czała się zupełnie rumianą cerą, a Laura stwierdza wręcz, że „śmiertelna bladość przypisywana upiorom to tylko melodramatyczne zmyślenie. Zarówno w grobie, jak i wśród ludzi mają one wszelkie pozory zdrowia i życia”22. Jest to zatem kreacja nawiązująca wprost do ludowych wyobrażeń negującej dotychczasową tradycję literacką. Mircalla dysponowała ogromną siłą fizyczną, a jej uścisk sprowadzał rodzaj czasowego lub trwałego paraliżu. Sprzyjała jej również demoniczna inteligencja pozwalająca wampirzycy odgrywać rolę wrażliwej i przestraszonej dziewczyny.

22 J.S. Le Fanu, Carmilla, Kraków 1974 , s. 80.

Mimo swojej potęgi wampirzyca podlegała jednak różnym ograniczeniom,

22 wampy.indd 137

jakie nakładało na nią rządzące także upiorami prawo Boże. Mircalla musiała zawsze występować pod imieniem własnym lub takim, które stanowi jego anagram – przedstawiała się więc jako Millarca lub Carmilla. Przeklęta hrabianka ciężko znosiła obecność sacrum, musiała również codziennie przez kilka godzin spoczywać w trumnie, by nabrać upiornej mocy. Niezbędnym warunkiem przekroczenia przez nią czyichś progów było zaproszenie ze strony domowników, bez którego nie mogła nawiedzić niczyjej siedziby.

J.S. Le Fanu, Carmilla, Kraków 1974, s. 80.

31.03.2016 12:50

Carmillę zawsze prowadziła tajemnicza dama, podająca się za jej matkę, która – rzekomo nie mogąc przerwać ważnej podróży i nie mając z kim zostawić córki – prosi o przygarnięcie na jakiś czas dziewczyny. Postaci damy i jej równie niepokojącej służby wskazują, że albo społeczność wampirów w opuszczonej od półtora wieku posiadłości Karnsteinów była wciąż liczna, albo inne siły ciemności przybierały ludzką postać, by wprowadzać wampirzycę do domów żyjących.

W takich to okolicznościach, pod wpływem współczucia względem tajemniczej damy, przygarnął Millarcę w połowie XIX wieku przyjaciel ojca Laury – generał Spielsdorf. Wkrótce potem jego siostrzenica Berta von Rheinfeldt ciężko zapadła na zdrowiu. Generał zbyt późno rozpoznał w Millarce hrabiankę von Karnstein i nie zdołał ocalić swej pierwszej podopiecznej.

Właściwa akcja powieści rozpoczyna się, kiedy tajemnicza dama prosi ojca Laury o opiekę nad swoją córką, na co szlachetny Anglik przystaje. Obie młode

Z

zwy panny prędko się zaprzyjaźniają. Poczciwi gospodarze szanują osobliwe zwynie czaje Carmilli, która zamyka się wieczorem w swoim pokoju i wychodzi z niego dopiero po południu, w ten sposób zyskuje czas na mordowanie okolicznych W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

mieszkańców i spoczynek w swym grobie, a jednocześnie unika wspólnych

138

S

modlitw. Wieści o odnajdywanych w okolicy ciałach przejmują rodzinę trwogą, którą zdaje się podzielać nowa domowniczka, jednocześnie wchodząca w coraz

wzglę większą zażyłość z Laurą. Otoczona opieką Carmilla cieszy się sporymi wzglę-

O

dami, a wszelkie poszlaki, które mogłyby wskazywać na nią jako wampirzycę,

zostają zignorowane lub wytłumaczone na korzyść dziwnej panny. Nerwowe re reakcje Carmilli na dźwięk religijnych pieśni nad odnalezionymi ofiarami, reodna lacje świadków o jej wędrówkach o świcie czy wystających kłach oraz odna-

B

lezienie w zamkowych zbiorach wiernego portretu dziewczyny opatrzonego niepo podpisem „Mircalla, hrabianka Karnstein” i datą „A.D. 1698” – nikogo nie niepokoją. Wszystkie tego typu przesłanki domownicy tłumaczą sobie w racjonalny sposób, na przykład, kiedy pewnej nocy nie zastają Carmilli w jej pokoju, uznają to za przejaw lunatycznego snu.

Dopiero gdy Laura zapada na ciężką chorobę, a w gorączkowych snach widuje dziwną postać, zasmucony ojciec zaczyna być podejrzliwy. Konsultacje z lekarzami i duchownymi, a zwłaszcza spotkanie ze zgnębionym generałem Spielsdorfem otwierają mu oczy. Ostateczną pewność przynosi wyprawa do zrujnowanej siedziby Karnsteinów, gdzie generał rozpoznaje w Carmilli odpowiedzialną za śmierć Berty Mircallę, ta zaś daje pokaz swej nadludzkiej siły, niemal miażdżąc uniesioną do ciosu rękę Spielsdorfa. Złączeni wspólnym celem przyjaciele sprowadzają prawdziwego pogromcę wampirów – zaznajomionego z tajemnicami upiorów – barona Vordenburga, potomka wielbiciela Mircalli. Dzięki jego wskazówkom, pochodzącym z zapisków przodka, udaje się odnaleźć grobowiec hra-

wampy.indd 138

31.03.2016 12:50

23

Ibidem, s. 79.

bianki von Karnstein. Ciało wampirzycy, rumiane i pełne życia, ożywiane słabymi, ale wyraźnymi oznakami pracy płuc i serca, spoczywało zanurzone w krwi „na siedem cali”23. Stowarzyszeni przebijają je kołkiem, odrąbują głowę, a zwłoki spopielają i wysypują do rzeki. Tak kończą się losy upiornej hrabianki Mircalli von Karnstein, terroryzującej Styrię przez sto pięćdziesiąt lat.

CARMILLA – NAJSŁYNNIEJSZA Z WAMPIRZYC Powieść Josepha Sheridana Le Fanu zrobiła znaczną karierę, a hrabianka Mircalla von Karnstein pod imieniem Carmilli prędko stała się jedną z bardziej rozpoznawalnych postaci literackich, godną następczynią lorda Ruthvena. Tak naj jak wcześniej nosferatu Polidoriego, tak teraz ona stała się na kilka dekad najpopu słynniejszym z wampirów. Dopiero rosnąca w okresie międzywojennym popu-

Z

Nie znaczy to jednak, że Carmilla została zupełnie zapomniana. Przeciwnie, hrabian co jakiś czas inspirowała na nowo. W kinematografii wątki związane z hrabianką von Karnstein po raz pierwszy wplecione zostały w film Wampir (Vampyr – Der Traum des Allan Grey)) Carla Theodora Dreyera z 1932 roku. Najważniejsze

S

produkcje o Carmilli powstały jednak już po wojnie. W 1960 roku pojawił się film Et mourir de plaisir) plaisir) w reżyserii Rogera Vadima z Annette …i umrzeć z rozkoszy (Et Vadim w roli wampirzycy. Kolejną ważną produkcją byli Wampiryczni kochanko-

O

wie (The vampire lovers)) Roya Warda Bakera z 1970 roku, w którym w złowrogą hrabiankę wcieliła się Ingrid Pitt. Wytwórnia Hammer Film postanowiła roz rozwinąć opowieść w trylogię, wypuszczając rok później bardziej lesbijską Żądzę Lust for a vampire) vampire) Jimmy’ego Sangstera z Yutte Stensgaard oraz dla wampira ((Lust Bliźnięta zła ((Twins Twins of evil) evil) Johna Hougha, w których zagrana przez Katyę Wyeth

B

138

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

larność Draculi doprowadzi do jej detronizacji jako królowej nieumarłych.

postać hrabianki von Karnstein była już tylko drugoplanowa.

Kolejne dwie dekady później, bo w 1989 roku, pojawiła się Carmilla Gabrielle

Beaumont z Meg Tilly. Najświeższą produkcją jest Klątwa Styrii (The curse of Styria) Mauricia Chernovetzkyego i Marka Devendorfa z 2014 roku, w której Carmillę zagrała Julia Pietrucha. Akcję filmu uwspółcześniono, co zwykle nie jest tak dobrym zabiegiem, jak wydaje się wielu twórcom, a niekiedy jedynym płynącym zeń pożytkiem pozostają oszczędności na kostiumach z epoki. Zresztą jeśli niektóre ekranizacje dzieła Le Fanu zapisały się na dobre w historii kina, to większość z nich istotnie odeszła od literackiego pierwowzoru.

Filmów i innych nawiązań do postaci hrabianki Mircalli von Karnstein było znacznie więcej. Bo choć Carmilla nie jest dziś tak powszechnie znana jak dawniej, to przecież wciąż pozostaje jednym z najważniejszych nosferatu i niekwestionowaną królową wampirzyc.

23 wampy.indd 139

Ibidem, s. 79.

31.03.2016 12:50

UPIORNA STYRIA Styria jest krainą we wschodnich Alpach, położoną w dorzeczach Drawy, Mury i Raby. Jej głównym ośrodkiem od wieków pozostaje Graz. słowiańskie i germańskie. Cały ten obszar stanowił dziedzictwo słowiańskiego państwa, tzw. Wielkiej Karantanii, które w 1035 roku rozpadło się na Karyntię, Styrię i Krainę, wchodzące w skład systemu feudalnego Rzeszy i pozostające w rękach niemieckich włodarzy. Marchię styryjską podporządkował sobie w 1192 roku margrabia austriacki Luitpold V. Od tej pory pozostawała ona nieprzerwanie w związku państwowym z Austrią, stanowiąc dziedzictwo Babenbergów, a później Habsburgów, którzy uczynili Graz jed jedną ze swoich najważniejszych siedzib. Habsburska monarchia rozrosła się w rozległe imperium, jednak Styria, razem z Górną i Dolną Austrią, Karyn Karyn-

Z

tią, Salzburgiem, Tyrolem i Voralbergiem pozostały najściślejszym centrum państwa. Jednocześnie zachowała pewną dzikość, a krajobraz wysokich gór, rozległych lasów (do dziś jest to najbardziej zalesiona część Austrii) i zam zamStyria zachowała aż do rozpadu monarchii w 1918 roku.

W XVII wieku pochodząca ze Styrii rodzina Herbersteinów weszła w po po-

siadanie śląskiego Gorzanowa (niem. Grafenort), gospodarując tam aż do XX

O

stulecia. Do dziś tamtejszy pałac ozdabia wizerunek tajemniczego wampira, stanowiący manifestację „gotyckich” gustów dawnych właścicieli. Joanna

140

ków tworzył szczególnie romantyczną atmosferę. Status kraju koronnego

S

24

J. Lamparska, Zamkowe tajemnice, Wrocław 2009, s. 79.

Na przełomie X i XI wieku u stóp Alp Styryjskich ścierały się wpływy

przy Lamparska sugeruje jednak jego głębsze znaczenie: „Herbersteinowie przywie byli ze Styrii, krainy wampirów i upiorów. Czy przywieźli ze sobą stare wie-

B

rzenia, czy coś więcej?”24. Ten domysł uznanej autorki prac o dolnośląskich zamkach i ich tajemnicach wydaje się o tyle uzasadniony, że Styria – tak jak prawie cała Europa Środkowa – znana była z mrocznych opowieści i wyobra wyobrażeń. Z drugiej strony znany był z nich także sam Śląsk, gdzie motywy wam wampiryczne pojawiały się regularnie.

To, że Styria w świecie upiorów wyrobiła sobie szczególną „markę”, jest zasługą

dopiero Josepha Sheridana Le Fanu i Carmilli. Irlandzki pisarz z wielkim kunsztem wprowadził do symbolicznego świata Europejczyków Graz i jego alpejskie okolice jako siedliska wampirów. Ojczyzna Carmilli wydawała się odtąd krainą tajemniczą i mroczną. Nieprzypadkowo dwie dekady później Eric Stenbock każe grasować w Styrii kolejnemu wampirowi – hrabiemu Vardalekowi. Inspiracja Carmillą udzieli się nawet samemu Stokerowi, który wprowadzi na kartach Gościa Draculi postać pochodzącej z Grazu wampirzycy – hrabiny Dolingen. Inna sprawa, że to właśnie wykreowana jego piórem Transylwania przebije Styrię w roli krainy wampirów.

Mimo to jej mroczna legenda wciąż będzie trwała.

24 wampy.indd 140

J. Lamparska, Zamkowe tajemnice, Wrocław 2009, s. 79.

31.03.2016 12:50

Z S B

O

140 wampy.indd 141

31.03.2016 12:50

wampy.indd 142

31.03.2016 12:50

B SAVA O SAVANOVIĆ S Z ROZDZIAŁ XXI

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

142

Z S O B wampy.indd 143

31.03.2016 12:50

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Z S O B wampy.indd 144

31.03.2016 12:50

SAVA SAVANOVIĆ – NAJWIĘKSZY WAMPIR SERBSKIEGO FOLKLORU Przerażające wydarzenia, jakie za sprawą Petara Blagojevicia, Arnauta Pavle i Milicy wstrząsnęły Kisilovą i Medvedą, nie tylko wzbudziły zainteresowanie wampiryzmem u europejskich elit, ale także odcisnęły się mocno na świecie wyobrażeń serbskiego ludu, ożywiając z nową siłą dawny strach przed nieumarłymi. Nieprzypadkowo właśnie w XVIII stuleciu w serbskich podaniach pojawił się szczególnie groźny wampir – Sava Savanović.

Wedle ludowej tradycji Sava Savanović był za życia zamożnym kupcem z Zarožja. W zaawansowanym już wieku zapragnął poślubić młodą dziewczynę z okolic niedalekiego Valjeva, ale jej ojciec nie wyraził zgody na ożenek córki z leciwym handlarzem. Sava ciężko zniósł odmowę, stał się zgorzknia zgorzknia-

Z

żądał od niej ostatecznej odpowiedzi na swoje zaloty. Kiedy dziewczyna po postanowiła być posłuszną woli ojcowskiej, wzburzony Sava Savanović pozba pozbawił ją życia. Uciekając, spotkał swego brata Stanko i wdał się z nim w bójkę, której odgłosy sprowadziły pasterzy. Przybyli uznali Stankę za napastni napastni-

S

ka i zastrzelili go. Gdy jednak zobaczyli ciało dziewczyny, a wszelkie ślady wskazywały na Savę jako zabójcę, pozbawili i jego życia, wymierzając zbrod zbrodniarzowi sprawiedliwość.

O

Sava Savanović jako morderca pochowany został poza cmentarzem. Wkrót Wkrótce rozeszły się pogłoski, że zmarły powstał z grobu i niepokoi mieszkańców Za Zarožja. Gdy mieszkańcy sposobili się do dokonania antywampirycznego rytuału, rodzina Savanovicia przeniosła w tajemnicy jego zwłoki, aby nie narażać ich na zbezczeszczenie. Pochowano je w lesie, w pobliżu oddalonego od zabudowań

B

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

ły i zadziorny. Pewnego dnia spotkał się ze swoją ukochaną i natarczywie

młyna wodnego. Rychło jednak okazało się, że okoliczni mieszkańcy mieli ra rację, Sava Savanović istotnie zamienił się w straszliwego wampira. Powstawał ze swej mogiły, uśmiercał sąsiadów i pił ich krew. Potrafił też przybrać postać ćmy, by omijać wszelkie przeszkody i tym łatwiej atakować swoje ofiary. Rejon starego młyna uznany został za miejsce przeklęte i nikt bez potrzeby się tam nie zapuszczał, aby nie wpaść w ręce przerażającego wampira.

SAVA SAVANOVIĆ – NAJWIĘKSZY WAMPIR SERBSKIEJ LITERATURY Postać Savy Savanovicia rozsławił pod koniec XIX wieku utalentowany serbski pisarz i dramaturg Milovan Glišić. Opublikowanym w 1880 roku opowiadaniem Po dziewięćdziesięciu latach (Posle devedeset godina), nieprzetłumaczonym niestety na język polski, Glišić spopularyzował Savę w całej Serbii i uczynił z niego jednego z najważniejszych wampirów Bałkanów.

wampy.indd 145

31.03.2016 12:50

W opowieści Glišicia od dziewięćdziesięciu lat młynarze w starym młynie mordowani są przez wampira (zatem wedle pisarza Sava Savanović stałby się upiorem w końcówce XVIII wieku), a ponieważ brakuje już odważnych, którzy podjęliby się pracować tam całą noc, mieszkańcom wsi głód zaczyna zaglądać w oczy. Głównym bohaterem jest młodzieniec imieniem Stahinja, który ubiega się o rękę córki zamożnego Živana. Ojciec dziewczyny nie chce jednak ubogiego chłopaka za zięcia. Wtedy szanowani obywatele wioski namawiają Stahinję, aby udowodnił swoją wartość przed Živanem, pracując nocą w młynie. Młodzieniec podejmuje wyzwanie, a jako rezolutny junak postanawia wybawić się od niebezpieczeństwa za pomocą fortelu. I tak na posłaniu młynarza układa koce w kształt leżącej osoby, a sam zaczaja się na poddaszu z nabitą srebrem bronią.

Wampir rzuca się na rzekomego leżącego, lecz zaraz zaczyna się głośno żalić na podstęp, jednocześnie zdradzając swoje imię – Sava Savanović. Wtedy Stahinja

Z

strzela do nieumarłego, ale po opadnięciu dymu okazuje się, że nieskutecznie, wio bo wampir po prostu zniknął. Po upiornej nocy młodzieniec witany jest w wiosce jak bohater, a udany wypiek chleba i odkrycie tożsamości tajemniczego W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

prześladowcy jako zapomnianego już Savy Savanovicia (który za życia miał być nuje sobie w końcu Živana i zdobywa rękę jego córki.

strasz Mieszkańcy wioski muszą jednak jeszcze rozprawić się ze strasz-

O

liwym Savą Savanoviciem. Udaje się odkryć jego grób i wbić kołek potęż w zamkniętą trumnę, ale nim wlano do niej wody święconej, potęż-

146

S

zjed koniokradem) zapewniają mu powszechne uznanie. Dzięki niemu chłopak zjed-

ny wampir zdoła się wydostać pod postacią ćmy, by nadal siać grozę w okolicy.

B

szczęśliwe Glišić doprowadził zatem wątek miłosny do szczęśliwe-

go końca, ale nie pozwolił lokalnej społeczności uwolnić się od upiornego prześladowcy z zaświatów. Tym samym Sava Savanović wciąż pozostawał plagą Zarožja.

STARY MŁYN W ZAROŽJU Zarožje położone jest u stóp gór Tara, między Rogačicą a Valijevem, w pobliżu granicy Serbii z Bośnią. Stary drewniany młyn wodny na kamiennej podmurówce, przy którym grasować miał (albo wciąż ma) Sava Savanović, stał nad rzeką Rogačicą – dopływem Driny. Działał niemal do końca lat 50. XX wieku. Później przez kilka dekad nieczynny już obiekt był własnością rodziny Jagodiciów i jako Młyn Jagodiciów (serb. Jagodića vodenica) służył za atrakcję turystyczną – zabytek techniki i miejsce nawiedzane przez słynnego wampira. Niestety w 2012 roku budynek uległ zawaleniu.

wampy.indd 146

31.03.2016 12:50

SAVA SAVANOVIĆ WIECZNIE ŻYWY Sława Savy Savanovicia, utrwalona w folklorze ustnym i literaturze, obejmowała całą Serbię. Wampir z Zarožja stał się jedną z najważniejszych postaci serbskich wyobrażeń, a w swojej okolicy mimo upływu lat i dziesięcioleci wzbudzał autentyczny strach. W 1973 roku powstał jugosłowiański film Ćma (Leptirica) w reżyserii Djordje Kadijevicia, oparty na motywach opowieści Milovana Glišicia. Rozgłos Savy Savanovicia nie osiągnął międzynarodowych rozmiarów (a szkoda, bo postać ta aż prosi się o jakąś filmową superprodukcję na światowym poziomie), ale w Serbii wampir z Zarožja pozostaje jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci. W 2000 roku twórczo nawiązała do niej w swoim utworze Strach i jego sługa (Strah i njegov sluga)) Mirjana Novaković. wykorzy Dziś Sava Savanović jest symbolem Zarožja i całego regionu, wykorzy-

Z

dzenia młyna nad Rogačicą (a obecnie jego pozostałości). Gdy w 2012 roku pa uległ zawaleniu, ludność Zarožja i sąsiednich wsi ogarnęła prawdziwa panika. Rozniosła się bowiem wieść, że pozbawiony domu wampir błąka się po okolicy, wysysając krew kolejnych ofiar. Zatrwożeni mieszkańcy, pragnąc

S

chronić się przed złowrogim potworem, zaczęli masowo kupować czosnek

146

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

odwie stywany jest też do ich promocji. Nie brakowało przeto chętnych do odwie-

i krucyfiksy, a stanowisko w tej sprawie musiały zająć nawet lokalne władze.

Jeśli więc miarą wielkości upiora jest wzbudzany przez niego strach, to

O

Savę Savanovicia uznać należy za największego z wampirów. Albowiem gdy inni krwiopijcy dawno już stali się wyłącznie bohaterami popkultury, on

B

w XXI wieku wciąż budzi autentyczne przerażenie.

wampy.indd 147

31.03.2016 12:50

wampy.indd 148

31.03.2016 12:50

BKSIĄŻĘ O BORYS LIATUKIN S Z ROZDZIAŁ XXII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

148

Z S O B wampy.indd 149

31.03.2016 12:50

RUMUNIA W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU Kolejne wojny rosyjsko-osmańskie i wydarzenia Wiosny Ludów nie przyniosły Mołdawii i Wołoszczyźnie upragnionej wolności. Nie było mowy o zrzuceniu tureckiego zwierzchnictwa ani odzyskaniu Besarabii z rąk rosyjskich. Oba mocarstwa stłumiły zresztą wspólnie wystąpienia w 1848 roku na Wołoszczyźnie, pozostawiając tam swoje wojska aż do 1851 roku. Druga połowa XIX stulecia miała się jednak okazać dla Rumunów zaskakująco łaskawa.

W 1853 roku wybuchła wojna krymska, w której przeciwko Rosji wystąpiła koalicja Cesarstwa Francuskiego, Wielkiej Brytanii i Imperium Osmańskiego.

W jej toku Wołoszczyzna zajmowały kolejno wojska rosyjskie, tureckie i austriackie (monarchia habsburska nie była stroną konfliktu, podejmowała jednak tego typu działania przeciw Rosji), ale konferencja pokojowa w Paryżu w 1856 roku potwierdziła sławę zwycięskiego Napoleona III jako protektora małych

Z

narodów. Mołdawia nie odzyskała wprawdzie Besarabii, jednak Rosja musiała oddać jej ziemie u ujścia Dunaju, zapewniając tym samym księstwu dostęp do Morza Czarnego. Utrzymano zależność obu krajów od sułtana, ale wprowadzo wprowadzoW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

no też nad nimi swoisty protektorat mocarstw. Ustalono, że wobec upłynięcia

150

S

kadencji Barbu I Ştirbeia (1848–1853 i 1854–1856) na Wołoszczyźnie i detronizacji

Grzegorza V Aleksandra (1849–1853 i 1854–1856) w Mołdawii władza w obu księ księ-

stwach powierzona zostanie tymczasowo regentom – kajmakanom. Dwa lata

O

później powołana w Paryżu komisja wprowadziła kilka wspólnych instytucji dla obu państewek.

W 1859 roku pułkownik Alexandru Ioan Cuza w przeciągu miesiąca wybra wybrany został jednocześnie hospodarem mołdawskim i wołoskim jako Aleksander

B

Jan I (1859–1866). Już w następnym roku nowy władca ogłosił powstanie Zjed Zjednoczonych Księstw Mołdawii i Wołoszczyzny ze stolicą w Bukareszcie i przyjął książęcy tytuł – domnitor. Zastąpiono też cyrylicę alfabetem łacińskim, co pod podkreślać miało rzymski rodowód Rumunów i ich europejskie aspiracje. W 1861 roku Aleksander Jan I za zgodą mocarstw ogłosił ostateczne zjednoczenie Wołoszczyzny i Mołdawii, a rok później nowe państwo przyjęło nazwę Księstwa Rumunii.

Twórca państwa rumuńskiego został obalony w 1866 roku. Po krótkiej regencji za namową Napoleona III na tron powołano Karola I (1866–1914) z rodu Hohenzollern-Sigmaringen – katolickiej linii pruskiej dynastii. Dzięki temu młode państwo otrzymało prawdziwie europejskiego władcę, a wraz z nim pewien prestiż i rozległe kontakty międzynarodowe. Czas był po temu najwyższy, albowiem cesarz Francuzów – najpotężniejszy protektor Rumunów, znany w Europie Środkowej jako pogromca Rosjan i Austriaków – w 1870 roku odnalazł pod Sedanem własne Waterloo. Szczęśliwie protestancki kuzyn Ka-

wampy.indd 150

31.03.2016 12:50

rola I, król Prus Wilhelm I, został w następnym roku władcą zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego, które po klęsce Francji i ustanowieniu w niej republiki zostało najważniejszym z europejskich mocarstw.

Wybuch antytureckiego powstania Bułgarów w 1877 roku przyniósł kolejną wojnę rosyjsko-osmańską. Rumunia przystąpiła do niej jako sprzymierzeniec Sankt Petersburga, ogłaszając niezależność od sułtana, a armia Karola I wzięła udział w oblężeniu Plewen i Widynia. Kongres berliński w 1878 roku przyznał Rumunii północną część Dobrudży z deltą Dunaju i portem w Konstancy oraz zatwierdził jej pełną suwerenność. W 1881 roku Karol I przyjął koronę królewską stanowiącą wiarygodny symbol niepodległości i godne zwieńczenie wszystkich błyskotliwych sukcesów ostatniego ćwierćwiecza. Wraz z nimi rosły także ambicje.

Z

inte li także na austriacką Bukowinę oraz węgierski Siedmiogród, będący integralną częścią Korony Świętego Stefana i związany najściślej z madziarską tradycją, w którym jednak najliczniejszą grupę etniczną stanowiła ludność kon rumuńska. Królestwo Rumunii nie mogło naturalnie pozwolić sobie na kon-

S

flikt z Rosją czy Austro-Węgrami, a tym bardziej z obydwoma mocarstwami

150

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

spogląda Rumuni nie wyrzekli się nigdy do końca Besarabii, chciwie spogląda-

upo naraz. Liczyło natomiast na to, że korzystne sojusze pozwolą z czasem upomnieć się o któreś z pożądanych terytoriów.

O

Wobec zacieśniania się aliansu monarchii habsburskiej z Niemcami oraz narastania napięcia austriacko-rosyjskiego należało jednak związać łączy się z jedną ze stron. Wypróbowany niedawno sojusz z Rosją, z którą łączyła Rumunów prawosławna tradycja, dawał pewne szanse na przyszłość na

B

Be uzyskanie Bukowiny i Siedmiogrodu. Natomiast chęć rewindykowania Besarabii, do której Bukareszt miał znacznie więcej praw, zachęcała do aliansu z Wiedniem i Berlinem, stosunkowo łatwego z uwagi na rodzinne koneksje Hohenzollernów. Karol I obrał tę drugą drogę i w 1883 roku zawarł sojusz z Niemcami i Austro-Węgrami. Będzie on systematycznie odnawiany do 1913 roku, zapewniając Królestwu Rumunii bezpieczeństwo, choć dynastia Hohenzollern-Sigmaringen udowodni jeszcze, że w kwestii rumuńskiej racji stanu rodzinne związki nie będą się dla niej liczyły.

Tymczasem Rumunia cieszyła się zjednoczeniem, niepodległością i terytorialnymi nabytkami, nie rezygnując z kolejnych roszczeń. Narodowa duma przyczyniła się do upowszechnienia mitu o wywodzeniu się Rumunów od Daków i Rzymian, a stworzony przez Iona Mincu styl neobrynkowiański, nawiązujący do architektury czasów Konstantyna II Brâncoveanu, uznany został za narodowy i zaczął ozdabiać coraz więcej miast.

wampy.indd 151

31.03.2016 12:50

BUŁGARIA W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU Położona u stóp Starej Płaniny i Rodopów Bułgaria swój niezależny byt utraciła w XIV stuleciu, kiedy jej ziemie podbili Turcy Osmańscy. W 1393 roku padło Tyrnowo, a gdy europejscy krzyżowcy Zygmunta I Luksemburczyka ponieśli w 1396 roku dotkliwą klęskę pod Nikopolem, w 1397 lub 1398 roku najeźdźca zajął ostatnią stolicę Bułgarii – Widyń.

Powstanie bułgarskie w 1876 roku, choć brutalnie stłumione przez Turków, doprowadziło rok później do wojny Osmanów z Rosją i Rumunią, w której prawosławne monarchie wspierane były przez walecznych Bułgarów. Rosyjskie sukcesy po dwóch latach zmagań przyniosły pokój w San Stefano, na mocy którego powstać miało zależne od Istambułu państwo bułgarskie obejmujące ziemie od Dunaju po Morze Egejskie wraz z Macedonią Wardarską. Sprzeciw Wielkiej Brytanii i Austro-Węgier, obawiających się zbytniego umocnienia

Z

wpływów Sankt Petersburga na Bałkanach, sprawił, że sprawę rozstrzygnąć miał zwołany do Berlina kongres.

Kongres berliński z 1878 roku, który przyniósł uznanie pełnej niepodległości

rów pomiędzy Dunajem a Starą Płaniną. Na południe od nowego państwa utwo utworzono autonomiczną prowincję Imperium Osmańskiego – Rumelię Wschodnią,

O

z głównym ośrodkiem administracyjnym w Płowdiwie. Przyłączenie wszyst wszystkich terytoriów obiecanych w San Stefano stało się odtąd najważniejszym ce ce-

152

S

ze stolicą w Sofii co prawda powstało, ale jego terytorium ograniczono do obsza obsza-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Rumunii, dla Bułgarów był mniej łaskawy. Zależne od sułtana Księstwo Bułgarii

lem rozczarowanego narodu bułgarskiego.

Dążył do niego również wyznaczony na księcia Bułgarii Aleksander I Batten Batten-

B

berg (1879–1886) – syn księcia Hesji i wnuk polskiego generała Maurycego Bosaka Bosaka-Hauke. Musiał jednak skupić się na nieustannym konflikcie z parlamentem o za zakres swej władzy. W 1885 roku doszło w Płowdiwie do zamachu stanu, a władze Rumelii Wschodniej ogłosiły połączenie z Bułgarią. Aleksander I z radością przyjął zjednoczenie ziem bułgarskich, jednak zaprotestowała przeciw niemu Serbia, obawiająca się znaczenia powiększonej monarchii Battenbergów, oraz wspierająca ją Rosja. Wojska serbskie zaatakowały Bułgarię, armia Aleksandra I zadała im jednak klęskę, przechodząc do kontrofensywy, a jej zwycięski pochód zatrzymała dopiero dyplomatyczna interwencja Austro-Węgier.

Ostatecznie traktat, podpisany w 1886 roku w Bukareszcie, przywracał dotychczasową sytuację polityczną na ziemiach bułgarskich, jednak władca z Sofii stał się jednocześnie namiestnikiem Rumelii Wschodniej. W tym samym roku Aleksander I Battenberg, pozostający w permanentnym konflikcie z parlamentem, został obalony przez prorosyjskie siły. Co prawda wkrótce próbowano ponownie powołać go na tron, były książę jednak nie chciał rządzić wbrew Rosji,

wampy.indd 152

31.03.2016 12:50

co narażałoby jego kraj na niekorzystne reperkusje. Ostatecznie w 1887 roku władcą Bułgarii obrano Ferdynanda I (1887–1918) z niemieckiej dynastii Koburgów, niemile widzianego przez europejskie mocarstwa. Zachował on także godność gubernatora Rumelii Wschodniej, co sprzyjało dalszej integracji ziem bułgarskich. W 1908 roku Ferdynand I przyłączy ostatecznie Rumelię do Bułgarii, a sam przyjmie tytuł jej cesarza (cara), niwecząc ostatnie przejawy zależności od Osmanów.

MARIE NIZET I KAPITAN WAMPIR Wojna toczona w latach 1877–1878 przez Rosję i Rumunię przeciwko Turkom, niepod która przyniosła państwowy byt Bułgarom, a monarchii Karola I pełną niepodod ległość, mocno inspirowała belgijską pisarkę Marie Nizet i znalazła silny od-

Z

jednocześnie jednak uderzała w struny antyrosyjskie, przestrzegając romański któ naród przed wykorzystaniem przez mocarstwa i przesadną daniną krwi, z której profity przypadną Sankt Petersburgowi. I choć wojna przyniosła Rumunii wykorzy wymierne korzyści, Nizet pozostała wierna swoim przekonaniom o wykorzy-

S

staniu jej przez Rosję. W 1879 roku wydała powieść Kapitan wampir (Le capitaine vampire)) o antyrosyjskiej i antywojennej wymowie, która nie doczekała się niestety polskiego tłumaczenia. Na jej kartach pojawiła się postać rosyjskiego

O

pułkownika (choć tytuł mówił o kapitanie), który jako nosferatu prześladował Rumunów w dobie zmagań obu sojuszniczych armii z Osmanami.

KSIĄŻĘ BORYS LIATUKIN PRZEŚLADUJE RUMUNIĘ I BUŁGARIĘ Wampirem Marie Nizet był rosyjski pułkownik, książę Borys Liatukin. Au Au-

B

152

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

dźwięk w jej dziełach. W swoich pracach Nizet udzielała poparcia Rumunom,

do torka nie przedstawiła go jako typowego nieumarłego, każąc czytelnikom domyślać się pewnych kwestii. O Borysie Liatukinie dowiadujemy się, że kieruje uśmier nim żądza krwi. Mimo wątłej postury odznacza się nadnaturalną siłą, a uśmiercić go nie jest w stanie nawet przebicie serca, co każe przyznać mu szczególną moc, nawet pośród wampirów. Co również charakterystyczne dla księcia-puł-

nej twarzy, której ostre i regularne rysy mniej przywodziły na myśl osobę ludzką, a bardziej marmurowy posąg nagrobny. […] Jego oczy – jedyny żywy element w tym kamiennym obliczu – posiadały dziwną właściwość. Pośrodku mieniącej się niczym topaz tęczówki tkwiła pionowo spłaszczona źrenica, podobna do tej, jaką można zobaczyć u zwierząt z rodziny kotów. Moc tego spojrzenia była tak wielka, że nikt nie był w stanie go wytrzymać. Petersburskie damy mawiały, że Liatukin

25

„Jego intensywnie czarne włosy i broda podkreślały sinawą bladość wydłużo-

M . Ca zacu , D rakula , Warsz a wa 2 0 0 7, s . 2 6 6 .

kownika to blada cera i płonące oczy, zdolne do hipnotyzowania innych:

potrafi rzucać uroki i gdy tylko się zbliżał, spieszyły dotknąć żelaza”25.

25 wampy.indd 153

M. Cazacu, Drakula, Warszawa 2007, s. 266.

31.03.2016 12:50

Nic nie wiemy na temat tego, czy wampir musiał odpoczywać w trumnie.

Wiemy za to, że jest istotą zdolną do swobodnego poruszania się za dnia i obcowania ze śmiertelnikami, a co więcej – inaczej niż wielu jego poprzedników – bez problemu spożywa ludzką strawę i napitek. Zdradza go zatem wyłącznie bladość, niezwykła siła, hipnotyczny wzrok i nonszalancja w obliczu śmierci, która nie ma nad nim władzy. Natomiast jego niezwykła zdolność do hipnotyzowania innych ogranicza się do nocnej pory i słabnie za dnia. Liatukin jest więc godnym następcą lorda Ruthvena, jak on bez jakichkolwiek podejrzeń obcując z ludźmi.

Autorka czyni księcia Borysa poniekąd uosobieniem wojny i wiążących się z nią plag. Akcja Kapitana wampira rozgrywa się pomiędzy majem 1877 roku a początogar kiem roku następnego. Książę Borys Liatukin przybywa do Rumunii oraz na ogarrepu nięte wojną tereny bułgarskie, by walczyć z Turkami, mając już wyrobioną reputację okrutnego dowódcy. Gdy w czasie wojny krymskiej zbytnio pastwił się nad

Z

ofice swymi podwładnymi z regimentu kozackiego, ci zbuntowali się, rozebrali oficera i wystawili na mróz, polewając go wodą. Liatukin nie bronił się, a poczynania swych podkomendnych przyjmował śmiechem. Kiedy kozacy powrócili do obozu,

bał zastępcy samego księcia Mikołaja Romanowa, po czym rusza na bałkańską wojnę, w czasie której jego drogi krzyżują się z losami młodych

O

rumuńskich kochanków – Iona Isacesco i Marioary Slobozianu. Wampir znieważa i rani Iona, po czym dwukrotnie używa siły swej hipnozy na

154

S

W 1877 roku książę Liatukin otrzymuje stopień pułkownika i godność

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

książę powitał ich tam cały i zdrowy.

zwia Marioarze. Za każdym razem jego demoniczne zabiegi przerywa zwiapier stujące świt pianie koguta. Wściekły książę zabiera dziewczynie pier-

B

wam ścionek zaręczynowy otrzymany od Iona. Isacesco udaje się dopaść wampira w Bułgarii, na polu bitwy, gdzie trafia go w pierś z pistoletu, po czym pierścio trzykrotnie przebija serce Liatukina jataganem, odbierając mu pierścioSlo nek swojej narzeczonej. Mniej szczęścia ma brat Marioary – Mitica Slobozianu, który nagle znika, zapewne za sprawą księcia Borysa, oraz jego mleczny brat Aureliu Comanesco. Obaj zapłacić musieli najwyższą cenę za pobyt potężnego wampira w Rumunii i Bułgarii.

Ion Isacesco i Marioara Slobozianu biorą tymczasem ślub i próbują zapomnieć o koszmarze. Niebawem siostra Aurelia, Epistimia Comanesco, zaprasza ich na uroczystość własnego zamążpójścia.

Jej wybrankiem okazuje się… książę Borys Liatukin, który pojawia się znów cały i zdrowy. Na wieść o tym przerażeni państwo Isacesco uciekają do Krajowej, gdzie dowiadują się o śmierci nieszczęsnej Epistimii, która umiera zaledwie osiem dni po ślubie, podobnie jak dwie poprzednie małżonki wampira.

wampy.indd 154

31.03.2016 12:50

Kapitan wampir nie spotkał się z szerszym uznaniem i pozostał w dużej mierze powieścią zapomnianą. Tym bardziej szkoda, że gdy uprzednio Kostaki Brancovan, a później Dracula stali się rumuńskimi wampirami gnębiącymi w swych zamkach cudzoziemców, Borys Liatukin był jedynym w europejskiej literaturze obcym wampirem prześladującym Rumunów. Jeśli więc na przełomie lat 70. i 80. XIX stulecia antywojenna powieść wampiryczna być może była zbyt śmiałym pomysłem, by zapewnić sobie miejsce na salonach, to dziwi fakt, że choćby filmowcy z XX i XXI wieku nie podjęli tak oryginalnego i wdzięcznego tematu, jak historia zapisana przez Nizet. Ale skoro jej po dzieło zapomniane było już u schyłku XIX stulecia, to może nie ma po-

Z S B

O

154

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

wodu szczególnie się dziwić.

wampy.indd 155

31.03.2016 12:50

wampy.indd 156

31.03.2016 12:50

B HRABIA OVARDALEK S Z ROZDZIAŁ XXIII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

156

Z S O B wampy.indd 157

31.03.2016 12:50

PRAWDZIWA HISTORIA WAMPIRA ERICA STENBOCKA Opowieść Josepha Sheridana le Fanu o hrabiance Mircalli von Karnstein długo wywierała ogromny wpływ na wyobraźnię Europejczyków. W 1894 roku pochodzący z Inflant anglojęzyczny pisarz i poeta Eric Stenbock, słynący z ekstrawagancji i słabości do używek, opublikował opowiadanie Prawdziwa historia wampira (The true story of a vampire), ewidentnie inspirowane Carmillą. Scenerią opowieści jest znów Styria, raz jeszcze potraktowana jako nieco baśniowa kraina, tyle że tym razem nie padają żadne, nawet zmyślone nazwy miejsc. Nosferatu znów wchodzi w zażyłość z jednym z domowników, a narracja raz jeszcze prowadzona jest przez młodą wówczas dziewczynę, noszącą imię… Carmela. Mimo to wykreowana przez Stenbocka postać węgierskiego wampira – hrabiego Vardalek jest zaskakująco oryginalna i nie ma swojego odpowiednika w literaturze.

Z

Warto dodać, że nazwisko upiornego arystokraty jest aluzją vroucodo określenia vourdalak (zniekształcona wersja greckiego vrouco), wprowadzonego do literatury pięknej przez Aleksieja KonKon lacas),

158

S

stantinowicza Tołstoja na określenie bałkańskich wampirów.

HRABIA VARDALEK –

da potężnymi i niebezpiecznymi, ale także nieszczęśliwymi. Funkcjonują bowiem poza zasięgiem łaski Bożej, nie mogą zaznać spokoju, a wieczne pragnienie krwi jest dla nich przekleństwem, którego nie mogą osłodzić

27

Ibidem, s. 241.

B

nadludzkie zdolności. Choć Myślęta zdawał się być zadowolony ze swej potęgi i drwił z samozwańczych pogromców, a wiele ludowych upiorów w ogóle nie posiadała wyraźnej świadomości, bezwolnie podążając za gło głodem krwi, to przecież Jure Grando na widok krucyfiksu miał zapłakać nad

26

O

Pierwotne wyobrażenia wskazywały, że wampiry są istotami co praw praw-

J .W. G o e the , o p . c it . , s . 2 3 8 .

GROŹNY ROŹNY I WRAŻLIWY WAMPIR ZE STYRII

swym losem. Na los żaliła się także Filinnion w poemacie Goethego: „Stój, młodzieńcze! O, nie podchodź dalej! / Nie radości jam córa – cierpienia”26, a później zwróciła się do matki: „Czyż jeszcze ci za mało, / Że truchłem moje ciało, / Że mnie w mroki wpędziłaś mogiły?”27. Dziewiętnastowieczna literatura zarzuciła jednak wątek nieszczęśliwego nieumarłego – na kartach kolejnych dzieł wampiry, jeśli nie pozostają bezwolnymi prześladowcami jak książę Kostaki Brancovan, to stają się inteligentnymi i demonicznymi potworami, w swojej bezwzględności i wyrachowaniu poruszającymi się między obłudą a bezczelnym cynizmem. Tacy właśnie byli lord Ruthven, Gorcza i jego rodzina, Azzo von Klatka, hrabianka Mircalla von Karnstein (Carmilla) i książę Borys Liatukin.

26 27 wampy.indd 158

J.W. Goethe, op.cit., s. 238.

Ibidem, s. 241.

31.03.2016 12:50

Z S B

O

158 wampy.indd 159

31.03.2016 12:50

Eric Stenbock nadał hrabiemu Vardalekowi zupełnie inny charakter, czyniąc

28 E . Stenbock, The true story of a v a m p i r e , ht t p : //g u t e n b e r g . n e t . a u / ebooks0 6/0 6 0 6 6 01h .html [tł um . BGS] .

zeń upiora niebezpiecznego dla ludzi i spragnionego krwi jak jego poprzednicy, ale przygnębionego swoim losem oraz dramatem ofiar, które musi pozbawić życia. Hrabia to wampir nieszczęśliwy, przeżywający prawdziwe rozterki, z sercem przepełnionym bólem i wyrzutami sumienia. Nie wiemy, w jaki sposób stał się nieumarłym, dowiadujemy się jedynie, że mimo szczerego pragnienia nie może w żaden sposób zakończyć swego drugiego życia, które jest dla niego wiecznym cierpieniem. „Muszę żyć, choć wolałbym umrzeć. Czy Bóg nie ma dla mnie miłosierdzia?”28 – użala się na swój los. Vardalek jest zatem w pełnym tego słowa znaczeniu postacią tragiczną. Na tym też polega jego niezwykła oryginalność wśród wampirzej braci, na tym również polega niezwykła oryginalność dzieła Stenbocka, które tylko na pozór wydaje się kalką Carmilli Carmilli.

O samym hrabim Vardaleku nie dowiadujemy się z opowiadania wiele. Przed Przed-

Z

stawiony jest jako mężczyzna niezwykle uprzejmy i dość przystojny. Przed nasy nasyceniem się krwią wygląda na nieco zmęczonego, po posileniu się odzyskuje jednak krzepki i młody wygląd. Płynnie mówi po niemiecku, polsku i francusku, a zdaje się

S

stają się całkowicie bezwolne i posłuszne wampirowi. W Prawdziwej historii wam wampira poznajemy tylko jedną z nich – chłopca Gabriela, któremu zgodnie ze swoją naturą hrabia okazuje niezwykłą czułość. Trudno jednak rozsądzić, czy stoją za nią

O

wyłącznie wyrzuty sumienia, przywiązanie Vardaleka do dziecka nosi charakter przypominający uczucia ojcowskie czy też historia posiada podtekst pedofilsko pedofilsko-

160

władać wszystkimi możliwymi językami. Potrafi hipnotyzować swoje ofiary, które

-homoseksualny. Być może jednak chodziło o to, aby ukazać uczucia targające nie nieumarłymi jako zupełnie niezrozumiałe dla ludzi.

B

Nic nie wiemy o wcześniejszych ofiarach wampira. Domyślać się można,

że – jak hrabianka von Karnstein i hrabia Dracula – musi on zostać zapro zaproszony do domu, by rozpocząć swoją złowrogą działalność. Fakt, że hrabiego poznajemy jedynie pobieżnie, a wiele kwestii pozostaje w kręgu domysłów, wynika z konstrukcji dzieła Stenbocka, w którym wampir oglądany jest jedynie oczami Carmeli. W przeciwieństwie bowiem do Carmilli Le Fanu Praw-

dziwa historia wampira nie kończy się żadnymi szczegółowymi wyjaśnieniami, wiele tajemnic upiornego arystokraty pozostaje niewypowiedzianych.

Miejscem akcji opowiadania jest zamek w Styrii, w którym osiadła polska rodzina Wrońskich. Jej głową pozostaje od lat wdowiec opiekujący się dwójką dzieci – Carmelą i Gabrielem. Pewnego dnia wraca on do domu w towarzystwie węgierskiego arystokraty – hrabiego Vardaleka, który spóźnił się na pociąg. Przystojny, świetnie wychowany i zajmujący mężczyzna robi dobre wrażenie na domownikach i – zamiast udać się w dalszą drogę – zostaje na zamku zatrzymany przez gospodarzy. Wroński odnajduje w nim znako-

28

E. Stenbock, The true story of a vampire, http://gutenberg.net.au/ebooks06/0606601h. html [tłum. BGS]. wampy.indd 160

31.03.2016 12:50

mitego towarzysza, a niezwykłe językowe umiejętności gościa umożliwiają mu poznanie treści licznych woluminów z zamkowej biblioteki. Najbardziej zafascynowany hrabią jest jednak mały Gabriel Wroński, który odkrywa w nim przyjaciela i czułego towarzysza.

Sielska atmosfera kolejnych dni nie może jednak przesłonić niepokojącego faktu, że w czasie, gdy hrabia Vardalek nabiera sił i jakby młodnieje, chłopiec coraz bardziej słabnie. Tajemnicę przypadkowo odkrywa Carmela, schodząc pewnej nocy do salonu. Widzi wtedy brata zmierzającego jak zahipnotyzowany do pokoju niezwykłego gościa. Następnie dziewczyna słyszy hrabiego, który najpierw wyznaje malcowi swoje przywiązanie i miłość, po czym zaczyna żalić podtrzymy się na swój los, niepozwalający mu zaznać śmierci i zmuszający do podtrzymywania życia kosztem innych. Na koniec przygnębiony wampir wysysa z ofiary kolejną porcję krwi. Gabriel oddala się do swojego pokoju, natomiast zdumiona

Z

i przerażona Carmela pozostaje na swym miejscu aż do rana.

W kolejnych dniach chłopiec jest coraz słabszy, aż w końcu zaczyna tracić przytomność. Ojciec posyła po lekarzy do Wiednia, lecz stan Gabriela wciąż się pogarsza. Nad dzieckiem nieustannie czuwa hrabia, rozdzierany wyrzutami su su-

160

S

mienia i smutkiem. Pewnego dnia wzywa Carmelę i wzburzony każe jej czym prędzej sprowadzić do chorego księdza, póki nie jest za późno. Gdy kapłan przy przybywa, by udzielić dziecku ostatniego namaszczenia, Vardaleka już nie ma na

O

zamku. Chłopiec umiera, a wkrótce z życiem rozstaje się także jego zrozpaczony ojciec. Carmela nigdy już więcej nie usłyszy o tajemniczym gościu. szczegól Jak wspomniano, postać hrabiego Vardaleka nie zapisała się szczegól-

nie w europejskiej kulturze. Może powieść Prawdziwa historia wampira

B

była zbyt wiernym naśladownictwem Carmilli, aby uznać je za dzieło warnie tościowe, może dziwaczne relacje łączące upiora z chłopcem budziły nienietuzinko smak. Tymczasem Ericowi Stenbockowi udało się stworzyć nietuzinkową postać czułego i wrażliwego wampira, jakiej próżno szukać w innych dziełach literackich. Pełen skrupułów, jakich nie znali jego pobratymcy, hrabia Vardalek jako postać tragiczna i nieszczęśliwa budzi pewną sympatię i współczucie. Pozostaje przy tym niezmiennie straszną i niebezpieczną istotą, przynoszącą ludziom śmierć i cierpienie, nawet jeśli owo cierpienie dotyka także jego samego. Dźwigający brzemię straszliwej klątwy wampir nie trafił do wyobrażeń Europejczyków, utrwalił jednak – na swoją miarę – mroczną legendę Styrii.

wampy.indd 161

31.03.2016 12:50

wampy.indd 162

31.03.2016 12:50

B HRABIA ODRACULA S Z ROZDZIAŁ XXIV

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

162

Z S O B wampy.indd 163

31.03.2016 12:50

WOŁOSZCZYZNA W PIERWSZEJ POŁOWIE XV WIEKU Powstałe na początku XIV wieku państwo wołoskie od zarania swego istnienia pozostawało bytem słabym, w którym władza hospodarska musiała się liczyć ze znaczeniem możnych rodów bojarskich, a nawet z rywalizacją o tron między różnymi członkami panującej dynastii Basarabów. Ułatwiało to zadanie władcom Węgier niezmiennie pragnących podporządkować sobie ten obszar. W połowie stulecia pojawiło się nowe zagrożenie – ekspansja potężnego Imperium Osmańskiego na Bałkanach i w Europie Południowo-Wschodniej. W 1389 roku jego sile ulegli Serbowie na Kosowym Polu. Zatrwożony hospodar Wład I Uzurpator (1395–1396) uznał się lennikiem potężnego króla Polski i wielkiego księcia Litwy Władysława II Jagiełły. W 1396 roku pod Nikopolem klęskę poniosły międzynarodowe siły krzyżowców pod wodzą króla Węgier Zygmunta I Luksemburczyka, które miały za zadanie powstrzymać sułtana Bajazyda I Błyskawicę na drodze w głąb Europy.

Z

W 1397 lub 1398 roku upadła ostatnia stolica Bułgarii – Widyń. Jednak Mircza I Stary (1386–1395 i 1396–1418), jeden z najwybitniejszych władców wołoskich, oparł się na sojuszu z Polską i Węgrami, z powodzeniem broniąc swoich granic przed Turkami.

Zakończenie walk o władzę w Imperium Osmańskim w 1413 roku i śmierć Mirczy I Starego pięć lat później przyniosły na nowo zagroże zagroże-

O

na nie Wołoszczyźnie i całej Europie Środkowej. W czasie niszczącego najazdu Turków na księstwo w 1420 roku życie prawdopodobnie stracił

164

S

go z pretendentów – Musę I.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

jedne Hospodar zdołał nawet wmieszać się w konflikt o tron osmański, wspierając jedne-

syn i następca Mirczy – Michał I (1418–1420). Po tej demonstracji wojska sce osmańskie wycofały się za Dunaj, lecz przez kolejną dekadę kraj był sce-

B

Basara ną walki o władzę pomiędzy dwoma przedstawicielami dynastii Basarabów – reprezentującym linię Danowiczów (Dăneşti) Danem II (1420–1421, 1421–1423, 1423–1424, 1426–1427 i 1427–1431) a bratem Michała I – Radu II Pustogłowym (1421, 1423, 1424–1426 i 1427). Dan reprezentował postawę antyturecką i prowęgierską, odnosząc nawet w walce z Osmanami pewne sukcesy, podczas gdy Radu opowiadał się za uległością wobec sułtana.

Z tej smutnej rywalizacji, podsycanej przez różne stronnictwa bojarów, zwycięsko wyszedł Dan II, który ocalił samodzielność kraju za cenę haraczu dla padyszacha. Mimo to hospodar poległ w 1431 roku w walce z Turkami, a jego następca – kolejny syn Mirczy I Starego – Aleksander I Aldea (1431–1436) przyjął upokarzające warunki pokoju z Osmanami, godząc się na haracz, sojusz wojskowy i oddawanie na dwór sułtański zakładników.

Ten haniebny akt z 1432 roku wbrew intencjom hospodara nie zapewnił Wołoszczyźnie bezpieczeństwa, a w głąb kraju wciąż zapuszczały się łupieżcze wyprawy pogranicznych dowódców osmańskich.

wampy.indd 164

31.03.2016 12:50

WŁAD II DRACUL I JEGO SYNOWIE Mircza I Stary pozostawił po sobie nie tylko legalnych następców w osobach Michała I, Radu II Pustogłowego i Aleksandra I Aldei, ale także ambitnego nieślubnego syna Vlada, urodzonego około 1390 roku. Nieprawe pochodzenie w warunkach wołoskich oznaczało nieznacznie tylko słabszą pozycję wobec potomków narodzonych w małżeństwie.

Vlad był walecznym rycerzem, człowiekiem niezwykle rzutkim i energicznym, a przy tym zdeklarowanym wrogiem Turków i zwolennikiem walki o niezależność Wołoszczyzny od sułtana. Szybko związał się z węgierskim dworem i w 1431 roku wyróżniono go zaliczeniem w poczet kawalerów Zakonu Smoka.

Był to ustanowiony przez Zygmunta I Luksemburczyka elitarny zakon rycerski, którego celem była obrona chrześcijaństwa przed Osmanami. Należeli do nie nie-

Z

litewski Witold I, despota serbski Stefan Lazarević i wielu innych wybitnych przedstawicieli europejskiej arystokracji. Właśnie od smoka (rum. dragon dragon, dragonul)) wołoski książę otrzymał zapewne przydomek Dracul, co jest tym bardziej jego monetach.

S

prawdopodobne, że znak tego mitycznego zwierzęcia pojawiać się będzie na Vlad Dracul, obdarzony zaufaniem Zygmunta I Luksemburczyka, był przez władcę Węgier, Niemiec i Włoch przewidywany w 1431 roku na na na-

O

stępcę Dana II, jednak wspierający go dotąd przyrodni brat Aleksander I Al Aldea sam sięgnął po tron wołoski. Jego polityka uległości wobec Osmanów budziła sprzeciw części bojarów, toteż rycerz Zakonu Smoka, przebywający w węgierskim Siedmiogrodzie jako urzędnik Zygmunta, zaczął skupiać wo wokół siebie opozycję wołoską, a jego popularność nad Dunajem rosła.

B

164

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

go m.in. król Polski Władysław II Jagiełło, król Aragonii Alfons V, wielki książę

Vlad Dracul stał się założycielem nowej gałęzi dynastii Basarabów

zwanej Drakulami (Drăculeşti). Czterej jego synowie mieli odegrać istot istotną rolę w dziejach Wołoszczyzny. Najstarszym z nich był nieślubny Vlad zwany później Mnichem (Vlad Călugărul), urodzony około 1425 roku.

Spośród legalnych potomków pierworodnym był Mircea, który urodził się około 1428 roku. W 1431 roku na świat przyszedł Vlad, który dorobi się złowrogiego przydomka Palownik (Vlad Ţepeş). Najmłodszym z całej czwórki był urodzony około 1437 roku Radu zwany Pięknym (Radu cel Frumos). Każdy z nich w naturalny sposób nazywany był Drăculea, tj. „syn Dracula” (relacje pomiędzy Dracul a Drăculea odpowiadają tym, które łączą Jagiełłę i Jagiellończyka). W innych językach w uproszczonej formie

miano to będzie brzmiało: „Dracula” (Jan Długosz spolszczył je nawet na „Drakuła”, ale ta wersja się nie przyjęła) i z czasem przylgnie szczególnie do Vlada Palownika, zastępując poniekąd jego imię własne.

wampy.indd 165

31.03.2016 12:50

Vlad Dracul, mając już solidne poparcie w swojej ojczyźnie i na dworze w Budzie, w 1436 roku wkroczył z pomocą wojsk węgierskich na Wołoszczyznę i obalił Aleksandra I Aldeę. Zwycięstwo oddało w jego ręce tron hospodarski, na którym zasiadł jako Wład II Dracul (1436–1442 i 1443–1447). Wbrew swoim przekonaniom nowy władca musiał uznać się w 1437 roku lennikiem sułtana, a w roku następnym wziął udział w osmańskiej wyprawie na Siedmiogród.

Murad II nie dowierzał jednak wołoskiemu księciu i w 1442 roku rozkazał go uwięzić. Tron objął jego syn Mircea jako Mircza II (1442), ale nieufający Drakulom wojewoda siedmiogrodzki János Hunyady rychło go obalił, oddając tron wołoski Basarabowi II (1442–1443), domniemanemu synowi Dana II. zdecydo Wobec poddania Wołoszczyzny pod wpływy węgierskie padyszach zdecydował się uwolnić Vlada Dracula, pozostawiając przy sobie jako zakładników jego po dwóch synów – Vlada (późniejszego Palownika – Draculę) i Radu Pięknego. Z po-

Z

mocą turecką Wład II Dracul w 1443 roku zasiadł ponownie na tronie wołoskim. pozo Hospodar powrócił do swoich antytureckich zamierzeń, choć z uwagi na pozostających na sułtańskim dworze synów czynił to z pewną ostrożnością. Jeszcze W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

w tym samym roku wsparł króla Polski i Węgier Władysława III Warneńczyka

166

S

i Hunyadyego w ich zwycięskiej kampanii antyosmańskiej. W roku następnym

tragicz podesłał im dyskretnie oddział pod wodzą Mircei, który wziął udział w tragicznej bitwie pod Warną. Po katastrofie wojsk chrześcijańskich był uczestnikiem

O

negocjacji pokojowych.

wspoma W 1445 roku Wład II Dracul osobiście stanął na czele wojska, by wspomagać w walce z Osmanami nad Dunajem Węgrów i burgundzkich krzyżowców. pro W 1447 roku wsparł przewrót w Mołdawii, przyczyniając się do upadku pro-

B

Ro węgierskiego Stefana II i zastąpienia go przez posiadającego poparcie Polski Romana II. Ten akt ściągnął na niego gniew potężnego Jánosa Hunyadyego. W tym bo samym roku wojska węgierskie najechały Wołoszczyznę. Zdradzony przez bojarów Wład II Dracul został przez nich zamordowany w Bălteni; w ręce możnych z Târgovişte dostał się również Mircea, którego po torturach oślepiono, a następnie pogrzebano żywcem. Zwycięski Hunyady osadził na tronie wołoskim Władysława II Dana (1447–1448 i 1448–1456) – syna lub wnuka Dana II. Danowicze triumfowali, Drakulowie ponieśli straszliwą klęskę.

BURZLIWE ŻYCIE WŁADA III PALOWNIKA – DRACULI Vlad Dracula, zwany później Palownikiem, przyszedł na świat w listopadzie lub grudniu 1431 roku, prawdopodobnie w Sigişoarze. W 1442 roku wraz z ojcem i bratem Radu Pięknym trafił na dwór sułtana Murada II. Gdy Wład II Dracul odzyskał w 1443 roku tron wołoski, chłopcy pozostali u padyszacha jako zakładnicy. Byli tam traktowani w brutalny sposób, co mogło być powodem pewnych

wampy.indd 166

31.03.2016 12:50

patologicznych cech w ich kształtujących się charakterach. Jeśli bezwzględność Turków zastraszyła Radu, to w sercu Vlada zrodziła nienawiść do Osmanów.

Dracula przebywał początkowo na dworze w Adrianopolu, później trafił zapewne do szkoły janczarów w anatolijskim Egregoz. Śmierć Włada II Dracula i objęcie wołoskiego tronu przez Władysława II Dana w 1447 roku sprawiły, że młodzieńcy stracili swoją wartość jako zakładnicy, mogli być jednak użyteczni Muradowi II w inny sposób. Radu z własnej już woli pozostał przy sułtanie, natomiast szesnastoletni Vlad zdecydował się walczyć o władzę na Wołoszczyźnie ze wsparciem Osmanów. Dzięki niemu zdołał zwyciężyć w 1448 roku Władysława i odzyskać ojcowskie dziedzictwo. W ten sposób rozpoczęło się pierwsze panowanie Włada III Palownika (1448, 1456–1462 i 1476).

Nie trwało ono długo. Jeszcze w tym samym roku János Hunyady, w owym cza cza-

Z

musiał szukać schronienia w Mołdawii, pod opieką Bogdana II. Tego również opuściło szczęście, bowiem w 1451 roku utracił tron. Dracula udał się wtedy do węgierskiego Siedmiogrodu, gdzie zyskał sobie uznanie Hunyadyego rozczaro rozczarowanego chwiejną polityką Władysława, przechodzącego coraz bardziej na po po-

S

zycje protureckie.

166

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

sie już regent Węgier, przywrócił tron Władysławowi II Danowi, a obalony Vlad

Czas naglił, Osmanowie znów zwiększali swój napór na Europę, zdobywając w 1453 roku Konstantynopol. „Nowy Rzym” stał się pod nazwą Istambułu stolicą

O

muzułmańskiego imperium Mehmeda II Zdobywcy, co wywołało przygnębienie w całej chrześcijańskiej Europie. W tych okolicznościach Hunyady zdecydował się zorganizować wsparcie dla Draculi, a sam w 1456 roku stoczył zwycięską bi bitwę z Turkami pod Belgradem, zatrzymując ich dalszy pochód. Wkrótce po tej

B

wiktorii wspierany przez Węgrów Vlad wkroczył na Wołoszczyznę. Już po na nagłej śmierci Hunyadyego (zwycięski wódz zmarł na tyfus) pokonał Władysława II Dana pod Tirgsor i odzyskał tron wołoski.

Wład III Palownik nie przebierał w środkach, rozprawiając się ze zdradziec zdradziec-

kimi bojarami odpowiedzialnymi za zamordowanie Włada II Dracula i straszliwą kaźń Mirczy II. Nie miał też litości dla Sasów Siedmiogrodzkich, szczególnie z Braszowa, którzy wspierali przeciw niemu syna Dana II, o tym samym co ojciec imieniu. Krwawo rozprawiał się ze spiskującą opozycją i wszelkimi przeciwnikami, dla postrachu karząc ich wbijaniem żywcem na pal. Ta straszliwa, widowiskowa kara stała się jego znakiem rozpoznawczym, zapewniając hospodarowi groźny przydomek. Miał również swoich nieprzyjaciół ścinać, ćwiartować, wieszać oraz żywcem palić na stosie i gotować, ogólnie lubując się w wyrafinowanym okrucieństwie.

Zbrodnie Palownika znane są przede wszystkim z powstałych z inspiracji nieprzejednanych Sasów pamfletów, toteż wiarygodność tych relacji bywa

wampy.indd 167

31.03.2016 12:50

kwestionowana. Uczynki Włada nie ulegają wątpliwości, jest jednak równie oczywiste, że opowieści o nich były przesadzone i w zamierzeniu miały kreować wizerunek obłąkanego tyrana. Bez odpowiedzi musi pozostać pytanie, w jakim stopniu wyolbrzymiono krwawe praktyki hospodara. Jedni historycy twierdzą, że nie są one bardzo przesadzone, zła sława Włada III Palownika nie wzięła się z niczego, zaś nieżyczliwe pamflety mimo swej stronniczości oddają przerażenie, jakie wzbudzały jego czyny. Inni dowodzą, że pewne stanowcze działania były niezbędne, a metody Draculi w rzeczywistości nie odbiegały od tego, co w jego epoce i w tym regionie czynili inni (wystarczy wspomnieć los nieszczęśliwego Mirczy II), natomiast przekazy o powszechnym terrorze na Wołoszczyźnie są wyłącznie dziełem skuteczniej propagandy Sasów. Tego typu spory zapewne nigdy się nie skończą, bo jeśli okrucieństwo wpisane było w ów ówczesną politykę na owym niespokojnym pograniczu dwóch cywilizacji, to nie

Z

można z całą pewnością stwierdzić, czy hospodar wołoski istotnie przekroczył w nim miarę, czy też jego niewątpliwa brutalność ograniczała się do tego, co konieczne, by zapewnić spokój swojemu krajowi.

których podejrzewano o spiski. Niespodziewający się podstępu możni przybyli tłumnie, na miejscu jednak trafili najpierw do lochów, a później na pal. Równie

O

brutalnie Dracula rozprawiał się z włóczęgami i złodziejami. W tym samym 1457 roku Wład III Palownik interweniował w Mołdawii, gdzie władzę sprawował

168

S

w Târgovişte, bojarów odpowiedzialnych za śmierć jego ojca i brata oraz tych,

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

W 1457 roku Wład III Palownik miał zaprosić na ucztę w swojej rezydencji,

proturecki Piotr III Aron. Dracula pomógł w jego obaleniu i zdobyciu tronu przez syna Bogdana II – Stefana III Wielkiego. Dziełem Włada było zresztą stworzenie

B

realizo niewielkiej, ale stałej i całkowicie mu oddanej armii, która pozwalała realizować plany utrzymania niezależności Wołoszczyzny i jej znaczenia w regionie. miesz Antybojarska polityka Włada III Palownika skłoniła go do wspierania miesz-

czaństwa i kupców. W ich interesie ograniczył w 1459 roku wstęp zagranicz zagranicznych handlarzy na wołoskie jarmarki. Uderzyło to przede wszystkim w kupców siedmiogrodzkich, zwłaszcza Sasów, którzy zaczęli wspierać wspomnianego Dana, na wyrost nazywanego Danem III. Dracula najechał w 1460 roku południowy Siedmiogród, spustoszył ziemie pomiędzy Braszowem a Sybinem, a pochwyconych mieszczan braszowskich swoim zwyczajem powbijał na pale. Sam Dan także dostał się w ręce hospodara i został stracony.

Mimo nienawiści do Osmanów Wład III Palownik starał się nie drażnić Porty, choć zaprzestał płacenia daniny, podkreślając niepodległość swojego kraju.

Pod koniec 1461 roku przybył do niego poseł Mehmeda II Zdobywcy Catavolinos, który wezwał hospodara do zapłacenia zaległych danin, dostarczenia pięciuset wołoskich dzieci (zapewne dla wyszkolenia ich na janczarów) i stawienia się

wampy.indd 168

31.03.2016 12:50

przed obliczem sułtana. Hospodar pozornie przystał na warunki i zaofiarował się osobiście odprowadzić tureckiego wysłannika do granicy, zabierając ze sobą jedynie przyboczną straż. W rzeczywistości rozkazał wołoskiej armii podążać za orszakiem. Osmański podstęp wyszedł na jaw, gdy w okolicy Giurgiu Włada otoczył oddział Hamzy Paszy. Przenikliwość Draculi sprawiła, że dzięki podążającym za nim wojskom wołoskim to nie on, ale osmańscy dowódcy i żołnierze niespodziewanie stali się jeńcami. Odprowadzeni do Târgovişte zostali tam wbici na pale. Podobno pal szczególnej wysokości przeznaczony został dla Hamzy Paszy.

Oznaczało to wypowiedzenie wojny potężnemu imperium. Wład III Palownik jednak nie zasypiał gruszek w popiele i już na przełomie 1461 i 1462 roku przekroczył Dunaj w niszczycielskim najeździe na ziemie tureckie. Dzięki nie nie-

Z

mi osmańskich żołnierzy i dygnitarzy – w krótkim czasie zdobył wiele turec tureckich twierdz, aż do wybrzeży Morza Czarnego. Nie rozróżniając muzułmanów i chrześcijan, uprowadzał ludność w niewolę albo palił ją żywcem w domach, dokonując straszliwego spustoszenia pogranicza. W liście z lutego 1462 roku

S

do króla Węgier Macieja I Korwina, syna Jánosa Hunyadyego, z dumą donosił o wzięciu przez siebie prawie 24 tysięcy jeńców.

Wściekły Mehmed II Zdobywca nie zamierzał zwlekać z przykładnym uka uka-

O

raniem zuchwalca, który ośmielił się rzucić mu wyzwanie. Osobiście stanął na czele ogromnej armii, która wiosną 1462 roku wkroczyła na Wołoszczyznę.

Wład III Palownik wezwał całą ludność do walki, stosował taktykę spalonej zie ziemi i zatruwał studnie, wciągając wroga w głąb kraju. Zdołał nawet rozbić kor korpus Mahmuda Paszy. Po klęsce, jakiej doznał pod Turnu, z powodzeniem pro pro-

B

168

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

spodziewanym, gwałtownym wypadom oraz podstępom – dysponował stroja stroja-

wadził walkę podjazdową. Pewnej nocy jego oddział dokonał nagłego ataku na obóz osmański, siejąc śmierć w szeregach zaskoczonych Turków. Coraz bardziej udręczona armia Mehmeda dotarła w końcu do Târgovişte, gdzie jej oczom uka ukazał się prawdziwy las pali, na których rozkładały się ciała ujętych wcześniej osmańskich żołnierzy. Sułtan oglądał ten makabryczny widok z podziwem dla srogiego przeciwnika, natomiast w szeregach Turków wywołał on grozę i przerażenie. Nie mogąc pochwycić Draculi, świadom swoich porażek i coraz większych strat oraz upadku morale we własnych szeregach, Mehmed II Zdobywca uznał swoją klęskę i zdecydował się w końcu na odwrót. Także w jego trakcie siły osmańskie nieustannie były niepokojone przez zwycięskiego Włada. Ostatnim aktem konfliktu było odparcie przez Draculę ataku Mehmeda II Zdobywcy i posłusznego mu hospodara mołdawskiego Stefana III Wielkiego na Kilię.

Zdawać się mogło, że tak spektakularna wiktoria nad największą po-

tęgą ówczesnego świata umocni pozycję Włada III Palownika. Stało się

wampy.indd 169

31.03.2016 12:50

jednak dokładnie przeciwnie. Kraj był wyniszczony, a zubożała ludność nie pragnęła prestiżowych triumfów, ale pokoju. Z tych nastrojów postanowił skorzystać upokorzony Mehmed II Zdobywca i wsparł przeciwko Draculi ambitnego i oddanego sobie Radu Pięknego. Z osmańską pomocą młody książę wkroczył na Wołoszczyznę, głosząc upragniony pokój za cenę uznania zwierzchnictwa sułtana. Swoją szansę dostrzegli bojarzy, sterroryzowani przez Włada, i przekonani, że pod władzą Radu powrócą do dawnego znaczenia. Dracula stawił przeciwnikom zdecydowany opór, ale w listopadzie wraz ze swoimi najwierniejszymi rycerzami musiał wycofać się na Węgry. Na Wołoszczyźnie rozpoczęło się panowanie Radu III Pięknego (1462–1473, 1473–1474, 1474 i 1474–1475) jako formalnego lennika węgierskiego, a w rzeczywistości protegowanego Osmanów. W zależno zależności od Istambułu Wołoszczyzna pozostać miała już na całe wieki…

Z

Kor Vlad został życzliwie podjęty w Braszowie przez Macieja I Korwina, który obiecał mu pomoc w odzyskaniu tronu, a nawet chciał oddać mu swoją krewną za żonę. Wraz z siłami węgierskimi Dracu Dracu-

zaatakował jego skromny oddział i po krótkiej walce uwięził byłego hospodara. Maciej I Korwin ogłosił, że rozkazał aresztować Vlada,

O

bowiem przechwycił jego listy, z których miało wynikać, że Dracula spiskuje przeciw węgierskiemu królowi z… sułtanem. W ten sposób

170

S

niespodziewanie królewski dowódca, kondotier z Czech Jan Jiskra,

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

la skierował się ku Wołoszczyźnie, kiedy w pobliżu twierdzy Oratea

rozpoczęła się kolejna niewola w burzliwym życiu Vlada.

Sprawa rzekomych listów, w których Dracula zdradzić się miał jako uczest uczest-

B

nik knowań z Mehmedem II Zdobywcą (!) przeciwko władcy Węgier, do dziś nie jest dostatecznie wyjaśniona, budząc spory i domysły. Wydaje się niepodo niepodobieństwem, aby Vlad miał angażować się w jakiekolwiek działania przeciwko swemu jedynemu sojusznikowi, a tym bardziej spiskować z wściekłym na niego sułtanem. Stąd podejrzenia, że padł on ofiarą zręcznej intrygi. Rzeczona korespondencja obalonego hospodara z padyszachem była zapewne falsyfikatem.

Dodatkowo Dracula miał w niej pisać, że udaje się na Wołoszczyznę, gdy faktycznie w tym samym czasie kierował się dopiero do Braszowa. Być może owe listy spreparowali jego przeciwnicy z Wołoszczyzny albo nieprzejednani Sasi Siedmiogrodzcy, zawsze oczerniający go z wielką wprawą.

Nie można jednak wykluczyć, że cała sprawa została sfingowana przez sa-

mego Macieja I Korwina. Król bez wątpienia więcej serca wkładał w sprawy zachodnie (stanie się z czasem pretendentem do tronu czeskiego i korony cesarskiej) niż południowe. W owym czasie zresztą dopiero kończył się jego spór z cesarzem Fryderykiem III zgłaszającym pretensje do korony węgierskiej.

wampy.indd 170

31.03.2016 12:50

Przybywali też do niego posłańcy antyhabsburskiej opozycji w samym Wiedniu. Mógł więc ostatecznie porzucić sprawę Vlada, która odciągała go od ulubionych spraw zachodnich. Król Węgier jako naturalny obrońca chrześcijaństwa nie mógł jednak bez poważnego uszczerbku dla swojej reputacji po prostu opuścić sprawdzonego sojusznika, który dowiódł męstwa i zaangażowania w walce z sułtanem – chyba że zdołałby podważyć jego wiarygodność. Kompromitujące Draculę listy mogły być zatem dziełem Macieja I Korwina, pozwalającym mu bez utraty twarzy zrezygnować z awantury wołoskiej. Król zresztą nigdy nie palił się do walki z Turkami, chociaż na antyosmańską krucjatę otrzymał subsydia papieskie i weneckie. Aby wytłumaczyć się ze swej postawy, potrzebował więc dowodu, który wskazywałby, że powodem odwlekania wyprawy jest oba obawa przed wpadnięciem w pułapkę. Dla zachowania pozorów „oburzony” Maciej

Z

Miejsce wieloletniej niewoli Vlada kilkakrotnie się zmieniało. Dawny ho hospodar był przetrzymywany na zamkach w Wyszehradzie i w Budzie, być może również w Vajdahunyad (późniejsza Hunedoara), a nawet w wieży ko kościelnej w Mediaş. Opis postaci Draculi w czasie niewoli wyszedł spod ręki

S

legata papieskiego Nicoli de Modrusa; jest on niezwykle podobny do słynne słynnego portretu hospodara z zamku Ambras pod Innsbruckiem, który zapewne powstał w tym samym okresie.

O

Tymczasem Radu III Piękny wdał się w konflikt z hospodarem mołdawskim Stefanem III Wielkim, popierającym przeciw niemu syna lub wnuka Dana II – Basaraba III Starego (1473, 1474, 1474, 1475–1476 i 1476–1477), który kilkakrotnie zdobywał i tracił władzę na Wołoszczyźnie. Po śmierci Radu w 1475 roku Basa Basarab na dobre umocnił się na tronie. Choć wcześniej występował jako zwolennik

B

170

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

musiał jednak uwięzić „zdradzieckiego” sojusznika.

niezależności kraju od Osmanów, ostatecznie – jak wszyscy hospodarowie po 1462 roku – musiał uznać tureckie zwierzchnictwo.

Umacnianie się Osmanów na Wołoszczyźnie nie leżało w interesie Macieja I

Korwina, jednak na zaangażowanym w boje o koronę czeską królu wrażenie zrobił dopiero w 1474 roku niszczący najazd na Węgry wojsk Mehmeda II Zdobywcy, który dotarł aż do Nagyvárad (późniejsza Oradea). W 1475 roku Maciej uwolnił Vlada, zamierzając przywrócić go na tron wołoski. Na razie – wykorzystując jego doświadczenie w walkach z Turkami – uczynił go wespół z Pavlem Chinezu dowódcą wojsk węgierskich operujących przeciw Osmanom w Serbii i Bośni. Dzięki sprawdzonemu już dawniej fortelowi Draculi Węgrzy w tureckich przebraniach zdołali wtargnąć w mury osmańskiej twierdzy Šabac. Zdobyto też Zvornik i Kušlat. W 1476 roku Vlad wraz z Istvánem Batorym wkroczył z Siedmiogrodu do Mołdawii, by wspomóc Stefana III Wielkiego w walce z Mehmedem II Zdobywcą, który dzięki tej interwencji, mimo zwycięstw w polu

wampy.indd 171

31.03.2016 12:50

musiał się wycofać. Z pomocą wdzięcznego Stefana i Batorego Dracula w listopadzie pokonał Basaraba III Starego, wyparł Osmanów z Wołoszczyzny i odzyskał tron.

Trzecie panowanie Włada III Palownika upłynęło na walce z Turkami, którzy dokonali kolejnego najazdu, aby przywrócić władzę Basaraba. W grudniu 1476 roku Dracula zwyciężył potężnych nieprzyjaciół w bitwie, ale sam zginął w niejasnych okolicznościach. Być może bitewny zamęt umożliwił mord na hospodarze. W chwili śmierci Wład III Palownik miał czterdzieści pięć lat.

Na tronie wołoskim zasiadł znów Basarab III Stary, ale utrzymał go tylko przez kilka miesięcy. W 1477 roku obalił go Stefan III Wielki, powierzając godność hospodarską innemu Danowiczowi – Basarabowi IV Młodemu (1477– 1481 i 1481–1482). Po władzę na Wołoszczyźnie zdołał także sięgnąć przyrod przyrodni brat Włada III Palownika – Wład IV Mnich (1481 i 1482–1495). W 1481 roku

Z

tron objął na krótko syn Draculi – Mircza III (1481), a w 1508 roku jego starszy brat Mihnea I Zły (1508–1509). Przez kolejne dekady potomkowie Włada III Pa Palownika i Włada IV Mnicha rywalizowali o władzę ze sobą i z Danowiczami

(1658–1659), potomek Draculi w szóstym pokoleniu. Natomiast potomkowie innego syna Włada III Palownika, również Vlada, osiedli w Siedmiogrodzie,

O

pośród Szeklerów. Gdy wymarli w linii męskiej, imię Draculi przybrali do swoich nazwisk ich dziedzice po kądzieli – przedstawiciele szeklerskich ro ro-

172

S

łów). Ostatnim z wszystkich Basarabów na tronie wołoskim był Mihnea III

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

oraz przedstawicielami innych dynastii i rodów (głównie Craioveşti i Mohy Mohy-

dów Géczi i Papp. András Géczi-Papp, brat Istvána zwanego Draculą, w 1612 roku ubiegał się nawet o tron siedmiogrodzki.

B

Zwycięstwo Włada III Palownika nad samym Mehmedem II Zdobywcą wiosną

1462 roku jest jednym z najbardziej wzniosłych epizodów w historii Rumunii. Na Natomiast upadek walecznego hospodara jesienią tego samego roku i objęcie władzy przez Radu III Pięknego wyznacza punkt zwrotny w dziejach Wołoszczyzny. Od tego momentu, mimo prób niektórych hospodarów (zwłaszcza Michała II Walecznego, propolskich Mohyłów i Konstantyna II Brâncoveanu), kraj pozostawać będzie niemal nieprzerwanie przez cztery stulecia pod zwierzchnictwem Turków Osmańskich. Dopiero w latach 1877–1878 Karol I z rodu Hohenzollern-Sigmaringen zapewni zjednoczonej już Rumunii upragnioną niezawisłość.

OPOWIEŚCI O DRACULI Postać Włada III Palownika przetrwała w pamięci i wyobrażeniach całych pokoleń. Zawdzięczał to Dracula swoim najbardziej zawziętym wrogom, głównie Sasom Siedmiogrodzkim, którzy nie szczędzili wysiłków, aby spopularyzować wizerunek hospodara jako obłąkanego tyrana.

wampy.indd 172

31.03.2016 12:50

Zaczęło się od saskich pism wydawanych w Siedmiogrodzie już w latach 1463–1464, w których braszowianie opisywali prawdziwe i rzekome okrucieństwa uwięzionego hospodara. Takim dziełom jak anonimowa Historia wojewody Draculi (Geschichte Dracole Waide) z 1463 roku sprzyjał sam król Maciej I Korwin, pragnący usprawiedliwić porzucenie i aresztowanie sojusznika. Na podobnych drukach i rozpuszczanych przez dwór pomówieniach opierał się zapewne legat Niccolo de Modrussa, przesyłając papieżowi raport, z którego wynikało, że Dracula odpowiada za śmierć… 40 tysięcy osób!

Już w tym samym 1463 roku na dworze cesarza Fryderyka III Michael Beheim ogłosił poemat O krwawym szaleńcu, zwanym Draculą, wojewodzie wołoskim (Von ), który krążył później po einem wüthrich der hiess Trakle waida von der Walachei), wszystkich niemal krajach niemieckich. Opisywał on wszelkie niegodziwości

Z

nych ze sobą ani treścią, ani chronologią. Były one już dość głośne na Węgrzech uwol i w niemieckojęzycznych krajach Europy, kiedy Maciej I Korwin postanowił uwoluza nić Draculę i wesprzeć jego starania o odzyskanie wołoskiego tronu. Aby uzasadnić to działanie król, który tak ochoczo wspierał dotąd oszczerstwa, zaczął

S

Turka przedstawiać Włada III Palownika jako niezłomnego rycerza w walce z Turkami. Wedle nowej narracji Dracula odpokutować miał swoje zbrodnie wieloletnią niewolą i niezachwianym męstwem. Ta zmiana atmosfery zaowocowała już po

O

śmierci hospodara, ale za życia Macieja I Korwina łaskawą dla wołoskiego władcy Opowieścią o wojewodzie Draculi wydaną w Budzie w 1486 roku.

Księ Ten sam tytuł nosiło dzieło spisane w tym samym roku w Wielkim Księstwie Moskiewskim. Prawdopodobnie wyszło ono spod pióra kniazia Fiodora Kuricyna, który gościł na dworze w Budzie jako wysłannik Iwana III Srogiego.

B

172

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

niepowiąza Włada III Palownika w formie mrożących krew w żyłach opowieści, niepowiąza-

Opowieść o wojewodzie Draculi (Skazanije o Drakule wojewodie) przedstawiała hospodara jako niebywałego okrutnika, zdolnego jednak drakońskimi metodami spopu utrzymać porządek w ogarniętym dotąd anarchią kraju. Dzieło Kuricyna spopularyzowało na Rusi postać Draculi i przypisywane mu czyny, częściowo znane już z niemieckich pamfletów, choć niektóre z nich otrzymały nowe wersje. Opowieść o wojewodzie Draculi długo krążyła wśród ludu w przeróżnych odpisach.

O Władzie III Palowniku z pewnym uznaniem pisał współczesny mu historyk ateński Laonikos Chalkokondyles w swoich Wykładach historycznych (Apòdejksis historiòn). Dracula opisany jest w nich jako władca okrutny, ale niezwykle zasłużony dla swego kraju. Podobny obraz hospodara kreślił związany z węgierskim dworem Antonio Bonfini w Dekadach rzeczy węgierskich (Rerum Hungaricum Decades). Patrycjusz z Raguzy, Michele Bocignoli, uznał nawet w jednym ze swoich listów, że przydomek Włada wywodzi się od rumuńskiego drag, dragul, czyli „drogi”.

wampy.indd 173

31.03.2016 12:50

Niemcy tymczasem nie ustawali w głoszeniu zbrodni Włada III Palownika.

Od lat 80. XV stulecia wychodziły spod prasy wcześniejsze pamflety, drukowane teraz z rozmachem w Augsburgu, Bambergu, Hamburgu, Lipsku, Lubece, Norymberdze czy Strasburgu. Historia wojewody Draculi i poemat Beheima za sprawą Marca Ayrera i jego następców w latach 1488–1568 zostały wydawane w krajach niemieckich kilkanaście razy. Wiele broszur krążyło wśród ludu jako popularna literatura jarmarczna, której tytuły krzyczały po całej Rzeszy o „przerażających”, „zdumiewających” i „prawdziwych” zbrodniach krwawego tyrana z Wołoszczyzny.

Budzące trwogę historie o szalonym Palowniku miały szeroki zasięg oddziaływania i cieszyły się wielkim wzięciem. Obok wspomnianych poematów i pamfletów, o prawdziwych i urojonych okrucieństwach Włada pisał w XVI tłumaczo wieku Sebastian Münster w swoich dziełach po łacinie i niemiecku, tłumaczo-

Z

nych także na francuski i angielski. Krwawe sceny z udziałem Draculi znalazły się również w twórczości Teodora Zwingera, I. Fischera (pełne imię nieznane), dowiedzia Zachariasa Rivandera czy Georgesa Steiharta. W ten sposób Europa dowiedziaW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

ła się o autentycznych i zmyślonych okrucieństwach Włada III, a imię Draculi

174

S

otoczyła prawdziwa groza. Krwiożerczy Dracula stał się znany całej Europie

jako postać przerażająca, ale i fascynująca, a legendy o nim zapładniać miały wyobraźnię kolejnych pokoleń.

O

Nie może zatem dziwić, że postać Włada III Palownika obrosła mitami do tego szesnastowiecz stopnia, że trudno dziś odróżnić prawdę od fikcji. Piętnasto- i szesnastowieczne rękopisy i druki sprawiły, że o Draculi krążyły dziesiątki opowieści, które zapewniły mu nieśmiertelność, intrygując kolejne generacje. W opowieściach

B

tych przewija się masowe wbijanie przeciwników na pal, palenie ich żywcem, treningo obdzieranie ze skóry itp. Nie brakuje nawet takich „smaczków”, jak treningowe strzelanie przez łuczników hospodara do obdartych ciał, gotowanie ofiar we wrzącej wodzie, przybijanie dzieci do piersi matek czy posypywanie solą stóp żywych nieprzyjaciół i pozostawianie ich na pastwę szorstkich języków kóz, co kończyło się zupełnym zdarciem skóry.

Jednym z najbardziej znanych wątków opowieści o Draculi była jego rozpra-

wa z bojarami. Wład III Palownik miał zaprosić ich na ucztę do swej rezydencji w Târgovişte, a podczas biesiady zapytać zrelaksowanych już gości, ilu hospodarów wołoskich pamiętają. Padały różne odpowiedzi, a wówczas Dracula, nie bawiąc się dalej w subtelności, oświadczył, że niestabilność tronu i dramatyczne losy rodzimych władców są winą obecnych na uczcie bojarów, nieustannie spiskujących i zaprzedanych wrogom ojczyzny. Następnie biesiadnicy zostali uwięzieni przez rycerzy Włada, który zgotował im okrutny los. Część możnych została nazajutrz wbita na pale. Dracula kazał przygotować sobie biesiadę po-

wampy.indd 174

31.03.2016 12:50

śród konających, po czym długo ucztował z apetytem, sycąc się widokiem cierpienia swych wrogów, a później widokiem ich rozkładających się ciał. Gdy jeden z jego sług z obrzydzenia odorem zatkał nos, hospodar nakazał przygotować dla niego kolejny pal, by ulżyć nieszczęśnikowi. Druga grupa bojarów poprowadzona została pieszo przez dwieście kilometrów w skalistą dolinę rzeki Argeş, gdzie zmuszono ją do morderczej pracy przy budowie zamku Poenari. Nieliczni, którzy zdołali przeżyć nadludzki wysiłek, otrzymali od władcy przebaczenie win.

Równie okrutnie poczynał sobie Dracula z jeńcami pochwyconymi w czasie wypraw na Braszów i za Dunaj. Specjalnie potraktował jednak wysuwanego przez Sasów do tronu Dana (III). Nieszczęśnik musiał wykopać grób i uczestniczyć w przygotowanej dla niego… ceremonii pogrzebowej, której kulmina kulminacyjnym momentem była śmierć pretendenta. Innym razem Dracula ogłosił, że

Z

łężniałych starców, którzy do niego przybędą. Gdy uradowani nieszczęśnicy stanęli przed jego obliczem, zaprosił ich na ucztę, podczas której zapytał, czy rzeczywiście pragną uwolnienia od cierpień. Zebrani potwierdzili to życzenie, kres ich nędzy.

S

a okrutnik zamknął ich w budynku i spalił żywcem, w straszliwy sposób kładąc

174

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

pragnie ulżyć niedoli wszystkich ubogich, chorych, żebraków, kalek i zniedo zniedo-

Podobnie rozprawiać się miał ze złodziejami, rabusiami, włóczęgami i prze przebywającymi na Wołoszczyźnie Sasami. Kiedy przed jego obliczem stanął ze

O

skargą okradziony węgierski handlarz, Dracula obiecał pochwycić złodzieja i zwrócić zagrabiony dobytek. Nikczemnik rychło trafił w ręce hospodara, który rozkazał nabić go na pal. Odnaleziono też pieniądze pokrzywdzonego Madziara, a Wład oddał je kupcowi, dodawszy od siebie jeszcze dukata. Następnego dnia

B

handlarz przybył do władcy, aby powiedzieć, że otrzymał więcej, niźli mu zra zrabowano. Ukontentowany Dracula podkręcił wąsa i kazał Węgrowi zatrzymać powiększony dobytek, z właściwą sobie prostotą przyznając, że gdyby zataił prawdę o dodatkowym dukacie, dołączyłby do rabusia na palu.

Któregoś razu Dracula ujrzał chłopa chodzącego w podartym i brudnym

ubraniu i zapytał go, czy jest żonaty. Zawstydzony mężczyzna, domyślając się intencji dostojnego rozmówcy, wyznał, że posiada małżonkę, lecz ta jest zbyt zajęta przędzeniem lnu, by miała czas na cerowanie i pranie. Nieubłaganemu hospodarowi nie wystarczało takie tłumaczenie i kazał prowadzić się do chaty gospodarza. Ujrzawszy zaś jego połowicę jako osobę młodą i pełną energii, ukarał jej lenistwo obcięciem rąk i wbiciem okaleczonej niewiasty na pal. Chłop otrzymał zaś od władcy nową żonę.

Przy studni w Târgovişte Wład III Palownik ustawić miał szczerozłoty puchar, aby każdy spragniony mógł nim zaczerpnąć wody. Puchar stał tam całe lata, albowiem nikt nie odważył się skraść drogocennego naczynia. Zniknął

wampy.indd 175

31.03.2016 12:50

zaraz po śmierci straszliwego hospodara. Gdy z kolei nałożnica Draculi skłamała mu, że pozostaje w stanie brzemiennym, ten bez ceregieli rozpłatał jej brzuch, demaskując łgarstwo i skazując oszustkę na śmierć w męczarniach. Cudzołożnice były natomiast przez Włada skazywane na darcie żywcem pasów skóry i wlewanie w otwory ciała roztopionego żelaza, dopóki metal nie wypłynął ustami. Nagie zwłoki rozwiązłych niewiast były później wieszane i w tym stanie czekały na rozkład.

Pewnego dnia przed obliczem hospodara stanęli dwaj węgierscy mnisi (w niektórych źródłach noszą oni imiona Michał i Hans) wędrujący po Wołoszczyźnie. Dracula zadał im pytanie, czy zdaniem ludu i ich samych słusznie czyni, karząc tak srogo spiskowców i niegodziwców – i od każdego otrzymał inną odpowiedź. Zakonnik, który uznał drakońskie metody walki z nadużyciami za słuszne i powszechnie akceptowane, został pochwalony jako człowiek rozważ rozważ-

Z

ny, natomiast mnich krytykujący barbarzyńskie okrucieństwo hospodara sam skończył na palu. Inna wersja tej opowieści mówi jednak coś zupełnie przeciw przeciwnego – wedle niej na pal wbity został pochlebca, a drugi duchowny otrzymał

mocą pali. A kiedy osioł zamordowanych duchownych, nie mogąc doczekać się swych panów, zaczął głośno ryczeć, Wład III Palownik nie omieszkał wbić na pal

O

i nieszczęśliwego zwierzęcia.

Pewien duchowny wspomniał na kazaniu, że przebaczenie win nie może na na-

176

S

rzeniem jest stanięcie przed obliczem Boga. Dracula pomógł im w tym za po po-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

pochwałę za odwagę. Inni mnisi nieopatrznie wyznali, że ich największym ma ma-

stąpić, dopóki sam winowajca nie zrozumie swego grzechu i nie dokona zadość zadośćuczynienia. Dracula przewrotnie zaprosił go na posiłek, czekając, aż kapłan nie nie-

B

uważnie sięgnie po należący do hospodara kawałek chleba. A że w oczach Włada ksiądz nie zrozumiał swojego przewinienia i nie zwrócił zagarniętego mienia, hospodar rozkazał wbić go na pal. Dopełnieniem zbrodni Draculi na łacińskim duchowieństwie miały być dokonane przezeń profanacje i świętokradztwa.

W czasie wyprawy na Braszów hospodar obrabował i spalił kościół Świętego Bartłomieja, a z położonej w pobliżu miasta kaplicy Świętego Jakuba wyniósł ołtarz, by służył mu za stół.

Pewnego razu do Draculi przybył jako wysłannik Macieja I Korwina szlachcic polski wyjątkowej pozycji. Hospodar przyjął go, ucztując pośród wbitych na pale ciał i – wskazując na kolejny przygotowany pal – zapytał posła, czy domyśla się, na kogo pal ten czeka. Polak z dworską grzecznością odrzekł, że spodziewa się, że pal został przygotowany dla szczególnie ważnej persony. Dracula przytaknął, dopowiadając, że czeka on właśnie na polskiego posła. Niezmieszany szlachcic odparł, że widać nań zasłużył i nie będzie się opierał, hospodar bowiem słynie jako sprawiedliwy władca. To połączenie pogardy śmierci z dworskością

wampy.indd 176

31.03.2016 12:50

przypadło do gustu Władowi, który z uśmiechem pochwalił posłańca, że potrafi służyć wielkiemu panu i wie, jak przemawiać do innego wielkiego pana. W znakomitym humorze darował więc Polakowi życie.

Mniej szczęścia mieli inni madziarscy emisariusze, z których odpowiedzi Dracula nie był zadowolony. Stwierdził wtedy sentencjonalnie, że skoro Maciej I Korwin przysłał ich do mądrego władcy, wiedząc, że nie odznaczają się bystrością, to znaczy, że król wydał na nich wyrok śmierci, a jeśli ośmielili się przybyć do mądrego władcy, będąc głupcami, sami odpowiadają za swój zgon. Ten zaś nastąpił prędko.

Gdy pochwycono na kradzieży pewnego Cygana, Dracula chciał skłonić jego ugoto rodaków do powieszenia rabusia. Odmowa spowodowała, że hospodar ugotował winnego, a pozostałych zmusił do zjedzenia go. Innym razem wymógł na

Z

w nurtach rzeki. Głowy niektórych straconych bojarów miał Dracula wykorzy wykorzystywać jako przynętę na raki. Nie odmówił sobie przyjemności częstowania złowionymi w ten sposób skorupiakami krewnych owych ofiar, dopiero po po posiłku opowiadając przerażonym biesiadnikom o szczegółach połowu.

S

Pewnego dnia stanęli przed Władem III Palownikiem posłowie Mehmeda II

176

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Cyganach udział w wyprawie przeciw Turkom i wystawił ich na pewną śmierć

Zdobywcy, nie odkrywając swych głów przed obliczem hospodara. Gdy ziryto zirytowany Dracula zwrócił im na to uwagę, Turcy odparli, że na zdjęcie turbanów nie

O

pozwalają ich obyczaje. Hospodar z błyskiem w oku zapewnił posłańców, że ich obyczaje zostaną uszanowane, po czym nakazał swoim sługom przybić turbany gwoździami do głów nieszczęśników.

W czasie swej wyprawy na ziemie osmańskie Dracula w brutalny sposób

B

rozprawiał się z poddanymi sułtana, nie rozróżniając muzułmanów i podbitych przez Turków chrześcijan. Ludność palono żywcem i prowadzono w niewolę, by w Târgovişte powbijać na pale. Niektórzy rycerze hospodara, powodowani lito litością i żądzą, prosili go, aby zamiast zabijać wszystkich, ofiarował im najpiękniej najpiękniejsze dziewczęta za żony. W odpowiedzi Wład uśmiercił zarówno miłosiernych żołnierzy, jak i niewiasty. Natomiast w zdobywaniu osmańskich twierdz pomóc miało przebieranie się samego hospodara za Turka i wkraczanie przezeń niepostrzeżenie za mury.

Do legendy przeszły także wydarzenia z czasu odwetowej inwazji wojsk Mehmeda II Zdobywcy. Pojmany przez Turków Rumun, którego pytano o miejsce pobytu hospodara, odpowiedział, że choć zna je doskonale, to nie ośmieli się go ujawnić nawet pod groźbą śmierci, bowiem kara, jaka może na niego spaść za zdradę, będzie dużo straszniejsza. Słynny był nocny atak Wołochów na obóz osmański. Wedle tradycji w tym zuchwałym wypadzie brał udział sam Dracula. Hospodar miał nagradzać tych

wampy.indd 177

31.03.2016 12:50

spośród swoich żołnierzy, którzy otrzymali rany w przednie części ciała i surowo karać jako tchórzy wojowników ranionych w plecy. W pamięci potomnych zapisał się także obraz rzeszy tureckich nieszczęśników nadzianych na pale, jaki ujrzeli Turcy podczas najazdu na Târgovişte. Ten widok wywołał wśród najeźdźców przerażenie i skłonił ich do odwrotu z przeklętego kraju rządzonego przez szaleńca.

Mimo sukcesów Dracula miał zostać w końcu oblężony przez zastępy nieprzyjaciół (zwykle mówi się o Turkach) w zamku Poenari. Jego zrozpaczona żona, nie widząc ratunku, rzuciła się z murów do rzeki Argeş, odnajdując śmierć w jej falach. Sam hospodar wymknął się jednak wrogom przez górskie przejścia, obiecując im srogą zemstę.

Nawet w węgierskiej niewoli Dracula nie potrafił się oprzeć swej okrutnej pasji. Nie mogąc wbijać na pal ludzi, odnalazł rozrywkę we… wbijaniu myszy na

Z

małe paliki. Gdy już odzyskał wolność, pozostał na dworze Macieja I Korwina jako sprzymierzeniec i wspierany przez króla pretendent do wołoskiego tronu.

Pewnego dnia w jego domu ukrył się pewien uciekający przed strażą złodziej. Za

mu głowę. Przed obliczem zdumionego króla Dracula tłumaczył, że dowódca straży ukarany został za to, że wtargnął do jego domu bez zgody gospodarza.

O

ponie Wład III Palownik zginął w czasie bitwy, a jego głowę odcięto i poniesiono triumfalnie Mehmedowi II Zdobywcy do Istambułu. Ciało złożyć

178

S

szał hałas, a dowiedziawszy się, o co chodzi, wyrwał kapitanowi miecz i odciął

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

nim w progi Draculi wpadł węgierski oddział pod wodzą kapitana. Vlad posły posły-

miano w monasterze Snagov.

sze Prawdziwe i zmyślone czyny i okrucieństwa Draculi otoczyły hospodara sze-

B

roką i mroczną sławą. Nic dziwnego, że z jego przydomkiem w naturalny sposób połączono jedno z określeń diabła – drac drac, dracul. Drăculea oznaczał zatem „syna diabła”. Dlatego też imię ojca Włada III Palownika tłumaczone jest często na inne języ języki jako Wład II Diabeł. Leksykalnie jest to zupełnie poprawne, abstrahuje jednak od prawdziwego znaczenia przydomka Włada II Dracula. W ten sposób zła sława syna dotknęła też pośrednio ojca.

29

M. Cazacu, op.cit., s. 222.

Na początku XIX wieku czołowy przedstawiciel szkoły siedmio-

29 wampy.indd 178

grodzkiej w rumuńskiej poezji, Ion Budai-Deleanu, w swej Cyganiadzie (Ţiganiada) przedstawił Draculę jako bohatera bez skazy. Jednak piszący w podobnym czasie Johann Christian von Engel uznał dawne pamflety za wartościowe źródła historyczne i w Dziejach państw węgierskich i sąsiednich (Geschichte des ungarischen Reiches und seiner Nebenländer) skreślił obraz Włada III Palownika w podobny im sposób, ogłaszając go „największym potworem, jakiego stworzyła natura, postrachem ludzkości”29. Takie postrzeganie Draculi wciąż było w Europie powszechne.

M. Cazacu, op.cit., s. 222.

31.03.2016 12:50

SIGHIŞOARA I DOM RODZINNY DRACULI Sighişoara jest jednym z najpiękniejszych miast Siedmiogrodu (Transylwanii). Kształt nadali mu Sasi Siedmiogrodzcy, samodzielnie rządzący się w górnym mieście, gdzie nie mogła osiedlać się ludność rumuńska. Górne miasto otaczają zachowane mury z basztami. Wkracza się do niego od wieków przez bramę wieży Zegarowej (rum. Turnul cu Ceas), pełniącą niegdyś funkcje ratusza.

Jej największym skarbem jest wspaniały zegar z 1648 roku, którego mechanizm porusza wymyślnymi figurkami w zależności od pory dnia i roku. Innymi zabytkami dawnego saskiego Schäsbrich są dwie średniowieczne świątynie – podominikański kościół klasztorny (rum. Biserica Mănăstirii) i położony w najwyższym punkcie miasta kościół Na Wzgórzu (rum. Biserica din Deal), pobliski cmentarz ewangelicki, budynki szkolne i prowadzące do nich zadaszone Szkolne

uliczki, place i kamienice.

Z

do szkoły także w czasie deszczu. Uroku miasta dopełniają malownicze zaułki, W pobliżu wieży Zegarowej i kościoła klasztornego, na rogu placu Muze Muzealnego (rum. piaţa Muzeului) znajduje się prawdopodobnie najstarszy świecki

S

budynek Sighişoary – którego parter wzniesiono z kamienia rzecznego – zna zna-

178

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Schody (rum. Scara Şcolarilor) z 1662 roku, które ułatwiały uczniom wędrówkę

ny pierwotnie jako dom Pauliniego, obecnie nazywany domem Vlada Dracula (rum. Casa Vlad Dracul). W latach 1431–1435 mieszkał tutaj późniejszy Wład II

O

Dracul szykujący się powoli do objęcia tronu wołoskiego. Przypuszcza się więc, że pod koniec 1431 roku w tym budynku mógł przyjść na świat człowiek zwa zwany Władem III Palownikiem i Draculą. O Władzie II Draculu przypomina tablica pamiątkowa, zaś na drugim piętrze (wejście przez restaurację) obejrzeć można

B

wampiryczną ekspozycję poświęconą samemu Draculi, kiczowatą co prawda, ale w tym miejscu posiadającą swój urok. Po drugiej stronie kościoła klasztor klasztornego znajduje się pomnik Włada III Palownika.

STARY DWÓR W BUKARESZCIE

Bukareszt od czasów średniowiecza był jedną z dwóch głównych siedzib wołoskich hospodarów. Z czasem Osmanowie wymogli na zależnych od siebie dynastach, aby rezydowali raczej w mieście nad Dymbowicą niż w łatwiejszym do obrony, położonym u stóp Karpat Południowych Târgovişte. Paradoksalnie ostateczne przeniesienie stolicy do Bukaresztu odbyło się w połowie XVII stulecia, w czasach ostatniego potomka Draculi i ostatniego z Basarabów – Mihnei III, który akurat nie odznaczał się uległością wobec sułtana. Jednak nawet jego następcy okazywali jeszcze wiele serca siedzibie swoich poprzedników.

Przy bukaresztańskiej ulicy Franceză zachował się Stary Dwór (rum. Curtea Veche) – czternastowieczna twierdza. Rozbudował ją Wład III Palownik,

wampy.indd 179

31.03.2016 12:50

a kolejne przebudowy były dziełem hospodarów z rodu Brâncoveneşti – Mateusza I Basaraba i Konstantyna II Brâncoveanu. Ze Starym Dworem byli zatem związani dwaj władcy Wołoszczyzny, którzy stali się pierwowzorami literackich wampirów. Dziś częściowo zrekonstruowane ruiny twierdzy są udostępnione do zwiedzania. Obok znajduje się najstarsza w Bukareszcie cerkiew, ufundowana w 1559 roku przez Mirczę V Pastucha – wnuka Włada IV Mnicha i prawnuka Włada II Dracula.

TÂRGOVIŞTE – DWÓR HOSPODARSKI I WIEŻA ZACHODZĄCEGO SŁOŃCA Târgovişte (dawniej zapisywane jako Tîrgovişte) należy do bardziej urokli urokliho wych miejsc Wołoszczyzny. Obfitujący w zabytki – głównie cerkwie – gród hospodarów, w którym Dracula miał wbić na pal rzesze wrogów i ustawić przy

Z

studni złoty kielich, zachowuje do dziś małomiasteczkowy, południowy czar.

Najważniejszym zespołem zabytkowym Târgovişte jest naturalnie dwór hospodarski o średniowiecznej genezie. Kompleks powstał prawdopodobnie

i Konstantyn II Brâncoveanu w 1693 roku. Po tragicznej śmierci tego ostatniego hospodara dwór podpalono i zdewastowano, a odbudowy podjął się fanariocki

O

władca Konstantyn III Mavrocordat. Jednak jeszcze za jego rządów rezydencja uległa ponownemu zniszczeniu w czasie osmańsko-austriackich zmagań z lat

180

S

wywali go kolejni władcy, m.in. Wład III Palownik, Piotr II Kolczyk w 1584 roku

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

w czasach Mirczy I Starego, odznaczał się skromnością i surowością. Rozbudo Rozbudo-

1736–1739. Ostatniej odbudowy dokonał Grzegorz III Aleksander w latach 1768– –1769, ale dwór rychło został opuszczony i zaczął podupadać.

B

Pierwszym z obiektów kompleksu jest cerkiew Książęca (rum. Biserica

Domnească) – dzieło Piotra II Kolczyka z 1583 roku. Świątynię remontowali Grze i rozbudowywali m.in. Mateusz I Basarab, Konstantyn II Brâncoveanu i Grzegorz II Ghica. W 1737 roku budowlę poważnie uszkodziło trzęsienie ziemi, lecz po długim oczekiwaniu doczekała się gruntownej renowacji w latach 1964–1965.

Jej ozdobami pozostają złocony ikonostas z lipowego drzewa, odlany w Gdańsku dzwon z 1669 roku i malowidła portretujące władców Wołoszczyzny. Cerkiew Książęca jest również nekropolią najbliższej rodziny Mateusza I Basaraba, choć grób samego hospodara sprofanowano już w 1658 roku, a ciało władcy przeniesiono do klasztoru Arnota.

Za świątynią zobaczyć można ruiny rezydencji hospodarów, a dalej wznosi się samotna, ukoronowana krenelażem, dwudziestosiedmiometrowa wieża Zachodzącego Słońca (rum. Turnul Chindiei) – strzeliste zwieńczenie całego zamku i symbol miasta. Zbudowana przez Włada III Palownika pełniła funkcje obronne, a później obserwacyjne i więzienne. Roztacza się z niej rozległa

wampy.indd 180

31.03.2016 12:50

panorama okolicy, zaś na kolejnych kondygnacjach prezentowane są eksponaty związane z Draculą.

W skład dworu hospodarskiego w Târgovişte wchodzi również cerkiew Świętego (tj. Wielkiego) Piątku o piętnastowiecznej metryce, dom księżnej Bălaşy z 1656 roku i prowadząca do całego kompleksu brama Południowa. Bliżej centrum miasta znajduje się pomnik Włada III Palownika.

ZAMEK POENARI Ponad skalistą doliną rzeki Argeş powstała w pierwszej połowie XIV wieku warowna wieża, w XV stuleciu rozbudowana w zamek Poenari przez Włada III Palownika, który poświęcał wiele wysiłku kwestii obronności Wołoszczyzny. Z Poenari boja wiążą się dwie sztandarowe legendy o Draculi – jedna mówi o przymuszeniu boja-

Z

się z jego murów w czasie oblężenia przez wrogów. najbar Górska twierdza – obok dworu hospodarskiego w Târgovişte – najbardziej więc zasłużyła na miano „zamku Draculi”. Poenari służyło wład władcom Wołoszczyzny do XVI wieku, kiedy opuszczone zaczęło obracać się

S

w ruinę. Część murów runęła w przepaść w 1888 roku. Dziś romantyczne

180

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

rów do budowy zamku, druga o samobójczej śmierci żony hospodara, która rzuciła

ruiny zamku Draculi są udostępnione do zwiedzania, a prowadzi do nich

O

tysiąc czterysta osiemdziesiąt schodów.

BRASZÓW

Braszów należy niewątpliwie do najpiękniejszych miast Transylwanii. Za Za-

mieszkiwany był głównie przez Sasów Siedmiogrodzkich, wiodących w XV

B

oczer wieku zawzięty spór z Władem III Palownikiem i namiętnie wydających oczerniające go pamflety. Hospodar wołoski miał najechać gród w 1460 roku oraz obrabować i spalić kościół Świętego Bartłomieja. Dwa lata później Dracula był Po jednak gościnnie podejmowany w mieście przez króla Macieja I Korwina. Poświęcony świętemu Bartłomiejowi przybytek jest najstarszym zachowanym zabytkiem miasta, wzniesionym w XIII stuleciu w stylu romańskim z elementami wczesnogotyckimi. Do dziś imponuje piękną sylwetką, pozostałościami fresków i zegarem słonecznym.

Najpiękniejszą świątynią i najsłynniejszym zabytkiem Braszowa jest jednak tzw. Czarny Kościół (rum. Biserica Neagră) – ogromna budowla, wznoszona również od XIII wieku. Swoją nazwę zawdzięcza barwie murów – charakterystycznej pamiątce po pożarze z 1689 roku, dziś już częściowo zniwelowanej. Obok ogromnych rozmiarów i pięknej sylwetki Czarny Kościół zachwyca cennym ołtarzem, organami i unikatową kolekcją anatolijskich kobierców.

wampy.indd 181

31.03.2016 12:50

W mieście znajdują się również interesujące cerkwie, a także w znacznym stopniu zachowane mury obronne z Czarną Basztą i Białą Basztą (rum. Turnul Negru i Turnul Alb) oraz bastionem Kowali (rum. Bastionul Fierarilor). Ponad zabudowaniami wznosi się na 955 metrów n.p.m. góra Tâmpa, na którą wjechać można kolejką linową, aby podziwiać panoramę dawnego saskiego Kronstadt.

ZAMEK W WYSZEHRADZIE Najstarsza budowla obronna w Wyszehradzie (węg. Visegrád) pamięta czasy rzymskie, później dostosowali ją do swoich potrzeb królowie Węgier. W XIV wieku Karol I Robert wzniósł w jej pobliżu nowy imponujący zamek, który dwukrotnie pol – w 1335 i 1338 lub 1339 roku – gościł europejskich monarchów. Tutaj także trafiły polskie insygnia królewskie, kiedy wysłannicy z Krakowa w 1370 roku ofiarowywali tron Ludwikowi I Wielkiemu. Renesansowy pałac był dziełem Macieja I Korwina,

Z

Osma który więził tutaj Draculę. W XVII wieku zamek został splądrowany przez Osmanów. Wyzwolenie spod tureckiej niewoli przyniosło jeszcze większe nieszczęście, bowiem cesarz Leopold I rozkazał wysadzić obiekt. Dziś zrekonstruowany zamek

Budowę Zamku Królewskiego (węg. Budavári Palota) Palota w Budzie rozpoczął

O

w XIV wieku Ludwik I Wielki, a prace nad nim ze szczególnym rozmachem przy kontynuował Zygmunt I Luksemburczyk. Za Macieja I Korwina zamek przy-

182

ZAMEK KRÓLEWSKI W BUDAPESZCIE

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

S

cieszy się sporym zainteresowaniem i przyciąga rzesze turystów.

brał wykwintny gotycko-renesansowy fason, a w jego murach więziony był ar Dracula. W XVI stuleciu Turcy umieścili w dawnej królewskiej rezydencji ar-

B

senał, którego wybuch w 1578 roku całkowicie zniszczył budowlę. cesarzo Nowy barokowy zamek powstał w XVIII wieku dzięki decyzji cesarzo-

wej Marii Teresy i pracy Johanna Hölblinga. W 1791 roku otrzymał na nowo status siedziby królewskiej, jednak oficjalni habsburscy władcy Węgier by bywali tutaj rzadko, a po upadku powstania Madziarów w 1849 roku stronili od Budy, toteż opuszczony obiekt zaczął podupadać. Nowy okres świetności rozpoczął się wraz z powstaniem w 1867 roku Austro-Węgier i uzyskaniem przez Budę (w 1873 roku złączoną z Pesztem) statusu stolicy równorzędnej z Wiedniem. Cesarz Austrii i król Węgier Franciszek Józef I zlecił rozbudowę Zamku Królewskiego w przysadzistą, ale wykwintną neobarokową rezydencję. Prace zakończono w 1903 roku.

Zamek Królewski w Budapeszcie spłonął w czasie drugiej wojny światowej.

W okresie powojennym przeprowadzono badania archeologiczne oraz rekonstrukcję obiektu. Dziś zamek, tworzący rozległy kompleks z trzema dziedzińcami, stanowi jak dawniej symbol stolicy Węgier.

wampy.indd 182

31.03.2016 12:50

HUNEDOARA – ZAMEK CORVINILOR Jeśli Maciej I Korwin z całą pewnością więził Draculę w Wyszehradzie i Budzie, to przymusowy pobyt obalonego hospodara wołoskiego w rodzinnym zamku króla – zwanym po węgiersku Hunyad, a po rumuńsku Corvinilor – należy już do sfery domysłów. Ta pyszna rezydencja znajduje się w dawnym Vajdahunyad, czyli obecnej Hunedoarze.

Początki Corviniloru wiążą się z czasami Zygmunta I Luksemburczyka, który wzniósł go w miejsce czternastowiecznego kasztelu, po czym podarował wiernemu rumuńskiemu kniaziowi Voicu. Wspaniałą przebudowę zawdzięcza zamek jego synowi – zupełnie zmadziaryzowanemu Jánosowi Hunyadyemu. Dalsza rozbudowa Sied zamku w Vajdahunyad w pierwszej połowie XVII wieku była dziełem księcia Siedmiogrodu i efemerycznego króla Węgier Gabriela II Bethlena.

Z

Be ego, walecznego króla Macieja I Korwina i ekscentrycznego księcia Gabriela II Bethlena w Hunedoarze uważany jest nie bez racji za jeden z najpiękniejszych w całej na środkowej Europie. Szczególnie imponująca jest wieża – znana pod słowiańską nazwą Ne Boisa (czyli „Nie Bój Się”), złączona arkadowym krużgankiem z warownymi

S

Rycer murami – oraz gotycki pałac z 1452 roku, skrywający kaplicę i rozległą salę Rycer-

182

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Wspaniały i świetnie zachowany zamek wielkiego regenta Jánosza Hunyady Hunyady-

ską o bogatej dekoracji kamieniarskiej.

O

KOŚCIÓŁ FARNY W MEDIAŞ

Mediaş jest średniowiecznym miastem, pierwotnie zamieszkanym przez Sze Szeklerów, a później Sasów Siedmiogrodzkich, którzy zwali je Medwesch. W XVI i XVII stuleciu ówczesne Medgyes było jednym z miejsc obradowania sejmu Księstwa

B

Bato Siedmiogrodu. Tutaj też w 1576 roku jego władca Stefan I Batory (wuj Elżbiety Batory), obrany na tron polsko-litewski, zaprzysiągł pacta conventa.

W Mediaş zachowały się mury miejskie, wieża bramna i ufortyfikowany gród.

W jego obrębie położony jest kościół farny pod wezwaniem Świętej Małgorzaty. Świątynię wzniesiono w XIV stuleciu, ale jej obecny kształt to efekt gotyckiej przebudowy z lat 1447–1482. Wnętrze skrywa wspaniały ołtarz główny i piękny poliptyk z czasów Macieja I Korwina oraz polichromię z Drzewem Jessego powstałą za panowania Władysława II Jagiellończyka. Gotycki kościół zwieńczony jest strzelistą siedemdziesięciometrową wieżą, nazywaną wieżą Trębaczy. W niej z polecenia Macieja I Korwina więziony był Dracula. Wieża Trębaczy była prawdopodobnie ostatnim etapem jego niewoli.

MONASTER SNAGOV Jednym z najbardziej malowniczych miejsc Wołoszczyzny jest monaster Snagov dumnie wznoszący się na wyspie jeziora Snagov. Już w XI wieku stała

wampy.indd 183

31.03.2016 12:50

tutaj drewniana cerkiew, a pierwsza wzmianka o klasztorze pochodzi z 1408 roku, stąd za jego fundatora uważany jest zwykle Mircza I Stary. Nowa cerkiew powstała w 1431 roku. Monaster rozbudował Wład III Palownik, który wzniósł kolejną cerkiew i dzwonnicę, wybudował most łączący wyspę ze stałym lądem, a wedle tradycji także salę tortur i tunel umożliwiający ucieczkę. Miał również zostać tutaj pochowany. W latach 1517–1521 Basarab V Neagoe dokonał przebudowy założenia z drewnianego na murowane. Trzecią z cerkwi na wyspie wzniesiono w 1588 roku.

Objęty dziś rezerwatem Snagov zachwyca fenomenalnym położeniem, architekturą i atmosferą. Spośród trzech cerkwi przetrwała tylko jedna, urzekauwagę freski z 1563 roku, będące być może dziełem mistrza Dobromira, oraz groby bojarów. Jedna z mogił ma być miejscem pochówku Włada III Palowni Palowni-

Z

ka. W 1931 roku grób został otwarty, ale ekipa badawcza odnalazła w nim jedy jedynie… kości zwierząt. Dinu Rossetti i George Florescu szukali jednak dalej. W 1932 roku odkryto podobno poniżej kolejny grób, a w nim zmumifikowane zwłoki W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

mężczyzny odziane: „W aksamitną szatę w kolorze purpurowym lub zielonym,

184

S

skrojoną na zachodnią modłę, zapinaną na wielkie guzy splecione ze srebrnych drucików i ściśniętą w talii pasem zrobionym ze srebrnych płytek w kształcie

rombów. Jego twarz przykryta była kawałkiem jedwabiu”30. Zetknięcie z powie-

O

trzem miało spowodować natychmiastowy rozpad zwłok, nim zdołano im się przyjrzeć lub uwiecznić je na fotografii. Z braku dowodów znalezisko to bywa

domniema niekiedy kwestionowane. Natomiast odkryte wcześniej w miejscu domniemanego grobu hospodara kości zwierząt utrwaliły mroczną legendę złowrogiego Draculi i jego związku z siłami nieczystymi.

B

30

M . Pielesz , W karpackim t yglu. Subiekt ywny przewodnik po historii Rumunii, Pruszków 2014, s. 211.

jąca wieżami i kopułami oraz unikatowym kamiennym ikonostasem. Zwracają

Również na wyspie, choć w nieco innym regionie Wołoszczyzny, położony

jest monaster Comana ufundowany przez Włada III Palownika. W 1728 roku osiedli w nim greccy mnisi. Po burzliwych dziejach, które znaczyły kolejne zniszczenia i odbudowy, klasztor Comana został w 1991 roku udostępniony do zwiedzania.

WĘGRY W DRUGIEJ POŁOWIE XIX WIEKU Rozpad Korony Świętego Stefana w XVI wieku na habsburskie Królestwo Węgier, Księstwo Siedmiogrodu i ziemie okupowane przez Imperium Osmańskie rozpoczął kilkuwiekowy okres madziarskiej irredenty zmierzającej do odzyskania suwerenności i integralności terytorialnej. Węgrzy podzielili się na zwolenników Habsburgów – prawych dziedziców korony, podporządkowujących jednak sprawy Preszburga (późniejszej Bratysławy) interesom Wiednia – i zwolenników książąt siedmiogrodzkich – zależnych od sułtana, ale zachowu-

30 M. Pielesz, W karpackim tyglu. Subiektywny przewodnik po historii Rumunii, Pruszków 2014, s. 211. wampy.indd 184

31.03.2016 12:50

jących sporą autonomię i madziarski charakter swego władania.

Bitwa pod Wiedniem w 1683 roku zniweczyła ofensywną siłę Osmanów i rozpoczęła okres wyzwalania ziem węgierskich przez Habsburgów. Armia Leopolda I oswobodziła kraj spod władzy tureckiego okupanta, by w 1686 roku triumfalnie wkroczyć do Budy. W następnym roku wojska habsburskie zaczęły zajmować Transylwanię, a w 1696 roku tytuł księcia Siedmiogrodu przyjął sam cesarz.

Radość Węgrów była jednak przedwczesna. Powiększone Królestwo Węgier traktowane było przez Habsburgów coraz częściej niemal jak prowincja Austrii.

Co gorsza, mimo wyparcia Turków nie przywrócono integralności Korony Świętego Stefana, lecz zachowano Siedmiogród jako odrębne księstwo Habsburgów.

Madziarzy odpowiedzieli w 1703 roku wybuchem powstania Franciszka I Ra Ra-

Z

dopiero w 1711 roku. Sankcja pragmatyczna cesarza Karola VI (jako króla Węgier Karola III) z 1714 roku, przyjęta przez madziarski parlament w 1723 roku, for formalnie uczyniła z Węgier i Siedmiogrodu rodzaj odrębnych austriackich krajów koronnych na zawsze poddanych władzy Wiednia.

S

Królestwo Węgier było krajem wieloetnicznym, zamieszkanym przez Madzia Madziarów, Chorwatów (Królestwo Chorwacji pozostawało w związku państwowym z Węgrami nieprzerwanie od przełomu XI i XII wieku), Serbów z Banatu i Baczki,

O

Słowaków (obecna Słowacja to ówczesne Górne Węgry), Niemców, Karpatorusinów (Rusnaków), polskich górali z Podtatrza i Beskidów, Żydów, Cyganów oraz mniej licznych przedstawicieli innych nacji. Jeszcze większą mozaiką narodowościową pozostawał Siedmiogród. Uprzywilejowanymi grupami etnicznymi pozostawali tam od wieków Węgrzy, Sasi Siedmiogrodzcy (potomkowie średniowiecznych nie nie-

B

184

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

koczego – ogłoszonego księciem Siedmiogrodu i Węgier – które zakończyło się

mieckich kolonistów) i Szeklerzy (węg. Székely) – lud nieznanego pochodzenia, sam siebie wywodzący od Hunów, który od wieków średnich w zamian za przywile przywileje bronił Korony Świętego Stefana. Szeklerzy, wśród których osiedli potomkowie najmłodszego syna Włada III Palownika, dawno ulegli językowej madziaryzacji, reprezentowali gorący i ofiarny węgierski patriotyzm, jednocześnie strzegąc swej kulturowej odrębności, tradycji i obyczajów, długo też posługiwali się własnym alfabetem – rowaszem (węg. rovásírás). Natomiast pozostałe ludy Siedmiogrodu pozbawione były praw politycznych, co szczególnie dotkliwie odczuwali Rumuni, najliczniejsza narodowość Transylwanii.

W 1848 roku wybuchło wielkie powstanie węgierskie obejmujące Królestwo i Siedmiogród. Wspaniałą kartę bojową zapisał wówczas wielbiony przez Madziarów polski generał Józef Bem, który poprowadził Szeklerów do zwycięskich bojów z Austriakami. Wojska habsburskie nie były w stanie poradzić sobie z armią węgierską i dopiero znacząca pomoc sił rosyjskich pozwoliła w 1849 roku

wampy.indd 185

31.03.2016 12:50

Wiedniowi stłumić powstanie. Podobnie jak Rumuni Węgrzy wchodzili w drugą połowę XIX wieku jako przegrani w swej walce o niepodległość i zjednoczenie.

I tak jak Rumunom, tak im druga połowa stulecia przynieść miała realizację najważniejszych narodowych celów.

Niezdolność samodzielnego stłumienia powstania Madziarów obnażyła słabość Cesarstwa Austriackiego. W 1859 roku Napoleon III zadał Habsburgom straszliwe klęski pod Solferino i Magentą, przez co zmusił ich do wyrzeczenia się Lombardii. Dwór wiedeński zdał sobie sprawę, że niemożnością jest utrzymanie wielonarodowej monarchii na dotychczasowych zasadach, z dominacją polityczną austriackich Niemców stanowiących w państwie mniejszość, i koniecznością staje się oparcie tronu na szerszej podstawie narodowościowej, co zresztą zgodne było z charakterem dobrodusznego konserwatysty Fran Franciszka Józefa I. W 1861 roku autonomię wewnętrzną otrzymała Galicja, a Pola Pola-

Z

cy mogli odtąd sami rządzić się w swoim kraju. Kolejna dotkliwa klęska, jaką w 1866 roku zadały Austriakom pod Sadową wojska pruskie, zadecydowała o całkowitej przebudowie monarchii, w duchu dopuszczenia do współrządów W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

innego narodu. Wybór w oczywisty sposób padł na Węgrów, którzy byli dru dru-

186

S

gą pod względem liczebności i znaczenia nacją w państwie, posiadającą wy wykształcone elity i państwowe tradycje. Dodatkowo Węgrzy dowiedli swej siły w niedawnym powstaniu w latach 1848–1849.

O

Na mocy niemiecko-madziarskiej ugody w 1867 roku powstała Monarchia Austriacko-Węgierska zwana Austro-Węgrami. Było to państwo dualistyczne, złożone z Cesarstwa Austriackiego ze stolicą w Wiedniu i Królestwa Węgier ze stołecznym ośrodkiem w Budzie (od 1873 roku Budapeszcie). Obie jednostki były

B

po suwerennymi krajami, złączonymi unią realną, osobą panującego i wspólną po-

lityką zagraniczną. Granica między nimi biegła wzdłuż rzeki Litawy. W skład pomniejszonej Austrii, zwanej potocznie Przedlitawią, weszły rdzenne kraje austriackie, Dalmacja, Istria, Czechy, Morawy, Śląsk Cieszyński i Śląsk Opawski, Galicja i Bukowina. Natomiast Węgry, nazywane Zalitawią, objęły dotychczasowe Królestwo wraz z Chorwacją i Siedmiogród. W ten sposób w związku państwowym z Austrią Korona Świętego Stefana odzyskiwała upragnioną niepodległość i terytorialną integralność w swych historycznych granicach z czasów Arpadów, Andegawenów, Hunyadych i Jagiellonów.

Jeśli Franciszek Józef I, uroczyście koronowany na króla Węgier, nadawał

nadal ton polityce austriackiej, to w Zalitawii większość spraw pozostawił w rękach madziarskiego parlamentu. Pod dobrotliwymi skrzydłami monarchy Przedlitawia nabierała – mimo opozycji Niemców – konserwatywno-kosmopolitycznego charakteru: rozkwitała autonomia Galicji, Polacy obejmowali regularnie funkcje ministerialne (hrabiowie Alfred Potocki i Kazimierz Badeni

wampy.indd 186

31.03.2016 12:50

stanęli nawet na czele rządu), poprawiała się sytuacja języka czeskiego w administracji nad Wełtawą, czyniono też gesty pod adresem Ukraińców. Natomiast węgierski parlament i rząd, zachłyśnięci odzyskaną wolnością i nowoczesnymi ruchami narodowymi, uczyniły rychło Madziarów z nacji szykanowanej – szykanującą, odmawiając praw politycznych ludności niewęgierskiej. Z uporem wprowadzano węgierskie nazwy miejscowe na terenach zamieszkanych przez Słowaków i polskich górali, nie godzono się na ustępstwa względem Rumunów, odrzucano postulaty autonomii Królestwa Chorwacji, dyskryminowano języki niewęgierskie w administracji, wytaczano procesy działaczom mniejszości narodowych. Polskich górali próbowano nawet… słowakizować, by rozbić ich wspólnotę z ludnością autonomicznej Galicji.

Jednocześnie jednak wszystkie narody Węgier cieszyły się pokojem i względ względ-

Z

Szeklerów, Rumunów, Serbów, Sasów Siedmiogrodzkich i Spiskich, Szwabów Banackich, Żydów oraz polskich, słowackich i ruskich górali, który fascyno fascynował madziarskich etnografów, muzykologów i turystów. Rozkwitały uzdro uzdrowiska i kurorty, letniska i miejscowości wypoczynkowe – w Tatrach ogromną

S

popularnością cieszyły się: Szmeks, Tatrzańska Łomnica (węg. Tátralomnic)

186

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nym dobrobytem. Rozwijał się bogaty folklor rdzennej ludności węgierskiej,

i Szczyrbskie Jezioro (węg. Csorbató). Wielkie wzięcie mieli cygańscy muzykan muzykanci – na promenadach kurortów i w popularnych gospodach wygrywali czarda czarda-

O

sze i inne utwory zrodzone z romskiego ducha, które zdobyły taką popularność, że powszechnie określano je mianem „muzyki węgierskiej” ((magyar nóta).

TAJEMNICZA TRANSYLWANIA

B

Siedmiogród swą nazwę zawdzięcza prawdopodobnie założonym w śre śre-

dniowieczu siedmiu miastom kolonistów niemieckich – Sasów: Braszowowi, Bystrzycy, Klużowi, Mediaşowi, Sebeșowi, Sigișoarze i Sybinowi. Geograficzna alterna odrębność od centralnej części Korony Świętego Stefana zapewniła mu alternatywną nazwę „Ziemi za Lasem” – Transylwanii (od łac. trans = „za”, „poza” i silva = „las”), dokładnie oddaną w języku węgierskim jako Erdély.

Transylwania urzekała romantycznym położeniem jako kraina okrążona

ze wszystkich stron wyniosłymi górami – obrzeżem Karpat Zachodnich, głównym łukiem Karpat Wschodnich i Południowych (tzw. Alp Transylwańskich) oraz masywami Apuseni. Pięknu natury towarzyszyło kulturowe bogactwo tych swoistych kresów Korony Świętego Stefana, z jednej strony będących w XVI–XVII stuleciu nośnikiem węgierskiej tradycji państwowej, z drugiej zaś stanowiących narodowo-religijną mozaikę ludów madziarskich, romańskich i słowiańskich, reprezentujących zachodnie i wschodnie chrześcijaństwo. Czar transylwańskim zakątkom nadawały więc wyniosłe góry, warowne siedziby

wampy.indd 187

31.03.2016 12:50

możnych węgierskich rodów, kościoły i cerkwie, folklor szeklerski i rumuński, warowne świątynie Sasów i unikalne tzw. zamki chłopskie, wznoszone przez gminy wiejskie dla schronienia w czasie najazdów.

W drugiej połowie XIX wieku legendę Transylwanii jako dzikiej i tajemniczej krainy stworzyła Emily de Laszowska-Gerard – żona austro-węgierskiego oficera przybyła do Siedmiogrodu za małżonkiem. Opierając się na własnych obserwacjach i być może także na wydanym trzy lata wcześniej przewodniku Eduarda Alberta Bielza, opublikowała w 1888 roku swoją Krainę za lasem (The land beyond the forest). Laszowska-Gerard, podążając za swą romantyczną naturą, spopularyzowała Siedmiogród jako ziemię nieomal baśniową, pełną tajemnic i przesądów. Eksponując te elementy siedmiogrodzkiej kultury, pisała: „Transylwanię można bez wątpienia nazwać królestwem przesądów, nigdzie na świecie bowiem nie występują one w takiej obfitości […]. Wydaje się niemal,

Z

że wszystkie możliwe demony, chochliki, czarownice, strachy, wyrugowane z pozostałych części Europy za pomocą potężnej broni – nauki, znalazły schro schroN. Suckling, op.cit., s. 84 .

nienie w tych górach, wiedząc dobrze, że czeka tu na nie mnóstwo bezpiecznych

rumuńskich przesądów, a szereg nazw na tabliczkach opisujących skały, piecza pieczary czy wzgórza, takich jak Gregynia Drakuluj (diabelski ogród), Gania Drakuluj

O

(diabelska góra), Yadu Drakuluj (diabelska otchłań) i tym podobne, dowodzi, że

mu Intrygująca jest również inna wzmianka: „Skoro już mowa o burzach, to mu-

B

szę tu wspomnieć o Solomancie – szkole, która istnieje jakoby gdzieś w sercu wszel gór, i gdzie diabeł wykłada osobiście tajemnice natury, język zwierząt i wszelkie magiczne zaklęcia. Przyjmowanych jest tam jednocześnie tylko dziesięciu uczniów, a po zakończeniu kursu dziewięciu z nich wrócić musi do domu, zaś ostatni zatrzymany jest u diabła na żołdzie i podróżując na grzbiecie ‘ismeju’, albo smoka, staje się pomocnikiem diabła, wraz z nim ‘siejąc burze’, czyli przy-

32

31

dy złych duchów”31.

M. Cazacu, op.cit., s. 259.

tutejsza ludność lokalna wierzy niezbicie, iż otaczają ją ze wszystkich stron hor hor-

188

S

cami. […] Zły duch lub, mówiąc ogólnie, diabeł odgrywa ważną rolę w świecie

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

zakamarków, zapraszając, aby skryły się tymczasem przed swymi prześladow prześladow-

gotowując pioruny”32.

Gerard wspominała obszernie o wampirach – strigoi, po raz pierwszy użyła też zwrotu nosferatu, którego geneza do dziś nie jest dostatecznie wyjaśniona. Przede wszystkim jednak nadała słowu „Transylwania” wyjątkowo mroczne znaczenie.

DRACULA BRAMA STOKERA – NARODZINY WAMPIRA W ostatniej dekadzie XIX stulecia irlandzki pisarz Bram Stoker (Bram to skrócona wersja imienia Abraham), autor mało poczytnych opowiadań z dreszczykiem, przystąpił do pisania dużej powieści wampirycznej, pierwotnie noszącej

31 32 wampy.indd 188

N. Suckling, op.cit., s. 84.

M. Cazacu, op.cit., s. 259.

31.03.2016 12:50

tytuł Hrabia wampir. Zainspirować miał go do tego sen, w którym demoniczny starzec odganiał od młodzieńca natarczywe kobiety, wykrzykując złowieszczo, że nieszczęśnik należy do niego. W bibliotece w Whitby (miejsce to odegra swoją rolę w powieści) Stoker trafił na wspominające o Draculi Uwagi o księstwach Wołoszczyzny i Mołdawii (An Account of the Principalities of Wallachia and Moldavia) Williama Wilkinsona z 1820 roku. W swojej pracy oparł się prawdopodobnie również na dziele Emily de Laszowskiej-Gerard, a na pewno na opowieściach profesora Arminiusa Vámbéryego – znakomitego historyka i etnografa, specjalisty od środkowoeuropejskich wierzeń i autora anglojęzycznej historii Węgier – oraz na starannej kwerendzie innych źródeł, w tym nawet… rozkładów jazdy węgierskich pociągów.

Dzięki temu znakomicie zapoznał się z topografią, etnografią, a nawet kuch kuch-

wiane było w Europie Środkowej wciąż z szacunkiem i trwogą, a którego po potomkowie żyli pośród siedmiogrodzkich Szeklerów. Zafascynowany tą postacią

S

pisarz postanowił uczynić zeń bohatera powieści. Była to decyzja brzemienna w skutki, bowiem Dracula znany był dotąd jako waleczny i okrutny tyran, nigdy zaś jako nosferatu (mimo że w jego stronach opowieści o nieumarłych były po po-

O

wszechne), teraz zaś rozpocząć się miało jego nowe życie – w postaci słynnego

B . S t oker, D ra c ula , P o z n a ń 2 011 , s . 37.

Vámbéry udzielił Stokerowi sporo informacji o Draculi, którego imię wyma wyma-

33

Z

wiło mu rewelacyjne osadzenie powieści w transylwańskich realiach. Zapewne

na cały świat wampira.

Powieść Stokera otrzymała formę epistolarną, składając się z pozornie nie niezależnych od siebie pamiętników i listów bohaterów, wzmianek prasowych, dziennika pokładowego statku „Demeter”, zapisów na fonografie, tworzących

B

188

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nią Siedmiogrodu oraz obyczajami i przesądami tamtejszej ludności, co umożli umożli-

razem spójną narrację. Ukazała się w 1897 roku pod tytułem Dracula. W powieści Stokera Dracula miał być szeklerskim bojarem, co wynikało z nadinterpretacji autora, który wiedział o jego siedmiogrodzkich potomkach i zakładał, że rów również ich przodek reprezentował tę grupę etniczną. Pozwoliło to jednak zgrabnie wywieźć pochodzenie Draculi od samego Attyli. „Jaki diabeł i jaka czarownica mogli kiedykolwiek dorównać Attyli, którego krew płynie w tych żyłach?”33 – wołał w uniesieniu wampir, unosząc ręce. Ów szeklerski dostojnik prowadzić miał do boju Wołochów i Węgrów w morderczych walkach z Osmanami: „Któż, jeśli nie jeden z naszych, jako wojewoda przekroczył Dunaj i pokonał

Turka na jego własnej ziemi?! Dracula we własnej osobie! A kiedy upadł, jego własny niegodziwy brat sprzedał jego ludzi Turkowi i ściągnął na nich hańbę niewolnictwa! Czyż nie ten sam Dracula po latach natchnął ludzi do ponownego powstania, a pomimo doznanej klęski powracał raz po raz, chociaż sam jeden uchodził z krwawego pola walki, gdzie jego wojska wycinano w pień? Wiedział,

33 wampy.indd 189

B. Stoker, Dracula, Poznań 2011, s. 37.

31.03.2016 12:50

że tylko on może ostatecznie zatriumfować! […] I znów, gdy w bitwie pod Mohaczem zrzucaliśmy węgierskie jarzmo, my z rodu Draculi staliśmy na czele, bowiem nasz duch ścierpieć nie mógł niewolnictwa. Tak, młody panie, Szeklerzy – i Dracula jako krew ich serca, umysł i miecz – mają za sobą dzieje, jakimi nie pochwali się żaden z parweniuszy pokroju Habsburgów i Romanowów”34.

Zgubne dla duszy Draculi okazało się jednak nie okrucieństwo, ale magiczne praktyki, którym oddawać się miał w pobliżu Sybina: „Drakulowie to potężny i szlachetny ród, choć zdarzali się wśród nich i tacy, których o konszachty ze Złym oskarżano. Uczyli się jego tajemnic w szkole wśród gór nad jeziorem Hermanstadt, gdzie diabeł rościł sobie prawo do co dziesiątego studenta. W kronikach pojawiają się takie słowa jak ‘stregoica’ – czarownica, nazwa ‘ordog’ i ‘pokol’ – szatan oraz piekło, w jednym zaś rękopisie Dracula nazwany został ‘wampyrem’, czego chyba nie muszę wam objaśniać”35.

Z

To właśnie diaboliczne doświadczenia sprawiły, że Dracula po śmierci stał się potężnym nosferatu, żądnym ludzkiej krwi.

Od kilkuset lat Dracula, używający tytułu hrabiowskiego, miał mieszkać

ny lęk pośród okolicznej ludności, która nigdy nie zapuszczała się w pobliże jego siedziby – podobnie jak było to w przypadku rezydencji Azzo von Klatki. Wraz

O

z Draculą mieszkały tam również podporządkowane mu wampirzyce, zwane jego „siostrzycami”36, z którymi łączyły go niejasne stosunki. W późniejszych

190

S

a z węgierska Borgo, oddzielającej Transylwanię od Bukowiny – budząc panicz panicz-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

w swoim upiornym zamku na karpackiej przełęczy – zwanej z rumuńska Tihuţa,

ob filmowych nawiązaniach do powieści będą one zwykle funkcjonowały jako oblubienice arystokraty z piekła rodem.

B

Hrabia Dracula był wampirem o ogromnej mocy i niezwykłej sile fizycznej,

która odpowiadała sile dwudziestu ludzi. Potrafił zmieniać swój wiek, wystę występując jako starzec albo młody mężczyzna, rosnąć lub maleć. W jego mocy była również całkowita zmiana kształtu, pozwalająca mu przybierać postać wilka, ogromnego nietoperza, mgły albo świetlistego pyłu. Dzięki temu hrabia mógł

Ibidem, s. 258.

Ibidem, s. 259–260.

Nawet w ludzkiej postaci wspinał się po gładkich murach z wprawą jaszczurki,

36

35

34

Ibidem, s. 37–38.

pojawiać się tam, gdzie chciał, pędzić z dużą prędkością, latać i nagle znikać. a tym bardziej nieuchwytny stawał się w formie nietoperza lub mgły. W żadnym wcieleniu nie imały się go kule (z wyjątkiem poświęconych), bez problemu poruszał się też za dnia. Władał burzą i mgłą. Mógł rozkazywać wilkom, lisom, sowom, nietoperzom, szczurom i ćmom, potrafił też wywierać wpływ na ludzkie umysły, szczególnie słabe lub dotknięte szaleństwem.

Częstując niektóre z ofiar swoją krwią, Dracula zamieniał je po śmierci w wampiry, przyczyniając się do powiększania społeczności nieumarłych. Mógł też po prostu pożywić się krwią śmiertelnika, doprowadzając go do zgonu bez perspek-

34 35 36

wampy.indd 190

Ibidem, s. 37–38.

Ibidem, s. 259–260.

Ibidem, s. 258.

31.03.2016 12:50

tywy wiekuistego życia na ziemi. Ponadto dzięki swej inteligencji i sprytowi hrabia swobodnie obcował ze śmiertelnikami, szybko się uczył i dostosowywał do nowych sytuacji, „bo przez stulecia ćwiczył się w przebiegłości”37, a jego nawyki odbierane były przez słabo znające go osoby jedynie w kategoriach dziwactw wschodnioeuropejskiego arystokraty. Sprawnie radził sobie z realiami nowoczesnego świata – do potrzebnych sobie usług wynajmował korespondencyjnie niezależne od siebie firmy, używając przy tym różnych nazwisk: hrabiego Draculi lub hrabiego de Ville (jest to gra słów, gdyż to drugie miano fonetycznie odpowiada angielskiemu devil = „diabeł”). Nie były też dla niego problemem pieniądze, które z łatwością i w dużej ilości wygrzebywał z transylwańskiej ziemi, w miejscach wskazanych mu przez błędne ogniki. Zdradzał go jedynie brak odbicia w lustrze, a z bliska trupi zapach i… owłosione dłonie.

Z

ina musiał codziennie spoczywać w swojej rodzinnej, transylwańskiej ziemi, inapod czej jego siły słabły. Nie były też nadzwyczajne w ciągu dnia, kiedy wampir podlegał rozlicznym ograniczeniom, m.in. nie mógł przekraczać wody. Aby wejść do niekie jakiegoś domu, musiał zostać do niego zaproszony, choć udawało mu się niekie-

S

dy złagodzić ten warunek dzięki hipnozie. Moc odbierały mu czosnek i krzyż, a poświęcona hostia zupełnie ją niweczyła.

Powieść Stokera ukazuje hrabiego Draculę, gdy ten wybiera się do Londynu,

O

aby sterroryzować i podbić centrum ówczesnego świata. W tym celu wykupuje tran przez pośredników okoliczne majątki, gdzie zamierza umieścić trumny z transylwańską ziemią i tym samym uczynić je swoimi bazami w dziele zniszczenia najważniejszego ośrodka cywilizacji europejskiej. Właśnie dlatego pierwsze po zdania Draculi pochodzą z dziennika Jonathana Harkera – pracownika biura po-

B

190

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Mimo tak niezwykłej mocy Dracula nie był wszechwładny. Jako żywy trup

tajemnicze średnictwa nieruchomości, który udaje się do Transylwanii, wioząc tajemniczeza mu hrabiemu umowę kupna posiadłości Carfax. W Siedmiogrodzie Harker zauważa, że wspomnienie o Draculi wywołuje u mieszkańców prawdziwą trwogę, mimo tego wyrusza do zamku hrabiego na przełęczy Tihuţa (Borgo).

Odkąd Jonathan przesiadł się z dyliżansu do powozu arystokraty, coraz

kój za sprawą wąskich, zaciętych ust, wydatnych zębów i niezwykłej bladości, a także nocnego trybu życia i rozlicznych, dziwacznych sekretów. Odnalezienie gospodarza spoczywającego dniem w grobowcu i obserwowanie go w czasie wędrówki po murze oraz spotkanie z jego „siostrzycami” przekonuje osta-

37

mężczyzną o znakomitych manierach, wywołującym jednak pewien niepo-

Ibidem, s. 256.

więcej rzeczy zaczyna go dziwić. Sam hrabia okazuje się starszym, uprzejmym

tecznie Harkera o tym, z kim ma do czynienia. Zdaje sobie też sprawę, że mimo kurtuazji hrabiego, stał się więźniem przeklętego zamku. Tymczasem Dracula rusza w podróż, a wynajęci Cyganie wywożą z zamkowych podziemi trumny

37 wampy.indd 191

Ibidem, s. 256.

31.03.2016 12:50

z ziemią oraz samym nieumarłym. Jonathan pozostaje w upiornym zamczysku pod okiem spragnionych jego krwi wampirzyc. Z ogromnym trudem udaje mu się zbiec ze swego więzienia, skąd chory, wyczerpany i na granicy obłąkania trafia pod opiekę zakonnic z Budapesztu, które informują o tym jego narzeczoną – Minę (Wilhelminę) Murray.

Hrabia Dracula tymczasem rusza do Wielkiej Brytanii jako pasażer statku „Demeter”, ukryty przed załogą w trumnie. Jednostka dociera do Whitby… bez załogi, a z dziennika pokładowego wynika, że wszyscy marynarze po kolei znikali. W ten sposób wampir dokonał masakry załogi, a sam staje na angielskiej ziemi, by zagnieździć się w wykupionych posiadłościach, do których kolejni pośrednicy dostarczają wypełnione ziemią trumny.

Mur Na jedną z pierwszych ofiar hrabia Dracula wybiera przyjaciółkę Miny Murray – Lucy Westenra, narzeczoną zamożnego arystokraty Arthura Holmwooda.

Z

Dziewczyna w lunatycznym śnie wędruje w pobliże Whitby, gdzie czeka na nią wampir. Nakarmiona jego osoczem Lucy zapada na zdrowiu, blednie i traci krew, namiętnie spijaną przez hrabiego. Zaniepokojony doktor Jack Seward, przyjaciel

192

S

go opisuje w ten sposób:

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

które rodziny, wzywa na pomoc krewkiego profesora Abrahama van Helsinga, które„Jest z pozoru apodyktyczny, lecz ze świecą szukać mądrzejszego człowieka.

To filozof i metafizyk, a do tego jeden z największych współczesnych uczonych,

O

otwarty na każdą ewentualność. Dołóżmy do tego stalowe nerwy, zimną krew, niezłomną wolę, samodyscyplinę i tolerancję z cnót wszelkich i szczerego serca wyrosłe, a dostaniemy jednostkę wybitną”38.

Lucy nie udaje się jednak uratować – zostaje zabita przez Draculę. Zaraz po

B

śmierci nieszczęsnej dziewczyny staje się w okolicy głośno o kaleczącej dzieci „białej damie”. Van Helsing natychmiast domyśla się prawdy i w towarzystwie Sewarda wędruje do grobu Lucy. Dziewczyna w trumnie ma czerwone usta i wy wyIbidem, s. 125.

dłużone kły, zdradzające oznaki wampiryzmu. Nocą van Helsing, Seward, prze przerażony Holmwood i zaprzyjaźniony z nim Quincey Morris wybierają się znów do grobu panny Westenra, gdzie spotykają nieumarłą, którą ekscentrycznemu bionych przyjaciół w grobowcu ma na celu ponury rytuał przebicia serca wam-

38

profesorowi udaje się dzięki hostii uwięzić w krypcie. Kolejna wizyta przygnępirzycy i odcięcia jej głowy.

Hrabia Dracula tymczasem coraz mocniej zaznacza swoją upiorną obecność na angielskiej ziemi. Nie próżnuje również Abraham van Helsing, który nieprzypadkowo stanie się archetypem pogromcy wampirów. Gromadzi wokół siebie Sewarda, Holmwooda i Morrisa oraz Minę i Jonathana sprowadzonego w międzyczasie z Węgier przez swoją wybrankę, z którą wziął ślub. Harker, jako dawny więzień Draculi, uzupełnia w niektórych szczegółach ogromną wiedzę

38 wampy.indd 192

Ibidem, s. 125.

31.03.2016 12:50

profesora o wampirach i samym Draculi. Van Helsing nie omieszka podzielić się nią z towarzystwem, wspominając przy okazji, że wiele wie od węgierskiego uczonego Arminiusa, co było ukłonem Stokera w stronę historyka, który zapoznał go z wampirzą tematyką. Cała szóstka postanawia energicznie działać, by pomścić Lucy i uwolnić Anglię od groźnego potwora.

Dzięki wiedzy i doświadczeniu van Helsinga, informacjom Harkera oraz kontaktom Holmwooda udaje się odnaleźć i wyegzorcyzmować trumny wampira.

Dracula w odwecie boleśnie uderza w pogromców i pod groźbą zabicia Jonathana przymusza Minę Harker do skosztowania swojej krwi. Pozbawiony schronienia musi jednak porzucić plan podboju Wielkiej Brytanii i – ścigany wciąż przez grupę van Helsinga – wyrusza z jedyną ocalałą trumną z powrotem do Transylwa Transylwanii. Jadący koleją przyjaciele wyprzedzają hrabiego i zaczajają się nań w Warnie,

Z

„Caryca Katarzyna” zamiast w Warnie zarzuca kotwicę w Gałaczu. Tam wyna wynajęte przez niego osoby przejmują trumnę z wampirem i wiozą w stronę Tihuţy.

Przyjaciele rozdzielają się, a pierwsi do Borgo docierają van Helsing i Mina.

Nocą profesor zdoła odpędzić „siostrzyce” Draculi dzięki hostii i ogniowi, za dnia

S

wkracza zaś do uśpionego zamku. Tutaj odnajduje grobowiec z napisem Dracula oraz śpiące w swoich mogiłach wampirzyce, które wprawną ręką ostatecznie uśmierca. Ostatni akt dramatu rozgrywa się, kiedy na Tihuţę niemal jedno jedno-

O

cześnie wpadają Cyganie z wozem wampira, Seward i Holmwood oraz Harker i Morris. Wybucha walka, którą Quincey przypłaca życiem, lecz wcześniej noże jego i Jonathana zatapiają się w sercu i gardle nosferatu. W jednej chwili Dracula

dziełami grozy, dodając, że Dracula „jest jeszcze bardziej przera przerażający, budzi mroczną fascynację, jaką nie może poszczycić się żadna z nich!”39. „The Pall Mall Gazette” głosiła: „to jedna z najlepszych książek o zjawiskach nadprzyrodzonych, z jakimi mieliśmy do czynienia”40. Mimo tych pozytywnych opinii powieść nie

Ibidem.

Mail” postawił ją w jednym szeregu z najbardziej klasycznymi

40

Powieść Brama Stokera otrzymała świetne recenzje: „Daily

39

moc potwora, dzięki czemu Mina uwalnia się od klątwy wampirzej krwi.

N. Suckling, op.cit., s. 51.

zostaje zniszczony, a jego ciało rozsypuje się w pył. Zniweczona zostaje również

B

192

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

gdzie przybić ma jego statek. Dracula zdoła ich wszakże przechytrzyć i okręt

odniosła oszałamiającego sukcesu. Także jej sceniczna adaptacja, która z inicjatywy autora pojawiła się już w 1897 roku na deskach teatru Lyceum, nie okazała się sukcesem. Umierając w 1912 roku, Bram Stoker nie mógł przeczuwać, że stworzony przez niego wampir Dracula – podobnie zresztą jak wprawny pogromca wampirów Abraham van Helsing – stanie się jedną z najważniejszych fikcyjnych postaci w dziejach świata…

39 40 wampy.indd 193

N. Suckling, op.cit., s. 51.

Ibidem.

31.03.2016 12:50

PRZEŁĘCZ TIHUŢA (BORGO) Położona na wysokości 1201 metrów n.p.m. Tihuţa (Borgo) jest jedną z najważniejszych przełęczy komunikacyjnych w Karpatach Wschodnich. Oddziela Transylwanię od Bukowiny, a Góry Kelimeńskie od gór Bârgău. Na przełęczy Tihuţa nigdy nie znajdowało się żadne zamczysko, istniał natomiast budynek więzienia. W latach 90. XX wieku został zaadaptowany na cele hotelowe pod nazwą „Zamek Draculi”. Przed budynkiem ustawiono sporych rozmiarów pomnik Brama Stokera, który zapewnił Borgo światową sławę.

OD WĘGIERSKIEJ DO RUMUŃSKIEJ TRANSYLWANII Odzyskaniem w 1867 roku terytorialnej integralności Korony Świętego Stefana wie i przyłączeniem Siedmiogrodu niepodległe Węgry mogły się cieszyć przez pół wieświato ku. Prawdziwą narodową tragedię przyniósł im udział w pierwszej wojnie świato-

Z

wej, którą Austro-Węgry rozpętały lekkomyślnym atakiem na Serbię w 1914 roku, mając na konflikcie zbrojnym niewiele do zyskania, a wszystko do stracenia.

Do końca panowania Karola I Królestwo Rumunii związane było wciąż odna odnaW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

wianym przymierzem z Niemcami i Austro-Węgrami, a jego terytorialne aspi aspi-

194

S

racje zmierzały do odzyskania z rąk rosyjskich Besarabii. Po śmierci w 1914 roku pierwszego rumuńskiego króla tron w Bukareszcie przypadł bratankowi zmar zmarłego – Ferdynandowi I (1914–1927), który bardziej sprzyjał Entencie, nie przywią przywią-

O

zywał wielkiej uwagi do rodzinnych związków z cesarzem Niemiec, a rumuński

interes narodowy łączył z klęską Austro-Węgier i zdobyciem Transylwanii. Po Początkowo zachował neutralność Rumunii, przyjaźniej spoglądał jednak w stro stronę Sankt Petersburga, Paryża i Londynu niż Berlina, Wiednia i Budapesztu.

B

W 1916 roku Rumunia wypowiedziała w końcu wojnę tzw. państwom central central-

Siedmio nym, wiążąc się z Ententą sojuszem, który obiecywał jej zdobycze w Siedmiogrodzie, Banacie i na Bukowinie. Wojska Ferdynanda I triumfalnie wkroczyły do Transylwanii, ale rychło zaczęły ponosić straszliwe klęski. Kontrofensywa sił austro-węgierskich, niemieckich, bułgarskich i osmańskich nie tylko zmusiła armię rumuńską do odwrotu, ale w jej toku nieprzyjaciele zajęli większość państwa wraz z Bukaresztem. Władze znalazły schronienie w Jassach, a nieokupowane tereny nie obejmowały nawet całej Mołdawii. Po wycofaniu się Rosji z wojny Rumunia zawrzeć musiała w maju 1918 roku pokój, na mocy którego oddała Bułgarii południową Dobrudżę i zgodziła się na ekonomiczne podporządkowanie państwom centralnym. W zamian obce wojska opuściły jej terytorium; Ferdynand I zdołał też przyłączyć Besarabię, korzystając z upadku cesarstwa, rewolucji i wojny domowej w Rosji.

Klęska państw centralnych sprawiła, że w październiku 1918 roku Rumuni zajęli Bukowinę, a miesiąc później wypowiedzieli traktat pokojowy. Pokonane

wampy.indd 194

31.03.2016 12:50

Austro-Węgry zaczęły się rozpadać, targane przez bunty podbitych dotąd narodów. Polacy przyłączyli do swojego odradzającego się państwa Galicję i większość Śląska Cieszyńskiego, Czesi i Słowacy ogłosili powstanie Czechosłowacji, w której skład weszły dotychczasowe Górne Węgry, Chorwaci i Słoweńcy połączyli się z Serbią w Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (tzw. Królestwo SHS), zerwaniu uległa nawet unia Austrii z Węgrami. W tej sytuacji w grudniu Wielkie Zgromadzenie Narodowe Rumunów w Siedmiogrodzie, Banacie i na Węgrzech proklamowało w Alba Iulia (dotychczasowe Gyulafehérvár) przyłączenie Transylwanii do Rumunii. Wszystkie te wydarzenia wspierane były przez Ententę, gotową do upokorzenia zwyciężonych.

Pokonane i rozrywane Węgry nie były w stanie przeciwstawić się dezinte dezintegracji swojego terytorium. Zerwanie unii z Austrią i proklamowanie republi republi-

Z

nacierających wojsk rumuńskich i czechosłowackich. W 1919 roku armia Fer Ferdynanda I wkroczyła do Budapesztu. W 1920 roku Królestwo Węgier (wskrze (wskrzeszona w międzyczasie monarchia była monarchią bez króla, z dyktatorską wła władzą regenta Miklósa Horthyego) zmuszone zostało przez siły czechosłowackie,

S

rumuńskie i francuskie (operujące na Bałkanach) do podpisania upokarzającego

194

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

ki demokratycznej, a później radzieckiej, tylko pogorszyły ich sytuację wobec

traktatu rozbiorowego w Trianon. Na jego mocy Górne Węgry stały się częścią Czechosłowacji, Chorwacja, Baczka i część Banatu weszły w skład Królestwa

O

Serbów, Chorwatów i Słoweńców, resztę Banatu i cały Siedmiogród przyłączono do Królestwa Rumunii, nawet Austrii przypadł Burgenland. Rozległe niedawno państwo węgierskie traciło 71,5% swojego terytorium (!), zaś dramat z Trianon okazał się aktem znacznie okrutniejszym od szesnastowiecznego podziału Ko Ko-

B

rony Świętego Stefana.

Bukaresztowi nabytki w Banacie oraz przyłączenie Besarabii, Bukowiny

i Siedmiogrodu pozwoliły utworzyć tzw. Wielką Rumunię (rum. România Mare), której punkt ciężkości przeniósł się na północny zachód. Główna grań Karpat Wschodnich i Południowych przestała być granicą, a stała się osią monarchii Ferdynanda I. Przestała być graniczną także przełęcz Tihuţa, łącząca odtąd dwie krainy Rumunii. Rumuńska stała się na dobre Transylwania i jej historyczno-kulturowe dziedzictwo.

DRACULA – WAMPIR WSZECH CZASÓW Jeśli Dracula nie przyniósł Bramowi Stokerowi oszałamiającego sukcesu – choć nie pozostał też niezauważony – to za sprawą kina zdołał w ciągu następnych dekad dosłownie podbić świat. W 1922 roku Friedrich Wilhelm Murnau na motywach powieści stworzył swój legendarny film Nosferatu – symfonia grozy (Nosferatu, eine Symphonie des Grauens). Wprowadzone zmiany sprawiły jednak,

wampy.indd 195

31.03.2016 12:50

że produkcja stała się opowieścią nie o hrabim Draculi, ale grafie Orloku, bardzo różniącym się od wampira Stokera.

Prawa do adaptacji Draculi od Florence Stoker nabył natomiast Hamilton Deane, dyrektor brytyjskiej trupy teatralnej. W czerwcu 1924 roku po raz pierwszy wystawił sztukę w Derby. Przedstawienie zaczęło święcić triumfy, a ostrzeżenia o możliwości zasłabnięcia w czasie „upiornego” spektaklu i ostentacyjne ustawianie w teatrach pielęgniarek podgrzewało atmosferę wokół Draculi. Sztuka Deane’a była tak sugestywna, że istotnie na widowni zdarzały się omdlenia, co stanowiło dodatkową atrakcję przedstawienia. W 1927 roku spektakl bił rekordy powodzenia w Londynie.

W tym samym 1927 roku na nowojorskim Broadwayu wystawiono nową ada adaptację powieści Stokera w aranżacji Johna Balderstona z węgierskim aktorem Bélą Lugosim (właściwie Béla Blaskó), rodem z banackiego Lugoj, w roli wampira.

Z

Sztuka odniosła ogromny sukces w Stanach Zjednoczonych Ameryki i Kanadzie.

Na fali tej popularności wytwórnia Universal Pictures wypuściła w 1931 roku pierwszy oficjalny film o upiornym hrabim – Dracula Toda Browninga, w którym W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

w tytułową rolę wcielił się niezrównany Lugosi. To właśnie on na nowo wykre wykre-

196

S

ował postać Draculi, a jego charakterystyczna peleryna ze stojącym kołnierzem

stała się odtąd znakiem rozpoznawczym księcia wampirów. Produkcja Brow Browninga sprawiła, że postać hrabiego stała się znana w całej Europie i Ameryce;

O

Stoker nie mógł nawet marzyć o podobnym triumfie. Hrabia, który przybył do Londynu, aby podbić cywilizację zachodnią, osiągnął w końcu swój cel.

Sukces filmu sprawił, że w 1936 roku pojawiła się Córka Draculi (Dracula’s daughter)) Lamberta Hillyera – już bez Lugosiego (wszak historia dotyczyła

B

potomkini szeklerskiego bojara, hrabiny Maryi Zaleskiej), a w 1943 roku Syn Son of Dracula Dracula)) Roberta Siodmaka. Sam hrabia grany przez Johna Car Draculi (Son Car-

radine objawił się znów w filmie Dom Frankensteina (House of Frankenstein) Erle’a Kentona z 1944 roku, by w tym samym aktorskim i reżyserskim wcie wcieleniu powrócić rok później w Domu Draculi (House of Dracula). Legendarny

Béla Lugosi zagrał jeszcze hrabiego Draculę w parodii filmów grozy Abbott i Costello spotykają Frankensteina (Bud Abbott, Lou Costello meet Frankenstein) – dziele Charlesa Bartona z 1948 roku.

Rychło hrabia Dracula stał się postacią wszechobecną w popkulturze. Poświęcano mu filmy grozy i ich pastisze, a z czasem nawet kreskówki, komiksy i reklamy. Przekładało się to także na popularność powieści Stokera, tłumaczonej na kolejne języki. Wampir podbijał coraz to nowe kraje. Niemało przyczyniła się do tego wytwórnia Hammer Film i godny następca zmarłego w 1956 roku Lugosiego – Christopher Lee. W 1958 roku wystąpił on w nowej ekranizacji prozy Stokera – Draculi (Horror of Dracula) Terence’a Fishera. Reżyser poszedł za

wampy.indd 196

31.03.2016 12:50

ciosem, wypuszczając dwa lata później Narzeczoną Draculi (The brides of Dracula), tym razem bez księcia wampirów, ale za to nadal z niestrudzonym Abrahamem van Helsingiem. Christopher Lee jako hrabia Dracula powrócił w kolejnej produkcji Fishera – Draculi. Księciu ciemności (Dracula: Prince of darkness) z 1966 roku. Dwa lata później Lee znów zagrał największego z wampirów w Powrocie Draculi (Dracula has risen from the grave) Freddiego Francisa. W 1970 roku aktor ustanowił swoisty rekord, wcielając się w tę postać trzykrotnie w ciągu jednego roku: w Księciu Draculi (Count Dracula) – nowej interpretacji powieści Stokera w reżyserii Jesúsa Franco, Ukąszeniu Draculi (Scars of Dracula) Roya Wardena Bakera – kontynuacji Powrotu Draculi, oraz w kolejnym filmie tego cyklu – Skosztuj krwi Draculi (Taste the blood of Dracula)) Petera Sasdy. Ostatnie dwie produkcje z Christopherem Lee przeniosły diabolicznego hrabiego we współczesne czasy.

Z

Dracula)) z 1973 roku, obie w reżyserii Alana Gibsona.

Hrabia Dracula stał się postacią znaną dosłownie na całym świecie. Do dziś powstało o nim przeszło pół tysiąca filmów – od animowanych przez komedie, romanse, erotyki, thrillery i horrory po produkcje pornograficzne. Postać księ księ-

S

cia wampirów w wariancie spopularyzowanym przez Bélę Lugosiego i Christo Christo-

196

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

The satanic rites of Były to Dracula A.D. 1972 z tegoż roku i Szatański plan Draculi ((The

phera Lee stała się jednym z najważniejszych kulturowych odniesień o zasięgu globalnym, wszechobecnym w rozlicznych stylizacjach i gadżetach, nie wyłą wyłą-

O

czając zabawek i karnawałowych przebrań.

Dracula stał się również wzorem dla innych arystokratycznych nosferatu, noszących niekiedy inne imię, ale pod względem wyglądu wzorowanych na księciu wampirów. Swojej aparycji użyczył m.in. hrabiemu von Krolock (w tej

B

roli wystąpił Ferdy Mayne) z prześmiewczych Nieustraszonych pogromców wamThe fearless vampire killers pirów (The killers) Romana Polańskiego z 1967 roku, Blackuli Wiliama Craina (w filmie pod tym tytułem zagrał William Marshal) z 1972 roku oraz bohaterom seriali dla dzieci – lalkowemu Liczyhrabiemu (ang. Count of co-

unt) z popularnej Ulicy Sezamkowej (Sesame Street) i narodzonemu w 1988 roku animowanemu hrabiemu Kaczuli (ang. Count Duckula).

W 1979 roku światło dzienne ujrzał film historyczny Doru Năstase poświęcony Władowi III Palownikowi – Prawdziwe życie Draculi (Vlad Ţepeş), w dość pozytywny sposób ukazujący hospodara. W tym samym roku nową wersję produkcji Murnaua stworzył Werner Herzog filmem Nosferatu wampir (Nosferatu: Phantom der Nacht) z fenomenalną rolą Klausa Kinskiego, w którym zachowujący większość swoich oryginalnych cech Orlok otrzymuje imię Draculi. Ten „orlokokształtny” Dracula jest postacią odrażającą fizycznie i moralnie, ale zarazem melancholijną. Niezwykle wrażliwy na słoneczne światło i niezdolny do stwarzania podobnych sobie istot rozsiewa wokół zarazę, której ofiarą padają

wampy.indd 197

31.03.2016 12:50

mieszkańcy Wismaru – celu jego złowrogiej podróży. Ponadto Jonathan Harker sam staje się nosferatu, a jego żona nosi imię nie Miny, a Lucy.

Pośród setek filmów o księciu wampirów zdarzały się naturalnie produkcje zupełnie chybione, jak słaba i kompletnie niezgodna ze Stokerową tradycją trylogia Patricka Lussier z lat 2000–2005: Dracula 2000; Dracula II. Odrodzenie (Dracula II: Ascension) i Dracula III. Dziedzictwo (Dracula III: Legacy), w której już same pomysły – pobożny Abraham van Helsing utrzymujący się przez stulecie przy życiu za sprawą przeklętej krwi nosferatu, niemoc krucyfiksów wobec wampirów będących w poprzednim życiu ludźmi niewierzącymi – wystarczająco dyskwalifikują całość i potrafiłyby położyć mniej przeciętne filmowe produkcje. W podobne wariacje, które wbrew intencjom twórców stały się w istocie parodiami, wpisuje się również futurystyczny Dracula 3000 Darrella Roodta z 2004 roku. Wątpliwych walorów ciekawostką jest również kręcony od 2014

Z

), w którym obecność Draculi jest zresztą roku serial Dom grozy (Penny dreadful), słabo zaznaczona. Tego typu produkcji nie można porównywać z przemyślanym pastiszem Antonia Margheriti i Paula Morrisseya Krew dla Draculi (The Blood for W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Dracula)) z 1974 roku (w którego powstaniu brał udział Andy Warhol) ani parodią Swoistym ukoronowaniem kariery upiornego hrabiego była najdoskonalsza i najpiękniejsza ekranizacja powieści Stokera – Dracula (Bram Stoker’s Dracula)

O

księ Francisa Forda Coppoli z 1992 roku, która od razu stała się legendą. W rolę księrów cia wampirów wcielił się Gary Oldman, a Abrahama van Helsinga zagrał rów-

198

S

Dracula: Dead and loving it Mela Brooksa Dracula. Wampiry bez zębów ((Dracula: it) z 1995 roku.

ro nie brawurowo Anthony Hopkins. Był to nie tyle horror, ile rodzaj czarnego romansu, w którym hrabia Dracula ukazany został po mistrzowsku jako postać

B

demoniczna i zarazem nieszczęśliwa. Mimo że dysponowała ogromną mocą, to czy postrzegała swoje życie w kategoriach wiecznego cierpienia, co jednak nie czyni straszliwego wampira mniej przewrotnym lub mniej niebezpiecznym.

Dracula, rycerz Zakonu Smoka, jest w wizji Coppoli bohaterskim

i zwycięskim obrońcą chrześcijaństwa, którego dosięgła zemsta pobitych Turków. Przesyłają oni jego ukochanej Elisabecie list z wiadomością, że jej rycerz poległ w walce. Zrozpaczona Elisabeta rzuca się w przepaść rzeki Argeş, co stanowi nawiązanie do jednej z legend o hospodarze. Rozpacz dzielnego obrońcy Krzyża zamienia się we wściekłość, kiedy prawosławne duchowieństwo oznajmia, że jego ukochana jako samobójczyni zostanie potępiona. Wzburzony Dracula wpada w szał, zarzuca Bogu niewdzięczność i wyrzeka się Go, oddając się na służbę siłom ciemności. Ta decyzja zamienia go w demona – wampira spragnionego ludzkiej krwi, groźnego i okrutnego, choć jednocześnie tragicznego i niemogącego zaznać ukojenia od bólu.

wampy.indd 198

31.03.2016 12:50

Jego przybycie do Londynu Coppola motywuje podobieństwem Miny do Elisabety i trwającą od stuleci namiętnością hrabiego. Dość wiernie oddający treść powieści film wzbogacony został o motyw romansu panny Murray z cudzoziemskim księciem Vladem, późniejsze rozterki żony Jonathana Harkera, a w końcu wzruszające przesłanie, że miłość jest w stanie wybawić każdego od sił ciemności. Miłość ludzka jest jednocześnie objawieniem miłości Boga, którego śmiertelnie ranny Dracula znów odnajduje, aby na końcu poprosić Minę o zakończenie swych cierpień.

Produkcja Francisa Forda Coppoli jest widowiskowym i wzruszającym obrazem, w którym mit Draculi osiągnął doskonałość. Warto też zwrócić uwagę, że złączył on w jedno zamczysko wampira na przełęczy Borgo z warownią Poenari nad Argeșem, o co jednak w tym przypadku trudno się gniewać.

Z

Dark prince: The true story of Dracula) Dracula) z 2000 roku, z przystojnym historia Draculi (Dark i przekonującym Rudolfem Martinem w tytułowej roli. W sfabularyzowany sposób przedstawia on życie Włada III Palownika, umiejętnie wplata w narrację wyśmie legendy na jego temat, nadając im racjonalny charakter, a jednocześnie wyśmie-

S

wając te najbardziej niewiarygodne. O ile jednak sekwencja nietuzinkowego

198

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

Godny uznania jest także film Joego Chappelle Książę ciemności. Prawdziwa

niekie życiorysu pozostaje mniej więcej zgodną z prawdą, o tyle pojawiają się niekiedy poważniejsze błędy merytoryczne i chronologiczne. Do najbardziej rażących

O

należy nazywanie piętnastowiecznej Wołoszczyzny „Rumunią”, wprowadzenie od jej fikcyjnych władców (jak zupełnie z niczym niekojarzący się książę Karl, odWła powiadający chyba Władysławowi II Danowi?), połączenie w jedną postać Wła(występu da II Dracula i Mirczy II oraz Jánosa Hunyadyego i Macieja I Korwina (występu-

B

jących jako „król Janos”!), ponadto zaś twierdzenie, że Radu III Piękny przyczynił się do śmierci Włada III Palownika, choć w rzeczywistości nie przeżył brata. ukazują Mimo to film Chappelle’a należy do najbardziej udanych obrazów ukazują-

któ cych historycznego Draculę. Został on przedstawiony jako srogi władca, którego okrucieństwo nie wynika jednak z patologicznych cech charakteru, ale stanowi przemyślaną próbę zaprowadzenia dyscypliny w zagrożonym przez Osmanów kraju. Przekonująca konstrukcja fabuły, dobrze osadzonej w piętnastowiecznych realiach, a zarazem sprawnie odnoszącej się do tradycyjnych opowieści, zajmująco kreśli losy Włada III Palownika. Jednocześnie ta historyczna produkcja w subtelny sposób przechodzi w końcu do partii symbolicznych, tłumacząc, dlaczego dusza hospodara nie mogła zaznać spokoju, nawiązując tym samym do wampirycznego mitu Draculi i genezy nosferatu.

Znaczną popularność zdobył film Stephena Sommersa Van Helsing z 2004 roku, z tytułową rolą Hugh Jackmana. Opowiada on o wcześniejszej walce Draculi z van Helsingiem w konwencji raczej mrocznego obrazu przygodowego niż

wampy.indd 199

31.03.2016 12:50

horroru. Odmłodzony, niemal zawodowy pogromca wampirów – którego imię niepotrzebnie zmieniono na Gabriel, a tym bardziej niepotrzebnie nadano mu nadprzyrodzone konotacje – stawia czoła księciu wampirów, ale także wilkołakom, potworowi Frankensteina, Mr Hyde’owi i innym stworom, w rezultacie czego Van Helsing razi halloweenowym kiczem, którego dopełnia mnóstwo banałów. Nie szkodzą one jednak zbytnio przygodowemu charakterowi filmu, podobnie jak dziwaczny wywód genealogiczny wampira, mającego być synem Valeriousa Starego (nawiązanie może do Mirczy I Starego?), o którym zresztą niewiele można się dowiedzieć. Nie brakuje i innych ekstrawagancji: Dracula miał w rzeczywistości nosić imię Vladislaus Dragulia (Dragulea?), urodzić się w 1422 roku (w rzeczywistości Dracula przyszedł na świat dziewięć lat później) i zostać zamordowanym po czterdziestu latach życia (rok 1462 to jednak nie data śmierci, a końca drugiego panowania Włada III Palownika).

Z

Obraz Sommersa, kilkakrotnie niebezpiecznie zbliżający się do granic pasti pastiszu, zachowuje jednak to, co najważniejsze dla wampirycznej mitologii, czyli jej osadzenie w chrześcijańskiej demonologii ze zgubnym dla nieumarłych wpły wpły-

nak nieszkodliwe, by nie zagubić istoty zjawiska wampiryzmu. Jako szczególnie potężnemu wampirowi przypisano zresztą Draculi odporność na niemal wszel wszel-

O

kie zabiegi pogromców. Osłabiają go co prawda chrześcijańskie symbole i srebr srebrne kołki, ale zabić mogą jedynie… pazury wilkołaka. Natomiast jego oblubienice

200

S

wszystko dość klasyczna, posiadająca co prawda swoje dziwactwa, na tyle jed jed-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

wem krzyża lub wody święconej. Dzięki temu broni się jako produkcja mimo

muszą ulec mocy wbitych w serce kołków i poświęconych pocisków. Takie kla klasyczne podejście do tematu, wraz z wartką akcją i złowieszczą kreacją Draculi

B

w wykonaniu Richarda Roxburgha, pozwala przymknąć oko na niedoskonałości Van Helsinga i uznać jego popularność za zasłużoną. „świa W 2012 roku – równe dwadzieścia lat po filmie Francisa Forda Coppoli – „świa-

tło nocne” ujrzała nowa interpretacja prozy Brama Stokera – Dracula (Dracula 3D) Daria Argento. Twórcy filmu postanowili w dość dowolny sposób odnieść się do pierwotnego tekstu (wampirem stał się nawet Jonathan Harker), w tym także miejsca akcji (w filmie jest to miasteczko Passburg), stawiając na oryginalność pomysłu, w którym nie zabrakło odwołań do innych utworów Stokera, a konkretnie Gościa Draculi. Można pochwalić wiele konceptów, m.in. samą

kreację hrabiego Draculi, która nabrała barw dzięki nie tyle nawet wyglądowi, ile hipnotyzującemu głosowi Thomasa Kretschmanna, w miarę odważne sceny erotyczne oraz ukazanie w pełnej krasie powabów pięknej Miriam Giovanelli jako wampirzycy Tanii. Wszelkie atuty produkcji Argento zniweczyła jednak wszechogarniająca sztuczność, przewijająca się nieustannie przez fabułę, grę aktorską, dialogi, a nawet efekty specjalne.

wampy.indd 200

31.03.2016 12:50

Ciekawym pomysłem był o rok młodszy Dracula. Książę ciemności (Dracula: The dark prince) Pearry’ego Reginalda Teo z Luke’iem Robertsem w roli wampira.

Interesująco przedstawił on śmierć połowicy Draculi i jego upiorną przemianę, niepotrzebnie natomiast przeniósł znane z powieści Stokera postaci o cztery stulecia wstecz.

W 2014 roku pewna popularność stała się udziałem filmu Gary’ego Shore’a Dracula. Historia nieznana (Dracula untold) z Luke’iem Evansem w tytułowej roli. Jego ambicją było ukazanie przemiany środkowoeuropejskiego władcy w potężnego nosferatu, który dzięki nowym mocom ma nadzieję oprzeć się osmańskiemu najeźdźcy. Jest to zatem opowieść jednocześnie o Władzie III Palowniku i o wampirze Draculi, w której przewijają się wątki z historii Wołoszczyzny, motywy z legend o hospodarze i z dziejów nieumarłego, ukazanego – co stanowi zupełną nowość –

Z

Dzięki tej oryginalności można wybaczyć twórcom znaczną nonszalancję wampirycz w kwestii topografii Rumunii, względną dowolność wobec mitu wampiryczde nego (na szczęście osadzonego jednak na swój sposób w chrześcijańskiej deuczynie monologii), zmyślone imiona członków rodziny hospodarskiej czy uczynienie z Draculi średniowiecznego władcy… Transylwanii. Irytująca może być

S

200

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

w jednoznacznie pozytywnym świetle.

rozbieżność pomiędzy złowrogim charakterem wampirów i nieskrywaną mroczną przeszłością okrutnego władcy a jego przesadną szlachetnością,

O

nie jaka ukazana została widzowi. Osobliwie wypada również konfrontacja nieznanej dotąd Draculi nadwrażliwości na srebro i światło słoneczne, które z łatwością mogą go zabić (!) z jego niemal nieograniczoną mocą po zmroku, Gary’e kiedy samotnie rozbija całe armie nieprzyjaciół. Niemniej produkcja Gary’e-

B

wład go Shore’a pozostaje widowiskowym spotkaniem ekstrawaganckiego władcy z potężnym wampirem, wypełniając istotną lukę. opubli W 2009 roku Dacre Stoker (potomek Brama) i Ian Holt opubli-

kowali kontynuację opowieści o upiornym hrabim – Dracula. Nie-

umarły (Dracula: The un-dead). Cztery lata wcześniej w nieco inny sposób do postaci Draculi podeszła Elisabeth Kostova na kartach Historyka (The historian). Tego typu publikacji pojawiało się i nadal pojawia całkiem sporo. Odniesienia do hrabiego Draculi i jego nieprawych potomków, wzorowanych na kreacji Béli Lugosiego, osiągnęły niebywałą skalę. Każdy nowy film, książka, komiks, reklama czy gra komputerowa jedynie utrwalają panowanie wampira wszech czasów nad światem, którego potężny nieumarły tak pożądał u schyłku XIX wieku, a które zdołał zdobyć w kolejnym stuleciu w swoim triumfalnym pochodzie przez kolejne kraje oraz kolejne gałęzie kultury i bardziej lub mniej wyszukanej rozrywki.

wampy.indd 201

31.03.2016 12:50

TRANSYLWANIA – KRAINA WAMPIRÓW „Hańba Trianon” sprawiła, że głównym założeniem polityki węgierskiego regenta Mikósa Horthyego stały się terytorialne rewindykacje mające przywrócić integralność Korony Świętego Stefana. Pierwszy jej sukces przyszedł wraz z kryzysem czechosłowackim w 1938 roku. Na mocy tzw. pierwszego arbitrażu wiedeńskiego Węgry odzyskały południową część Słowacji z Koszycami, a wiosną 1939 roku zajęły Ruś Zakarpacką, osiągając wspólną granicę z Polską.

Największym sukcesem regenta był jednak drugi arbitraż wiedeński z 1940 roku, który przyznał Królestwu Węgier dwie trzecie Siedmiogrodu obejmujące północną i wschodnią część krainy z Bystrzycą, Klużem i Szeklerszczyzną. Przy Rumunii pozostała południowo-zachodnia Transylwania z Braszowem, Alba Iu Iulią i Sybinem. Rumuński król Karol II (1930–1940) musiał pod presją Rzeszy Nie Niemieckiej przyjąć ten dyktat, z tym większą goryczą, że kilka miesięcy wcześniej

Z

zmuszony był ugiąć się przed podobnym sowieckim ultimatum, które oddawało Związkowi Radzieckiemu Besarabię (powstała tam Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka) i północną Bukowinę (przyłączono ją do Ukrainy).

miec, czego dyktator starał się uniknąć. W kolejnych latach regent – w tajemnicy przed Berlinem – nie ustawał w zabiegach, aby zawrzeć odrębny pokój z alian alian-

O

tami. W 1944 roku Węgry ogłosiły wycofanie się z wojny, co przyniosło natych natychmiastową reakcję Rzeszy: z pomocą wojsk niemieckich dyktator został obalony,

202

S

Baczki, jednak za cenę przystąpienia do drugiej wojny światowej po stronie Nie Nie-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

Ostatnim sukcesem Horthyego było odzyskanie w 1941 roku od Jugosławii

a władzę objęli dotąd opozycyjni narodowi socjaliści, pragnący kontynuować walkę u boku Adolfa Hitlera. Nie mogli jednak powstrzymać natarcia Armii

B

Czerwonej, a wojska rumuńskiej monarchii Michała I (1927–1930 i 1940–1947), które w toku drugiej wojny światowej kilkakrotnie zmieniały front, w ostatnich miesiącach konfliktu wkroczyły do północnej Transylwanii, by później walczyć z Niemcami w środkowych Węgrzech, na Słowacji i w Austrii. Klęska Węgier w 1945 roku sprawiła, że Madziarzy wszystkie nabytki Horthyego zwrócić musieli Czechosłowacji, Rumunii i Jugosławii (Ruś Zakarpacka prawem kaduka dostała się radzieckiej Ukrainie). Węgry wracały do granicy trianońskiej. Rumunia nie mogła upomnieć się o radziecką już Besarabię i północną Bukowinę, odzyskała jednak cały Siedmiogród.

Działania wojsk radzieckich w Rumunii i na Węgrzech doprowadziły do

stopniowego przejmowania władzy w obu krajach przez partie komunistyczne z przyzwoleniem Stanów Zjednoczonych Ameryki i Wielkiej Brytanii. W 1946 roku formalnie zniesiono na Węgrzech monarchię bez króla, a w 1947 roku w Rumunii zmuszono do abdykacji Michała I (komunistyczna lewica zagroziła mu w razie oporu rozstrzelaniem więzionych studentów). W obu krajach pro-

wampy.indd 202

31.03.2016 12:50

klamowano republiki, a rychło partie komunistyczne sięgnęły po pełnię władzy. Zgodnie z lewicową koncepcją jednolitego narodowo państwa, rumuńscy komuniści przystąpili do prześladowań nierumuńskich grup etnicznych, co najmocniej dotknęło wielonarodowy Siedmiogród. Sasi Siedmiogrodzcy zostali deportowani do Niemiec, a transylwańskim Węgrom i Szeklerom zabroniono publicznego używania swojego języka.

Tymczasem ogromny sukces hrabiego Draculi spopularyzował u zachodnich odbiorców popkultury mit Transylwanii jako krainy wampirów. Same wampiry traktowano naturalnie z przymrużeniem oka, powszechnie kojarzono jednak tę ziemię z Draculą, a mniej zorientowani wyobrażali ją sobie jako kraj głębokich lasów, niedostępnych gór i pradawnych zamczysk. Sama nazwa Transyl Transylwanii budziła wśród odbiorców popkultury najmroczniejsze skojarzenia, w tym

Z

komiksach i reklamach. W Transylwanii – obok rozlicznych produkcji o Draculi – rozgrywała się akcja m.in. Nieustraszonych pogromców wampirów Romana Polańskiego z 1967 roku oraz poświęconego wampirom i wilkołakom filmu Patric PatricUnderworld: rise of the Lykans ka Tatopoulosa Underworld: bunt Lykanów ((Underworld: Lykans) z 2009 roku, a młodsza o trzy lata animowana produkcja dla najmłodszych, która w za za-

S

202

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

charakterze występowała też w kolejnych filmach o wampirach, kreskówkach,

bawnej formie nawiązała do najważniejszych postaci klasycznych filmów gro grozy, nieprzypadkowo otrzymała tytuł Hotel Transylwania (Hotel Transylvania), do-

O

czekując się zresztą w 2015 roku kontynuacji – Hotelu Transylwania 2.

W samej Rumunii postać wampira Draculi długo jednak nie była w ogó ogóle znana. Imię to łączono jednoznacznie z walecznym i surowym władcą śre średniowiecznej Wołoszczyzny. Dlatego pierwsi turyści, którzy pytali w Rumunii

B

o „wampira Draculę”, traktowani byli jak dziwacy. Na pomysł wykorzystania znanego w świecie imienia Draculi dla promocji kraju wpadł dopiero Nicolae Ceauşescu, prezydent Rumunii w latach 1974–1989, choć i on nakazał przed przedstawiać tę postać jedynie jako walecznego księcia, którego pięćsetną rocznicę śmierci uroczyście obchodzono w 1976 roku.

Rozwinięcie pomysłów Ceauşescu nastąpiło już po jego śmierci. W latach 90. XX wieku przetłumaczono nareszcie na język rumuński powieść Brama Stokera, a w bardziej popularnych miejscowościach turystycznych kraju (nie tylko Transylwanii) na potrzeby coraz liczniejszych przyjezdnych zaczęto sprzedawać masowo produkowane pamiątki z Draculą lub po prostu wampirami. Na szczęście nie zdołano zrealizować powstałego w 2002 roku pomysłu utworzenia pod Sighișoarą „wampirycznego parku rozrywki” – Draculalandu, który z pewnością zaszkodziłby niezwykłej atmosferze tego urzekającego miasta (w którym na potrzeby przyjezdnych powstała wspomniana już wampiryczna ekspozycja w Domu Vlada

wampy.indd 203

31.03.2016 12:50

Dracula). Natomiast więzienie na przełęczy Tihuţa zamieniono w hotel „Zamek Draculi”, z niekwestionowanym pożytkiem dla tego miejsca. Najważniejszy „zamek Draculi” urządzono jednak w karpackim Branie, na pograniczu Siedmiogrodu. Szybko stał się on jedną z czołowych atrakcji turystycznych Rumunii.

ZAMEK BRAN Pierwszy zamek nad rzeką Turcu około 1212 roku wznieśli Krzyżacy i nazwali Dietrichstein. Nie nacieszyli się nim długo, bowiem próby stworzenia własnego państwa zakonnego ściągnęły na niemieckich rycerzy gniew króla Węgier, miej Andrzeja II, i wygnanie w 1225 roku. Z inicjatywy Ludwika I Wielkiego w miejscu krzyżackiej warowni powstał w latach 1377–1382 gotycki zamek. Położenie pomiędzy Braszowem a Târgovişte, na granicy Siedmiogrodu i Wołoszczyzny, żadnych przekonujących dowodów.

Z

wzbudziło domysł, że mógł bywać tutaj Wład III Palownik, nie ma na to jednak W drugiej połowie XV wieku Bran wydzierżawili braszowscy mieszczanie, W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

na których własność przeszedł w 1498 roku. Po pożarze w 1619 roku, wywoła wywoła-

204

S

nym uderzeniem pioruna, zamek został odbudowany przez księcia Siedmiogro Siedmiogrodu Gabriela II Bethlena w stylu nawiązującym do renesansu polskiego. W XVIII wieku Bran był remontowany i fortyfikowany przez władze habsburskie. W XIX

O

stuleciu zamek został przebudowany, otrzymując obecny, malowniczy fason.

W 1921 roku warownia, odnowiona według projektu Carola Limana, stała się

letnią rezydencją rumuńskiej królowej Marii – żony Ferdynanda I. Od 1938 roku Bran pozostawał we władaniu córki królowej, księżnej Ileany. W 1947 roku za za-

B

mek został skonfiskowany przez komunistyczne władze, a w 1956 roku urządzo urządzono w nim muzeum sztuki średniowiecznej.

W latach 1987–1993 Bran przeszedł gruntowną renowację, a w 2006 roku pań pań-

stwo zwróciło obiekt prawowitemu właścicielowi – wnukowi królowej Marii, Dominikowi Habsburgowi, zastrzegając sobie jednak prawo pierwokupu. Nie zgromadzono jednak żądanej przez spadkobiercę kwoty, toteż Habsburg wystawił zamek na licytację, która wywołała burzliwą debatę o legalności zwrotu majątku, zakończoną pomyślnie dla dziedzica.

Nie przeszkodziło to w zagospodarowaniu Branu na potrzeby turystyczne,

z wykorzystaniem urzekającej malowniczości zamku i legendy Draculi, z którym próbuje się wiązać piękną warownię. Zamek Bran jest znakomicie utrzymany, a jego wnętrza wypełnia interesująca ekspozycja historyczna, której część poświęcona jest Władowi III Palownikowi. Zachwycający urok zamku najłatwiej docenić, spoglądając z dołu na jego mury, wędrując krużgankami albo spacerując po ozdobionym romantyczną studnią dziedzińcu.

wampy.indd 204

31.03.2016 12:50

Za sprawą wątpliwego, ale szeroko rozreklamowanego „zamku Draculi” miejscowość Bran jest ważnym centrum turystycznym, ale też siedliskiem komercji i kiczu. Przestrzeń u stóp warowni to jeden wielki parking i targowisko, przepełnione autokarami, samochodami i kramami z pamiątkami, w większości dość tandetnymi (w porównaniu choćby z Sighișoarą). Na szczęście zadbano, by teren położony bezpośrednio wokół zamczyska wolny był od tego typu tandety, dzięki czemu podejście do romantycznej rezydencji królowej Marii jest niezwykle urokliwe, a sam

Z B

O

S

204

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

„zamek Draculi” z pewnością nikogo nie rozczaruje.

wampy.indd 205

31.03.2016 12:50

wampy.indd 206

31.03.2016 12:50

B WAMPIR OZ AMĂRĂŞTI S Z ROZDZIAŁ XXV

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

206

„ION CREANGĂ” I RUMUŃSKIE WAMPIRY „Ion Creangă” to nazwa cenionego rumuńskiego periodyku poświęconego sztuce i literaturze ludowej, które swoim nazwiskiem firmował wybitny folklorysta Tudor Pamfile. W kręgu zainteresowań wydawnictwa znajdowały się wszelkie przejawy twórczości ludowej, a współpracujący z pismem etnografowie niestrudzenie przemierzali liczne osady, by notować rozmaite odsłony kulturowego dorobku rumuńskiej wsi. W wydaniu z 1914 roku znalazły się żywe jeszcze wspomnienia – sięgające trzydziestu lat wstecz – o wampirach, które grasować miały w wioskach Wołoszczyzny. Dwa podobne przypadki związane były z nizinnymi obszarami Oltenii, dwa natomiast dotyczyły osiedli położonych na przedpolu Karpat Południowych – Amărăşti i Văgiuleşti.

WAMPIRZYCA GRASUJE W AMĂRĂŞTI

Z

Na przełomie XIX i XX wieku (dla autora publikacji z 1914 roku: „około 15 lat statemu”41) w podgórskim Amărăşti zmarła stara kobieta. Wkrótce po zgonie sta ruszki śmierć zaczęła zabierać jej wnuki – najpierw dzieci starszego, a później

pomo dobyte ciało matki przecięli na pół i ponownie pogrzebali. Niewiele to pomogło, śmierć nadal zbierała swoje żniwo. Bracia ponownie otworzyli więc mogiłę,

O

w niej zaś ujrzeli ciało matki bez jednej rany. Wyzbywszy się wątpliwości co do jej wampirzej natury, wynieśli zwłoki do lasu, gdzie rozpłatali je, serce wyrwali i spalili, a rozpuszczone w wodzie popioły dali do wypicia dzieciom. Spopielili również resztę ciała nosferatu, prochy zaś zakopali. W ten sposób wampirzyca

41

S

wy pirzycą prześladującą swoje potomstwo, toteż prędko rozkopali jej grób, a wy-

E . Petoia, op.cit., s. 176.

wam młodszego syna. Synowie nieboszczki podejrzewali, że mogła się ona stać wam-

B

została zgładzona, a do Amărăşti powrócił spokój.

Przypadek z Amărăşti został, jak wspomniano, wydobyty z niepamięci przez

przyto etnografów współpracujących z „Ion Creangă”. Dwanaście lat później przytoczono go na łamach brytyjskiego pisma „Folklore”, jednak sława wampirzycy z podkarpackiej wsi nie wykroczyła poza grono wielbicieli kultury ludowej.

41 wampy.indd 207

E. Petoia, op.cit., s. 176.

31.03.2016 12:50

wampy.indd 208

31.03.2016 12:50

B IOANA O MARTA S Z ROZDZIAŁ XXVI

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

208

IOANA MARTA PRZEŚLADUJE VĂGIULEŞTI Na łamach „Ion Creangă” odnotowano jeszcze inny przykład wampiryzmu, o jakim pamiętano w położonej na przedpolu Karpat Południowych wiosce Văgiuleşti. Pośrednio wiąże się on z Transylwanią, co w tym przypadku nie ma jednak większego znaczenia.

Właśnie z Siedmiogrodu pochodził chłop Dimitriu Vaideanu, który poślubił kobietę z Văgiuleşti i osiedlił się w rodzinnej wiosce żony. Małżeńskie szczęście nie wytrzymało próby czasu, albowiem dzieci Vaideanu po kolei umierały: „siedmioro z nich umarło w kilka miesięcy po urodzeniu, ale i starsze umierały”42. Tragedia rodziny Dimitriu skłoniła społeczność Văgiuleşti do podejrzeń, że dzieci padły ofiarą wampira. Aby rozpoznać nosferatu, zaprowadzono nocą prze białego konia ku mogiłom krewnych rodziny Vaideanu. Ten swobodnie przeszwa skakiwał kolejne groby, aż w końcu zatrzymał się w miejscu spoczynku szwa-

Z

była wyraźna, toteż Dimitriu i jego żyjący synowie rozkopali mogiłę. Ich oczom twarz, całą skórę miała czerwoną, paznokcie natomiast straszliwie długie”43.

Rodzina Vaideanu spaliła ciało czarownicy i ponownie uformowała mogiłę. Od

S

Ibidem.

ukazała się zmarła siedząca wygodnie w grobowcu, „długie włosy spadały na jej

43

42

Ibidem , s . 17 7.

gierki matki dzieci, Ioany Marty, słynącej za życia jako czarownica. Poszlaka

tej pory nie było już wieści o wampirzycy Ioanie Marcie z Văgiuleşti…

O

RUMUŃSKIE WAMPIRY W BRYTYJSKIEJ PRASIE Interesujące przypadki wampiryzmu w Amărăşti, Văgiuleşti i wioskach nizinnej części Oltenii opublikowane w 1914 roku na łamach „Ion Creangă” doniesie wywołały w środowisku etnografów pewien odzew. W 1926 roku doniesie-

B

perio nia rumuńskiego wydawnictwa opublikowane zostały w londyńskim periodyku „Folklore”. Wiedza o rumuńskich wampirach z końca XIX wieku nie wyszła jednak nigdy poza grono specjalistów.

42 43 wampy.indd 209

Ibidem, s. 177.

Ibidem.

31.03.2016 12:50

wampy.indd 210

31.03.2016 12:50

B HRABINA ODOLINGEN S Z ROZDZIAŁ XXVII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

210

NOC WALPURGI Święta Walpurga (Walburga), żyjąca w latach 710–777/779, była angielską zakonnicą misyjną, która pomagała świętemu Bonifacemu w dziele nawracania ludności germańskiej na wschodnich krańcach Królestwa Franków. Słynęła z cudów i znajomości medycyny, a życie zakończyła jako przełożona klasztoru w Heidenheim. Wyniesiona na ołtarze w 893 roku świątobliwa zakonnica stała się patronką chorych, rolników, żeglarzy i zwierząt domowych. Święta Walpurga odbiera szczególną cześć w bawarskim Eichstätt, dokąd biskup Otkar przeniósł niegdyś jej relikwie. Wspomnienie apostołki późniejszych Niemiec przypada na 1 maja.

Ten sam dzień stanowił oficjalną datę rozpoczęcia prac rolnych. Wedle przed przedchrześcijańskiej tradycji Germanów w poprzedzającą go noc zbierać się miały cza czarownice. Otrzymała ona nazwę Nocy Walpurgi, a spotkaniu (sabatowi) cza-

Z

rownic towarzyszyć miały diabelskie orgie. Wedle późniejszych opowieści ową zmar noc znamionowały wszelakie diabelskie harce oraz wstawanie z grobów zmargermań łych, ożywionych mocą piekielnych sił. Noc Walpurgi budziła w krajach germańskich prawdziwą grozę. Jej znaczenie w ludowych wyobrażeniach sprawiło, że

S

Noc oc Walpurgi i Klasyczna noc zapisała się mocno w niemieckiej kulturze. Sceny N Walpurgi tworzą istotne elementy Fausta Johanna Wolfganga von Goethe. Na jego podstawie Felix Mendelssohn-Bartholdy ułożył kantatę Pierwsza noc Walpurgi

O

Die erste Walpurgisnacht).

Walpurgisnacht). Dla romantyków i ich epigonów noc Walpurgi stano (Die stanowiła ważny punkt odniesienia, żywy także w XX wieku (choćby w Czarodziejskiej górze Thomasa Manna), a do dziś chętnie wykorzystywany w horrorach i „wokół „wokół-

B

halloweenowych” akcentach popkultury.

BAWARIA NA PRZEŁOMIE XIX I XX WIEKU Położona u stóp Alp Bawaria stanowiła trzecie pod względem znaczenia

państwo niemieckie. W sposób wyraźny ustępowała jednak Austrii i Prusom – czołowym europejskim mocarstwom, ponieważ należała do zupełnie innej kategorii krajów, choć od czasu do czasu i bawarscy władcy przejawiali porównywalne ambicje. Od XII wieku w Monachium panowała nobliwa dynastia Wittelsbachów, która dwukrotnie sięgała po cesarską koronę, w osobach Ludwika IV Bawarskiego (1328–1347) i Karola VII (1742–1745). W 1805 roku książęta-elektorzy otrzymali tytuł królów Bawarii.

W drugiej połowie XIX stulecia najważniejszy w ich gronie był ekscentryczny i nieco operetkowy Ludwik II (1864–1886), niezrównoważony psychicznie wielbiciel sztuki, teatru i muzyki, budowniczy baśniowego zamku Neuschwanstein, który nie bez pewnych sukcesów pragnął uczynić z Monachium centrum niemieckiej kultury. Po klęsce Austrii pod Sadową w 1866 roku i likwidacji kiero-

wampy.indd 211

31.03.2016 12:50

Z S O B wampy.indd 212

31.03.2016 12:50

Z S O B wampy.indd 213

31.03.2016 12:50

wanego przez nią Związku Niemieckiego, król nie przyłączył się do tworzonego przez Prusy Związku Północnoniemieckiego, snując plany związania z Bawarią krajów południowoniemieckich, na co te nie zgodziły się wobec obawy o zbytnią przewagę monarchii Wittelsbachów. Nie wziął też zrazu udziału w wojnie Prus i całego Związku Północnoniemieckiego z Francją w 1870 roku. Dopiero po klęsce potężnego Napoleona III Bawaria stowarzyszyła się ze Związkiem i włączyła się do konfliktu u boku Berlina.

Ostateczny triumf niemieckiego oręża nad Republiką Francuską w 1871 roku i przyłączanie się do zwycięskich Prus kolejnych krajów germańskich postawiły sprawę zjednoczenia Niemiec (bez wykluczonej już uprzednio Austrii pozostającej su teraz w związku państwowym z Węgrami). Przebywający w Paryżu Ludwik II sunowe gerował nawet, że wraz z Wilhelmem I pruskim powinien stanąć na czele nowego państwa. Ostatecznie to jednak kapryśny król Bawarii wystosował za namową

Z

niemiec premiera rządu w Berlinie Ottona von Bismarcka pismo „w imieniu całej niemieckiej ojczyzny na podstawie zjednoczenia jej książąt”44, w którym namawiał władcę Prus do przyjęcia tytułu cesarza niemieckiego. W styczniu 1871 roku projekt ów

O

ny, potęga pruskiej armii i silna władza monarsza sprawiły, że nowe państwo od razu stało się czołowym europejskim mocarstwem. Równocześnie jednak kraje związkowe zachowywały znaczny stopień suwerenności symbolizowanej przez własnych władców i dynastie oraz – w przypadku Bawarii, Prus, Saksonii

B

i Wirtembergii – odrębne wojsko podlegające władzom centralnym jedynie na czas wojny. W protestanckim Cesarstwie Niemieckim Królestwo Bawarii stano stanowiło główne centrum katolicyzmu, choć wobec prowadzonej przez Wittelsba Wittelsbachów polityki józefinizmu sam Kościół katolicki cieszył się znacznie mniejszymi swobodami niż w luterańskich Prusach. Tajemnicza śmierć Ludwika II oddała w 1886 roku tron w Monachium jego bratu – Ottonowi I (1886–1913). Jego choroba psychiczna była dalej posunięta niż przypadłości poprzednika, toteż regencję w imieniu nieświadomego swego losu monarchy objął stryj króla – książę Luitpold, a następnie jego syn, książę Ludwik (w 1913 roku obali on Ottona i sam obejmie tron jako Ludwik III).

A tymczasem piękno Alp Bawarskich, legenda szalonego Ludwika II i jego pysznych budowli oraz rola Monachium jako czołowego ośrodka kultury niemieckiej sprawiły, że pod koniec XIX wieku Bawaria chętnie odwiedzana była przez turystów i podróżnych, zachwycających się jej

44

zjednoczonego Cesarstwa Niemieckiego. Potencjał ekonomiczny i demograficz demograficz-

M . Ży wc z y ń ski , H i stor ia p owsz echna 17 8 9 –18 7 0 , War sz a wa 19 9 7, s . 5 3 7.

W ten sposób Królestwo Bawarii stało się jednym z krajów związkowych

214

S

skiej koronacji Wilhelma I.

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

ziścił się w Wersalu, przy czym chimeryczny Ludwik II nie wziął udziału w cesar cesar-

powabem i tradycjami.

44 537. wampy.indd 214

M. Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 1997, s.

31.03.2016 12:50

BRAM STOKER I GOŚĆ DRACULI Wydana w 1897 roku powieść Brama Stokera Dracula ujrzała światło dzienne bez pierwszych – krótkich zresztą – partii, które usunięto z uwagi na planowaną objętość książki. Mówiły one o przygodzie, jaka spotkała Jonathana Harkera na bawarskiej ziemi, kiedy zmierzał ku transylwańskiej siedzibie hrabiego Draculi. Akcja powieści w jej ostatecznej wersji rozpoczynała się zatem dopiero od wspomnienia o przybyciu Harkera do Wiednia (odnotowanego na kartach pamiętnika bohatera już w Bystrzycy).

Umierający w 1912 roku Bram Stoker nosił się tuż przed śmiercią z zamiarem opublikowania trzech zbiorów swoich opowiadań. Po zgonie pisarza wdowa Florence Stoker dodała do stworzonej przez męża listy właśnie pierwszy niepubli niepublikowany dotąd epizod Draculi.. Otrzymał on tytuł Gość Draculi (Dracula’s guest),

Z

Dracula’s guest and other weird stories Gość Draculi i inne opowieści niesamowite (Dracula’s stories).

Dzięki temu wielbiciele prozy irlandzkiego pisarza mogli się dowiedzieć, w jaki sposób Harker zdołał wyzwolić się spod mocy napotkanej w Bawarii groźnej

S

wampirzycy…

HRABINA DOLINGEN –

WAMPIRZYCA ZE STYRII, WAMPIRZYCA Z BAWARII

O

W Gościu Draculi Jonathan Harker (niewymieniony zresztą w opowiadaniu

towarzysza i jego pokrętne odpowiedzi na pytania tylko podniecają ciekawość łama podróżnego. Przymuszony do zwierzeń woźnica wyznaje Harkerowi łamaną angielszczyzną, że droga ta prowadzi do dawnej wioski, niepokojonej przez wstających z grobu umarłych: „dało się jednak słyszeć dochodzące spod ziemi głosy, a gdy otwarto groby, zastano pochowanych tam mężczyzn i kobiety pełnych życia, z ustami czerwonymi od krwi”45 – relacjonuje wypytywany. Dlatego też została opuszczona przez przerażonych mieszkańców: „uciekli z niej tam, gdzie żywi byli żywymi, a umarli umarłymi, a nie… nie wiadomo czym”46. Mimo nadchodzącej nocy Walpurgi i zbliżającej się śnieżycy Jonathan odsyła przestra-

Ibidem.

jażdżki Anglik dostrzega boczną drogę, która wydaje mu się interesująca. Strach

46

prze ny woźnica nalega, aby powrócić do hotelu przed zmierzchem. W czasie prze-

45

przerażo dza okolice Monachium w dzień poprzedzający noc Walpurgi, a jego przerażo-

B . S t o k e r, G o ś ć D r a c u l i , To r u ń 2 0 13 , s . 1 0 .

zwie z imienia ani nazwiska, choć prowadzący narrację w pierwszej osobie) zwie-

B

214

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

cały zaś zbiór krótkich form literackich Stokera wydany został w 1914 roku jako

szonego woźnicę do Monachium, a sam udaje się w stronę upiornej wioski.

Pośród nocy, mrozu i sypiącego śniegu Anglik dociera do opuszczonego osiedla, po czym trafia w ciemności na cmentarz. W świetle wychodzącego zza chmur księżyca dostrzega stojący w odosobnieniu marmurowy grobowiec. Niemiecki napis nad drzwiami mauzoleum głosi: „Hrabina Dolingen z Grazu w Styrii. Poszukiwa-

45 46 wampy.indd 215

B. Stoker, op.cit., s. 10.

Ibidem.

31.03.2016 12:50

na i odnaleziona martwa 1801”. Z drugiej strony mogiły Harker znajduje inskrypcję pisaną cyrylicą (!): „Umarli podróżują szybko”. W tej chwili rozpętuje się burza, przed którą Jonathan chroni się w grobowcu. Tu widzi nagle „piękną młodą kobietę o krągłych policzkach i czerwonych wargach, która zdawała się spać na katafalku”47. W jednym momencie jakaś ogromna siła wyrzuca niefortunnego turystę na zewnątrz. Po chwili w grobowiec uderza piorun, a mauzoleum zajmuje się ogniem.

Zmarła hrabina Dolingen podnosi się, wydając dziki okrzyk, podczas gdy niewidzialna siła nadal odciąga Harkera od nieumarłej. Pośród gradu i wycia wilków Anglik widzi wstające z innych mogił upiory, które opisuje w ten sposób: „niewyraźna, biała ruchoma masa, tak jakby wszystkie groby dokoła wypuściły zjawy swych owiniętych w całuny zmarłych, a ci zaciskali teraz krąg wokół mnie”48. Po chwili udręczony amator opuszczonych wiosek traci przytomność… wil Harker ocknie się z poszarpanym gardłem w towarzystwie ogromnego wil-

Z

ka, troskliwie liżącego jego ranę. Wycie zwierza pozwala dotrzeć do rannego Mo poszukiwaczom, która w międzyczasie wyruszyli Anglikowi na pomoc z Monachium. Na widok ludzi i odgłos wystrzałów wilk ucieka, Jonathan zaś zostaje

skło pieczeństwa Anglika, obiecując za to sowitą nagrodę, która bez wątpienia skłoniła monachijczyków do poszukiwań przyjezdnego.

216

S

bez i rannemu podróżnemu telegram Draculi, w którym hrabia nakazał strzec bez-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

odwieziony do hotelu. Jego zarządca, niejaki Delbrück, pokazuje utrudzonemu

O

Choć Gość Draculi pełen jest niejasności, należy się domyślać, że wilk był wysłannikiem Draculi, obdarzonym szczególną mocą, lub był nim sam hrabia (potrafiący przecież przybierać postać tego drapieżnika), który ocalił swojego gościa od innego wampira – hrabiny Dolingen i pozostałych nosferatu z upiornej

B

wioski. Jemu też wypada przypisać niewidzialną siłę wypychającą Jonathana Harkera z grobowca groźnej wampirzycy.

O samej hrabinie Dolingen nie dowiadujemy się z opowieści zbyt wiele. Wie Wie-

my, że pochodziła ze Styrii, co jest ukłonem Stokera w stronę krainy otoczonej już wampiryczną legendą hrabiego Vardaleka, a zwłaszcza hrabianki Mircalli ją martwą w pobliżu Monachium w 1801 roku – bez wątpienia dotkniętą klątwą

Ibidem.

nosferatu – i pochowano na cmentarzu w dawno opuszczonej wiosce, nawiedzanej ponoć od stuleci przez wampiry. O ich społeczności Stoker także nie informuje bliżej, odosobnienie grobowca Dolingen i jego wyróżniające się kształty

48

47

Ibidem, s. 15.

von Karnstein – Carmilli. Nic natomiast nie wiemy o życiu hrabiny. Odnaleziono

wydają się jednak być dyskretną sugestią, że wampirzyca posiada szczególną pozycję wśród tutejszych nieumarłych odpowiadającą być może randze Draculi pomiędzy jego „siostrzycami”.

Hrabina Dolingen zdaje się być zatem upiorną panią podmonachijskiej osady, potężną władczynią innych nieumarłych, odpowiadającą za poranienie Harke-

47 48 wampy.indd 216

Ibidem, s. 15.

Ibidem.

31.03.2016 12:50

ra. Ustąpić jednak musiała przed mocą Draculi, czujnie strzegącego swojego gościa, co zresztą nic jej nie ujmuje, skoro Stoker opisał transylwańskiego nosferatu jako postać zupełnie wyjątkową. Przeciwnie, wydaje się, że złowroga hrabina Dolingen nie spotkała aż dotąd nikogo równego sobie. Kolejną zagadką pozostaje, czy jej moc objawia się jedynie w noc Walpurgi, czy też rozciąga się na każdą noc w roku. Nie wydaje się bowiem, aby mogła poruszać się za dnia.

Trudno powiedzieć, dlaczego Stoker, świetnie orientujący się w środkowoeuropejskich realiach, zapragnął, aby wyryta na grobowcu sentencja: „Umarli podróżują szybko” – zapisana została „rosyjskimi literami”, sam zwrot jednak zupełnie nie dziwi. Są to słowa rozsławione w swym mrocznym kontekście przez Lenorę Gottfrieda Augusta Bürgera. Stoker wykorzystał je już w Draculi, w którym wkłada je w usta współpasażera dyliżansu, którym Harker zmierzał

pojawianie się upiorów.

Z

prędko się zapomina, nabrało tym samym złowieszczej treści, sugerującej nagłe Hrabinę Dolingen uznać można za najbardziej alpejskiego z wampirów, skoro związana była aż z dwiema położonymi u stóp tych gór krainami – Styrią i Ba Ba-

S

warią. Nie doczekała się jednak większej sławy, bowiem G Gość ość Draculi nie powtó-

216

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

w stronę przełęczy Borgo. Powiedzenie, oznaczające potocznie, że o zmarłych

rzył sukcesu Draculi,, a okazał się jedynie ciekawostką dla znawców literatury grozy. Noszący ten tytuł film Michaela Feifera z 2008 roku niewiele ma wspól wspól-

O

nego z opowieścią Stokera. Natomiast w o cztery lata późniejszym Draculi Daria Argento hrabina Dolingen wspomniana jest jako… zmarła żona samego Draculi.

B

Szkoda, że tak interesująca postać nie doczekała się głębszej interpretacji.

wampy.indd 217

31.03.2016 12:50

wampy.indd 218

31.03.2016 12:50

B GRAF OORLOK S Z ROZDZIAŁ XXVIII

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

218

Z S O B wampy.indd 219

31.03.2016 12:50

ŐRDŐG – WĘGIERSKI DEMON Őrdőg był postacią szeroko znaną w węgierskim folklorze. Ten pogański, lękający się ognia demon strzegł pierwszego poziomu mitycznego drzewa sięgającego nieba. Wraz z nastaniem chrześcijaństwa słowo őrdőg zaczęło oznaczać w języku węgierskim diabła, jednak zapisywane wielką literą pozostało imieniem własnym pradawnego demona. Őrdőg był bohaterem niezliczonej liczby podań, legend i baśni. Przedstawiały go one jako stworzenie złośliwe i przewrotne, niestrudzenie szkodzące ludziom.

Jednocześnie – w przeciwieństwie do chrześcijańskiego diabła – Őrdőg potrafił odwdzięczyć się za doznane dobro, cenił swoje słowo i bardzo rzadko je łamał.

ORDOG, VROLOK, ORLOK W Draculi Brama Stokera Jonathan Harker, udający się do tajemniczego hra hra-

Z

woź biego, usłyszeć miał słowo „Ordog” w czasie rozmowy swej gospodyni z woźnicą dyliżansu, powiadomionym o celu jego podróży, rozmowy komentowanej po przez grupkę przygodnych widzów. Czytamy: „Do moich uszu dolatywały poW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

przedsta wtarzające się dziwne słowa, wśród gapiów znajdowali się bowiem przedsta-

220

S

wiciele różnych narodowości, toteż dyskretnie wyjąłem z torby słowniczek i je

inny sprawdziłem. Muszę przyznać, że nie poprawiły mi humoru, gdyż między innymi było tam słowo ‘Ordog’ – szatan, ‘pokol’ – piekło, ‘stregoica’ – czarownica oraz

O

po serbsku, a mianowicie ‘wilkołak’ albo ‘wampir’”49. Wydaje się, że do użytych przez Stokera określeń Ordog i vrolok nawiązywać miało imię pierwszego filmofilmo du wego wampira – grafa Orloka, który swoje istnienie zawdzięczał zresztą w dużej mierze prozie irlandzkiego pisarza.

B

49

Ibidem, s. 14.

‘vrolok’ i ‘vlkoslak’. Dwa ostatnie oznaczają to samo, jedno po słowacku, a drugie

KARPATY W LATACH 20. XX WIEKU Rok 1918 przyniósł upadek Austro-Węgier i zupełną zmianę sytuacji poli poli-

tycznej w łuku Karpat. Zewnętrzna strona Karpat Południowych i południowej części Karpat Wschodnich pozostała w posiadaniu Królestwa Rumunii, ich główna grań przestała być już jednak granicą powiększonej teraz monarchii Ferdynanda I. Do Rumunii włączono Bukowinę, zaś Galicja i Śląsk Cieszyński stały się częścią odrodzonej Polski. Wyjątek stanowiła zaolziańska część Śląska, wbrew wcześniejszym porozumieniom w 1919 roku zajęta zbrojnie przez Czechosłowację. Do 1919 roku trwało też egzekwowanie przez Polaków swojej władzy w Galicji Wschodniej od samozwańczej Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Ostatecznie jednak większość zewnętrznego łuku Karpat znalazła się pod władzą Warszawy (Galicja i Śląsk Cieszyński) i Bukaresztu (Wołoszczyzna, Mołdawia i Bukowina).

49 wampy.indd 220

Ibidem, s. 14.

31.03.2016 12:50

Biorąc pod uwagę, że już przed pierwszą wojną światową Mołdawia i Wołoszczyzna były częścią Królestwa Rumunii, a Królestwo Galicji i Lodomerii cieszyło się polską autonomią, zmiany polityczne po zewnętrznej stronie łańcucha Karpat nie były tak przełomowe, jak te, które nastąpiły wewnątrz karpackiego łuku w związku z dezintegracją terytorialną Węgier. Królestwo Rumunii zajęło cały Siedmiogród i część Banatu, sięgając po grupę Apuseni (czyli Gór Zachodnich) ustawioną poprzecznie do zasadniczych partii karpackiego łańcucha. Republika Czechosłowacka opanowała natomiast Górne Węgry, tj. Słowację i Ruś Zakarpacką. W ten sposób Karpaty, w całości należące dotąd do Austro-Węgier, zostały podzielone pomiędzy Rzeczpospolitą Polską, Republikę Czechosłowacką i Królestwo Rumunii. niesław Rozpad Korony Świętego Stefana przypieczętował w 1922 roku niesław-

Z

kwestię Zaolzia – była niezwykle trudna do wytyczenia na Podtatrzu, gdzie historycz dotychczasowa rubież galicyjsko-węgierska nie odpowiadała ani historyczteryto nemu, ani etnicznemu zasięgowi ziem polskich. Przedrozbiorowe terytorium Rzeczypospolitej obejmowało bowiem ziemie starostwa spiskiego ze Starą Lubowlą, zajęte przez Austrię już w 1769 roku i włączone do Węgier.

S

220

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

ny dyktat z Trianon, natomiast granica polsko-czechosłowacka – pomijając

W 1918 roku powstała w Starej Lubowli Rada Narodowa Spisza, a do Podolińca wkroczyło Wojsko Polskie; Warszawa wycofała się jednak z tych ziem, które

O

właści przejęła administracja czechosłowacka, choć na lubowelskim zamku właścicielami wciąż byli Zamoyscy.

Wobec niemożności przywrócenia przez Polskę historycznej granicy na Podtatrzu, nadzieje wiązano z modną w owym czasie zasadą etniczną, gdyż

B

gó – z wyjątkiem Liptowa – ziemie po obu stronach gór zamieszkiwali polscy górale, poddawani niestety od dziesięcioleci przez Węgrów silnej słowakizacji.

Profity, jakie odrodzona Polska uzyskała drogą zabiegów dyplomatycznych, były jednak więcej niż mizerne. Praga perfekcyjnie wykorzystała bowiem zagrożenie bytu państwa polskiego w czasie bolszewickiego naporu w 1920 roku, wymuszając uznanie okupacji Zaolzia, a na Podtatrzu rezygnację z plebiscytu oraz korzystny dla siebie podział Orawy i Spiszu. Z terytorium dawnych Węgier udało się objąć polską administracją jedynie Zamagurze Spiskie z Niedzicą (gdzie utrzymał się w swych dobrach madziarski ród Salamonów) i fragment Górnej Orawy z Jabłonką. Nic zatem dziwnego, że Polacy przyjęli przebieg południowej granicy z poczuciem krzywdy i gdy w 1938 roku karta się odwróci – tym razem na niekorzyść Czechosłowacji – z takim zapałem przystąpią do jej rewizji…

Polityczny podział Karpat po pierwszej wojnie światowej sprawił, że Polska, Czechosłowacja i Rumunia podjęły zabiegi o zagospodarowanie swych części

wampy.indd 221

31.03.2016 12:50

gór w „narodowym” duchu. Kwestie te nie dotyczyły zbytnio Rzeczypospolitej, która przejęła schedę po autonomicznej Galicji i polskim etnicznie Księstwie Cieszyńskim, zatem naturalny rozwój ziem między Olzą a Czeremoszem nie został zakłócony. Jak za czasów galicyjskich rozkwitały nadal Zakopane, Szczawnica i coraz modniejsza Bukowina oraz kultura góralska na Podhalu i w Pieninach.

To samo dotyczyło folkloru górali Huculszczyzny oraz wschodniokarpackich kurortów – Jaremcza, Jamnej, Mikuliczyna i Worochty. Nadal świetnie prosperowały galicyjskie uzdrowiska w Truskawcu, Iwoniczu i Krynicy, a na Śląsku Cieszyńskim żywo interesowano się Wisłą i kulturą tutejszych górali.

Czechosłowacja kontynuowała węgierską politykę słowakizacji polskich górali, mało skuteczną na ziemi czadeckiej i w podległej Pradze części Pienin, większe sukcesy odnoszącą natomiast na Kisucach, Orawie i Spiszu. Podobnie jak w Polsce niesłabnącą popularnością cieszyły się Tatry oraz odziedziczone

Z

tutaj po Węgrach podtatrzańskie kurorty. Zachowały swoją turystyczną rangę Szmeks, przmianowany na Smokovec (Smokowiec), Tatrzańska Łomnica (słow. czecho Tatranská Lomnica) i Szczyrbskie Jezioro (słow. Štrbské Pleso). Piękna czecho-

ciwnej stronie krainy Zamek Orawski.

Królestwo Rumunii objęło swoim terytorium z obu stron Karpaty Południo Południo-

O

we wraz z ich najwyższą partią – Górami Fogaraskimi (rum. Munţii Făgăraşului) – w całym karpackim łańcuchu ustępującymi wysokością jedynie Tatrom

222

S

i Spiskim Podgrodziu (słow. Spišské Podhradie) na Spiszu oraz położony po prze prze-

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

słowackiego Podtatrza dopełniały zamki w Starej Lubowli (słow. Stará Ľubovňa)

– ponad którymi górował najwyższy szczyt kraju: Moldoveanu [(2544 metry n.p.m.)]. W przeciwieństwie jednak do Polski, która po latach niewoli w natural natural-

B

ny sposób przejęła swoją galicyjską schedę, dla zwycięskiego i powiększonego Królestwa Rumunii naczelne wyzwanie stanowiła integracja z Wołoszczyzną, Mołdawią i Bukowiną, ziem Siedmiogrodu, mimo rumuńskiej większości et etnicznej, związanej jednak od tysiąclecia z monarchią węgierską. W Alba Iulia, tuż obok rzymskokatolickiej katedry Świętego Michała z XIII stulecia, skrywającej groby Hunyadych, Zápolyów i książąt siedmiogrodzkich, w latach 1921–1922 wzniesiono Sobór Koronacyjny (rum. Catedrala Ĭncoronării) królów rumuńskich, w monumentalnej odmianie „narodowego” stylu neobrynkowiańskiego. W 1922 roku odbyła się tutaj koronacja Ferdynanda I. Był to najważniejszy z licznych zabiegów władz w Bukareszcie mających podkreślać terytorialną integralność nowej „Wielkiej Rumunii”.

Tak właśnie wyglądały Karpaty w latach 20. XX wieku, kiedy na dawne tradycje nałożyły się nowe granice. W tym to czasie narodził się graf Orlok – pierwszy kinowy wampir, którego imię nawiązywało do nazwy węgierskiego demona. Jego domem była Transylwania – w czasie powstawania poświęconego

wampy.indd 222

31.03.2016 12:50

mu filmu rumuńska, w czasie gdy toczyła się jego akcja – austriacka. W dodatku zagrana przez czechosłowackie Podtatrze.

FRIEDRICH WILHELM MURNAU I NOSFERATU – SYMFONIA GROZY W latach 20. XX wieku utalentowany niemiecki reżyser Friedrich Wilhelm Murnau (właściwie Friedrich Wilhelm Plumpe), który zapisał się w historii kina licznymi przełomowymi pomysłami formalnymi, przystąpił do kręcenia filmu Nosferatu – symfonia grozy (Nosferatu, eine Symphonie des Grauens) uznawanego za jeden z najwybitniejszych przykładów ekspresjonizmu w kinie. Inspiracją dla Murnaua był Dracula Brama Stokera, jednak nie posiadając praw do ekranizacji, reżyser zmienił pewne elementy fabuły, a zwłaszcza imiona bohaterów. Sam

Z

Schrecka), Anglik Jonathan Harker – Niemcem Thomasem Hutterem, a jego żona Mina otrzymała imię Ellen. Murnau nie omieszkał zamieścić informacji, że film oparty jest na motywach Draculi Stokera, stąd niektórzy skłonni są uważać, że zmiana imion i znacznych partii opowieści wynikała raczej z wizji reżysera niż

S

z próby ominięcia praw autorskich.

Akcja Nosferatu – symfonia grozy rozgrywa się w 1838 roku. Ojczyzną grafa Orloka jest Transylwania, gdzie wznosi się jego mroczny zamek. Warto przypo przypo-

O

mnieć, że w owym czasie Siedmiogród stanowił odrębny austriacki kraj koron koronny. Miejscem, do którego dociera wampir, nie jest Londyn, ale fikcyjne niemiec niemieckie miasto Wisborg. Zdjęcia do filmu kręcono w Wismarze, Lauenburgu, Lubece, Rostocku i na czechosłowackim Podtatrzu; w roli transylwańskiego zamczyska Orloka wystąpił Zamek Orawski.

B

222

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

hrabia Dracula stał się grafem Orlokiem (fenomenalnie zagranym przez Maxa

GRAF ORLOK SIEJE TERROR OD TRANSYLWANII PO WISBORG Choć graf Orlok miał jedynie zastąpić hrabiego Draculę (tytuł grafa odpo odpo-

wiada zresztą hrabiemu, jednak lepiej pasuje do niemieckiej tradycji), to Friedrichowi Wilhelmowi Murnauowi udało się stworzyć jedną z bardziej oryginalnych postaci wampira, w niewielkim tylko stopniu przypominającą swój literacki pierwowzór. Nie jest to niepokojący, blady i elegancki arystokrata, lecz pokraczny dziwak o nienaturalnych proporcjach, łysy, przygarbiony, ze spiczastymi uszami, szponiastymi palcami, o wydłużonych i ostrych nie kłach, ale przednich zębach. Graf Orlok odpycha już samą powierzchownością, nie potrafi również mamić dobrymi manierami, albowiem mimo starań nie jest w stanie ukryć dzikich nawyków i nieokrzesanej natury, czyniących zeń postać nieco karykaturalną. W przeciwieństwie do Draculi Orlok nie umie stwarzać innych wampirów, za to rozsiewa wokół siebie zarazę. Jego ofiary umierają zakażone,

wampy.indd 223

31.03.2016 12:50

zaś sam nosferatu staje się wręcz ucieleśnieniem epidemii. Poruszający się nocami graf Orlok nie jest przy tym odporny na światło słoneczne, które możne go zabić.

Podobnie jak w Draculi, Thomas Hutter przybywa do Transylwanii, aby przedstawić kontrakt ekscentrycznemu grafowi Orlokowi, na którego imię drży miejscowa ludność. Wampir podejmuje gościa uprzejmie, nie potrafił jednak powściągnąć swoich drapieżnych instynktów, co świetnie udawało się Draculi. Graf Orlok rychło zresztą męczy się konwenansami, a Hutter dość prędko pada jego ofiarą. Następnie transylwański nosferatu wyrusza ze swymi trumnami do Wisborga, po drodze masakrując załogę statku. Na miejscu rozsiewa zarazę, zamieniając kwitnące dotąd miasto w upiorne cmentarzysko. Złowrogą potęgę grafa Orloka niweczy jednak jego słabość do urodziwej Ellen oraz wy wyjątkowe poświęcenie wybranki Huttera. Kobieta ofiaruje się bowiem groźnemu

Z

wampirowi i zatrzymuje go do rana, a wtedy światło słoneczne zabija koszmar koszmar-

S

W zachodniej części Podtatrza, ponad zabudowaniami wsi Orawskie Pod Podzamcze (słow. Oravský Podzámok), majestatycznie wznosi się olśniewający za Zamek Orawski (słow. Oravský hrad), imponujący strzelistością i świetnie za-

O

chowanymi kolejnymi kondygnacjami, piętrzącymi się na wyniosłej skale 112 metrów [n.p.m.], ponad nurtem Orawy.

224

ZAMEK ORAWSKI

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

nego przybysza z Transylwanii…

Pierwsza wzmianka o warowni pochodzi z XIII wieku. Zamek Orawski (węg. Árvavár) był własnością królów Węgier, w 1298 roku został jednak wraz z rozle rozle-

B

głymi dobrami powierzony Mátému Csákowi, a później kolejnym możnowład możnowładcom węgierskiego i polskiego pochodzenia, którzy systematycznie powiększali znaczenie orawskich dóbr. Jednym z nich był komes nitrzański i marmaroski Ścibor Ściborowic. Warownią zarządzali kasztelanowie zwykle pełniący rów również urząd żupanów orawskich. Mury Zamku Orawskiego oparły się nawet czeskiemu awanturnikowi Janowi Jiskrze. Z owym kondotierem (który w imieniu Macieja I Korwina aresztuje w 1462 roku Vlada Palownika – Draculę) sprzymierzył się przeciw Jánosowi Hunyadyemu kolejny włodarz Zamku Orawskiego, hrabia Liptowa i Orawy, Piotr Komorowski. Za wspieranie polskiego królewicza Kazimierza Jagiellończyka w jego zabiegach o tron w Budzie, Komorowski został wyzuty ze swych dóbr przez Macieja I Korwina, który wypłacił polskiemu wielmoży stosowne odszkodowanie. Temu władcy Zamek Orawski zawdzięcza nowy element architektoniczny – tzw. pałac Korwina.

W 1482 roku panem na Orawie i Liptowie został nieślubny syn króla Węgier János Korwin. Dwa lata później włodarzem Zamku Orawskiego stał się Emeryk

wampy.indd 224

31.03.2016 12:50

Zápolya. Warownia pozostała w rękach jego rodu w czasie rywalizacji o tron węgierski pomiędzy Janem I Zápolyą a Ferdynandem I, do czasu, kiedy na stronę Habsburga przeszedł jej polski zarządca Mikołaj Kostka. Po rządach Jana z Dębowca i Wacława Siedlnickiego, w 1556 roku Ferdynand I przekazał Zamek Orawski wraz z okolicznymi dobrami Ferencowi Thurzó. W 1606 roku warownia wraz z okolicznymi dobrami przeszła ostatecznie na Györgyego Thurzó i jego potomków, choć dwadzieścia lat później zostały one objęte skomplikowanym systemem współwłasności – komposesoratu, funkcjonującego jednak zawsze z wyznaczonym zarządcą. W 1670 roku Habsburgowie oblegali na zamku Istvána Thőkőlyego, a forteca poddała się po jego nagłej śmierci. W 1703 roku zamek zajęły siły samozwańczego księcia Węgier Franciszka I Rakoczego, które kapitulowały sześć lat później.

Z

rządzający warownią Edmund Zichy utworzył w rezydencji jedno z pierwszych muzeów na Górnych Węgrzech. Odbudowę i niezbędne remonty podjął śmia śmiało József Pálffy, przydając budowli romantycznych akcentów, a później pań państwo czechosłowackie, które wykupiło większość komposesoratu. Wtedy to

S

po komnatach Zamku Orawskiego przechadzał się w szatach grafa Orloka Max Schreck. Ostatecznego wywłaszczenia innych udziałowców – spadkobierców Thurzónów – władze w Pradze dokonały w 1945 roku.

O

W latach 1953–2001 Zamek Orawski poddawany był nieustannym remontom, które zdołały przywrócić mu blask. Wspaniała warownia, pnąca się po skale, wraz z kolejnymi zabudowaniami i kondygnacjami, krużgankami, dziedziń dziedzińcami i wieżami, stanowi dziś jedną z czołowych atrakcji Republiki Słowackiej.

Wnętrza wypełniają ekspozycje historyczne, etnograficzne i przyrodnicze, zaś

B

224

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

za W 1800 roku Zamek Orawski padł ofiarą ogromnego pożaru. W 1868 roku za-

zwiedzanie romantycznego zamczyska ponad przepaściami dostarcza szczegól szczególnych wrażeń. Zamek Orawski pozostaje pod opieką Orawskiego Muzeum Pawła Hviezdoslava w Dolnym Kubinie (Oravské Múzeum Pavla Országha Hviezdosla Hviezdoslava v Dolnom Kubíne).

DZIEŁO ZNISZCZONE, DZIEŁO OCALONE Nosferatu – symfonia grozy miał swoją wystawną premierę 4 marca 1922 roku w reprezentacyjnej sali berlińskiego ogrodu zoologicznego przy akompaniamencie orkiestry symfonicznej. Friedrich Wilhelm Murnau niedługo nacieszył się jednak sukcesem. Ledwie miesiąc później Florence Stoker, której sytuacja finansowa wyraźnie się pogarszała (niemal wyłącznie zależała od zysków ze sprzedaży powieści męża), dowiedziała się o premierze filmu i zareagowała złożeniem pozwu w sądzie w sprawie pogwałcenia praw autorskich. Wdowa nie zważała na wymienienie Draculi w czołówce filmu, nie zamierzała też zapoznać

wampy.indd 225

31.03.2016 12:50

się z wizją Murnaua, lecz z poparciem Brytyjskiego Stowarzyszenia Autorów Niezrzeszonych (British Incorporated Society of Authors) niezmiennie domagała się odszkodowania. Wyrok z 1924 roku zapadł po jej myśli, lecz ówczesny kurs marki nie mógł dać satysfakcjonującej kwoty, toteż pani Stoker zażądała zniszczenia wszystkich kopii filmu.

Wyrok został w zasadzie wykonany – Nosferatu – symfonia grozy zniknął z kinowych afiszy, a taśmy filmowe uległy zniszczeniu. Szczęśliwie jeden z producentów i posiadacz negatywu, Enrico Dickman, jako obywatel Królestwa Włoch mógł pozwolić sobie na zlekceważenie niemieckiego prawa i ocalił dzieło.

Na początku lat 50. XX wieku film Murnaua powrócił do Berlina z nowojorlegen skiego Muzeum Sztuki Nowoczesnej (Museum of Modern Art) otoczone legendą cudem ocalonego arcydzieła. Kadry z niego były publikowane powszechnie, choć uratowane nagrania istniały w dwóch odmiennych wariantach. Nosfera-

Z

tu – symfonia grozy funkcjonował jako film-mit, czego wyrazem była jego nowa wersja Nosferatu wampir Wernera Herzoga z 1979 roku. Reżyserską wersję le le-

Wykreowany przez Friedricha Wilhelma Murnaua wampir – graf Orlok – był charaktery postacią niezwykle sugestywną, toteż stał się jedną z najbardziej charaktery-

O

okolicz stycznych kreacji nosferatu. Nagłe zniknięcie filmu w dramatycznych okolicznościach i jego ponowne pojawienie się u progu lat 50. XX wieku unieśmiertelniło

226

S

GRAF ORLOK POWTÓRNIE UŚMIERCONY

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

gendarnego filmu Murnaua ustalono dopiero w 2008 roku.

nieobec wampirzą aparycję Orloka, z drugiej jednak strony trzydziestoletnia nieobecbo ność negatywnie zaciążyła na dalszych losach tej postaci. W międzyczasie bo-

B

wiem hrabia Dracula zdołał już dzięki Béli Lugosiemu zawładnąć widownią, toteż dla grafa Orloka, uważanego za sprytną „podróbkę”, zabrakło już miejsca. Dzieło zwra Murnaua cieszyło się co prawda ogromnym szacunkiem, jednak mało kto zwracał uwagę na istotne różnice dzielące Orloka i Draculę – ten pierwszy postrzegany był wyłącznie jako ciekawe alter ego wampira Brama Stokera, stworzone na potrzebę chwili, by ominąć prawa autorskie. Graf Orlok uznany został zatem jedynie za zastępczego Draculę. Popkultura, kształtująca od drugiej wojny światowej świadomość ogromnych rzesz społeczeństwa, wolała odwoływać się do „prawdziwego” Draculi niż zrozumieć odrębną naturę złowieszczego Orloka.

W filmie Nosferatu wampir Wernera Herzoga Klaus Kinski znakomicie zagrał wampira, którego powierzchowność i natura odpowiadają grafowi Orlokowi. Jednak nawet nad tą produkcją zaciążyło powszechne przeświadczenie, że manewr Murnaua miał służyć jedynie ominięciu kwestii prawnych, toteż nosferatu Herzoga, będący żywym obrazem transylwańskiego grafa, otrzymał „prawdziwe” imię Draculi. W ten sposób nowy film o Orloku okazał się osta-

wampy.indd 226

31.03.2016 12:50

tecznie kolejnym filmem o Draculi. Stokerowskie imiona otrzymali także inni bohaterowie produkcji Herzoga, a Wisborg stał się w niej Wismarem, w którym zresztą kręcono pierwszego Nosferatu.

Mimo że Max Schreck zyskał w postaci Orloka nieśmiertelną sławę, to wraz ze zniszczeniem Nosferatu Muranua sam transylwański graf, przemierzający komnaty Zamku Orawskiego, stracił bezpowrotnie swoje najlepsze lata. Jako zastępczy Dracula przestał być dla kogokolwiek interesującym charakterem, pogrążając się w niebycie, w jakim zostawiła go Ellen Hutter. Nawet produkcja Herzoga, stanowiąca piękny i efektowny hołd dla Friedricha Wilhelma Murnaua, nie ośmieliła się sięgnąć po jego imię. Nieumarły graf Orlok został powtórnie pogrzebany… Być może zdoła go ponownie ożywić planowana nowa

Z

LEGENDA MAXA SCHRECKA – AKTOR CZY WAMPIR? Urodzony w 1879 roku Friedrich Gustav Maximilian Schreck, znany jako Nie Max Schreck, był jednym z wybitniejszych aktorów międzywojennych Niemiec. Wystąpił w licznych sztukach teatralnych i kilkunastu filmach, zawsze

S

wcielając się w rolę z największym zaangażowaniem. Rolą życia okazał się dla grozy. Po swej śmierci w 1936 roku Schreck niego występ w Nosferatu – symfonii grozy. został jednak szybko zapomniany.

O

Nie pamiętano o nim, kiedy na początku lat 50. XX wieku na nowo odkry odkryto legendarny film Friedricha Wilhelma Murnaua. Nazwisko Maxa Schrecka nic nikomu już nie mówiło, a jego brzmienie, oznaczające w języku niemieckim tyle co „wielki strach”, wzbudzało najbardziej fantastyczne domysły. Zwracano uwagę, że nieznany bliżej „wielki strach” zdaje się w filmie w ogóle nie mrugać,

B

226

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

wersja filmu Murnaua, nakręcenia której podjął się Robert Eggers.

a jego kreacja upiornego grafa zdumiewa niezwykłym zaangażowaniem i swo swobodą. W 1953 roku Ado Kyrou zasugerował w swoim tekście Surrealizm w kinie Le surréalisme au cinéma (Le cinéma), że sztuka ta powiodła się jedynie dlatego, że „wielki strach” był prawdziwszym wampirem, zatrudnionym za nieznaną cenę przez opętanego swoją wizją Murnaua. Dopiero z czasem udało się odtworzyć życie i dorobek aktora, ratując od zapomnienia tę ważną dla niemieckiej sztuki postać.

W wielu kręgach mroczna legenda Maxa Schrecka żyła jednak nadal własnym życiem. Zainspirowała ona Edmunda Eliasa Merhige, który w 2000 roku zaprezentował widzom film Cień wampira (Shadow of the vampire) z Johnem Malkovichem w roli Friedricha Wilhelma Murnaua, nonszalancko opisującym rzekome kulisy powstania Nosferatu – symfonii grozy. Max Schreck, zagrany przez Willema Dafoe, okazuje się w nim prawdziwym nosferatu, posiadającym układ z szalonym reżyserem. W ten sposób utalentowany amerykański aktor zagrał wampira, grającego aktora, grającego wampira…

wampy.indd 227

31.03.2016 12:50

UPADEK WAMPIRA Świat europejskiej demonologii ludowej, dość dalekiej od oficjalnego nauczania Kościoła, pełen był zjaw, duchów, diabłów, zmor, topielców, latawców, płanetników, południc i strzyg. Wstające z grobów upiory – kaleczące bydło, duszące ludzi i wysysające z nich krew – okazały się wśród nich nie cmentarzy i mogił jako miejsc magicznych, związki strzygoni z niepokojącym czasem pełni księżyca oraz niezwykłość niektórych procesów pośmiertnych sprawiały, że wampir szczególnie oddziaływał na wyobraźnię i mimo napomnień

Z

trzeźwo patrzących na te kwestie duchownych praw wywoływał w różnych czasach i miejscach prawdziwe eksplozje histerii, którymi zająć się musiał Kościół i władze państwowe.

Strach przed siłami nieczystymi był po po-

S

ZAKOŃCZENIE

wszechny wśród chłopstwa i udzielał się nie niekiedy nawet ziemianom, lecz podczas gdy duchy straszyły w określonych miejscach, związanych

O

B

228

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

najbardziej sugestywne i intrygujące. Postrzega-

z jakąś zbrodnią, biesy topiły ludzi po bagnach, topielce w rzekach, zaś południce i latawce były niebezpieczne na otwartej przestrzeni – zmory i upiory wędrowały tam, gdzie tylko chciały, na nawiedzały gospodarstwa i mordowały ludzi w ich własnych domostwach. Wampir szerzył mór, zamieniał swoje ofiary w podobne sobie istoty. Był plagą i epidemią wyłaniającą się z mroków nocy.

Niektóre wąpierze nie czyniły ludziom szkody, wracając tylko nocami na swoje gospodarstwo i do rodziny, większość jednak błąkała się pośród mroku, spragniona ludzkiego życia i krwi, potrafiąca przybierać postaci nocnych zwierząt – ćmy, ptaka (zwłaszcza sowy i kruka), nietoperza, a nawet wiewiórki. Upiór pozbawiony był zwykle (choć nie zawsze) świadomości, kim był za życia, jego wola często ograniczała się do żądzy mordu. Był też postacią godną politowania,

wampy.indd 228

31.03.2016 12:50

zagubioną w mroku i pozbawioną woli, skazaną na nędzny byt narzędzia sił nieczystych. Pozostawał postacią jednocześnie groźną i przerażającą oraz na swój sposób nieszczęśliwą, z pewnością bowiem nigdy za życia nie pragnął niepokoić swoich ziomków ani stać się emisariuszem piekielnych mocy. Dlatego zniszczenie wampira było często jego wybawieniem, bo choć żywy trup, kierując się bezmyślnym instynktem przeżycia, wzbraniał się przed spaleniem swego ciała, w rzeczywistości przynosiło mu to ukojenie, o jakim marzył przed śmiercią.

Nic dziwnego zatem, że upiór był istotą tak fascynującą. Fascynacja ta silnie zaznaczyła się w dziewiętnastowiecznej literaturze grozy, która obdarzyła wampira pełną świadomością, inteligencją i sprytem. Taki „klasyczny” nosferatu przestaje być „chłopskim” strzygoniem (ludowe opowieści mówiły czasem o upiornych szlachcicach – na przykład hrabinie Elżbiecie Batory i wampirze z Tomic; była to jednak rzadkość), staje się przedstawicielem dowolnej klasy społecznej. Najczęściej

Z

przedstawia się go jako dobrze wychowanego arystokratę, który swobodnie i bez wzbudzania podejrzeń porusza się na salonach, by tym skuteczniej wynajdywać ofiary. Jest to istota prawdziwie demoniczna, przewrotna i szydząca z naiwności ogrom ludzi, nad którymi góruje przebiegłością i niezwykłą mocą, objawiającą się ogrom-

S

ną siłą fizyczną, zdolnością do przyjmowania rozmaitych postaci i umiejętnościami gro hipnotycznymi. Może też poruszać się za dnia, a choć często nadal nabiera sił w grobie, to nie jest już mieszkańcem wiejskich cmentarzy, lecz zamków, zamkowych

O

krypt, pradawnych kaplic i mauzoleów albo przynajmniej starych młynów i innych pa odosobnionych obiektów. Z uwagi na świadomość, jaką dysponuje, jest wampir panem własnego losu. Otrzymuje też indywidualne cechy, które tak bardzo różnią złowrogiego lorda Ruthvena od wrażliwego hrabiego Vardaleka, nieokrzesanego

B

księcia Kostakiego Brancovana od zmysłowej hrabianki Mircalli von Karnstein, dziewiętnastowiecz rozgoryczoną Filinnion od aroganckiego Azzo von Klatki. W dziewiętnastowiecznej literaturze wampirycznej jest bowiem miejsce na wszelkie typy osobowości nieumarłych, podobnie jak na nosferatu „chłopskie”, w typie Savy Savanovicia, i arystokratyczne, najdoskonalej ucieleśnione w hrabim Draculi.

Wampir bywa nieszczęśliwy, potrafi niekiedy zadumać się nad swoim smutnym losem, jednak jego natura jest wybitnie demoniczna, a jako demonizm świadomy – tym bardziej niebezpieczny. Taki właśnie nosferatu, podobnie jak jego ludowy poprzednik, jest wysłannikiem sił ciemności, co w powieściach grozy objawia się ze szczególną mocą. Jeśli nawet nie jest wprost emisariuszem piekieł, to pozostaje oddanym sługą sił zła, gnębiącym lud Boży. Dlatego też powstrzymują go nie tyle światło dnia, ile święte symbole, szczególnie eucharystyczne lub związane z Męką Pańską. Strach przed nimi nie był obcy także nieumarłym z autentycznych ludowych przekazów, jednak teraz te elementy zostały podkreślone. Orężem przeciw wampirom staje się nauka i wiara – połączone nierozerwalnym węzłem – z którego

wampy.indd 229

31.03.2016 12:50

to związku z pełną świadomością korzystają pogromcy wampirów – książę Gregoriska Brancovan, rycerz Woislaw i profesor Abraham van Helsing. Taki właśnie „klasyczny” wampir podbił Europę i świat, fascynując kolejne pokolenia jako najdoskonalsza postać istoty zaczerpniętej z ludowej demonologii.

I jakkolwiek inne spojrzenie – poprzez ukazanie pewnych zjawisk w odmiennym świetle – sprzyja zwykle odkrywaniu nowych znaczeń, to w przypadku mitu wampirycznego poważnie zaszkodziło. Obserwowana przez ostatnie dekady XX wieku tendencja do „zeświecczenia” nosferatu odarła go z niepokojącej demoniczności, która od zawsze składała się na tę postać, nadawała mu tak charakterystyczne rysy, wprowadzała strach przed nieumarłymi na wyższe poziomy – nie tylko fizycznego zagrożenia.

Naturą popkultury jest banalność i łatwość odbioru, a nauka, kultura i religia tworzą dla niej pewną trudność. Kulturę można co prawda spłycić i skroić na miarę potrzeb, lecz nauki i religii popkultura nie jest w stanie przyswoić, musi je zatem ignorować.

Z

Z drugiej strony nie chciano rezygnować z intrygującego mitu wampirycznego związanego najściślej z niekanoniczną, co prawda, ale chrześcijańską (a przynaj przynajmniej wokółchrześcijańską) demonologią. Stąd coraz bardziej pospolitą tenden tendenW GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

cją we współczesnej literaturze i kinie stało się ukazywanie wampirów jako istot

230

S

funkcjonujących poza dobrem i złem, poza Bogiem i szatanem. W ukazującym się

od 1974 roku cyklu powieściowym Anne Rice i opartym na podstawie jego pierw pierwszej części filmie z 1994 roku Neila Jordana Wywiad z wampirem (Interview with the

O

vampire: the vampire chronicles) chronicles) było jeszcze twórcze i świeże (przy czym samo uty utyskiwanie nosferatu na „przekleństwo nieśmiertelności” nie było obce ani hrabie hrabiemu Vardalek, ani Draculi Wernera Herzoga). Później stało się jednak niepokojącą tendencją twórców, którzy nie chcieli pozostawić prozy amerykańskiej pisarki

B

jako oryginalnego, niepowtarzalnego i w gruncie rzeczy dość udanego ekspery eksperymentu, ale zachęceni tym przykładem zapragnęli kreować na swoją modłę kolejne wampiroidalne istoty, pozbawione aksjologicznych odniesień Johna Williama Poli Polidoriego, Aleksieja Konstantinowicza Tołstoja, Alexandre’a Dumasa, autora Tajemniczego nieznajomego, Josepha Sheridana le Fanu i Brama Stokera.

Niewątpliwie udanym i interesującym dziełem była filmowa seria Underworld zapoczątkowana filmem Lena Wisemana z 2003 roku, w widowiskowy sposób ukazująca wariację na temat relacji łączących wampiry z wilkołakami, lecz i ona wpisała się w tendencję „świeckich” nosferatu. Tymczasem wampiry wyzute z chrześcijańskich czy niby-chrześcijańskich odniesień stają się zwykłymi potworami-drapieżnikami niepotrafiącymi już straszyć swoją demoniczną naturą. Stąd nie było już daleko do postrzegania ich jako co najwyżej dziwacznych mutantów, a nawet nieomal ludzi o niezwykłych zdolnościach, nieznośnie przypominających komiksowych superbohaterów. Szczególne „zasługi” w odarciu nosferatu z kulturowych znaczeń i ich trywializacji mają ta-

wampy.indd 230

31.03.2016 12:50

kie produkcje filmowe, jak trylogie Blade (1998–2004) i Bloodrayne (2005–2011), serial Czysta krew (True blood) z lat 2008–2014 i saga Zmierzch (Twilight), oparta na książkach Stephanie Meyer, która swoją przygodę na ekranie rozpoczęła w 2008 roku. Wszystkie te produkcje ukazują dobitnie, że oderwanie wampira od jego kulturowej spuścizny i symboliki prowadzić może tylko do raczej tandetnych, pozbawionych gotyckiej atmosfery (która zresztą również nie jest wartością samą w sobie) opowieści dla nastolatków. „Świeckie” pop-wampiroidy nie lękają się krzyża i świętości (co najwyżej niekiedy światła słonecznego) dokładnie tak samo, jak nikt nie lęka się ich. Bo choć zachowały słabość do picia krwi (a to chyba jedyne, co zachowały), to już nie straszą, nie hipnotyzują wzrokiem i nie uwodzą, a jeśli nawet, to nieudolnie. Pozbawione związków z siłami nieczystymi i wokółchrześcijańską demonologią po prostu nie

Z

pokojem szeptać: „Ordog”, „pokol” czy „stregoica”… spekta Teoretycznie wampir jest postacią, która do dziś święci spektakularne sukcesy. Właściwie niepodobna wskazać dziedziny, w której dotąd nie pojawił się jego wizerunek. W rzeczywistości jest to jednak trady triumf istot „wampiropodobnych” pozostających bez związku z trady-

S

230

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

nie mogą straszyć. A amatorzy współczesnego kina nie mają już wielu okazji, by z nie-

cją kulturową, istot stanowiących karykaturę postaci z autentycznych utalento ludowych wyobrażeń oraz karykaturę oryginalnych kreacji utalento-

O

wanych artystów pióra i ekranu. Wiele współczesnych odniesień do wampirycznej tematyki to banalne i trywialne próby komercyjnego wykorzystania wybranych elementów nośnego mitu abstrahujące od jego podstawowych założeń. Dla nosferatu są one niczym kołek wbity

B

dorob w serce, albowiem niweczą intrygującą legendę o ogromnym dorobschlebia ku, dokonując dekonstrukcji, niewnoszącej do mitu nic poza schlebianiem gustom najmniej wymagającej publiczności, dla której jedynymi wartościami jest lekkość przekazu i efekty specjalne. Mimo pozornej wszechobecności wampir upadł, został pogrzebany i przygnieciony pokładami kiczu. Czy uda mu się znów powstać?

wampy.indd 231

31.03.2016 12:50

S

O

B wampy.indd 232

II wiek • O dziwach Flegona z Tralles 1336 • Myślęta prześladuje Blov 1344 lub 1345 • Brodka Duchaczowa prześladuje Lewin Kłodzki ok. 1390 • narodziny syna hospodara wołoskiego Mirczy I Starego – Vlada 1431 • Vlad zostaje zaliczony w poczet Zakonu Smoka i zaczyna być znany jako Vlad Dracul • narodziny syna Vlada Dracula – także Vlada zwanego później Palownikiem i Draculą 1436–1442 • pierwsze panowanie Włada II Dracula na Wołoszczyźnie 1442–1443 • Vlad Dracul w niewoli osmańskiej 1443–1447 • drugie panowanie Włada II Draculi na Wołoszczyźnie 1443–1448 • Vlad Dracula (późniejszy Palownik) w niewoli osmańskiej 1448 • pierwsze panowanie Włada III Palownika na Wołoszczyźnie 1456–1462 • drugie panowanie Włada III Palownika na Wołoszczyźnie 1457 • rozprawa Włada III Palownika z bojarami • interwencja Włada III Palownika w Mołdawii 1460 • najazd Włada III Palownika na Braszów • pojmanie i stracenie Dana – pretendenta do tronu wołoskiego przez Włada III Palownika 1461 • najazd Włada III Palownika na ziemie osmańskie 1462 • najazd osmański na Wołoszczyznę odparty przez Włada III Palownika • obalenie Włada III Palownika 1462–1475 • Vlad Dracula (Palownik) więziony na Węgrzech 1463 • Historia wojewody Draculi • O krwawym szaleńcu zwanym Draculą, wojewodzie wołoskim Michaela Beheima 1475 • Vlad Dracula walczy zwycięsko z Turkami Osmańskimi w Serbii i Bośni

Z

CHRONOLOGIA I GENEALOGIE

ANEKS

232

WAMPIRZA CHRONOLOGIA

31.03.2016 12:50

• raport Frombalda o sprawie Petara Blagojevicia • Aranut Pavle prześladuje Medvedę 1728 • De masticatione mortuorum in tumulis Michaela Ranftiusa 1729 • Ungaria suis cum regibus compendio data László Turocziego 1731–1732 • Milica prześladuje Medvedę 1731 • raport Johanna Friedricha Glasera o sprawie Milicy 1732 • relacja Glaneur Hollandois o sprawach Arnauta Pavle i Milicy 1746 • Rozprawa o pojawianiu się aniołów, demonów i duchów oraz o upiorach i wampirach węgierskich, czeskich, morawskich i śląskich ojca Antoine’a Augustina Calmeta 1796 • Michael Wagener publikuje pełną dokumentację sprawy Elżbiety Batory 1797 • Narzeczona z Koryntu Johanna Wolfganga von Goethe XVIII wiek • w serbskim folklorze pojawia się Sava Savanović 1800–1812 • Cyganiada Iona Budai-Deleanu 1816 • Glenarvon Caroline Lamb 1819 • Wampir Johna Williama Polidoriego 1820 • sceniczny debiut Wampira w Paryżu w adaptacji Charlesa Nodiera • Lord Ruthven albo wampiry Charlesa Nodiera i Cypriena Bérarda • sztuka Jamesa Robinsona Planché Wampir albo panna z wysp 1822 • Infernalia Charlesa Nodiera 1827 • Guzla albo wybór poezji illiryjskich zebranych w Dalmacji, Bośni, Kroacji i Hercegowinie Prospera Mérimée’go 1830 • wampir prześladuje Tomice 1849 • Biesiada widm Alexandre’a Dumasa 1851 • Wampir w adaptacji Alexandre’a Dumasa

B

O

S

Z

1476 • walki Vlada Draculi z Turkami Osmańskimi w Mołdawii • trzecie panowanie Włada III Palownika na Wołoszczyźnie • śmierć Włada III Palownika 1486 • Opowieść o wojewodzie Draculi • Opowieść o wojewodzie Draculi przypisywana Fiodorowi Kuricynowi XVI wiek • Kronika czeska Václava Hájka 1520 • narodziny Patricka Ruthvena 1560 • narodziny Elżbiety Batory 1566 • śmierć Patricka Ruthvena 1602 • wampirzyca prześladuje Bolków 1604 • śmierć Ferenca Nádasdyego, Elżbieta Batory samotnie rządzi swymi dobrami 1610 • proces i zamurowanie Elżbiety Batory 1614 • śmierć Elżbiety Batory 1656–1672 • Jure Grando prześladuje Kring 1659 • upadek hospodara wołoskiego Mihnei III, ostatniego panującego potomka Włada III Palownika 1688–1714 • panowanie Konstantyna II Brâncoveanu 1689 • Chwała Księstwa Krainy Johanna Weikharda von Valvasora 1700–1701 • wampir prześladuje Mykonos 1709 • Georg Eichner prześladuje Rybnicę Leśną 1714 • śmierć Konstantyna II Brâncoveanu 1717 • Relacja z podróży na Wschód Josepha Pittona de Tournefort 1718 • Aranut Pavle osiada w Medvedzie 1720 • zwłoki Konstantyna II Brâncoveanu trafiają do Bukaresztu 1725 • Petar Blagojević prześladuje Kisilovą

wampy.indd 233

31.03.2016 12:50

234

S

O

B

wampy.indd 234

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

1966 • film Dracula. Książę ciemności Terence’a Fishera 1968 • film Powrót Draculi Freddiego Francisa 1970 • film Wampiryczni kochankowie Roya Warda Bakera • film Książę Dracula Jesúsa Franco • film Ukąszenie Draculi Roya Wardena Bakera • film Skosztuj krwi Draculi Petera Sasdy’ego 1971 • film Dzieci nocy Harry’ego Kamela • film Żądza dla wampira Jimmy’ego Sangstera • film Bliźnięta zła Johna Hougha 1972 • film Dracula A.D. 1972 Alana Gibsona 1973 • film Ćma Djordje Kadijevicia • film Szatański plan Draculi Alana Gibsona 1974 • film Krew dla Draculi Antonia Margheriti i Paula Morrisseya • film Opowieści niemoralne Waleriana Borowczyka 1979 • film Prawdziwe życie Draculi Doru Năstase • film Nosferatu wampir Wernera Herzoga 1983–2004 • działalność zespołu Bathory 1989 • film Carmilla Gabrielle’a Beaumonta 1992 • film Dracula Francisa Forda Coppoli 1995 • film Dracula. Wampiry bez zębów Mela Brooksa 2000 • film Książę ciemności. Prawdziwa historia Draculi Joego Chappelle • film Cień wampira Edmunda Eliasa Merhige • film Dracula 2000 Patricka Lussiera 2003 • film Dracula II. Odrodzenie Patricka Lussiera 2004 • film Van Helsing Stephena Sommersa • film Dracula 3000 Darrella Roodta 2005 • film Dracula III. Dziedzictwo Patricka Lussiera 2008 • film Batory Juraja Jakubisko • ustalenie reżyserskiej wersji filmu Nosferatu symfonia grozy Friedricha Wilhelma Murnaua 2009 • film Krwawa hrabina Julie Delpy • Dracula. Nieumarły Dacre’a Stokera i Iana Holta

Z

1860 • Tajemniczy nieznajomy 1872 • Carmilla Josepha Sheridana le Fanu 1879 • Kapitan wampir Marie Nizet 1880 • Po dziewięćdziesięciu latach Milovana Glišicia 1894 • Prawdziwa historia wampira Erica Stenbocka 1897 • Dracula Brama Stokera • pierwsza sceniczna adaptacja Draculi ok. 1899 • wampirzyca prześladuje Amărăşti 1914 • Gość Draculi Brama Stokera • relacja „Iona Creangă” o sprawach wampira z Amărăşti i Ioany Marty • odkrycie miejsca pochówku Konstantyna II Brâncoveanu w Bukareszcie 1922 • film Nosferatu – symfonia grozy Friedricha Wilhelma Murnaua 1924 • premiera Draculi w adaptacji Hamiltona Deane’a 1926 • relacja „Folklore” o sprawach wampira z Amărăşti i Ioany Marty 1927 • premiera Draculi w adaptacji Johna Balderstona 1931 • film Dracula Toda Browninga 1931–1932 • badania domniemanego grobu Włada III Palownika w Snagov 1932 • film Wampir Carla Theodora Dreyera 1936 • film Córka Draculi Lamberta Hillyera 1943 • film Syn Draculi Roberta Siodmaka 1944 • film Dom Frankensteina Erle’a Kentona 1945 • film Dom Draculi Erle’a Kentona 1948 • film Abbott i Costello spotykają Frankensteina Charlesa Bartona 1958 • film Dracula Terence’a Fishera 1960 • film …i umrzeć z rozkoszy Rogera Vadima • film Narzeczona Draculi Terence’a Fishera

31.03.2016 12:50

2012 • zawaleniu ulega Młyn Jagodiciów w Zarožju • film Dracula Daria Argento 2013 • film Dracula. Książę ciemności Pearry’ego Reginalda Teo 2014 • film Dracula. Historia nieznana Gary’ego Shore’a • film Klątwa Styrii Mauricia Chernovetzkyego i Marka Devendorfa

HOSPODAROWIE WOŁOSZCZYZNY

dynastia Craioveşti:

Z

Seneslav (lokalny władca nad Argeşem, wzmiankowany w 1247 roku jako „wojewoda Rumunów”) ok. 1290–ok. 1310 Tihomir (być może potomek Seneslava) ok. 1310–1252 Basarab I Założyciel (syn, ostateczny twórca Hospodarstwa Wołoskiego) 1352–1364 Mikołaj I Aleksander (syn) 1364–1377 Władysław I Samowładca (syn) 1377–1383 Radu I (brat) 1383–1386 Dan I (syn) 1386–1395 Mircza I Stary (syn, obalony) 1395–1396 Wład I Uzurpator (być może syn Dana I, obalony) 1396–1418 Mircza I Stary (ponownie) 1418–1420 Michał I (syn) 1420–1421 Dan II (syn Dana I, obalony) 1421 Radu II Pustogłowy (syn Mirczy I Starego, obalony) 1421–1423 Dan II (ponownie, obalony) 1423 Radu II Pustogłowy (ponownie, obalony) 1423–1424 Dan II (ponownie, obalony) 1424–1426 Radu II Pustogłowy (ponownie, obalony) 1426–1427 Dan II (ponownie, obalony) 1427 Radu II Pustogłowy (ponownie) 1427–1431 Dan II (ponownie) 1431–1436 Aleksander I Aldea (brat Radu II Pustogłowego) 1436–1442 Wład II Dracul (brat, abdykował) 1442 Mircza II (syn, obalony) 1442–1443 Basarab II (syn Dana II) 1443–1447 Wład II Dracul (ponownie) 1447–1448 Władysław II Dan (syn Dana II, obalony) 1448 Wład III Palownik (syn Włada II Dracula, obalony) 1448–1456 Władysław II Dan (ponownie, obalony) 1456–1462 Wład III Palownik (ponownie, obalony) 1462–1473 Radu III Piękny (brat, obalony) 1473 Basarab III Stary (prawdopodobnie wnuk Dana II, obalony) 1473–1474 Radu III Piękny (ponownie, obalony)

1512–1521 Basarab V Neagoe (rzekomy syn Basaraba IV Młodego) 1521 Teodozjusz I (syn, obalony) 1521–1522 Teodozjusz I (ponownie)

B

O

S

234

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

dynastia Basarabów:

1474 Basarab III Stary (ponownie, obalony) 1474 Radu III Piękny (ponownie, obalony) 1474 Basarab III Stary (ponownie, obalony) 1474–1475 Radu III Piękny (ponownie) 1475–1476 Basarab III Stary (ponownie, obalony) 1476 Wład III Palownik (ponownie) 1476–1477 Basarab III Stary (ponownie, obalony) 1477–1481 Basarab IV Młody (syn Basaraba II, obalony) 1481 Mircza III (syn Włada III Palownika, obalony) 1481 Wład IV Mnich (brat Włada III Palownika, obalony) 1481–1482 Basarab IV Młody (ponownie) 1482–1495 Wład IV Mnich (ponownie) 1495–1508 Radu IV Wielki (syn) 1508–1509 Mihnea I Zły (brat Mirczy III, obalony) 1509–1510 Mircza IV (syn) 1510–1512 Wład V Młody (brat Radu IV Wielkiego, obalony)

wampy.indd 235

dynastia Basarabów:

1522–1523 Radu V (brat Włada V Młodego, obalony) 1523 Władysław III (prawdopodobnie wnuk Władysława II Dana, obalony) 1523–1524 Radu VI Bădica (prawdopodobnie syn Radu IV Wielkiego) 1524 Radu V (ponownie, obalony) 1524 Władysław III (ponownie, obalony) 1524–1525 Radu V (ponownie, obalony) 1525 Władysław III (ponownie, obalony) 1525–1529 Radu V (ponownie) 1529 Basarab VI (genealogia niepewna) 1529–1530 Mojżesz I (syn Władysława III) 1530–1532 Wład VI Topielec (syn Włada V Młodego) 1532–1535 Wład VII Vintila (domniemany syn Radu IV Wielkiego) 1535–1545 Radu VII Paisie (syn Radu IV Wielkiego, obalony) 1545–1552 Mircza V Pastuch (brat, obalony) 1552–1553 Radu VIII Eliasz (syn Radu V, obalony) 1553–1554 Mircza V Pastuch (ponownie, obalony) 1554–1558 Patrascu I Dobry (syn Radu VI Paisie) 1558–1559 Mircza V Pastuch (ponownie) 1559–1568 Piotr I Młody (syn Mirczy V Pastucha, obalony) 1568–1574 Aleksander II Mircza (syn Mirczy IV, obalony) 1574 Vintila I (syn Patrascu I Dobrego)

31.03.2016 12:50

1574–1577 Aleksander II Mircza (ponownie) 1577–1583 Mihnea II Poturczeniec (syn Aleksandra II Mirczy, obalony) 1583–1585 Piotr II Kolczyk (brat Vintili I, obalony) 1585–1591 Mihnea II Poturczeniec (ponownie, obalony) 1591–1592 Stefan I Głuchy 1592–1593 Aleksander III Zły (pokrewieństwo ze Stefanem I Głuchym niepewne)

1658–1659 Mihnea III (syn Radu VIII Mihnei, obalony) dynastia Ghica:

dynastia Tomşów:

1664–1669 Radu XII Leon (syn Leona I Tomşy, obalony)

dynastia Basarabów:

1593–1600 Michał II Waleczny (brat Piotra II Kolczyka, obalony)

dynastia Popescu:

1669–1672 Antoni I Popescu (obalony)

dynastia Mohyłów:

dynastia Ghica:

1600–1601 Szymon I Mohyła (obalony)

1672–1673 Grzegorz I Jerzy (ponownie, obalony)

dynastia Basarabów:

dynastia Ducasów:

1601–1602 Radu IX Mihnea (syn Mihnei II Poturczeńca, obalony)

1673–1678 Jerzy II Duca (obalony) dynastia Cantacuzino:

1678–1688 Şerban I Kantakuzen

1602–1610 Radu X Şerban (genealogia niepewna, obalony)

dynastia Cantacuzino:

1714–1715 Stefan II Kantakuzen (bratanek Şerbana I Kantakuzena) Kantakuzena)

S

dynastia Batorych:

1688–1714 Konstantyn II Brâncoveanu (krewny Mateusza I Basaraba)

1610–1611 Gabriel I Batory (obalony)

1611 Radu IX Mihnea (ponownie, obalony)

1715–1716 Mikołaj I Mavrocordat (obalony)

rządy austriackie:

1716

O

1611 Radu X Şerban (ponownie, obalony)

dynastia Mavrocordat:

dynastia Basarabów:

1611–1616 Radu IX Mihnea (ponownie, obalony) dynastia Mohyłów:

B

1616 Gabriel II Mohyła (syn Szymona I Mohyły, obalony) dynastia Muszatowiczów:

1616–1618 Aleksander IV Eliasz (brat stryjeczny Aleksandra III Złego, obalony) dynastia Mohyłów:

1618–1620 Gabriel II Mohyła (ponownie, obalony) dynastia Basarabów:

1620–1623 Radu IX Mihnea (ponownie, obalony) 1623–1627 Aleksander V Dziecię (syn, obalony) dynastia Muszatowiczów:

1627–1629 Aleksander IV Eliasz (ponownie, obalony) dynastia Tomşów:

1629–1632 Leon I Tomşa dynastia Muszatowiczów:

1632 Radu XI Eliasz (syn Aleksandra IV Eliasza, obalony) dynastia Brâncoveneşti:

1632–1654 Mateusz I Basarab (krewny Radu IX Şerbana) dynastia Craioveşti:

wampy.indd 236

dynastia Mavrocordat:

1716–1719 Jan I Mavrocordat (brat Mikołaja I Mavrocordata, obalony) 1719–1730 Mikołaj I Mavrocordat (ponownie) 1730 Konstantyn III Mavrocordat (syn Mikołaja I Mavrocordata, obalony)

236

dynastia Craioveşti:

dynastia Brâncoveneşti:

W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH

1602 Szymon I Mohyła (ponownie, obalony)

Z

dynastia Mohyłów:

dynastia Craioveşti:

dynastia Basarabów:

1659–1660 Jerzy I Ghica (obalony) 1660–1664 Grzegorz I Jerzy (syn, obalony)

dynastia Muszatowiczów:

dynastia Basarabów:

1654–1658 Konstantyn I Şerban (syn Radu IX Şerbana, obalony)

dynastia Racoviţă:

1730–1731 Michał III Racoviţă (obalony) dynastia Mavrocordat:

1731–1733 Konstantyn III Mavrocordat (ponownie, obalony) dynastia Ghica:

1733–1735 Grzegorz II Ghica (wnuk Grzegorza I Jerzego, obalony) dynastia Mavrocordat:

1735–1741 Konstantyn III Mavrocordat (ponownie, obalony) dynastia Racoviţă:

1741–1744 Michał III Racoviţă (ponownie) dynastia Mavrocordat:

1744–1748 Konstantyn III Mavrocordat (ponownie, obalony) dynastia Ghica:

1748–1752 Grzegorz II Ghica (ponownie) 1752–1753 Mateusz II Ghica (syn, obalony)

31.03.2016 12:50

dynastia Racoviţă:

(syn Aleksandra VII Ypsylanti, obalony)

1753–1756 Konstantyn IV Racoviţă (syn Michał III Racoviţy, obalony)

rządy rosyjskie:

1806–1812

dynastia Mavrocordat:

dynastia Caradja:

1756–1758 Konstantyn III Mavrocordat (ponownie, obalony)

1812–1818 Jan II Caradja (krewny Mikołaja IV Caradji, obalony)

dynastia Ghica:

1758–1761 Scarlat I Ghica (syn Grzegorza II Ghicy, obalony) dynastia Mavrocordat:

bezkrólewie:

1821

dynastia Racoviţă:

1763–1764 Konstantyn IV Racoviţă (ponownie) 1764–1765 Stefan III Racoviţă (brat, obalony) dynastia Ghica:

rządy rosyjskie:

1768

1821 Tudor I Vladimirescu (obalony) dynastia Callimachi: dynastia Ghica:

1822–1828 Grzegorz IV Dymitr (bratanek Grzego Grzegorza III Aleksandra, obalony)

Z

rządy rosyjskie:

dynastia Ghica:

1828–1834

1768–1769 Grzegorz III Aleksander (bratanek Grzegorz II Ghicy, obalony) 1769–1774

dynastia Ghica:

1834–1842 Aleksander X Dymitr (brat Grzegorza IV Dymitra, obalony)

S

rządy rosyjskie:

dynastia Bibescu:

dynastia Ypsylantich:

1774–1782 Aleksander VII Ypsylanti (abdykował) dynastia Caradja:

O

1782–1783 Mikołaj IV Caradja (obalony) dynastia Suţu:

1783–1786 Michał IV Suţu (obalony) dynastia Mavroghenich:

1786–1789 Mikołaj V Mavrogheni (obalony) rządy austriackie:

B

236

dynastia Vladimirescu:

1821 Scarlat II Callimachi (obalony)

1765–1766 Scarlat I Ghica (ponownie) 1766–1768 Aleksander VI Ghica (syn, obalony) W GÓR ACH PR ZEK L ĘT YCH Wampir y Alp, Rudaw, Sudetów, K ar pat i B ałkanów

1818 dynastia Suţu:

1818–1821 Aleksander IX Suţu (ponownie)

1761–1763 Konstantyn III Mavrocordat (ponownie, obalony)

1789–1790

bezkrólewie:

bezkrólewie:

1790–1791

dynastia Suţu:

1791–1792 Michał IV Suţu (ponownie, obalony)

dynastia Moruzich:

1792–1796 Aleksander VIII Moruzi (obalony) dynastia Ypsylantich:

1796–1797 Aleksander VII Ypsylanti (ponownie, obalony)

1842–1848 Jerzy III Bibescu (abdykował)

bezkrólewie:

1848

dynastia Ştribei:

1848–1853 Barbu I Ştibei (obalony) bezkrólewie:

1853–1854 dynastia Ştribei:

1854–1856 Barbu I Ştibei (ustąpił z tronu) bezkrólewie:

1856–1859 dynastia Cuza:

1859–1860 Aleksander Jan I książęta Zjednoczonych Księstw Mołdawii i Wołoszczyzny:

1860–1862 Aleksander Jan I (następnie książę Rumunii w latach 1862–1866)

dynastia Hangerlich:

1797–1799 Konstantyn V Hangerli dynastia Moruzich:

1799–1801 Aleksander VIII Moruzi (ponownie, obalony) dynastia Suţu:

1801–1802 Michał IV Suţu (ponownie, obalony) 1802 Aleksander IX Suţu (syn, obalony) dynastia Ypsylantich:

1802–1806 Konstantyn VI Ypsylanti

wampy.indd 237

31.03.2016 12:50

UPROSZCZONA GENEALOGIA WŁADA III PALOWNIKA MIRCZA I STARY (zm. 1418) hospodar wołoski 1386–1395 i 1396–1418

RADU II PUSTOGŁOWY (zm. 1427) hospodar wołoski 1421, 1423, 1424–1426 i 1427

MIRCZA II (zm. 1447) hospodar wołoski 1442

WŁAD III PALOWNIK (zm. 1475) hospodar wołoski 1448, 1456–1462 i 1476

ALEKSANDER I ALDEA (zm. 1436) hospodar wołoski 1431–1436

WŁAD II DRACUL (zm. 1447) hospodar wołoski 1436–1442 i 1443–1447

Z

MICHAŁ I (zm. 1420?) hospodar wołoski 1418–1420

WŁAD IV MNICH (zm. 1495) hospodar wołoski 1481 i 1482–1495

O

S

RADU III PIĘKNY (zm. 1475) hospodar wołoski 1462–1473, 1473–1474, 1474 i 1474–1475

MIRCZA III (zm. 1482/1483) hospodar wołoski 1481

VLAD (zm. ?)

B

MIHNEA I ZŁY (zm. 1510) hospodar wołoski 1508–1509

MIRCZA IV (zm. ?) hospodar wołoski 1509–1510

ALEKSANDER II MIRCZA (zm. ?) hospodar wołoski 1568–1574 i 1574–1577

MIHNEA II POTURCZENIEC (zm. 1601) hospodar wołoski 1577–1583 i 1585–1591

RADU IX MIHNEA (zm. 1626) hospodar wołoski 1601–1602, 1611, 1611–1616 i 1620–1623

ALEKSANDER V DZIECIĘ (zm. 1632) hospodar wołoski 1623–1627 MIHNEA III (zm. 1660) hospodar wołoski 1658–1659

wampy.indd 238

31.03.2016 12:50

UPROSZCZONA GENEALOGIA PATRICKA RUTHVENA PATRICK RUTHVEN (zm. 1566)

WILLIAM RUTHVEN (zm. 1584)

JAMES RUTHVEN (zm. 1586) JOHN RUTHVEN (zm. 1600)

ANDRZEJ BATORY Báthory András (zm. 1534)

STEFAN BATORY Báthory István (zm. 1605) JERZY BATORY Báthory György (zm. 1570)

ELŻBIETA BATORY Báthory Erzsébet (zm. 1614)

Z

BONAWENTURA ANDRZEJ BATORY Báthory Bonaventura András (zm. 1566)

O

S

STEFAN BATORY Báthory István (zm. 1534)

ANDRZEJ BATORY Báthory András (zm. 1563)

ANNA BATORY Báthory Anna (zm. 1570)

B

UPROSZCZONE GENEALOGIE ELŻBIETY BATORY

WILLIAM RUTHVEN (zm. 1552)

STEFAN BATORY Báthory István (zm. 1605)

PAPA BRÂNCOVEANU (zm. 1655)

KONSTANTYN II BRÂNCOVEANU (zm. 1714) hospodar wołoski 1688-1714

CONSTANTIN BRÂNCOVEANU (zm. 1714)

ŞTEFAN BRÂNCOVEANU (zm. 1714)

wampy.indd 239

KRZYSZTOF BATORY Báthory Kristóf (zm. 1581)

STEFAN I BATORY (zm. 1586) książę siedmiogrodzki 1571–1586 król polski 1575–1586 wielki książę litewski 1575–1586

ELŻBIETA BATORY Báthory Erzsébet (zm. 1614)

UPROSZCZONA GENEALOGIA KONSTANTYNA II BRÂNCOVEANU

RADU BRÂNCOVEANU (zm. 1714)

MATEI BRÂNCOVEANU (zm. 1714)

31.03.2016 12:50

E. Petoia, Wampiry i wilkołaki. Źródła, historia, legendy

WYBRANA LITERATURA

od antyku do współczesności, Kraków 2012.

M. Pielesz, W karpackim tyglu. Subiektywny przewodnik

Publikacje drukowane: B. Baranowski, W kręgu upiorów i wilkołaków, Łódź 1981.

Bogowie, demony, herosi, red. Z. Pasek, Kraków 1996.

W. Brygier, T. Dudziak, Ziemia kłodzka, Pruszków 2010.

M. Cazacu, Drakula, Warszawa 2007.

Bielsko-Biała 2014.

B. Curran, Księga wampirów, Warszawa 2010.

M. Shelley, Frankenstein, czyli współczesny Prometeusz,

I. Czamańska, Drakula. Wampir, tyran czy bohater?,

Czerwonak 2013.

Poznań 2003.

J. Skowrońska, Oblicza Drakuli, cz. 3, „Grabarz Polski”

W. Czapliński, A. Galos, W. Korta, Historia Niemiec,

[br.], nr 7.

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1981.

B. Stoker, Dracula, Poznań 2011.

J. Demel, Historia Rumunii, Wrocław–Warszawa–

Draculi, Toruń 2013.

B. Stoker, Gość Draculi,

-Kraków–Gdańsk–Łódź 1986.

N. Djuvara, R. Oltean, From Vlad the Impaler to Dracula the vampire, Bucureşti 2011.

-Kraków–Gdańsk–Łódź 1983.

W. Felczak, T. Wasilewski, Historia Jugosławii,

Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1985.

Karpat, S. Figiel, Siedmiogród. W łuku rumuńskich Karpat, Pruszków 2013.

O

Z. Fras, Galicja, Wrocław 2004.

Ł. Galusek i in., Rumunia oraz Mołdowa. Mozaika w żywych kolorach,, Gliwice 2015.

M. Gędźba, P. Zralek, Grecja. Sztuka, bogowie i ludzie, ludzie, Kraków 2010.

N. Suckling, Wampiry Wampiry,, Warszawa 2012. Świat okresu cywilizacji klasycznych klasycznych, red. E. Wójcik, Kraków 2005.

M. Świeży, Opowieści i legendy o zamkach dolnośląskich, dolnośląskich Leśna 2007.

Vlad Ţepeş legendă şi adevăr istoric [brak innych danych].

S

W. Felczak, Historia Węgier, Wrocław–Warszawa–

K. Strauchmann, Tajemnice skalnej ziemi ziemi, Pruszków 2001.

Z

A. Dumas, Kapitan Paul. Biesiada widm, Warszawa 2014.

red. Z. Otałęga, Kraków 2000–2001.

Warszawa 1998.

W. Rusin, B. Zygmańska, P. Klimek, Słowacja,

Cygańska Dusza”, 2013, nr 3(45).

Encyklopedia historyczna świata, t. IV, VIII, IX,

E. Rostworowski, Historia powszechna. Wiek XVIII, W. Rusin, Węgry, Bielsko-Biała 2014.

M. Courthiade, Drakula i Romowie, „Romano Atmo –

A. Dumas, Stuartowie, Warszawa 2014.

po historii Rumunii, Pruszków 2014.

Późne średniowiecze, red. M. Olkuśnik, Kraków 2005.

Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII XVI–XVII, Warszawa 1996.

A. Zadora, Wampiry: z Serbii na Europę, „Uważam Rze. Historia”, 2013, nr (9)18.

Zamek Orawski [brak innych danych].

M. Zgórniak, Polska w czasach walk o niepodległość (1815–1864), Kraków 2001.

M. Żywczyński, Historia powszechna 1789–1870, Warszawa 1997.

B

Gmina Tomice. Krok po kroku…, kroku…, red. G. Łopatecki, Tomice 2008.

Wampir. Leksykon, Leksykon, red. R. Książek, Bielsko-Biała 2010.

Źródła internetowe:

Gdańsk 2004.

A. Gemra, Cała władza w rękach kobiet? O wampirzycach

S. Grodziski, Polska w czasach przełomu (1764–1815), (1764–1815), Kraków 1999.

Historia literatury światowej,, red. M. Szulc, t. 3–4, Kraków 2004.

M. Janion, Wampir. Biografia symboliczna symboliczna,

O. Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce.

Krakowskie, cz. 3, Kraków 1874.

O. Kolberg, Sanockie – krośnieńskie, cz. 3, Warszawa 1973.

W. Korsak i in., Rumunia i Mołdowa, Bielsko-Biała 2012.

K. Kwaśniewski, Legendy i podania wrocławskie i dolnośląskie, Poznań 2010.

T. Kwoka, Serbia. Na skrzyżowaniu kultur, Gliwice 2014.

J. Lamparska, Zamkowe tajemnice, Wrocław 2009.

J.S. Le Fanu, Carmilla, Kraków 1974.

J. Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 1994.

M. Perzyński, Zamki, twierdze i pałace Dolnego Śląska i Opolszczyzny, Wrocław 2006.

wampy.indd 240

Anonim, The mysterious stranger, http://www.carterstephenson.co.uk/mysteriousstranger.htm. i istotach im podobnych, www.ifp.uni.wroc.pl/data/files/ pub-327.pdf.

E. Stenbock, The true story of a vampire, http://gutenberg. net.au/ebooks06/0606601h.html. www.bbasta.org.rs/zarozje-sava-savanovic.html.www.historia.focus.pl/swiat/wampirzyca-z-rodowodem-843. www.glas-javnosti.rs/clanak/glas-javnosti-22-01-2008/ jeza-u-vodenici-save-savanovica. www.oskarkolberg.pl/page.php/1/show/23. www.parafialewin.pl/historia. www.treceoko.novosti.rs/code/navigate.php?Id=182&editionId=102&articleId=502u.

M. Żurawski, Uwertura wampiryczna, www.dwutygodnik. com/artykul/2821-uwertura-wampiryczna.html.

31.03.2016 12:50