Ewangelia dzieciństwa

gianfranco ravasi

Ewangelia dzieciństwa Tłumaczenie Barbara Żurowska

Wydawnictwo SALWATOR Kraków

Tytuł oryginału I Vangeli del Dio con noi Redakcja Magdalena Mnikowska Korekta Zofia Smęda Redakcja techniczna i przygotowanie do druku ChapterOne.pl Projekt okładki Artur Falkowski Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 533/P/2012 Kraków, 19 października 2012 © 2009 Paoline Editoriale Libri Figlie di San Paolo, via Francesco Albani 21-20149 Milano © for the Polish Edition 2013 Wydawnictwo SALWATOR

ISBN 978-83-7580-319-8

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80, faks 12 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

WSTĘP

Fragmenty lub tematy łączące się z tak zwanymi Ewangeliami dzieciństwa Jezusa proponowane czytelnikom w tej książce pokazane są w różnym wymiarze: historycznym, artystycznym, literackim, teologicznym, folklorystycznym, liturgicznym, duchowym. Są to cztery rozdziały ewangeliczne (pierwsze dwa dotyczą Ewangelii św. Mateusza, a dwa paralelne – Ewangelii św. Łukasza), obejmujące główne wydarzenia związane z dzieciństwem Jezusa.

Zanim zaczniemy podróż do korzeni naszej wiary, chcemy zasugerować metodę, rodzaj wewnętrznego nastawienia, zgodnie z którą będziemy czytać zarówno teksty ewangeliczne, jak i nasze do nich komentarze. Zaczniemy od podstawowych zasad mających nieco techniczny wydźwięk.

W semickiej mentalności istnieje symboliczny sposób wyrażania się, który uczeni nazwali „biegunowością”:

jeśli wezmę dwa bieguny jakiejś sfery, będę w stanie ją podźwignąć i nią kierować. Narodziny i śmierć, Ewangelie dzieciństwa i Ewangelie Paschy były „biegunami” życia Jezusa i orędzia głoszonego przez Kościół. Na początku chrześcijaństwa w medytacji nad bożonarodzeniowym Wcieleniem i nad paschalnym Zmartwychwstaniem zgromadzone było całe orędzie chrześcijańskie dotyczące zbawienia. Z tego powodu dwie Ewangelie, które teraz rozważamy, są nie tyle folklorystyczną sekwencją orientalnych scen, delikatnych rodzinnych sentymentów i klasycznych wydarzeń odnoszących się do Dzieciątka z Betlejem (do czego zresztą przyzwyczaiła nas także sztuka sakralna), ile pierwszym słowem chwalebnego Chrystusa. Jego przyjście na świat jest już zaszyfrowanym, choć dającym się zinterpretować streszczeniem zbawienia, które On nam przynosi.

Chodzi więc o opowiadanie pełne obrazów i znaków symbolicznych, a przede wszystkim pełne teologii. Parafrazując stwierdzenie św. Augustyna, musimy powiedzieć, że te dwa paralelne, choć niezależne od siebie dzieła są prowadzone przez wiarę Chrystusa i kierują wiarą w Chrystusa u tych, którzy na nią zasługują. W centrum nie ma sielskiej czy dramatycznej historii rodzinnej, zamiast tego jest podstawowe misterium wiary chrześcijańskiej, czyli Wcielenie, Słowo w słowach, Bóg w „namiocie” z kruchego ciała człowieka. „Dwa światy od wieków oddzielone, boski i ludzki – pisał duński filozof Søren Kierkegaard – zderzyły się z Chrystusem. Zderzenie dokonane nie dla wybuchu, lecz dla braterskiego uścisku”.

Właśnie z powodu teologicznego napięcia te dwie księgi ewangeliczne o dzieciństwie są trudne i nie zostały przeznaczone dla dzieci, jak niektórzy podejrzewają. Pod 6

barwną powłoką, pełną symboliki i opowiadań, pojawia się tekst podobny do zwartej, harmonijnej twierdzy – aby dojść do centrum, trzeba mieć mapę. Konieczne jest odpowiednie przygotowanie, aby właściwie zgłębić treść owych fragmentów Ewangelii. Przygotowanie to uzyskamy, przemierzając ogromną bibliografię. Pytań jest dużo, typu literackiego, historycznego, teologicznego. Niewielu wie, na przykład, że ostatnią książką, która znalazła się na Indeksie1 przed zniesieniem tej praktyki, było dzieło Vie de Jésus (1959) znanego biblisty francuskiego, Jeana Steinmanna, właśnie z powodu rozdziału dedykowanego „Ewangeliom dzieciństwa Jezusa”.

Są dwa bieguny, których trzeba unikać w naszej podróży wewnątrz „Ewangelii dzieciństwa Jezusa”. Pierwszy jest historyczny lub apologetyczny. Na pierwszy rzut oka widać, że te Ewangelie są różne od reszty tekstów ewangelicznych.

Jądro ich wydarzeń historycznych otoczone jest grubą warstwą interpretacji i licznych opracowań teologicznych, symboli, aluzji biblijnych (stąd różne nazwy egzegetów: homiletyczne opowiadanie chrześcijańskie, symboliczna historia, ludowe opowiadanie itp.).

Często wysiłki tych, którzy chcą pokazać i udokumentować historycznie każde stwierdzenie, są przesadne. Myślę tu na przykład o traceniu energii egzegetycznej i naukowej, gdy chodzi o gwiazdę betlejemską. Niektórzy, jak na przykład Kepler, wskazywali Nową albo Supernową, to znaczy jedną z tych słabych i dalekich gwiazd, w której nagle, w ciągu tygodnia czy miesiąca, wzrastała intensywność świecenia z powodu olbrzymiej wewnętrznej eksplozji.

1

Indeks Ksiąg Zakazanych – opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki spis książek, których nie wolno było wiernym czytać, posiadać i rozpowszechniać bez zezwolenia władz kościelnych.

7

Inni opowiadali się za kometą Halleya, która pojawiła się w 12-11 roku przed Chrystusem, jeszcze inni wysuwali hipotezę o koniunkcji Jowisza–Saturna itd.

Mamy jeszcze drugą skrajność, której należy unikać, czyli analizę mityczno-alegoryczną. W tej perspektywie tekst jest jedynie „pretekstem” ilustrującym chrystologiczne tezy lub nadającym ważność ludowej fantazji bądź wzbudzającym odczucia duchowe i moralne. Stąd właśnie wzięła się ta cała sentymentalna i infantylna religijna melasa, w pełni wykorzystująca te teksty na potrzeby „bożonarodzeniowego klimatu”, będącego wyrazem próżnego konsumpcjonizmu. Ewangelie dzieciństwa natomiast są przeznaczone dla dorosłych w wierze, a ich tajemnice otwierają się jedynie dla tych, którzy chcą zrozumieć Pismo Święte. W centrum znajduje się człowiek, a więc historia, która jest na antypodach mitu. Człowiek, jak wszyscy, naznaczony jest granicami czasu, które nazywają się narodziny i śmierć. Człowiek odznaczający się swoją tożsamością przestrzenną, kulturalną, doczesną i językową.

Na to wszystko człowiek ten rzuca światło Paschy i tajemnicy. Jest to więc człowiek inny od wszystkich, gdyż Jego czas ukrywa w sobie wieczność. Jego przestrzeń ogarnia każdą wysokość, szerokość i głębokość, ponieważ Jego słowa nigdy nie zachodzą, ponieważ Jego dzieła nie są Jego dziełami, lecz samego Boga, ponieważ Jego miłość jest nieskończona, ponieważ Jego skromne narodzenie jest kosmicznym objawieniem, ponieważ Jego śmierć jest życiem dla wszystkich. Na koniec, gdy nadejdzie pełnia, powtórzymy o Chrystusie słowa, które są hinduską mądrością o Bogu, wyrażającą myśli wszystkich tych, którzy szczerym sercem poszukują Go pod różnym niebem naszej planety i naszej historii: 8

Pan tego, co było, i tego, co będzie, On dzisiaj, On jutro...

Pan wszystkiego, źródło wszystkiego, Znawca wszystkiego, centrum wszystkiego, Ten, od którego wszystko pochodzi, Ten, do którego wszystko idzie (Katha Upanisad, IV,13)2.

Oto teraz przed nami teksty ewangeliczne i komentarze dedykowane obrazom, tematom i osobom najbardziej znaczącym. Zaczniemy spojrzeniem w przeszłość, szukając znaków nadziei mesjańskiej w oczekiwaniu biblijnego Izraela: to właśnie prorocy wznieśli wysoko pochodnię, która chrześcijanom oświeca oblicze Jezusa Chrystusa, Emmanuela. Potem wejdzie na scenę ona, pierwsza bohaterka, Maryja. Jej pełny portret pokażemy, szkicując rysy przekazane nam przez Ewangelie. Będzie przedstawiona w okresie oczekiwania, to znaczy podczas swoich dziewięciu miesięcy ciąży z Jezusem, począwszy od tajemniczego dnia zwiastowania, na którym skupi się nasza uwaga.

Oczywiście będzie także on, św. Józef, ukochany oblubieniec, który musi się nauczyć – najpierw niechętnie, potem z radosnym przywiązaniem – pełnić rolę „prawnego ojca” syna jego oblubienicy.

Później horyzont się poszerza. W Cesarstwie Rzymskim podjęto decyzję o dokonaniu spisu narodów, mężczyzn i kobiet, którzy je zamieszkiwali. Temu spisowi i wszystkim konsekwencjom historycznym, jakie on przyniósł, poświęciliśmy wiele uwagi. Jak powiedzieliśmy, Jezus nie 2

Wszystkie cytaty z literatury, o ile nie podano inaczej, w przekładzie tłumacza niniejszego tomu; wszelkie przytoczenia biblijne według Biblii Tysiąclecia, wyd. 5 (przyp. red.).

9

jest mitem lub ideologią, jest osobą, która wchodzi w labirynt naszej historii, a jego imię zostało nawet zapisane w rejestrach cesarskich. Pojawił się w konkretnej ziemskiej rzeczywistości, w ubogiej grocie podczas zimnej nocy betlejemskiej. Dokoła niego zebrała się grupa ludzi ubogich i cudzoziemców, lecz także postacie niebiańskie. To właśnie nimi jesteśmy zainteresowani, rysując ich fizjonomie i odczytując ich znaczenie: oto pasterze, oto trzej mędrcy, oto aniołowie, którzy łączą niebo z ziemią, wieczność z czasem, nieskończoność z ludzką przestrzenią.

Zaraz jednak dookoła Dzieciątka skupi się ciemna siła zła. Stanie się ono, wraz z rodziną, uciekinierem, będzie prześladowane. Już na jego pierwsze miesiące życia pada cień krzyża; krew niewiniątek zabitych przez Heroda zdaje się zapowiadać krew, którą ono rozleje na Kalwarii. Mówi się, że Boże Narodzenie i Pascha są ze sobą splecione w jedno wydarzenie i jedno misterium. To tajemnica zbawienia i sądu, tajemnica narodzin, śmierci i zmartwychwstania, tajemnica radości, której lęk nie zdoła nigdy zniszczyć. Wschodnia liturgia tak wysławia narodzenie Pana: „Twórca życia narodził się w naszym ciele z matki żyjących.

Dzieciątko z niej się narodziło i jest to Syn Ojca. Swoimi pieluszkami rozrywa więzy naszych grzechów i osusza na zawsze łzy naszych matek. Tańcz i drżyj stworzenie Pana, bowiem narodził się twój Zbawiciel... Kontemplujemy nieoczekiwaną tajemnicę: grota, niebo, Dziewica – są tronem cherubinów, a żłób jest miejscem, gdzie spoczywa niepojęty, Chrystus Pan. Śpiewajmy i radujmy się!”.

10

„EWANGELIE DZIECIŃSTWA JEZUSA”

11

WEDŁUG ŚW. MATEUSZA „Rodowód Jezusa Chrystusa, syna Dawida, syna Abrahama.

Abraham był ojcem Izaaka; Izaak ojcem Jakuba; Jakub ojcem Judy i jego braci; Juda zaś był ojcem Faresa i Zary, których matką była Tamar. Fares był ojcem Esroma; Esrom ojcem Arama; Aram ojcem Aminadaba; Aminadab ojcem Naassona; Naasson ojcem Salmona; Salmon ojcem Booza, a matką była Rachab. Booz był ojcem Obeda, a matką była Rut. Obed był ojcem Jessego, a Jesse ojcem króla Dawida. Dawid był ojcem Salomona, a matką była [dawna] żona Uriasza. Salomon był ojcem Roboama; Roboam ojcem Abiasza; Abiasz ojcem Asy; Asa ojcem Jozafata; Jozafat ojcem Jorama; Joram ojcem Ozjasza; Ozjasz ojcem Joatama; Joatam ojcem Achaza; Achaz ojcem Ezechiasza; Ezechiasz ojcem Manassesa; Manasses ojcem Amosa; Amos ojcem Jozjasza; Jozjasz ojcem Jechoniasza i jego braci w czasie przesiedlenia babilońskiego. Po przesiedleniu babilońskim Jechoniasz był ojcem Salatiela; Salatiel ojcem Zorobabela; Zorobabel ojcem Abiuda; Abiud ojcem Eliakima; Eliakim ojcem Azora; Azor ojcem Sadoka; Sadok ojcem Achima;

Achim ojcem Eliuda; Eliud ojcem Eleazara; Eleazar ojcem Mattana; Mattan ojcem Jakuba; Jakub ojcem Józefa, męża Maryi, z której narodził się Jezus, zwany Chrystusem. Tak więc od Abrahama do Dawida jest w sumie czternaście pokoleń; od Dawida do przesiedlenia babilońskiego czternaście pokoleń; od przesiedlenia babilońskiego do Chrystusa czternaście pokoleń.

Z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak. Po zaślubinach Matki Jego, Maryi, z Józefem, wpierw nim zamieszkali razem, znalazła się brzemienną za sprawą Ducha Świętego. Mąż Jej, Józef, który był człowiekiem sprawiedliwym i nie chciał narazić Jej na zniesławienie, zamierzał oddalić Ją potajemnie. Gdy powziął tę myśl, oto anioł Pański ukazał mu się we śnie i rzekł: «Józefie, synu Dawida, nie bój się wziąć do siebie Maryi, twej Małżonki; albowiem z Ducha Świętego jest to, co się w Niej poczęło. Porodzi Syna, któremu nadasz imię Jezus, On bowiem zbawi swój lud od jego grzechów». A stało się to wszystko, aby się wypełniło słowo Pańskie powiedziane przez Proroka: Oto Dziewica pocznie i porodzi Syna, któremu 13

PROROCTWA Ogłaszając początek Bożego Narodzenia

„Największym z dowodów Chrystusa są proroctwa. [...]

Oto jakie było przygotowanie narodzin Chrystusa: ponieważ w Ewangelię Jego miał uwierzyć cały świat, trzeba było nie tylko, aby istniały proroctwa stanowiące jej rękojmię, ale aby te proroctwa rozeszły się po całym świecie, iżby cały świat mógł Go przyjąć”3.

Do tematu proroctw ze Starego Testamentu jako zapowiedzi przybycia Chrystusa wielki francuski filozof, a przy tym człowiek wierzący, powraca w swoich pismach wielokrotnie. Także sztuka chrześcijańska przez wieki przedstawiała niektórych proroków zapowiadających narodzenie Chrystusa. Właśnie od proroctw Starego Testamentu 3

B. Pascal, Myśli, przeł. T. Żeleński (Boy), De Agostini, Warszawa 2001, nr 526, s. 231-232.

23

MARYJA Dziewczyna z Nazaretu

W „Ewangelii dzieciństwa Jezusa” według św. Łukasza centralną postacią jest postać Maryi, matki Chrystusa. Chcemy teraz naszkicować Jej portret, opierając się na świadectwie Ewangelii, nie ignorując jednak tekstów ludowych, które w późniejszych wiekach karmiły olbrzymie drzewo dewocji maryjnej – przykładowo, imiona rodziców Maryi – Anny i Joachima, pochodzą z jednego z apokryfów (to znaczy pism „sekretnych” lub „drugorzędnych”). Na ich stronach, często bogatych w barokowe fantazje, w tej (jak to określił jeden z badaczy) rozżarzonej magmie wiary, legend, ludowych opisów, znajdujemy złote źdźbła prawdziwych wydarzeń historycznych, będących cennymi pamiątkami wiary.

W każdym spisie mieszkańców istotnym punktem jest data urodzenia. Niestety, rok narodzin Maryi jest nam 37

OCZEKIWANIE Maryja w stanie błogosławionym z Jezusem

Istnieje przepiękne porównanie berberyjskie, ludu pochodzącego od starożytnych Egipcjan, zamieszkującego górzyste tereny Algierii i Maroka, które mówi: „Jeśli jakaś matka nosi w swoim łonie dziecko, jej ciało jest jak namiot, gdy na pustyni wieje południowy wiatr, jest jak oaza dla spragnionego, jak świątynia dla tego, kto modli się do Stworzyciela”. Wszystkie kultury, te starsze i te nieco młodsze, zawsze z szacunkiem i miłością traktowały okres ciąży.

Dla przykładu zacytuję fragment z Psalmu 139, wyśpiewującego tajemnicze działanie Boga, który „utkał” stworzenie w łonie matki, tworząc w ten sposób prawdziwe arcydzieło: „Ty bowiem utworzyłeś moje nerki, Ty utkałeś mnie w łonie mej matki. Dziękuję Ci, że mnie stworzyłeś tak cudownie. [...] Nie tajna Ci moja istota, kiedy w ukryciu powstawałem, utkany w głębi ziemi. Mnie w zalążku 47

ŚW. JÓZEF Od wątpliwości do wiary

Istnieje wiele opinii na temat św. Józefa: z jednej strony jego obecność jest w Ewangeliach rzadka i milcząca, z drugiej jednak postać ta mocno zaistniała w ludowej tradycji. Wydaje się, że imię „Józef ” jest najbardziej rozpowszechnionym imieniem we Włoszech. Nosiło je także wielu innych sławnych świętych, jak Cafasso, Kalasancjusz, Cottolengo. Jeśli przeglądamy Annuario pontificio, napotykamy tam około sześćdziesięciu kobiecych kongregacji religijnych, które mają św. Józefa za patrona, i przynajmniej siedem kongregacji męskich, które odwołują się do stolarza z Nazaretu: od turyńskich Józefitów z Murialdo do tych z Asti, od najstarszych Józefitów z Belgii, założonych w 1817 roku w pobliżu Gandawy, do misjonarzy londyńskich z Mill Hill, od amerykańskich ojców Józefitów z Baltimore do misjonarzy św. Józefa w Meksyku 61

SPIS W owym czasie wyszło rozporządzenie...

„W owym czasie wyszło rozporządzenie cezara Augusta, żeby przeprowadzić spis ludności w całym świecie. Pierwszy ten spis odbył się wówczas, gdy wielkorządcą Syrii był Kwiryniusz. Podążali więc wszyscy, aby się dać zapisać, każdy do swego miasta. Udał się także Józef z Galilei, z miasta Nazaret, do Judei, do miasta Dawidowego zwanego Betlejem, ponieważ pochodził z domu i rodu Dawida, żeby się dać zapisać z poślubioną sobie Maryją, która była brzemienna” (Łk 2,1-5). Każdego roku, podczas nocy Bożego Narodzenia, słyszymy w kościołach ten słynny początek z Ewangelii św. Łukasza, opowiadający o narodzeniu Jezusa. Ewangelista w kilku linijkach czterokrotnie wspomina, używając greckiego terminu apografein, o spisie cesarskim i w jego tle umieszcza tę noc, „która nadeszła jak miliony innych nocy, a jednak na zawsze podzieliła 77

PASTERZE Świadkowie i posłańcy

„Stado posuwało się za dorosłym mężczyzną; w pewnym momencie jedna z owiec, która była ciężarna, stała się niespokojna i zatrzymała się, pochwycona przez bóle porodowe. Pasterz przeszedł obok niej obojętnie. Wiedział, że poród będzie szybki i że owca jako zwierzę stadne szybko wróci do grupy. Gdy tylko porodziła, wylizała nowo narodzone jagnię, potem podniosła się i zaczęła biec, pociągając je za sobą. Dopiero wtedy pasterz wrócił, wziął ze sobą drżące jagnię i przyniósł do ogniska, aby je ogrzać”.

Opis tej niezwykłej sceny z życia pasterzy znajduje się wśród notatek Jacoba Beckera, Żyda z Odessy, który na początku XX wieku schronił się w Palestynie przed carskim „pogromem”. Przybył on do Hebronu, biblijnego miasta patriarchów, i najął się jako pomocnik pasterski u jednego z beduinów. Z tego tekstu wyłaniają się wspomnienia 91

TRZEJ MĘDRCY Nagrodzone poszukiwanie

Opowiadanie o trzech mędrcach stało się źródłem niekończących się inspiracji dla sztuki, a także dla nauki.

Myślę tu o komecie Halleya, uznawanej powszechnie za „gwiazdę trzech mędrców”; o filmie Cammina, cammina, Ermano Olmi; o pięknej powieści Kacper, Melchior i Baltazar francuskiego pisarza Michaela Tourniera, o niezliczonych „Pokłonach Trzech Mędrców” (albo Trzech Króli) różnych malarzy, zarówno słynnych, jak i mało znanych...

Z roku 1985 pochodzi notatka o odnalezieniu najstarszego świadectwa epigraficznego o imionach trzech mędrców, imionach, które są nieznane Ewangelii św. Mateusza. Szwajcarska misja archeologii koptyjskiej w Egipcie, prowadzona przez R. Kassera z Uniwersytetu w Genewie, która od dziesięcioleci wydobywa na światło dzienne siedziby klasztorne, w większości zniszczone, znajdujące się 105

na pustyni Celle na zachód od delty Nilu, odkryła na murze imiona „Gaspar, Belchior, Bathesalsa”, napisane na czerwono bez żadnych innych dopisków. Napis jest datowany na okres między końcem VII a początkiem VIII wieku.

Jeden z członków ekspedycji archeologicznej, profesor Jan Partyka, mówi: „To jasne, że mnich, nie mając na czym napisać, zanotował je na białym tynku ściany, uderzony brzmieniem tych pojedynczych imion, usłyszanych podczas liturgii, gdzie musiano także rozważać czytania wzięte z tekstów pozakanonicznych”.

Imiona trzech mędrców pojawiają się jedynie w tak zwanych ewangeliach apokryficznych, tekstach będących wyrazem pobożności pierwotnych chrześcijan, które zmieszane z magmą folklorystycznych fantazji, kryją jednak złote ziarenka prawdy historycznej i wiary. We fragmencie zagubionej Ewangelii Hebrajczyków, datowanej na pierwszą połowę II wieku, „wróżbici o ciemnej skórze i w spodniach na nogach” stanowią prawdziwą gromadę, prowadzoną jednak przez trzech przywódców o imionach: Melco, Caspare i Fadizarda. Kilka wieków później (VI-VII), w oparciu o starsze dokumenty, w innym apokryfie Ewangelia Pseudo-Mateusza, ulubionym źródle inspiracji średniowiecznych artystów, napisano: „Trzej Magowie ofiarują [Dzieciątku] każdy po złotej monecie” i dodają od siebie osobisty podarunek: Kacper mirrę, Melchior kadzidło, Baltazar złoto.

W ten sposób ukształtowała się tradycja ludowa o trzech mędrcach z konkretnymi imionami, a pod wpływem słów Psalmu 72: „Królowie Tarszisz i wysp przyniosą dary, królowie Szeby i Saby złożą daninę. I oddadzą mu pokłon wszyscy królowie” (Ps 72,10-11), zostali oni obdarzeni królewską godnością. Nie mówiąc już o tym, że widzi się w nich przedstawicieli trzech ras: jeden jest identyfikowany 106

SPIS TREŚCI WSTĘP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 „EWANGELIE DZIECIŃSTWA JEZUSA” Według św. Mateusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Według św. Łukasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

PROROCTWA Ogłaszając początek Bożego Narodzenia . . . . . . . . . 23

MARYJA Dziewczyna z Nazaretu . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

OCZEKIWANIE Maryja w stanie błogosławionym z Jezusem . . . . . . . 47

ŚW. JÓZEF Od wątpliwości do wiary . . . . . . . . . . . . . . . . 61

SPIS W owym czasie wyszło rozporządzenie... . . . . . . . . 77

PASTERZE Świadkowie i posłańcy . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

TRZEJ MĘDRCY Nagrodzone poszukiwanie . . . . . . . . . . . . . . 105

ANIOŁOWIE Spotkanie z tajemnicą. . . . . . . . . . . . . . . . . 119

ŚWIĘTA RODZINA Uciekinierzy w Egipcie . . . . . . . . . . . . . . . . 133

ZAKOŃCZENIE Ewangelia do przemodlenia . . . . . . . . . . . . . . 149 Duchowość codzienności . . . . . . . . . . . . . . . 155 159