Kapłaństwo. Czy warto poświęcić wszystko? by Wydawnictwo Salwator

Kapłaństwo Czy warto poświęcić wszystko?

Tytuł oryginału Vi affido alla Parola

Redakcja Marta Stęplewska Korekta Edyta Wygonik-Barzyk Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anita Boroń Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski

Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 670/P/2009 Kraków, 11 września 2009

ISBN 978-83-7580-103-3

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (0-12) 260-60-80, faks (0-12) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

WPROWADZENIE We współczesnym świecie dominuje doświadczenie rozczłonkowania lub uwypuklania takiego czy innego szczegółu, dlatego coraz bardziej palące staje się poszukiwanie czy raczej tęsknota za jakąś nicią przewodnią, która połączyłaby w sensowną całość epizody i wydarzenia na pozór pozbawione ciągłości lub powiązane ze sobą chaotycznie. Taka sytuacja nie jest obca również życiu kapłana, zwłaszcza młodego księdza, który codziennie uczy się nawiązywać kontakt zarówno z bezmiernym nieładem serca ludzkiego – tudzież historii, którą biernie przeżywa lub kształtuje – jak i ze złożoną rzeczywistością Kościoła, który stale na nowo podejmuje próby rozciągnięcia swej misji na cały świat. Jak odnaleźć to, co istotne, jak rozpoznać tę nić przewodnią, dla której warto poświęcić wszystko, jak wejść na drogę ewangeliczną, która by pozwoliła dawać życie światu? Powyższe pytania postawiono w centrum zainteresowania uczestników trzydniowego zjazdu poświęconego duchowości, który odbył się w Subiaco i na rzymskim wzgórzu Celio (15-18 kwietnia 2002). Było to ostatnie sympozjum, które młodzi księża z diecezji mediolańskiej przeżywali wspólnie z kardynałem Carlem Marią Martinim. Za odpowiedź posłużyły przede wszystkim doświadczenia zdobyte przez Grzegorza Wielkiego w służbie Kościołowi powszechnemu i przez samego kardynała w służbie Kościołowi w Mediolanie. Nie chodzi o formuły czy metody, ale o intensyw-

Franco Gallivanone

Dar serca pałającego z powodu Słowa Pańskiego. Wprowadzenie do zjazdu Franco Gallivanone jest przełożonym ISMI. Wprowadzenie zostało wygłoszone, w poniedziałek 15 kwietnia, wieczorem, w kościele św. Scholastyki w Subiaco, podczas celebracji na rozpoczęcie zjazdu. I mówili między sobą [uczniowie z Emaus]: „Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?”. W tej samej godzinie zabrali się i wrócili do Jeruzalem. Tam zastali zebranych Jedenastu, a z nimi innych, którzy im oznajmili: „Pan rzeczywiście zmartwychwstał i ukazał się Szymonowi”. Oni również opowiadali, co ich spotkało w drodze i jak Go poznali przy łamaniu chleba (Łk 24, 32-35)1.

Dar serca pałającego z powodu Słowa Pańskiego (por. Łk 24, 32) Ten fragment o uczniach z Emaus jest nam naprawdę bliski. Od razu przywodzi nam na myśl wczorajszą liturgię, jaką odprawialiśmy w naszych wspólnotach, kiedy odczytywaliśmy to Słowo, kierując krokami powierzonych nam ludzi, nierzadko zmęczonych i rozczarowanych, idących na spotkanie ze zmar1

Cytaty biblijne wg Biblii Tysiąclecia, Pallattinum, Poznań 2005.

Franco Gallivanone

twychwstałym Panem, który – jak wiemy – wciąż oddaje się nam w Słowie i w łamanym Chlebie. Ale tekst ten jest nam bliski również dlatego, że przenosi nas myślą ku tej fundamentalnej drodze, którą począwszy od 1980 roku, nasz Kościół diecezjalny podąża pod kierunkiem naszego biskupa, zatrzymując się kolejno na takich tematach, jak kontemplacyjny wymiar życia czy centralne miejsce daru Słowa i Eucharystii, aby wychodząc od Boga, z radością i zdecydowaniem podążać drogą miłości i misji. Ten tekst biblijny wzbudza w nas i rozpala silne pragnienie głębokiego słuchania, osobistego spotkania, ścisłej komunii z Panem… zdolnej w sposób jak zawsze zdumiewający poruszyć całe nasze życie. Każdy z nas wie – i to prawdopodobnie znacznie bardziej na podstawie głębokiego doświadczenia posługi – jak wielka jest w nas i we wszystkich potrzeba smakowitego, pożywnego Słowa, które by, wysłuchane ze spokojem i odprężeniem, uczyniło serce pełnym światła i żaru, ogarniętym miłością Boga, całkowicie zdobytym przez wiarę paschalną, gotowym do misji.

„…mając dokoła siebie takie mnóstwo świadków” (Hbr 12, 1) Tutaj, w Subiaco, modlitwa o dar serca pałającego jest jak najbardziej na miejscu. Umacnia ją i wspiera wstawiennictwo „mnóstwa świadków”, którzy stoją na czele nieprzerwanego szeregu uczniów. Historyk benedyktyński Gregorio Penco przypomina, że święty Benedykt, pragnąc z Affile na rzymskiej wsi (...) uciec przed popularnością, jaką przyniósł mu pierwszy cud, zamieszkał koło Subiaco, gdzie prowadził życie samotne przez trzy lata w grocie (Sacro Speco) (…). Stopniowo jednak wieść o jego świętości rozeszła się w okolicy, przyciągając ku niemu uczniów.

Giovanni Giudici

„Bo chciał ci dać poznać, że… człowiek żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana” (Pwt 8, 3) Giovanni Giudici jest biskupem pomocniczym i wikariuszem generalnym diecezji mediolańskiej. Pierwsze rozważanie zostało przeprowadzone w Piani di Arcinazzo, rankiem we wtorek, 16 kwietnia 2002 roku.

Wstęp Zaproponowany mi temat obejmuje dwa zagadnienia: przypomnienie posługi arcybiskupa Martiniego wśród nas oraz wskazanie kilku aspektów, które pomogą nam pójść dalej drogą wskazaną przez niego w czasie posługi duszpasterskiej w Mediolanie. Również ja będę się zatem trzymał tych dwóch poziomów. Z jednej strony przypomnę, czym było nauczanie arcybiskupa w latach minionych, a z drugiej spróbuję przedstawić to, co w moim przekonaniu charakteryzuje nauczanie pasterskie naszego kardynała na temat rozwoju osób i naszej wspólnoty diecezjalnej. Szczególnie uwzględnię, oczywiście, życie prezbiterów, zważywszy, że

Giovanni Giudici

kwencje dla życia prezbiterium. My jesteśmy „profesjonalistami Słowa”, a jego strzeżenie i głoszenie są jednymi z najbardziej charakterystycznych aspektów naszego stanu ochrzczonych, którzy zostali wyświęceni dla wspólnoty chrześcijańskiej. Chciałbym zatem teraz zatrzymać się szczególnie nad naszą posługą strzeżenia Słowa Bożego.

Słowo gromadzi wspólnotę chrześcijańską Kiedy Słowo, które jest łaską i prawdą, rozbrzmiewa na ziemi, gromadzi uczniów, następuje to nieoczekiwane i święte wydarzenie, jakim jest powstanie wspólnoty chrześcijańskiej. Uczniowie razem słuchają Słowa i otwierają się na ludzką potrzebę, która znajduje odpowiedź jedynie przez wiarę w Chrystusa, przekazaną nam przez Pismo. Każdy jest wezwany do dania osobistej odpowiedzi na Słowo Boga, ale wspólnota uczniów jest stróżem i gwarantem Słowa. Jesteśmy gromadzeni w jedno przez Słowo i wspólnie odpowiadamy za misję, jaką nam ono powierza. Warto się szczerze zapytać, w jaki sposób włączamy się w tę wspólnotę. Czy uznajemy jej pierwszeństwo w stosunku do indywidualnego życia każdego z nas? Trzeba mieć na uwadze, że we wspólnocie zgromadzonej przez Słowo jesteśmy sobie nawzajem powierzeni. Również w tym aspekcie życia prezbiterium warto postawić sobie pytanie: dlaczego przeżywamy naszą komunię z drugim? Czy po to, by uczynić go wolnym w głoszeniu Słowa? Przez to bowiem, w jaki sposób używamy naszego słowa, albo uwalniamy naszego brata, albo czynimy go niezdolnym do przepowiadania. To, co mówimy danej osobie lub co mówimy o niej, lub czego nie mówimy, jest władzą, która uwalnia albo zniewala. Komunia między nami karmi się dialogiem składającym się z naszych ludzkich słów. Możemy także nie pozwolić sobie na komunikację wewnątrz wspólnoty prezbiterów, a wówczas drugi człowiek jest nieznanym, czyli osobą, której nie możemy rzu-

Carlo Mar ia Mar tini

Zaczerpnąć u źródła Miłości. Słowo i życie Trzecia medytacja wygłoszona w kościele Sacro Speco w Subiaco, po południu w środę 17 kwietnia 2002 roku. W poprzedniej refleksji przywołałem przede wszystkim pewne rysy niezwykłej postaci św. Grzegorza, którą trudno ująć w jakiekolwiek schematy. Przypomniałem kontrast między jego słabością fizyczną a uporem, jego siłę wyrazu i zdolność planowania. Wystarczy przywołać na myśl jego wyprawę misyjną do Anglii, stosunki nawiązane z Kościołami Hiszpanii, Galii, Ilirii, Afryki. Następnie wskazałem na dwie ścieżki, które mnie zbliżyły do Grzegorza: ścieżkę modlitwy kontemplacyjnej – jego styl, jego wyważony, zasadniczy, głęboki, nieelitarny mistycyzm; trud w znalezieniu skupienia oraz nieustanne pragnienie znajdowania go w życiu codziennym i duszpasterskim – oraz ścieżkę równowagi między przeciwieństwami, która – zaczerpnięta przeze mnie z książki Guardiniego, a później odnaleziona w prostszej i konkretniejszej formie u Grzegorza – uderzyła mnie właśnie w odniesieniu do czasów, w jakich żyjemy. Z pewnością zauważyliście, że Grzegorz nigdy nie przywołuje żadnego uczucia bez jego przeciwieństwa, nie wspomina nigdy o żadnej postawie, jeśli nie przywoła także jej odwrotności, bo jedna lub druga,

Zaczerpnąć u źródła Miłości. Słowo i życie rią, bądź to pokrzepiamy głęboką alegorią moralną przysłoniętą tekstem dosłownym, bądź też wznosimy się ku rzeczom wyższym dzięki kontemplacji, a światło wieczności rozbłyskuje nam już spośród mroków życia doczesnego29.

Lektura jest nie tylko poznaniem innych interpretacji, ale radością innych interpretacji. Metoda egzegetyczna Grzegorza jest jasna: litera, zastosowanie moralne, kontemplacja rzeczy wiecznych – raz jedno, raz drugie rozwesela nam serce. Prymat Pisma jest dostrzegany jako coś żywego, przenikającego, otwartego na wszystkich, pożytecznego, wciągającego, radosnego.

Konkretny przykład medytacji biblijnej Po drugie, Grzegorz podaje nam konkretny przykład medytacji biblijnej, która przeradza się w modlitwę, a nierzadko sam jego wykład staje się modlitwą. Tak jak Augustyn, mówi on o Bogu i do Boga. Pamiętam przede wszystkim słynne zaproszenie skierowane przez Grzegorza do lekarza Teodora: „Ucz się serca Boga w słowach Boga”30. Istnieje jednak wiele sposobów rozważania Pisma. Streściłem powyżej metodę egzegetyczną Grzegorza. Kiedy indziej wyraża on tę triadę w następujący sposób: per expositionis ministerium, kiedy je wyjaśniamy; per contemplationis ascensum, kiedy wychodząc od tekstu, modlimy się i kontemplujemy rzeczy wieczne; per moralitatis instrumentum, kiedy wskazujemy zastosowania praktyczne. 29

Grzegorz Wielki, Komentarz do Księgi Hioba, XVI, 24, w: Moralia. Komentarz do Księgi Hioba, t. 3 (Źródła Monastyczne, 44), tłum. S. Naskręt i inni, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 2007, s. 306. 30 Grzegorz Wielki, List V, 46, w: Listy, t. 2, tłum. J. Czuj, IW PAX, Warszawa 1954, s. 131.

Innocenzo Gargano

Przemienieni i pouczeni przez Ducha Świętego. Reﬂeksja o Grzegorzu Wielkim Innocenzo Gargano, kameduła, jest przełożonym wspólnoty klasztoru św. Grzegorza na wzgórzu Celio (Rzym) i wykładowcą egzegezy patrystycznej w Papieskim Instytucie Biblijnym. Czwarta medytacja wygłoszona w kościele św. Grzegorza na Celio rankiem w czwartek 18 kwietnia 2002 roku. Zastanawiałem się, jaki tekst wybrać na tego rodzaju spotkanie z Grzegorzem Wielkim, które postanowiliście zorganizować w jego własnym domu, przekształconym w klasztor, tutaj na wzgórzu Celio. Doszedłem do przekonania, że właściwe będzie zwrócenie waszej uwagi na pewien tekst Komentarza do Pierwszej Księgi Królewskiej, z pewnością dobrze oddający myśl Grzegorza Wielkiego. Mimo że niektórzy uczeni niedawno podważyli pewność przypisania jego autorstwa temu wielkiemu papieżowi. Grzegorz Wielki komentuje werset 1 Sm 10, 6, gdzie Samuel mówi do Saula: „Ciebie też opanuje duch Pański i będziesz prorokował wraz z nimi, i staniesz się innym człowiekiem”.

Przemienieni i pouczeni przez Ducha Świętego... bre uczynki. Został przemieniony w inną osobę. Zaczął być tym, czym nie potrafił być przed wtargnięciem Ducha. Ktoś inny prowadzi uczciwe życie, kocha rzeczy niebieskie i gardzi ziemskimi, ale nie jest w stanie wylać łez za dobra nieba, które kocha ani za dobra ziemi, których nienawidzi. Jeszcze inny przypomina sobie wiele grzechów, które powinien opłakiwać, i często pragnie wylewać łzy, ale nie jest w stanie. Lecz kiedy Duch nagle wstępuje w niego, wybucha rzewnymi łzami. Przemienił się w inną osobę. Dzięki Duchowi, który przychodzi, otrzymujemy łaskę skruchy, której przed Jego przyjściem nie mieliśmy. Ktoś pragnie otrzymać czystość serca, zdolność myślenia o rzeczach niebieskich i uwolnienia się od przeszkód w postaci spraw tego świata? Przez sam osobisty rozwój czystości serca nie jest w stanie dojść do tego, do czego dąży, inspirowany przez swą wiarę. Porwany nagłym przyjściem Ducha, przestaje być człowiekiem cielesnym, z wielką siłą porzuca troski tego świata i wznosi się z cudowną jasnością ku kontemplacji rzeczywistości nieba. Dziwi się sam, że stał się tym, czym wcześniej nie był, i że nie jest już tym, kim był. Widząc, że jest w tak wielkiej harmonii z rzeczami duchowymi, dziwi się, że jest tym, czym wcześniej nie umiał być. Został przemieniony w inną osobę (…). Słusznie w związku z tym jest powiedziane o Saulu: „Staniesz się innym człowiekiem”. Ci, którzy w świętym Kościele głoszą Słowo, otrzymują nie tylko intelektualne poznanie Słowa, ale także energię życiową miłości. Głosząc Słowo, pomagają innym wzrastać i z miłości do Słowa sami czynią postępy każdego dnia. Kiedy mówią, są przemienieni w inną osobę. Rzeczywiście, kiedy Duch mówi przez nich, oni są zjednoczeni z Duchem tą samą miłością i nie odchodzą od Jego woli ani przez swój sposób mówienia, ani przez swoje postępowanie. Pismo sławi człowieka takimi słowami: „Ten zaś, kto się łączy z Panem, jest z Nim jednym duchem” (1 Kor 6, 17). My jesteśmy zjednoczeni z Panem, kiedy przyjmujemy obfitą łaskę Ducha Świętego. Tworzymy z Nim jednego ducha, kiedy jesteśmy w harmonii z Nim myślą, słowem i postępowaniem46.

Grzegorz Wielki, Komentarz do Pierwszej Księgi Królewskiej, IV, 179-180 (CCL CXLIV, 393-394).

Ro ger Etchegaray

Biskup z księżmi przy kominku. Świadectwo Roger Etchegaray, niegdyś biskup Marsylii, obecnie jest prałatem terytorialnej prałatury „Mission de France” oraz przewodniczącym papieskich rad „Iustitia et Pax” i „Cor Unum”. Prelekcja wygłoszona w Piani di Arcinazzo, we wtorek wieczorem, 16 kwietnia 2002 roku. Drodzy przyjaciele, być może nie wiecie, że jestem starym alpinistą i znam znaczenie tak zwanego podchodzenia, często długiego, zanim zacznie się bezpośrednia wspinaczka po skalistej ścianie. Dziś wieczorem jednak oratorskie preambuły będą krótkie, ponieważ czuję się rzeczywiście na tym samym „masowym” poziomie, jaki reprezentujecie wy, młodzi kapłani mediolańscy. Czuję się tutaj swobodnie, tak jak to być powinno, gdy biskup siada pośród swoich braci księży. W Marsylii nigdy nie miałem tylu księży i to młodych, ale ci, których miałem, byli źrenicą w moim pasterskim oku. Jestem szczęśliwy także z tego powodu, że jestem tu u boku waszego kardynała, z którym bardzo wiele dzielę, zwłaszcza pewną wstydliwość w wyrażaniu najgłębszych uczuć. Podziwiam waszą diecezję, śledząc jej dwa czasopisma, bardzo odmienne od siebie – „Terra Ambrosiana” i „Il Segno” – których reakcje miałem okazję niedawno odwiedzić w ramach swoistej

Franco Gallivanone

W tobołku pielgrzyma Przygotowanie Trzydniowy zjazd poświęcony duchowości, zorganizowany przez ISMI, jest spotkaniem oczekiwanym i przygotowanym. Zwykle jakaś postać duchowa (w tym roku jest to Grzegorz Wielki) i inspirowana nią refleksja nad posługą są przedstawiane podczas osobnego spotkania dla każdego z ostatnich pięciu roczników święceń. Każdy młody ksiądz otrzymuje syntetyczny schemat, który ułatwia później pracę nad zgłębianiem zagadnień i osobiste przygotowanie do kolejnych dni. Również w ciągu pierwszych miesięcy 2002 roku zostały dane te dwie możliwości: oprócz zaproszenia do osobistej lektury tekstów Grzegorza lub jemu poświęconych54, każda grupa 54

B. Calati, L. Dattrino, Gregorio Magno (santo), w: Dizionario enciclopedico di spiritualità, t. 2, Città Nuova, Roma 1990, s. 1210-1219; C. Dagens, Saint Grégoire le Grand. Culture et expérience chrétiennes, Institut d’Etudes Augustiennes, Paris 1977; E. Gandolfo, Gregorio Magno servo dei servi di Dio, IPL, Milano 1980; tenże, Gregorio Magno papa in un’epoca travagliata e di transizione, Città Nuova, Roma 1994; tenże, Gregorio Magno. Servo dei servi di Dio, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 1998; R. Gillet, Grégoire le Grand, w: Dictionnaire de spiritualité ascétique et mystique, t. 6, Beauchesne, Paris 1967, s. 872-910; R.A. Markus, Gregorio Magno e il suo mondo, Vita e Pensiero, Milano 2001; J. Leclercq, Cultura umanistica e desiderio di Dio. Studio sulla let-

Marco Bove

Posługa zrodzona ze Słowa. Schemat do osobistego przygotowania się do trzydniowego zjazdu w Subiaco i Celio Marco Bove jest jednym ze współpracowników ISMI. 1) Grzegorz Wielki przychodzi na świat w szlacheckiej rodzinie rzymskiej i po krótkim okresie działalności publicznej w charakterze prefekta Rzymu, wybiera życie monastyczne, aby szukać Boga i należeć do Niego. Będzie jednak mógł realizować swoje powołanie zakonne tylko przez kilka lat, gdyż zostaje ono „przerwane” po raz pierwszy przez papieża Pelagiusza II, który posyła go do Konstantynopola jako swego delegata. Wróciwszy do Rzymu w 586 roku, podejmuje na nowo życie monastyczne, ale w niedługim czasie, po zaledwie czterech latach, znów zostaje wezwany na inne miejsce. Tym razem jest to przewodzenie stolicy biskupiej Rzymu. Stawia niemały opór temu wezwaniu, jak sam potem powie na początku Reguły pasterskiej, przytaczając życzliwe napomnienie biskupa Rawenny, że chce „uciec przed ciężarem obowiązków pasterskich”57.

Grzegorz Wielki, Księga reguły pasterskiej, dz. cyt., s. 47.

Spis treści WPROWADZENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Nota . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Franco Gallivanone Dar serca pałającego z powodu Słowa Pańskiego. Wprowadzenie do zjazdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Dar serca pałającego z powodu Słowa Pańskiego (por. Łk 24, 32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 „…mając dokoła siebie takie mnóstwo świadków” (Hbr 12, 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 „Czy miłujesz Mnie? Paś owce moje” (J 21, 16) . . . . . . . . . . . . . . 11 „…polecam was Bogu i słowu Jego łaski” (Dz 20, 32) . . . . . . . . . 13 Życzenie: „I mówili między sobą” (Łk 24, 32) . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Giovanni Giudici „Bo chciał ci dać poznać, że… człowiek żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana” (Pwt 8, 3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „Twoja mowa obdarza mnie życiem” (Ps 119, 50b) . . . . . . . . . . . Jak Słowo ujawnia swą moc? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo pokazuje rzeczywistość w całej prawdzie Bożego stworzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wnosić w świat moc Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo gromadzi wspólnotę chrześcijańską . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo jest gwarancją komunikacji między nami . . . . . . . . . . . . Siła i słabość Słowa w posłuszeństwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17 17 19 24 25 31 32 33 34 36

Carlo Maria Martini Niezwykła historia duchowa i pasterska . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postać historyczna Grzegorza Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak zbliżyłem się do Grzegorza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ścieżka modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ścieżka równowagi między przeciwieństwami . . . . . . . . . . . . .

39 40 44 44 46

Carlo Maria Martini Zaczerpnąć u źródła Miłości. Słowo i życie . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz i Pismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prymat Pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konkretny przykład medytacji biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo crescit cum legente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo przechodzi przez serce i przez życie . . . . . . . . . . . . . . . . Wskazania Grzegorza dla naszego konkretnego życia . . . . . . . .

53 56 56 59 60 64 65

Innocenzo Gargano Przemienieni i pouczeni przez Ducha Świętego. Reﬂeksja o Grzegorzu Wielkim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Duch Pism i duch człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W oczyszczonym sercu i w zgromadzeniu uczniów . . . . . . . . . . . W historii świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73 76 77 79

Roger Etchegaray Biskup z księżmi przy kominku. Świadectwo . . . . . . . . . . . . . . Jestem uczniem Chrystusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jestem księdzem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pragnę Kościoła ubogiego i misyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dyskusja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85 86 87 90 95

Franco Gallivanone W tobołku pielgrzyma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Przygotowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Pamiętne chwile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Marco Bove Posługa zrodzona ze Słowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Schemat do osobistego przygotowania się do trzydniowego zjazdu w Subiaco i Celio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105