Mobbing w białych rękawiczkach by Wydawnictwo Salwator

MOBBING w białych rękawiczkach Redakcja ks. Robert Nęcek

Wydawnictwo SALWATOR Kraków

Korekta Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Zofia Smęda Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski

ISBN 978-83-7580-261-0

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260-60-80, faks (12) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Wprowadzenie

Problematyka społeczna w nauczaniu Kościoła jest niezwykle żywa. Od czasów pierwszej encykliki Rerum novarum Leona XIII, podejmującej kwestię robotniczą, datowanej na rok 1881, Magisterium nieustannie pogłębia tę trudną rzeczywistość, rozwija ją i staje w obronie pokrzywdzonych. W tym kontekście społeczna troska Kościoła jest wciąż aktualna. Przypominał o tym bł. Jan Paweł II w encyklikach Laborem exercens, Sollicitudo rei socialis i Centesimus annus, a papież Benedykt XVI w Deus caritas est i Caritas in veritate. Jednym z przejawów tej troski jest zagadnienie pracy i relacji w niej panujących. Jest to niezwykle ważne, gdyż w perspektywie grupowych zwolnień, widniejącego bezrobocia, w dziedzinie pracy nie jest trudno o nadużycia. Tymczasem bł. Jan Paweł II przypominał, że człowiek w procesie pracy nie jest przedmiotem, którym można dowolnie dysponować i poniewierać, lecz podmiotem, który należy z godnością traktować. Traktowanie pracowników jak ludzi pozytywnie wpływa na atmosferę pracy i rozwój firmy. Warto w tym miejscu przypomnieć zdanie Piusa XII, że coraz częściej z zakładów pracy materia wychodzi uszlachetniona, a człowiek coraz bardziej upodlony. Jednym z patologicznych przejawów upodlających człowieka w strukturach pracy jest mobbing, czyli wykorzystywanie i znęcanie się 5

nad pracownikiem, najczęściej pracownikiem kompetentnym i uczciwym. Kościół katolicki nie może nie zauważać tej pracowniczej plagi, która w sytuacji kryzysu zatacza coraz szersze kręgi. Dlatego z pełną mocą przypomina, że Bóg upomni się o każdego pokrzywdzonego. Chodzi o to, że miłość stanowi fundament nauki społecznej Kościoła, nauki wyrażanej w prawdzie. Mówi o tym Benedykt XVI w Caritas in veritate: „Miłość (caritas) jest fundamentem nauki społecznej Kościoła. Na miłości, która zgodnie z nauczaniem Jezusa stanowi syntezę całego Prawa (por. Mt 22, 36-40), opiera się wszelka odpowiedzialność i powinność, wskazane przez tę naukę. Stanowi ona prawdziwą treść osobistej relacji z Bogiem i bliźnim; jest nie tylko zasadą relacji w skali mikro: więzi przyjacielskich, rodzinnych, małej grupy, ale także w skali makro: stosunków społecznych, ekonomicznych i politycznych” (CV 2). Dlatego wykorzystywanie, znęcanie się nad człowiekiem sprzeciwia się nie tylko podstawowym prawom pracowniczym, ale nade wszystko nie mieści się w optyce Ewangelii i przepowiadania Kościoła. W dziedzinie społecznej Kościół ma pole do popisu, gdyż zobowiązany jest nie tylko upominać się o sprawiedliwość, ale także promować społeczną miłość. Zanim jednak zacznie głosić miłość, najpierw zobowiązany jest upominać się o sprawiedliwość, gdyż sprawiedliwość – jak mówi Benedykt XVI – jest nade wszystko. „Ubi societas, ibi ius: każde społeczeństwo wypracowuje własny system sprawiedliwości. Miłość jest większa od sprawiedliwości, ponieważ kochać to znaczy dawać, ofiarować coś mojego drugiemu; ale nie ma nigdy miłości bez sprawiedliwości, która nakazuje, by dać drugiemu to, co jest jego, co mu się należy, dlatego że istnieje i działa. Nie mogę drugiemu «dać» czegoś od siebie, jeżeli mu nie dam w pierwszym rzędzie tego, co mu się sprawiedliwie należy. Kto kocha z miłością bliźniego, jest przede wszystkim sprawiedliwy wobec innych. Sprawiedliwość nie tylko nie jest obca miłości, nie tylko nie jest drogą alternatywną albo paralelną w stosunku do miłości: sprawiedliwość jest «nieod6

łącznie związana z miłością» (1), jej towarzyszy. Sprawiedliwość jest pierwszą drogą miłości, jak powiedział Paweł VI, jest jej «minimalną miarą» (2), stanowi integralną część tego miłowania «czynem i prawdą» (1 J 3, 18), do którego zachęca apostoł Jan. Miłość wymaga sprawiedliwości: uznania i szanowania słusznych praw poszczególnych osób i narodów” (CV 6). Jeżeli człowiek jest drogą Kościoła – jak mówił bł. Jan Paweł II – to realizacja sprawiedliwości i miłości społecznej jest głównym wymogiem jego działalności i, dodam, kościelnej wiarygodności. W tym kontekście serdecznie dziękuję ks. dr. Robertowi Nęckowi, rzecznikowi prasowemu Archidiecezji Krakowskiej i wykładowcy nauki społecznej Kościoła na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II, za podjęcie i zorganizowanie konferencji „Mobbing w białych rękawiczkach”. Dziękuję za interdyscyplinarne podejście do problematyki mobbingu, wyrażające się w zaproszeniu profesorów i specjalistów różnych dziedzin naukowych i różnych uniwersytetów polskich. Wszystkich profesorów pozdrawiam, a słuchaczom życzę interesujących wykładów. Kardynał Stanisław Dziwisz Metropolita krakowski

Kraków, 14 listopada 2011 roku

KANCELARIA PREZESA RADY MINISTRÓW SEKRETARZ STANU PEŁNOMOCNIK RZĄDU DO SPRAW RÓWNEGO TRAKTOWANIA

Elżbieta Radziszewska

Pragnę serdecznie podziękować za zaproszenie do udziału w konferencji naukowej pod nazwą „Mobbing w białych rękawiczkach”. Ksiądz dr Robert Nęcek wraz z Polskim Towarzystwem Teologicznym podjął trudne wzywanie, za co serdecznie dziękuję. Każde takie działanie wzmacnia świadomość społeczeństwa i uczy nas przeciwstawiać się nagannym zachowaniom. Bardzo żałuję, ale wcześniej podjęte zobowiązania uniemożliwiają mi uczestnictwo w tej konferencji wraz z Państwem, jednak jako Pełnomocnik Rządu do Spraw Równego Traktowania pragnę Państwa zapewnić, że problematyka zjawiska mobbingu w miejscu pracy jest jednym z istotnych zadań i wyzwań, którym staję naprzeciw. Wpływające do mojego biura wnioski wskazują, iż świadomość pracowników w sferze ich praw pracowniczych nieco wzrasta, ale łamanie prawa pracy jest jednak nadal dość częste. Pracownicy szukający pomocy w moim biurze podejmują ten krok, ale ich działania dokonują się ciągle w świetle ogromnego strachu przed utratą pracy, dlatego też uważam, że poza koniecznymi zmianami w prawie, edukacja stron stosunku pracy w tematyce mobbingu jest bardzo potrzebna. Polskie przepisy dotyczące mobbingu przysparzają ciągle istotnych trudności w ich interpretacji. Zakres działań mających znamiona mobbingu jest bardzo szeroki (od opowiadania żartów 9

ks. prof. dr hab. Wojciech Misztal prorektor Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie

Powitanie uczestników i gości na konferencji „Mobbing w białych rękawiczkach” W imieniu całej społeczności akademickiej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie chciałbym serdecznie powitać wszystkich uczestników konferencji „Mobbing w białych rękawiczkach”. Bardzo dziękuję Jego Eminencji ks. kard. Stanisławowi Dziwiszowi, Wielkiemu Kanclerzowi Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, za patronat i wprowadzenie do obrad, pani minister Elżbiecie Radziszewskiej, Pełnomocnikowi ds. Równego Traktowania, Sekretarzowi Stanu w Kancelarii Premiera Rzeczpospolitej Polskiej za przedstawienie zagadnienia „Działania rządu w sprawie przeciwdziałania mobbingowi”. Księdzu dr. Robertowi Nęckowi z Wydziału Teologicznego UPJPII, Specjalizacja Teologii Moralnej, gratuluję pomysłu i dziękuję za zorganizowanie konferencji. Wszystkim wyrażam wdzięczność za włączenie się w to dzieło. Mobbing to prześladowanie współpracownika, zwłaszcza podwładnego, w miejscu gdzie się pracuje. Przychodzi tutaj na myśl nauczanie bł. papieża Jana Pawła II o miłości jako istocie relacji międzyludzkich, o godności osoby ludzkiej, o znaczeniu, celu pracy, właściwej jej godności i warunkach jej wykonywania. 15

„Jeśli Kościół uważa za swą powinność wypowiadanie się w sprawach pracy z punktu widzenia jej ludzkiej wartości oraz związanego z nią społecznego porządku moralnego, widząc w tym doniosłe swe zadanie w służbie całego orędzia ewangelicznego, to równocześnie szczególną swą powinność dostrzega w kształtowaniu takiej duchowości pracy, która wszystkim ludziom pomoże przez nią przybliżać się do Boga – Stwórcy i Odkupiciela, uczestniczyć w Jego zbawczych zamierzeniach w stosunku do człowieka i świata i pogłębiać w swym życiu przyjaźń z Chrystusem, podejmując przez wiarę żywy udział w Jego trojakim posłannictwie: Kapłana, Proroka i Króla, tak jak o tym wspaniale naucza Sobór Watykański II” (Jan Paweł II, Laborem exercens, nr 24). Myśl nie bez dumy i z nadzieją biegnie ku wielorakiemu wkładowi chrześcijaństwa w relacje społeczne, w kształtowanie, pielęgnowanie życia poszczególnych osób i całych społeczności w duchu miłości, szacunku, troski o innych, harmonijnego współdziałania dla dobra jednostek i społeczności, wykluczania agresji, zła w jego tak różnych, nieraz ukrytych, co nie znaczy, że łagodniejszych postaciach. Duchowość chrześcijańska wskazuje tutaj na pomoc ze strony Boga, na naśladowanie Boga. Biblia od wieków ofiaruje wzorce, jest inspiracją, faktycznie dobroczynnie wpływa na ludzkie myśli, słowa, postępowanie, ukazując Boga jako sprawiedliwego, cierpliwego, szczodrego pracodawcę, który troszczy się o swoich współpracowników, jako Tego, który do podobnego postępowania zobowiązuje i uzdalnia ludzi. Pierwsze strony Pisma Świętego z dającą do myślenia śmiałością prezentują dzieło stworzenia jako swego rodzaju pracę wykonywaną przez Boga. W sumiennym wykonywaniu pracy przez człowieka dla satysfakcji, dla dobra własnego i innych, pracy wykonywanej z radością, widzą jeden z aspektów podobieństwa osoby ludzkiej do doskonałego Stwórcy (zob. Rdz 1–2). Z przebogatego przesłania niech będzie wolno wymienić jeszcze przypowieść o robotnikach ostatniej godziny z dwudziestego rozdziału Ewangelii św. Mateusza. Chrystus stara się w niej przybliżyć misterium 16

ks. dr Robert Nęcek adiunkt w Katedrze Teologii Moralnej Ogólnej na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie, Rzecznik Prasowy Archidiecezji Krakowskiej

Mobbing efektem patologii w strukturach pracy Pod wpływem nacisków i wytycznych Unii Europejskiej coraz częściej przedmiotem zainteresowania staje się dyskryminacja w miejscu pracy. Zakaz dyskryminacji – jak podkreślają Joanna Weber i Elżbieta Szemplińska z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej – jest jednym „z aksjologicznych fundamentów Unii i wykracza poza miejsce pracy, choć to właśnie w miejscu pracy istnieje największe niebezpieczeństwo stosowania praktyk dyskryminacyjnych lub dyskryminacyjnopodobnych, wśród których na plan pierwszy wysuwa się od pewnego czasu mobbing”1. Teologicznie rzecz ujmując, mobbing jest grzechem, który często przybiera – jak mówił Jan Paweł II – postać struktur grzechu, czyli zorganizowanej i zinstytucjonalizowanej formy zła, które czyni człowiek. Żyje on jakby na styku dwóch wymiarów egzystencji. Z jednej strony jest podmiotem dla samego siebie, a z drugiej tkwi pośród innych ludzi w strukturach pracy. Wnosi 1

J. Weber, E. Szemplińska, Dyskryminacja w miejscu pracy. Prawo pracy, „Służba Pracownicza” 11, 2006, s. 1.

on w struktury pracy zarówno dobro, jak i zło. Sprawia to, że tak samo jedno, jak i drugie staje się poniekąd normą postępowania2. Czym zatem – w tym kontekście – jest mobbing? Jest to psychiczne znęcanie się nad pracownikiem, celowe i zamierzone szykanowanie, zastraszanie, a w efekcie niszczenie osoby w miejscu pracy3. Działania mobbingowe mogą być dokonywane na płaszczyźnie pionowego układu zależności – między przełożonym a pracownikiem, na płaszczyźnie poziomej: między pracownikami, i na płaszczyźnie molestowania seksualnego4. Zachowania mobbingowe zawsze degradują środowisko pracy, obniżają jakość pracy, rujnują zaufanie, a nade wszystko deprecjonują godność pracownika. W tym kontekście zostaną omówione: mobbing jako syndrom chorych przedsiębiorstw, współczynniki określające mobbing i system ochronny przed mobbingiem w pracy.

Mobbing – syndrom chorych przedsiębiorstw Na wstępie warto podkreślić – co słusznie zauważa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej – że mobbing nie jest formą dyskryminacji, gdyż nie wiąże się z żadnym kryterium dyskryminacyjnym. Na mobbingowanie jest się narażonym nie ze względu na płeć i wiek, lecz z powodu występowania patologii w firmie i związanymi z nią konfliktami5.

Historia pojęcia „mobbing” Pojęcie „mobbing” po raz pierwszy zostało użyte w 1958 roku przez austriackiego etologa Konrada Lorenza. Opisał on pod 2

Por. Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis, nr 36. Por. R. Nęcek, Odpowiadam, Kraków 2009, s. 46-47. 4 Por. J. Weber, E. Szemplińska, Dyskryminacja w miejscu pracy, s. 2. 5 Por. tamże, s. 3. 3

prof. nadzw. dr hab. n. med. Bohdan Wasilewski dyrektor Instytutu Psychosomatycznego w Warszawie

Medyczne i psychologiczne następstwa mobbingu Wprowadzenie Mobbing w latach 50. pojawił się w literaturze medycznej jako pojęcie oznaczające rozszerzenie wcześniej opisywanego zjawiska dotyczącego zwierząt na zależności dotyczące zbiorowisk ludzkich. Profesor H. Leymann w definicji z 1955 roku (za: Leymann 1993) podaje, że mobbing stanowi następstwa zdrowotne stresu społecznego związanego z miejscem pracy. W późniejszej definicji N. Davenporta i in. (1999) mobbing jest równoznaczny z maltretowaniem psychicznym w miejscu pracy. Jeszcze bardziej precyzyjnie definiują mobbing opracowania niemieckie (Zapf 1999, Schwickerath 2001). Niniejsze opracowanie koncentruje się na najistotniejszych problemach psychologicznych, sprzyjających powstawaniu i rozwojowi zespołu wypalenia zawodowego, na przykładzie środowiska pracowników medycznych. Zostały w nim również omówione bardziej istotne następstwa medyczne i psychologiczne wypalenia zawodowego oraz metody jego profilaktyki. W przygotowaniu niniejszego opracowania wykorzystano elementy wcześniejszych publikacji autora, dotyczących mobbingu i wypalenia zawodowego (Wasilewski 2008, 2010, 2011). 35

ks. prof. dr hab. Jan Orzeszyna kierownik Katedry Teologii Moralnej Szczegółowej Wydział Teologiczny Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie

Teologiczny i humanistyczny wymiar pracy a zjawisko mobbingu Przedmiotem niniejszego artykułu jest zjawisko mobbingu, czyli problem stosowania psychicznej lub fizycznej przemocy w miejscu pracy. Zjawisko to nieraz jest trudne do uchwycenia, gdyż akty przemocy nie zawsze dokonują się w sposób jawny, a raczej skrycie, niejako w białych rękawiczkach. Mobbing bywa efektem patologii w strukturach pracy, często wynika ze złej woli przełożonych lub współpracowników czy też z nieumiejętności właściwego komunikowania społecznego i kierowania ludźmi. Posiada on swoje medyczne, psychologiczne i społeczne następstwa. Jest bez wątpienia złem moralnym. Dlatego istnieje konieczność przeciwstawiania się temu zjawisku, czemu ma służyć m.in. stanowienie nowego prawa antymobbingowego i organizowanie wewnętrznej polityki antymobbingowej. Czy jednak wystarczy tylko prawna regulacja i sankcje karne wobec stosujących mobbing? Z pewnością to za mało. Dla zahamowania zjawiska mobbingu należy stworzyć także solidarność pracowniczą, by osoby poddawane mobbingowi mogły mówić publicznie (informować) o stosowanej wobec nich przemocy. Ponadto wydaje się, iż niezbędne jest także mówienie o zasadach 55

moralnych i wartościach. W etyce życia społecznego wyróżnia się bowiem dwa podstawowe hamulce powstrzymujące przed dokonaniem złego czynu, mianowicie hamulce samozachowawcze, takie jak strach przed karą, zemstą, innymi konsekwencjami oraz hamulce moralne, czyli zasady moralne i wrażliwość na wartości. Właśnie w aspekcie zasad moralnych i wrażliwości na wartości chciałbym się skupić na kwestii mobbingu jako zła moralnego.

Mobbing złem moralnym W moralności życia społecznego wyróżniamy dwa podstawowe typy wypowiedzi: oceny moralne i normy moralne. Ocena moralna, to jest aprobata lub dezaprobata danego stanu rzeczy, najczęściej postępowania ludzkiego, np. zbrodnia jest zła, każdy człowiek zasługuje na poszanowanie jego godności, stosujący mobbing jest złym człowiekiem, kto miłuje bliźniego, czyni dobrze. Normą moralną zaś nazywamy wypowiedź nakazującą jakiś sposób zachowania bądź zakazującą jakiegoś czynu czy postawy, np. nie kradnij, należy miłować bliźniego, trzeba unikać jakiejkolwiek formy przemocy. Normy i oceny moralne zwykle mają w tle określone wartości, które leżą u ich podstaw. Omawiając zjawisko mobbingu, musimy mieć na uwadze wartość, którą stanowi godność osoby ludzkiej. Oceniając mobbing z punktu widzenia moralnego, powiemy, że jest on złem moralnym, gdyż jest pogwałceniem godności osoby ludzkiej (a także, pośrednio, naruszeniem innych zasad moralnych, takich jak dobre imię bliźniego, poszanowanie jego zdrowia i życia). Dokonujemy tej oceny, odnosząc się do podstawowej normy moralnej, jaką jest obowiązek poszanowania godności osoby ludzkiej. W porównaniu ze światem fizycznym i biologicznym, człowiek stanowi istotę niewspółmiernie wyższą – jest osobą. Obdarzony życiem duchowym, posiada „godność duchową” (KDK 23). Potwierdzenie jego wielkiej godności znajdujemy w Objawieniu: 56

dr Maciej Chakowski adiunkt na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego

Wewnętrzna Polityka Antymobbingowa. Aspekty organizacyjno-prawne W art. 943 § 1 Kodeksu pracy ustawodawca zobowiązuje pracodawców do przeciwdziałania zjawisku mobbingu. Jednakże nie wskazuje, w jaki sposób pracodawcy powinni realizować powyższy obowiązek, dlatego też zasadne wydaje się odwołanie się do obecnie powszechnej w Polsce praktyki tworzenia zakładowych procedur antymobbingowych, zwanych niekiedy Wewnętrzną Polityką Antymobbingową (WPA)1.

Dwa ﬁlary WPA Tego typu rozwiązania powinny się opierać na dwóch podstawowych filarach: procedurze skargowej i działaniach prewencyjnych, dzięki którym istnieje realna możliwość przeciwdziałania nie tylko już istniejącym problemom z tym zjawiskiem, ale również z problemami, które mogą wystąpić w przyszłości. Takie kompleksowe podejście należy ocenić pozytywnie z punktu widzenia spełnienia obowiązku z art. 943 § 1, który należy M. Chakowski, Mobbing. Aspekty prawne, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2005. 1

101

prof. dr hab. Zbigniew Nęcki Uniwersytet Jagielloński

Zjawisko mobbingu w perspektywie psychologii komunikowania społecznego Wprowadzenie Problematyka mobbingu jest nasycona wątkami psychologicznymi zarówno w odniesieniu do jej przyczyn i przebiegu, jak i skutków. Przemoc zawarta w działaniach mobbingowych rzadko bowiem przyjmuje charakter agresji fizycznej czy ekonomicznej w formie jawnej, a najczęściej jest mniej czy bardziej „rozmytą” formą pośredniej, ukrytej w pograniczach wzajemnej normalności i poprawnej aktywności ludzi zaangażowanych w relacje zawodowe (Bugdol 2007). Zostawiając formalne definicje mobbingu prawnikom, od strony psychologicznej można pod tym terminem rozumieć wszelkie formy psychicznego „terroru” pojawiającego się w środowisku zależności zawodowych między ludźmi. Gdy praca generuje w ludziach stany dyskomfortu, związanego z brakiem poczucia własnej wartości, kwestionowaniem jakości jako człowieka i jako fachowca czy permanentny stan napięcia i stresu – sytuacja psychologiczna pracownika staje się krytyczna (Deutsch, Coleman 2005). Nie jest konieczne, by sytuacja taka trwała ponad pół roku, jak to przyjmują normy prawne – człowieka można doprowadzić do psychicznego rozstrojenia znacznie szybciej, nawet w ciągu dwóch tygodni czy miesiąca. 107

Anna Żurek redaktor TVP

Mobbing w mediach, czyli dziennikarz w szponach zależności i politycznego nakazu Dawka codziennego stresu, frustracja i presja to pojęcia, które nam, dziennikarzom, kojarzą się z codzienną pracą. Niestety, nie zawsze stres w tym zawodzie jest czynnikiem motywującym, zdarza się, że problemy dotykające psychiki, złe emocje to nie tylko wynik szybkości działania, wieloaspektowości podejmowanych problemów, ale mechanizmy, które rozbrajają od wewnątrz, a ich przyczyna tkwi w najbliższym otoczeniu, chociażby w otoczeniu właściwej sobie redakcji czy stacji. Czy można mówić o mobbingu w mediach i czy można jasno stwierdzić, że dziennikarze, na co dzień tropiący różne patologie, są wkręcani w zabójczą machinę? Z pewnością tak. Często jednak zdarza się, że mobbing mylony jest z innymi zjawiskami, rywalizacją zawodową, działaniem pod presją konkurencyjności, wyścigu o lepszą, świeższą i bardziej szokującą informację w myśl zasady bad news – front page story. Często ta presja działania w środowisku nieustającej konkurencji jest tak duża, że z mobbingu nie zdaje sobie sprawy ani mobber, ani – co najgorsze – ofiara takiego mechanizmu. Można zadać sobie pytanie: kto najczęściej staje się ofiarą, a dla kogo wywieranie takiej niezdrowej presji jest sposobem na zdobycie splendoru… Czasem zdarza się, że mechanizm mobbingu służy odsunięciu czy skompromitowaniu konkurenta. W mediach to szczególnie 123

dr n. med. Ewa Kucharska Dyrektor Centrum Medycznego „VADIMED” w Krakowie

O zjawisku mobbingu w przestrzeni działania służby zdrowia Wstęp Medycyna to bardzo szerokie pole aktywności niewybrednych mobberów. Pod pozorem ogromnej troski o pacjenta, a także dbałości o zachowanie standardów w medycynie, można w różnoraki sposób gnębić zdolniejszych od siebie, niepokornych, niewygodnych, mających własne zdanie i śmiało prezentujących swoje stanowisko. Uprawianie medycyny jest związane z pewną akceptacją istniejącej hierarchiczności, gdyż każdy lekarz, rozpoczynając swoją karierę, doskonale wie, że musi się liczyć ze zdaniem swojego przełożonego (ordynatora, dyrektora jednostki). W związku z ciągle wzrastającą świadomością pacjenta i jego wyedukowaniem pojęcie mobbingu w sferze służby zdrowia jest ciągle aktualne również w perspektywie relacji: pracownik służby zdrowia (lekarz, pielęgniarka itp.) – pacjent, a także pacjent – pracownik służby zdrowia (lekarz, pielęgniarka itp.). Mobbing w służbie zdrowia może występować na kilku płaszczyznach relacji interpersonalnych: przełożony – lekarz, przełożony – pielęgniarka, przełożony – pracownik medyczny lub niemedyczny służby zdrowia, bądź też w relacji: pielęgniarka – pielęgniarka, pielęgniarka – pracownik medyczny i niemedyczny służby zdrowia. 129

mgr Teresa Turowska przedstawiciel handlowy

Mechanizmy ukrytego mobbingu w korporacjach Od dziesięciu lat jestem przedstawicielem handlowym. Pracowałam w kilku korporacjach. Wcześniej przez osiem lat prowadziłam firmę i zarządzałam z sukcesem sześćdziesięcioosobowym zespołem. Z własnych obserwacji uważam, iż działania mobbingowe we współczesnych przedsiębiorstwach występują bardzo często. Na mobbing skarżą się najczęściej pracownicy dużych firm i korporacji. Jest on jednak bardzo trudny do wykrycia. Mechanizm ukrytego mobbingu trudno odróżnić od zwykłego kontrolowania pracownika i zarządzania nim w firmie, a mobbing między współpracownikami – od zdrowej konkurencji i rywalizacji. Przedsiębiorcy, kierownicy, szefowie na pytanie o mobbing w ich firmach reagują zdziwieniem, nieprzychylnością czy nawet oburzeniem: „Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek zaobserwował objawy mobbingu. W naszej firmie wszystko jest w porządku, to w innych firmach zdarzają się przypadki mobbingu” – to są najczęstsze odpowiedzi. W wielu dużych korporacjach, zarządzający, jak również dział zarządzania personelem, nie zdają sobie sprawy z tego, jak często dochodzi do mobbingu w ich firmie na niższych stanowiskach. Mobbing występuje głównie w sferze zawodowej (niezwykle rzadko zdarza się w grupach zawiązujących się dobrowolnie, takich jak kluby sportowe, stowarzyszenia czy grupy hobbistyczne, a to ze wzglę143

Spis treści

kard. dr Stanisław Dziwisz, metropolita krakowski Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ks. prof. dr hab. Wojciech Misztal Powitanie uczestników i gości na konferencji „Mobbing w białych rękawiczkach” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 ks. dr Robert Nęcek Mobbing efektem patologii w strukturach pracy . . . . . . . . . . . . 19 prof. nadzw. dr hab. n. med. Bohdan Wasilewski Medyczne i psychologiczne następstwa mobbingu . . . . . . . . . . . 35 ks. prof. dr hab. Jan Orzeszyna Teologiczny i humanistyczny wymiar pracy a zjawisko mobbingu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 mec. Wojciech Musialik Mobbing – przegląd orzecznictwa sądów powszechnych i Sądu Najwyższego ze szczególnym uwzględnieniem trudności dowodowych w procesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 dr Maciej Chakowski Wewnętrzna Polityka Antymobbingowa. Aspekty organizacyjno-prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 prof. dr hab. Zbigniew Nęcki Zjawisko mobbingu w perspektywie psychologii komunikowania społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

179

red. Anna Żurek Mobbing w mediach, czyli dziennikarz w szponach zależności i politycznego nakazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 dr n. med. Ewa Kucharska O zjawisku mobbingu w przestrzeni działania służby zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 mgr Teresa Turowska Mechanizmy ukrytego mobbingu w korporacjach . . . . . . . . . . . . 143 dr Krystyna Kmiecik-Baran Mobbing – aspekty społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147