Czas zrozumieć Biblię. Kurs wprowadzający w lekturę

KS. STANISŁAW HARĘZGA

CZAS ZROZUMIEĆ BIBLIĘ KURS WPROWADZAJĄCY W LEKTURĘ

Wydawnictwo SALWATOR

Kraków

Redakcja Magdalena Czarnecka Korekta Magdalena Mnikowska Projekt okładki Artur Falkowski Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Artur Falkowski Zdjęcie na okładce Pixabay.com: djedj Imprimi potest ks. Józef Figiel SDS, prowincjał

© 2021 Wydawnictwo SALWATOR ISBN 978-83-7580-852-0 (wersja drukowana) ISBN 978-83-7580-853-7 (wersja elektroniczna) Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

WYKAZ SKRÓTÓW DM

Sobór Watykański II, Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes divinitus (7.12.1965).

EG Evangelii gaudium. Adhortacja apostolska Franciszka o głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie (24.11.2013).

EN Evangelii nuntiandi. Adhortacja apostolska Pawła VI (8.12.1975).

IBK Papieska Komisja Biblijna, Interpretacja Biblii w Kościele (23.04.1993).

KDK Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes (7.12.1965).

KK Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium (21.11.1964).

KKK Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 1994.

KL Sobór Watykański II, Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum Concilium (4.12.1963).

KO Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum (18.11.1965).

VD Verbum Domini. Adhortacja apostolska Benedykta XVI o słowie Bożym w życiu i misji Kościoła (30.09.2010).

–5–

WPROWADZENIE

Od czasu Soboru Watykańskiego II w Kościele katolickim stopniowo coraz bardziej spełnia się tęsknota wiernych za autentycznym słowem Bożym. Dzieje się tak nie tylko poprzez odnowioną liturgię, wysiłek egzegetów, teologów i duszpasterzy wprowadzających Pismo Święte w życie Kościoła, ale także przez powrót do lektury i życia słowem Bożym. Doświadczenie kapłańskie każe mi jednak powiedzieć, że zdecydowana większość katolików nadal nie czyta Biblii. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest między innymi brak przygotowania do takiej lektury. To z braku znajomości Pisma Świętego i niedostatecznego do niego przywiązania wierni nie potrafią odnaleźć się w tej sferze i z niej owocnie korzystać. Dlatego pilną potrzebą Kościoła jest powszechna inicjacja wiernych w rozumienie i życie słowem Bożym. Nie wystarczy tylko sama zachęta do lektury Pisma Świętego.

Należy bowiem wszystkich wytrwale do niej przygotowywać, wprowadzać w nią, a następnie kierować.

Z tego względu już Sobór Watykański II, mając na uwadze kościelną misję otwierania przed wiernymi obfitego skarbca słowa Bożego, stwierdził, że troska o odpowiednie

–7–

instytucje i pomoce, które ułatwiłyby wiernym właściwą lekturę Biblii jako Księgi Bożego i ludzkiego autorstwa, należy do biskupów (por. KO 25). Nawiązał do tego papież Benedykt XVI w posynodalnej adhortacji apostolskiej Verbum Domini, mówiąc, że wierni świeccy „powinni być (…) formowani do rozeznawania woli Bożej przez zażyłe obcowanie ze słowem Bożym, czytanym i studiowanym w Kościele pod kierunkiem prawowitych pasterzy”. W związku z tym za ojcami synodalnymi postulował: „Niech diecezje w miarę możliwości stwarzają sposobność formacji w tym zakresie świeckim, pełniącym szczególnie odpowiedzialne funkcje w Kościele” (VD 84). Również papież Franciszek w adhortacji apostolskiej O głoszeniu Ewangelii w dzisiejszym świecie zauważył, że „studium Pisma Świętego powinno być dostępne dla wszystkich wierzących”. Skoro wprowadzenie w znajomość Biblii winno być podstawowym zadaniem formacji świeckich, Ojciec Święty sformułował wniosek, „żeby diecezje, parafie i wszystkie wspólnoty katolickie proponowały poważne i wytrwałe studiowanie Biblii, jak również promowały jej modlitewne czytanie osobiste i wspólnotowe” (EG 175).

Pomocą w podjęciu jakiegokolwiek biblijnego studium czy nawet zwykłej lektury może służyć niniejsza książka Czas zrozumieć Biblię. Inspiracją do jej powstania stały się wykłady Biblia – istota i rola w kulturze, jakie przez kilkanaście lat (2002-2014) prowadziłem na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Do dziś poprzez te ogólnouniwersyteckie zajęcia wspomniana katolicka –8–

uczelnia przygotowuje swoich absolwentów do właściwego i odpowiedzialnego traktowania Pisma Świętego.

Powodem wprowadzenia takiego przedmiotu nauczania nie są racje czysto religijne i światopoglądowe, ale przede wszystkim kulturowe. Biblia pozostaje przecież jedynym w swoim rodzaju zjawiskiem w ogólnoludzkiej kulturze, którego wpływ i rozmaite echa odnajdujemy na każdym kroku w literaturze, sztuce, sposobie myślenia, a nawet w nawykach językowych. Chcąc zrozumieć siebie i świat, w którym żyjemy, trzeba więc sięgnąć do korzeni naszej kultury, nie tylko antycznych, lecz także tych biblijnych.

Dla ludzi wierzących w ramach tradycji judeochrześcijańskiej Biblia – poza racjami kulturowymi – jest przede wszystkim źródłem religijnych poglądów, ludzkich postaw i życiowych wyborów. Z tego względu jej poznawanie winno być dla nich nie tylko religijnym obowiązkiem, ale potrzebą serca spragnionego słowa Bożego. Nie będzie to jednak możliwe bez nabycia pewnej istotnej wiedzy o Biblii, pomocnej w czytaniu i rozumieniu świętego tekstu, co pozwoli nam rozsmakować się w bogactwie jego zbawczego orędzia. Zagrożeniem dla właściwego korzystania z Pisma Świętego zawsze będzie zwalnianie się od pewnego trudu i wysiłku jego poznania i zrozumienia. Wiara w słowo Boże winna iść w parze z nabywaniem umiejętności odkrywania go w świętych księgach i korzystania z jego bogactwa w trakcie modlitwy i codziennego życia.

Książka Czas zrozumieć Biblię wychodzi naprzeciw tym potrzebom. Zasadniczo obejmuje ona problematykę wstępu –9–

ogólnego do Pisma Świętego i stanowi pewnego rodzaju syntezę tego wszystkiego, co każdy przeciętny człowiek powinien wiedzieć, sięgając do świętego tekstu. Oczywiście z niniejszej publikacji mogą skorzystać także ci, którzy podejmują studia teologiczne na wyższych uczelniach czy też w seminariach duchownych. Autor książki ma jednak na uwadze szczególnie osoby decydujące się na przygotowanie do lektury Biblii poprzez jakieś studium, kursy bądź warsztaty biblijne organizowane przez szkoły słowa Bożego, parafie, ruchy i stowarzyszenia kościelne lub Dzieło Biblijne im. św. Jana Pawła II. Taka inicjacja potrzebna jest również każdemu, kto samodzielnie chciałby przystąpić do czytania Pisma Świętego. Zanim jednak to uczyni, winien zrozumieć istotę Biblii jako dzieła Boga i człowieka, w czym pomocą może być dla niego niniejsza książka.

Na treść książki składają się najważniejsze tematy, których zgłębienie okazuje się konieczne dla zrozumienia istoty Biblii. Każdemu z nich poświęcony jest odrębny rozdział, będący pewną syntezą tej niezwykle bogatej problematyki. Po każdym punkcie rozdziału została umieszczona wybrana bibliografia. Wymienione w niej pozycje, użyte w opracowaniu, stanowią propozycje służące pogłębieniu jakiejś szczegółowej kwestii dotyczącej danego tematu. Na całość publikacji składa się osiem odrębnych zagadnień, które wyznaczają pewną drogę wtajemniczenia w zrozumienie i lekturę Pisma Świętego.

Rozpoczyna ją refleksja nad doświadczeniem ludzkiego słowa i jego rozumieniem w środowisku, w którym – 10 –

powstała Biblia. Ponieważ utrwalono w niej Boże objawienie w ramach judeochrześcijańskiej historii zbawienia, to temu zagadnieniu poświęcony jest drugi rozdział książki.

Po omówieniu relacji między objawieniem a Biblią podjęto refleksję nad charyzmatem natchnienia, dzięki któremu jest ona słowem Bożym, a więc zawiera prawdę dotyczącą zbawienia, i jest Księgą świętą. Z tego względu przy jej interpretacji należy pamiętać o teologicznych zasadach wynikających z Bożego autorstwa ksiąg Starego i Nowego Testamentu. Z kolei poprawne odczytanie Biblii jako dzieła ludzkiego wymaga od odbiorcy uwzględnienia specyfiki jej języka, zastosowania podstawowych zasad analizy literackiej i krytyki historycznej tekstu. Te ważne kwestie hermeneutyczne podjęto w rozdziałach czwartym i piątym.

Dodatkowo uzupełnia je rozdział poświęcony dalszym postulatom katolickiej hermeneutyki, która domaga się interpretacji Pisma Świętego zgodnie z Tradycją Kościoła.

Obszerny rozdział siódmy ma charakter bardziej praktyczny i dotyczy problematyki indywidualnego i zbiorowego czytania Biblii poza liturgią Kościoła. Zwieńczenie całej drogi wtajemniczenia w tę świętą Księgę stanowi zwrócenie uwagi na jej obecność w kulturze. Musimy bowiem pamiętać, że natchnieni autorzy nie tylko sami korzystali z kultury środowiska, w którym pisali, ale dodatkowo ich dzieło ze swej natury jest kulturotwórcze, o czym świadczy jego obecność w różnorodnych ogólnoświatowych przejawach ludzkiej kultury. Do tego ostatniego zjawiska zawsze mogą przyczynić się nie tylko sami twórcy kultury, ale każdy – 11 –

czytelnik, który pamięta o inkulturacji Pisma Świętego poprzez wysiłek życiowej aktualizacji orędzia biblijnego.

Przedstawiony projekt drogi wtajemniczenia w Biblię spełni swój cel, gdy przygotuje i zachęci czytelników niniejszej książki do lektury całego Pisma Świętego. Dopiero wówczas tak naprawdę będzie można nauczyć się go rozumieć, bo jak mawiali starożytni: „Pismo tłumaczy się i wyjaśnia Pismem”. Choć dziś mnożą się publikacje, które wychodzą naprzeciw potrzebom odbiorców tej świętej Księgi, ufam, że prezentowane opracowanie Czas zrozumieć Biblię zachęci wielu do jej poznania. Ponadto, patrząc na znaki czasu, widzimy, że już najwyższy czas, aby zrozumieć Pismo Święte, a przez jego systematyczną lekturę owocnie korzystać z bogactwa i mocy słowa Bożego. Ufam, że dla wielu taki czas nastanie dzięki niniejszej książce. Jest ona znakiem służby sprawie powszechnego powrotu wiernych do Bożego przesłania tak ze strony autora, jak i Wydawnictwa, które podjęło się wydania tej publikacji. ks. Stanisław Haręzga moderator Dzieła Biblijnego im. św. Jana Pawła II w Archidiecezji Przemyskiej

ROZDZIAŁ I

DOŚWIADCZENIE SŁOWA

Stwierdzenie Soboru Watykańskiego II: „Bóg w Piśmie Świętym przemawiał przez ludzi, na sposób ludzki” (KO 12) odsyła nas do doświadczenia ludzkiego słowa lub języka. Bóg wykorzystał go, aby w ten sposób objawić się człowiekowi. W żadnym miejscu w Biblii nie spotkamy więc bezpośrednio słowa Bożego, gdyż zawsze jest ono kierowane do człowieka na sposób ludzki, czyli w naszym języku. Boże objawienie wcieliło się bowiem w ludzkie słowo. Z tego względu, chcąc je poznać, trzeba zrozumieć, czym jest język człowieka. Dotarcie do słowa Bożego, czyli do sensu Pisma Świętego, okazuje się możliwe jedynie poprzez analizę i zrozumienie konkretnego języka biblijnego. Z tej podstawowej racji rodzi się potrzeba badania ludzkiego słowa jako narzędzia przekazującego Boże objawienie. Widać to szczególnie wyraźnie w ostatnich latach dzięki rozwojowi nauk językoznawczych i filozofii języka.

Na podstawie osiągnięć na tym polu powstała współczesna hermeneutyka biblijna, w ramach której kładzie się nacisk na rolę języka w interpretacji i rozumieniu Biblii.

– 13 –

Kierując się wskazanymi racjami, musimy się zgodzić, że rozpoczynając kurs wprowadzający w lekturę Pisma Świętego, należy podjąć przynajmniej ogólną refleksję na temat ludzkiego słowa. Ponieważ w środowisku biblijnym miało ono specjalne znaczenie, trzeba to sobie szczególnie uzmysłowić. Dopiero uświadomienie sobie, czym jest ludzkie słowo, a zwłaszcza jakie jest biblijne pojęcie słowa, pomoże nam zrozumieć, jak ważna jest dla czytającego Biblię postawa słuchania, od której ostatecznie zależy przyjęcie i aktualizacja zawartego w niej słowa Bożego.

1. Słowo ludzkie W przypadku ludzi słowo i mowa są ich szczególną i wyłączną właściwością. Dlatego też jedna z wielu definicji człowieka określa go jako homo loquens – „istota mówiąca”.

Człowiek rodzi się z umiejętnością mówienia, która jest przedmiotem tego samego aktu stwórczego. Konkretną formę języka dziecko przejmuje dopiero od rodziców, od właściwego im środowiska kulturowego. Dzięki mowie, niezbędnej dla nas jak pokarm, rozwija się środowisko właściwe dla całego naszego życia. Nie ma bowiem wspólnot ludzkich funkcjonujących bez słownej komunikacji i własnego systemu językowego. Skoro słowo pełni zasadniczą rolę w indywidualnym i społecznym bytowaniu człowieka, zapytajmy, na czym ona polega.

– 14 –

Poprzez słowo człowiek kształtuje siebie jako osoba, „zamieszkuje” w sobie samym, a wypowiadając się, w jakiś sposób się spełnia. W osobowej afirmacji nie istnieje jednak ostatnie słowo, gdyż misterium ludzkiego istnienia ciągle potrzebuje dalszego poszukiwania i nigdy nie jest całkowicie wyczerpane i domknięte. Człowiek może znaleźć swoje spełnienie i szczęście jedynie w Bogu. Święty Augustyn wyraził to w słowach: „Niespokojne jest serce nasze, dopóki nie spocznie w Tobie” (Wyznania, ks. I, rozdz. 1). Bóg jest dla człowieka ostatnim Słowem. Ludzkie słowo zawsze pozostanie rzeczywistością niedoskonałą względem tajemnicy istnienia człowieka. Mimo to pozwala na wyjaśnienie rozumowej struktury osoby ludzkiej.

Poprzez słowo, nazywając rzeczy, człowiek wyraża swoje panowanie nad światem. Doskonale ilustruje to zachowanie Adama, który po dziele stworzenia nadając nazwy wszelkiemu bydłu, ptakom i zwierzętom polnym, jawi się jako ten, kto zna istotę rzeczy i może nazwać je po imieniu (por.

Rdz 2, 19-20). Nadanie imienia oznacza w jakiejś mierze powołanie do istnienia, wydobycie z niebytu. Poprzez takie, a nie inne imię człowiek wyraża swoje rozumienie rzeczywistości, porządkuje ją i nad nią panuje.

Ludzkie słowo nie tylko nadaje światu sens, ale umożliwia nam również dostęp do drugiego człowieka. Język jest naturalnym środkiem współżycia społecznego i naturalną formą dialogu. Słowo nie tylko oznacza rzeczywistość i ją potwierdza, ale ciągle na nowo wprowadza nas w świat, gdyż kryje w sobie bogactwo różnorodnych znaczeń. Dzięki – 15 –

temu otwiera się przez nie dostęp do tego, co niewyrażalne, do drugiej Osoby, do Boga.

Z tej krótkiej charakterystyki ludzkiego słowa wynikają jego trzy zasadnicze funkcje: w odniesieniu do świata, do nas samych i do drugiego człowieka. Przede wszystkim słowo spełnia funkcję informacyjną. W tym przypadku język posługuje się formą trybu oznajmującego i trzecią osobą. Jest to funkcja dydaktyczna czy doktrynalna mowy.

Spojrzenie na słowo od jego noetycznego znaczenia jest najbardziej rozpowszechnione.

Człowiek, wypowiadając się, podaje jednak nie tylko czystą informację, ale wypowiada siebie. Jest to kolejna funkcja słowa. W języku spełnia się najwyższa forma „objawiania się” człowieka. Dzieje się to nawet wtedy, kiedy nie wyrażamy się w pierwszej osobie. W każdej wypowiedzi człowiek zawsze powie coś o sobie.

Wreszcie trzecia funkcja słowa wiąże się z międzyosobową, społeczną komunikacją. Wynika z ludzkiej natury człowieka, który został stworzony, aby „bytować z drugą osobą”. Z tej racji szuka istoty do siebie podobnej (por.

Rdz 2, 18). Słowo ludzkie pozostaje więc apelem, wezwaniem do odpowiedzi i dialogu. Nie może być traktowane obojętnie, nie wzbudzać żadnego rezonansu w drugim „ty”. Każdy z nas realizuje się we wzajemności mówienia i słuchania, otwierając się na nowe wartości, jakie zostają nam ukazane w słowie.

Pamiętając o roli języka w życiu człowieka, o jego tak ważnych funkcjach, należy nim właściwie się posługiwać.

– 16 –

SPIS TREŚCI

WYKAZ SKRÓTÓW. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 ROZDZIAŁ I

DOŚWIADCZENIE SŁOWA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

1. Słowo ludzkie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2. Biblijna koncepcja słowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 3. Posłuszeństwo słowu (prymat słuchania). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 ROZDZIAŁ II

OBJAWIENIE A BIBLIA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1. Sposoby objawiania się Boga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2. Biblia formą utrwalenia i przekazu objawienia. . . . . . . . . . . . . . 34 3. Wiara odpowiedzią człowieka na Boże objawienie. . . . . . . . . . . 44 ROZDZIAŁ III

BIBLIA SŁOWEM NATCHNIONYM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

1. Fakt natchnienia biblijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 2. Istota natchnienia biblijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 3. Prawda Pisma Świętego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 3.1. Wypowiedzi w dziedzinie fizyczno-przyrodniczej. . . . . . . . 73 3.2. Wypowiedzi o wydarzeniach historycznych. . . . . . . . . . . . . 77

– 271 –

4. Świętość Biblii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 4.1. Trudniejsze przeszkody w przyjęciu świętości Biblii. . . . . . 84 4.1.1. Złorzeczenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 4.1.2. Opisy z życia seksualnego i erotycznego. . . . . . . . . . . . . 86 4.1.3. Poligamia i rozwody. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 4.1.4. Ludobójcze wojny i prawo klątwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 4.2. Korzystanie z Biblii jako objawionej moralności. . . . . . . . . 92 4.2.1. Podstawowe prawdy o moralności chrześcijańskiej. . . . 93 4.2.2. Kryteria biblijne pomocne w rozstrzyganiu problemów moralnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 ROZDZIAŁ IV

ZASADY INTERPRETACJI BIBLII WYNIKAJĄCE Z JEJ BOŻEGO AUTORSTWA . . . . . . . . . . . . 101

1. Jednolitość zbawczych wydarzeń Biblii . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 2. Chrystus centrum Biblii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 3. Chrześcijańska lektura Starego Testamentu. . . . . . . . . . . . . . . 116 ROZDZIAŁ V

LEKTURA BIBLII JAKO DZIEŁA LUDZKIEGO . . . . . . . . . . . . . 121

1. Współczesne metody interpretacji Biblii. . . . . . . . . . . . . . . . . 122 2. Właściwości języka i tekstu biblijnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 3. Zasady analizy literackiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 4. Krytyka historyczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 ROZDZIAŁ VI

CZYTANIE PISMA ŚWIĘTEGO W KOŚCIELE. . . . . . . . . . . . . 165

1. Akceptowanie pełnego kanonu ksiąg świętych. . . . . . . . . . . . 166 2. Uwzględnienie żywej Tradycji Kościoła. . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 3. Liturgia uprzywilejowanym miejscem Biblii w Kościele. . . . 183

– 272 –

ROZDZIAŁ VII

INDYWIDUALNE I ZBIOROWE CZYTANIE BIBLII. . . . . . . . . 193

1. Czytanie Biblii na przestrzeni dziejów Kościoła. . . . . . . . . . . 194 2. Indywidualne czytanie Biblii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 2.1. Przebieg medytacji biblijnej (lectio divina). . . . . . . . . . . . 202 2.2. Warunki zewnętrzne lektury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 2.3. Predyspozycje wewnętrzne czytającego. . . . . . . . . . . . . . . 209 2.4. Korzyści płynące z czytania Biblii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 3. Wspólnotowe czytanie Biblii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 3.1. Pismo Święte w rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217 3.2. Lektura Biblii w grupach i małych wspólnotach . . . . . . . 223 3.3. Niektóre metody wspólnotowego czytania Biblii. . . . . . . 227 3.3.1. Wspólnotowa lectio divina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 3.3.2. Ewangeliczna rewizja życia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229 3.3.3. Metoda kręgu biblijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 3.3.4. Dzielenie się Ewangelią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 3.3.5. Metoda Västers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 ROZDZIAŁ VIII

BIBLIA W KULTURZE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

1. Pojęcie kultury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241 2. Kultura a religia (wiara) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 3. Kultury, w których rodziła się Biblia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 4. Biblia inspiracją kultury. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 5. Aktualizacja Biblii drogą do jej inkulturacji . . . . . . . . . . . . . . 265