Bóg wierny historii by Wydawnictwo Salwator

Bruno Maggioni

BÓG WIERNY HISTORII Doświadczenie duchowe w Biblii

Przełożyła Patrycja Mikulska

Wydawnictwo SALWATOR Kraków

Tytuł oryginału Un Dio fedele alla storia. L’esperienza spirituale nella Bibbia Redakcja Wydawnictwo SALWATOR Korekta Magdalena Mnikowska Zofia Smęda Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 536/P/2012 Kraków, 19 października 2012 © 2009 EDIZIONI SAN PAOLO s.r.l. Piazza Soncino, 5 - 20092 Cinisello Balsamo (Milano) © for the Polish Edition 2013 Wydawnictwo SALWATOR ISBN 978-83-7580-324-2

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260-60-80, faks (12) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Wstęp

oświadczenie duchowe opisane w Biblii koncentruje się przede wszystkim na relacji z Bogiem, która staje się źródłem relacji między ludźmi i kryterium interpretacji wydarzeń. Podstawowe pytanie, które nieustannie powraca w całej Biblii, brzmi: „Jak i gdzie spotykam Pana oraz jak mogę rozpoznać Jego wolę?”. Obok tego pytania (czy też w tym pytaniu) pojawia się drugie: „Kim jest człowiek?” (por. Ps 8). Biblijne doświadczenie duchowe jest teologiczne i zarazem antropologiczne. Aby zarysować – choćby najogólniej – biblijne doświadczenie religijne, nie wystarczy statyczne opisanie relacji człowieka z Bogiem, jego związków z innymi ludźmi i odniesienia do historii. Aby uchwycić specyfikę duchowości biblijnej, nie wystarczy ukazanie jej struktury: konieczne jest opisanie jej wzrostu, sposobu, w jaki się kształtuje, oraz czynników, które mają wpływ na to, co jest w niej stałe, a co zmienne. Należy zatem, z jednej strony, wskazać czynniki, które wywołały, uruchomiły i pobudzały doświadczenie duchowe człowieka Biblii, a z drugiej strony przedstawić konkretne przejawy tego doświadczenia (zawsze związane z sytuacją historyczną, a więc tymczasowe), w których się ono stopniowo kształtowało. Mówiąc konkretnie: w odniesieniu do Starego Testamentu zajmiemy się opisem doświadczenia duchowego i postaci, jakie ono przybierało w różnych tradycjach stanowiących prądy duchowe (tradycje historyczne, profetyczne, mądrościowe),

biorąc pod uwagę, na ile to możliwe, etapy dziejów Izraela, tak aby pokazać znaczenie wydarzeń i sytuacji. Przechodząc do Nowego Testamentu, należy podkreślić jego ciągłość/nowość w stosunku do doświadczenia Starego Testamentu oraz odniesienie, często polemiczne, do panującej ówcześnie duchowości (żydowskiej i pogańskiej). Z objawienia Jezusa i z doświadczenia grupy uczniów, którzy żyli w komunii z Nim, narodziły się różne wspólnoty, które nadawały rozmaite odcienie wspólnemu doświadczeniu duchowemu, były to: wspólnoty synoptyczne, Pawłowe i Janowe. Ciekawe, że oryginalność każdej wspólnoty wyraża się w wysiłku przeżywania własnego doświadczenia duchowego w konkretnych sytuacjach: są to wspólnoty żyjące w kontekście judaistycznym, judaistyczno-pogańskim, hellenistycznym; wspólnoty doznające prześladowań i marginalizacji; wspólnoty stające wobec pierwszych herezji. W ten sposób przedstawiliśmy zakres, metodę i punkt widzenia naszych rozważań. Jest jednak również jasne, że – przede wszystkim ze względu na rozmiary miejsca, lecz nie tylko – nasz dyskurs będzie fragmentaryczny; sądzimy jednak, że nie przeszkodzi to w zidentyfikowaniu podstawowych struktur definiujących biblijne doświadczenie duchowe.

STARY TESTAMENT

Źródło doświadczeń Izraela

anim omówimy różne nurty, w których wyrażało się doświadczenie duchowe Izraela, zrekonstruujemy – co wydaje się metodologicznie poprawne, chociaż z konieczności będzie skrótowe – to, co możemy nazwać „najgłębszym rdzeniem” (pierwotnym i źródłowym w stosunku do pojawiających się później postaci) tego doświadczenia. Najlepiej będzie wyjść od kilku ważnych i reprezentatywnych tekstów. Należy je uznać za „kondensaty” doświadczenia Izraela (teksty, z którymi konfrontowały się wszystkie pokolenia Izraela), a jednocześnie za narzędzia przekazu tego doświadczenia. Jak można łatwo stwierdzić, Izrael odpowiada na pytania o treść swojej wiary raczej za pomocą opowieści niż suchych informacji. Oczywiście, Biblia zawiera stwierdzenia na temat Boga, świata, ludzkiej egzystencji i końca życia. Odpowiada na wszystkie pytania stanowiące część starożytnej mądrości Wschodu, z której również Izrael obficie czerpie. Jednak głęboki, typowy i oryginalny charakter myśli hebrajskiej wydaje się inny: jej celem jest zrozumienie serii wydarzeń historycznych, które za sprawą Boga nastąpiły pośród Jego ludu. Biblia jest przede wszystkim zbiorem ksiąg historycznych i opowieści. Występują w niej krótkie formuły, wywodzące się z kontekstu liturgicznego i wyrażające wspólną wiarę (por. Lb 23, 22; Wj 20, 2; Pwt 5, 6; Sdz 6, 13; 1 Sm 4, 8). Przypominają one historyczne wydarzenie, jakim było wyjście z Egiptu: „Jhwh

wyprowadził nas z Egiptu”. Są w niej jednak również teksty obszerniejsze i bardziej reprezentatywne. Pierwszym z nich jest pieśń zwycięstwa w Księdze Wyjścia (rozdz. 15). Jest to starożytny hymn zbudowany z pieśni śpiewanych przez naprzemienne chóry: jeden wysławia Bożą moc, drugi opowiada o działaniu Boga w historii. Słowa chóru, który oddaje chwałę Bogu, zakładają słowa chóru, który opowiada: obrzęd rodzi się z doświadczenia historycznego. Hymn odnosi się do określonego faktu (wydarzenia wyjścia), lecz jednocześnie je przekracza: opowiada historię otwartą, historię, która dalej się toczy. Fakt, który nastąpił, rozumiany jest jako obietnica, zapowiedź i wzór działania Boga w przyszłości. W geście Boga, który ocala Izraelitów i gubi Faraona, dostrzec można stałą strukturę Bożego działania – Bóg wyzwala, Bóg zbawia i karze – stanowiącą klucz do interpretacji historii i oczekiwania – z nadzieją, w liturgicznej celebracji – na jej zakończenie. Dla nas najważniejsze jest to, że Izrael doświadcza Boga w historii (w niej odkrywa przymioty Boga i Jego styl działania) i właśnie w centralnym wydarzeniu swoich dziejów, a nie poza nimi i w micie, Izrael odnajduje klucz do interpretacji wydarzeń, które nastąpiły wcześniej i które wydarzą się później. Drugim ważnym i reprezentatywnym tekstem jest rozdział 24. Księgi Jozuego. Mojżeszowy Pięcioksiąg zawiera się niczym w miniaturze w tym wielkim credo, które Izrael słyszy w Sychem, ośrodku zjednoczenia plemion, które dotarły do Ziemi Obiecanej. W rozdziale tym odnajdujemy formułę odnowienia przymierza. W pierwszej części (w. 2-13) wyliczone zostały interwencje Boga: prorocy, wyprowadzenie z niewoli egipskiej przez pustynię, Ziemia Obiecana. W drugiej części (w. 14-24) rozbrzmiewa odpowiedź ludu. Jak widzimy, struktura doświadczenia wiary jest zawsze taka sama: Izrael rozpoznaje swojego Boga w historii.

Najstarsze tradycje Pięcioksięgu

owszechnie uważa się, że Pięcioksiąg jest wytworem różnych tradycji, które nawzajem się przenikały. Chcemy tutaj wspomnieć kilka jego najważniejszych tekstów.

Powołanie Abrahama Fragment Księgi Rodzaju (12, 1-3) spaja cykl tekstów o początkach świata i cykl patriarchów. Już w nim odnajdujemy najbardziej podstawowe czynniki wpływające na duchowe doświadczenie Izraela, są to: wolna i bezinteresowna inicjatywa Boga, wiara, której wymaga, misja, którą powierza. Powołanie Abrahama jest wyborem. Jhwh jest Bogiem żywym, który wkracza w życie Abrahama i zmienia je. Jego słowo jest nakazem i obietnicą, wymaga posłuszeństwa i zaufania. Jhwh jest Bogiem łaski i jego wezwanie to umiłowanie, lecz jest On także Bogiem wszystkich i Jego horyzont otwiera się ku uniwersalności: „Przez ciebie będą otrzymywały błogosławieństwo ludy całej ziemi”. Schemat jest następujący: uniwersalność – Izrael – uniwersalność. Powołanie Abrahama (Izraela) opiera się na powszechnym fundamencie (prehistorii) i otwiera się ku powszechności. Aby jednak uchwycić zawarte w tekście doświadczenie duchowe, najlepiej przeczytać Księgę Rodzaju (rozdz. 2-3). Widzi-

III

W szkole proroków

rofetyzm jest bez wątpienia jednym z najbardziej oryginalnych zjawisk w doświadczeniu biblijnym. Nie mogąc szczegółowo go przedstawić, poprzestaniemy na nakreśleniu podstawowej struktury duchowości proroków (widzimy ją jako wyrazistą postać duchowości całego ludu, a przynajmniej taką postać, jaką owa duchowość powinna przybrać) oraz głównych obszarów (i metod) ich wystąpień.

Podstawowa struktura duchowości prorockiej Często myślano o prorokach jako o tych, którzy zapowiadają przyszłość, albo też, zdaniem innych, jako nosicielach tego, co nowe; można ich zatem uważać za prawdziwych twórców religii żydowskiej. Nikt nie wątpi, że prorocy pogłębili wiarę żydowską i że w związku z tym stare tradycje zostały zinterpretowane na nowo w świetle ich doświadczenia. Jednak uznawanie proroków przede wszystkim za tych, którzy zapowiadają przyszłość i przynoszą to, co nowe, oznacza zaprzeczenie ich najgłębszej oryginalności. Uczony N. Lohfink stwierdził, nieco paradoksalnie, że prorocy nie są innowatorami, lecz raczej obrońcami tego, co stare; są oni we właściwym sensie tego słowa „konserwatorami”.

Duchowość deuteronomiczna

sięga Powtórzonego Prawa jest punktem dojścia duchowego prądu – zwanego deuteronomicznym – który wywodził się z królestwa północnego, lecz wydał owoce w czasach reformy religijnej Jozjasza. Powraca ona do tradycji mojżeszowych, aby je zaktualizować, i na nowo interpretuje historię ludu – od śmierci Mojżesza na wygnaniu – kierując się jednym tylko kryterium – wierności religii. Centralny temat Księgi Powtórzonego Prawa jest prosty, wielokrotnie powtarzany: Jak na nowo sformułować przymierze i Prawo dzisiaj? Jak rozumieć dzisiaj fakt wyjścia? Ten wysiłek aktualizacji przebiega w trzech kierunkach. Pierwszy: Księga Powtórzonego Prawa aktualizuje wydarzenie wyjścia, umieszczając je w kontekście liturgicznym i parenetycznym. Mowy i opowieści Deuteronomium przejawiają wyraźne cechy stylu proklamacji liturgicznej i parenezy. Słowa Mojżesza są bezpośrednie i angażują słuchacza. Wciąż słyszymy „ty” i „wy”. Wydarzenia nie należą do przeszłości, lecz do dnia dzisiejszego. „Dzisiaj” to najczęściej występujące słowo w tej księdze. Drugi: Księga Powtórzonego Prawa aktualizuje przymierze, okrywając na nowo, ponad kazuistyką i przepisami, sam rdzeń Prawa, podstawową logikę, która wszystkiemu nadaje wartość i do której należy odnosić każdy przepis. W Deuteronomium rdzeń ten stanowi prawo miłości (por. Pwt 10, 12-11, 7). W ten sposób od razu określony zostaje rdzeń duchowości deutero-

Doświadczenie duchowe mędrców

efleksja mądrościowa jest bardzo stara i towarzyszy całemu doświadczeniu duchowemu Izraela. Bez niej przygoda duchowa Izraela byłaby zupełnie inna. Różni się ona od opisanych wcześniej doświadczeń specyficznymi cechami, metodą i zainteresowaniami, które nadają jej oryginalny charakter. Dzięki niej duchowość Izraela wchodzi w dialog z umysłowością i doświadczeniem, a także ze wspólnym dziedzictwem kulturowym żyjących obok siebie ludów. Interesujące jest, że Biblia – obok słuchania słowa – wspomina także o słuchaniu człowieka, historii, doświadczenia i rozumu. Jest to wyraźnie widoczne zwłaszcza w refleksji mądrościowej. W swoim wysiłku poznania i zrozumienia świata mędrcy nie opierają się bezpośrednio na objawieniu (chociaż z przekonaniem w nie wierzą), lecz odwołują się do rozumu, doświadczenia i dialogu. Ich metoda jest inna niż proroków: nie przechodzą od słowa do życia, rozważając dzieła dokonane przez Jhwh pośród Izraela. Starają się raczej rozumieć świat, historię i doświadczenie. Mądrość ujmuje świat jako rzeczywistość pozbawioną sacrum, bez mitycznych zasłon: można zapanować nad jego tajemnicami w sposób racjonalny i naukowy. Strukturę i metodę ksiąg mądrościowych charakteryzują dwa elementy: odniesienie do człowieka, ale przede wszystkim nie jako do syna Izraela, lecz jako do człowieka (w porządku stworzenia) oraz do kogoś, kto powinien kierować swoim ży-

NOWY TESTAMENT

Chrystus i uczniowie, którzy idą za Nim

Pierwotnym, archetypowym doświadczeniem duchowym

jest doświadczenie Chrystusa i pierwszych uczniów, którzy poszli za Nim. Wydaje się, że można je zrekonstruować na trzy sposoby: doświadczenie duchowe Jezusa człowieka, doświadczenie uczniów idących za Nim, zderzenie Jezusa (Jego przesłania i działalności) ze środowiskiem religijnym, w którym żył. Niełatwo zrekonstruować to pierwotne doświadczenie, a to z dwóch powodów: ze względu na wyjątkowość osoby Jezusa oraz ze względu na trudność odtworzenia – w Ewangeliach, które są świadectwami wiary – historii. Jednakże, pomimo wyjątkowego charakteru osobowości Jezusa, a więc niemożliwości dotarcia do sedna Jego duchowego doświadczenia, jest On rzeczywistym człowiekiem, który wypowiadał się w słowach i gestach: pozwolił, by coś z Niego przeniknęło do nich. I pomimo znanych trudności dotyczących historycznego udokumentowania postaci Chrystusa, pozostaje prawdą, że świadkowie wiary zamierzali przekazać nam rzeczywiste wydarzenia. Jest również jasne, że świadectwa te – niezależnie od licznych różnic płynących z odmiennych warunków społecznych i doświadczeń – zawierają powtarzające się i wspólne elementy. Są one wystarczające dla naszych celów. Ufamy wspólnotom chrześcijańskim i zbieżności ich świadectw.

Spis treści

WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

STARY TESTAMENT I. ŹRÓDŁO DOŚWIADCZEŃ IZRAELA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 II. NAJSTARSZE TRADYCJE PIĘCIOKSIĘGU . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Powołanie Abrahama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Dekalog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 III. W SZKOLE PROROKÓW . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Podstawowa struktura duchowości prorockiej . . . . . . . . . . . .17 Dziedziny i metody wystąpień proroków . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 IV. DUCHOWOŚĆ DEUTERONOMICZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 V. DOŚWIADCZENIE DUCHOWE MĘDRCÓW . . . . . . . . . . . . . . .27 Uniwersalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Wiara i rozum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 VI. WYGNANIE I OKRES BEZPOŚREDNIO PO NIM . . . . . . . . . .32 Przesłanie Ezechiela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Tradycja kapłańska i ostateczna redakcja Pięcioksięgu . . . . .35 Przesłanie proroka o pocieszeniu i pieśni Sługi Jahwe . . . . .37 Rozważania Hioba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Pieśni chwały Izraela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

119

VII. OSTATNIE GŁOSY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Pytanie Koheleta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Odpowiedź Księgi Mądrości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Duchowość apokaliptyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 VIII. STRUKTURY DOŚWIADCZENIA DUCHOWEGO W STARYM TESTAMENCIE . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Wierność historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Pamięć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 Dążenie do mesjańskiej przyszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 Wierność początkom i otwarcie na to, co nowe . . . . . . . . . . . .56 Wspólnotowość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 Asymilacja i dialog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Bóg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 Człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 Pokusa bałwochwalstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61

NOWY TESTAMENT I. CHRYSTUS I UCZNIOWIE, KTÓRZY IDĄ ZA NIM . . . . . . . . . .65 Jezus z Nazaretu – człowiek religijny i solidarny . . . . . . . . . . .66 Doświadczenie uczniów idących za Jezusem . . . . . . . . . . . . . . .70 Prawdziwe i fałszywe poszukiwanie Boga . . . . . . . . . . . . . . . . .72 II. WSPÓLNOTY SYNOPTYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Ewangelia św. Marka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Ewangelia św. Mateusza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 Pisma św. Łukasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 III. DOŚWIADCZENIE DUCHOWE ŚW. PAWŁA . . . . . . . . . . . . . .85 Teraz już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus (Ga 2, 20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 Sprawiedliwość pochodząca od Boga, płynąca z wiary (Flp 3, 9). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .86

Któż mnie wyzwoli z ciała, co wiedzie ku tej śmierci? (Rz 7, 24) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 Na zawsze będziemy z Panem (1 Tes 4, 17) . . . . . . . . . . . . . . . .89 Razem z Chrystusem zostałem przybity do krzyża (Ga 2, 19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 Ilekroć niedomagam, tylekroć jestem mocny (2 Kor 12, 10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92 Duch objawia się dla wspólnego dobra (1 Kor 12, 7) . . . . . . .94 Duch Boży w was mieszka (Rz 8, 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 IV. DOŚWIADCZENIE DUCHOWE WEDŁUG ŚW. JANA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 Ja jestem prawdziwym chlebem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 Człowiek wobec objawienia Bożego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Droga ucznia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 Wspólnota, świat Ducha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 V. STRUKTURY DOŚWIADCZENIA DUCHOWEGO NOWEGO TESTAMENTU . . . . . . . . . . . . . . . . . Chrystus objawia Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Droga Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jezus – prawdziwy człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Syn wcielony, równy Ojcu i Duchowi i różny od Nich . . . . . Napięcia w dziejach i w osobie Jezusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zbawienie jest „łaską” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

108 109 109 111 112 114 117