na twoje
Sล OWO, PANIE... Redakcja D AW I D C Z A I C K I
Wydawnictwo SALWATOR Krakรณw
Recenzenci ks. dr hab. Tomasz Szałanda, Olsztyn ks. prof. dr hab. Tomasz Jelonek, Kraków Redakcja Magdalena Mnikowska Korekta Anna Śledzikowska Projekt okładki Artur Falkowski Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Artur Falkowski Grafiki wewnątrz książki Aneta Żak Imprimi potest ks. Józef Figiel SDS, prowincjał
© 2018 Wydawnictwo SALWATOR
ISBN 978-83-7580-643-4
Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com
Wszyscy wierni niech więc ochotnie przystępują do świętego tekstu, czy to za pośrednictwem świętej liturgii obfitującej w Boże słowa, czy też poprzez pobożne czytanie, czy wreszcie przez odpowiednie instytucje i inne pomoce, które za przyzwoleniem i pod opieką pasterzy Kościoła chwalebnie upowszechniają się w naszych czasach. Niech jednak pamiętają, że czytaniu Pisma świętego powinna towarzyszyć modlitwa. Benedykt XVI, Verbum Domini nr 86 Twoja modlitwa jest twoim słowem skierowanym do Boga. Kiedy czytasz […], Bóg mówi do ciebie; kiedy się modlisz, to ty mówisz do Boga. św. Augustyn
Dawid Czaicki
Słowo redaktora Na Twoje słowo, Panie… Pismo Święte, zwane Biblią, to najpiękniejsza Księga, w której mamy zapisany dialog Boga z człowiekiem. Z pierwszych kart Listu Boga do człowieka widać Jego troskę o ludzi. Bóg z miłości stworzył świat, powołał do życia człowieka... Miłość wyraża się w różny sposób na kartach tekstu natchnionego. Stary i Nowy Testament dla każdego, kto weźmie go do ręki, jest tekstem, nad którym trzeba medytować, który trzeba rozważać i wciąż do niego wracać. Słowo Boże każdego dnia ma przemieniać serce człowieka, naznaczonego tyloma zawirowaniami tego świata. Bóg wchodzi w życie każdego człowieka, w jego codzienność, i pragnie ją przemieniać. Nie dziwi fakt, że papież Franciszek swoim przykładem zachęca księży, jak również osoby świeckie do codziennego medytowania, pochylania się nad słowem Bożym. Nie każdy z nas ma możliwość codziennego uczestnictwa w Eucharystii. Dzięki współczesnym środkom ewangelizacji człowiek może mieć tekst Ewangelii zawsze przy sobie, dzięki różnego rodzaju aplikacjom. Chrześcijanin potrzebuje zatrzymać się w ciągu dnia i zastanowić się nad celem, do którego podąża. Publikacja, którą oddaję w ręce czytelników, miała swoją historię powstania… jednak w tym wszystkim był palec Boży. W czasie jednej z rozmów z księdzem proboszczem Dariuszem Zoniem padło hasło-pomysł, czyby nie przygotować materiałów, które będą służyły do pracy w katechezie, zarówno tej szkolnej, jak i parafialnej… Pomysł był ciekawy, ale ze względu na moje liczne zobowiązania został wrzucony do szuflady… 13
W niedługim czasie po tej rozmowie ukazała się książka Misterium Słowa. Modlitwa1. Zawiera ona cztery artykuły o tematyce biblijnej, które mają zachęcić i pomóc w czytaniu Pisma Świętego. Artykuły zawarte w książce dotyczą najważniejszych tekstów Pisma Świętego, które stają się fundamentem życia dla człowieka. Perykopy omówione w publikacji to: Dekalog, Przykazanie miłości, modlitwa Ojcze nasz, jak również Osiem błogosławieństw. Książka Na Twoje słowo, Panie… adresowana jest nie tylko do ludzi młodych, uczniów szkół średnich czy osób zaangażowanych w różnego rodzaju ruchy w Kościele. Stanowi ona zachętę do wyruszenia w drogę ze Słowem, które zdolne jest pokonać największe trudności. Pragnę wyrazić wdzięczność tym wszystkim, którzy podjęli inicjatywę i zgodzili się przygotować teksty do niniejszej publikacji. Słowa wdzięczności kieruję także do tych, którzy uczyli mnie umiłowania Słowa poprzez wykłady z biblistyki na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w Krakowie, zatem dziękuję ks. dr. hab. Stanisławowi Wronce i o. prof. dr. hab. Tomaszowi M. Dąbkowi OSB z Tyńca. To właśnie oni – na rzetelnych i szczegółowych wykładach – wprowadzali mnie w tajniki Biblii. Księdzu dr. hab. Januszowi Lemańskiemu, prof. USz, składam podziękowania za to, że poprzez Komentarz do Księgi Wyjścia mogłem odkryć bogactwo tej szczególnej, ale jakże trudnej księgi. Szczególne podziękowanie pragnę złożyć mojemu drogiemu Przyjacielowi, który zawsze służy pomocą, dobrym słowem, jak również bogatym zapleczem naukowym; który zawsze, pomimo licznych obowiązków, na szereg moich inicjatyw odpowiada: „Przygotuję tekst, tylko powiedz na kiedy”. Bóg zapłać drogiemu ks. dr. hab. Pawłowi Podeszwie, prof. UAM, z Dzieła Biblijnego im. św. Jana Pawła II. Dziękuję także recenzentom niniejszej książki: ks. prof. dr. hab. Tomaszowi Jelonkowi, ks. dr. hab. Tomaszowi Szałandzie; tym, którzy objęli patronat nad niniejszą książką, jak również wydawnictwu za trud i pomoc w wydaniu Na Twoje słowo, Panie…
1
Misterium Słowa. Modlitwa, red. D. Czaicki, Kraków, Sosnowiec 2014. 14
WTEDY WYPOWIEDZIAŁ BÓG WSZYSTKIE TE SŁOWA: „JA JESTEM PAN, BÓG TWÓJ, KTÓRY CIĘ WYPROWADZIŁ Z ZIEMI EGIPSKIEJ, Z DOMU NIEWOLI […]”. Wj 20,1-2
ks. prof. dr hab. Janusz Lemański
Dekalog – dziesięć przykazań: od prawa do etyki Dekalog jest jednym z tych fragmentów Biblii, które niemal każdy jest w stanie streścić, zachowując nawet właściwą kolejność poszczególnych przykazań. W Pięcioksięgu znajdujemy go w dwóch miejscach i w dwóch różniących się od siebie nieznacznie wersjach. Kontekst nie pozwala jednoznacznie stwierdzić, czy mamy do czynienia ze słowami skierowanymi przez Boga bezpośrednio do Izraela, czy też raczej koncepcja autorów biblijnych jest taka, że pośród pozostałych praw także i te słowa Bóg skierował do narodu wybranego za pośrednictwem Mojżesza. W końcu ciągle aktualne jest także pytanie o to, jak dalece współczesna, duszpasterska i zarazem katechizmowa interpretacja poszczególnych przykazań pokrywa się z intencją zawartą w nich przez samych autorów biblijnych. Wszystkie te zagadnienia są przedmiotem nieustannej debaty. W niniejszym artykule chcemy zaprezentować jej aktualne wyniki. Jak rozumieć określenie „Dekalog”? „Dziesięć przykazań” to najbardziej popularne określenie tekstów z Wj 20, 1-17 i Pwt 6-21. Autorzy biblijni stosują tymczasem w odniesieniu do tych tekstów inną nazwę, „dziesięć słów” (Wj 34,28; Pwt 4,13; 10,4: ‘ăśeret haddēbārîm). Grecka wersja Biblii, zwana Septuagintą (dalej LXX), oddała ten zwrot słowem dekalogos, z czego wzięła się używana także obecnie nazwa Dekalog. W jednym przypadku jednak (Pwt 4,13) stosuje zwrot ta
19
deka rēmata. Słowo rēmata, jak i kontekst pozostałych dwóch wypowiedzi, sugerują, że autorom biblijnym chodziło o coś więcej niż tylko o dosłownie rozumiane dziesięć słów. Czytamy bowiem: „I napisał (Mojżesz) na tablicach słowa przymierza – Dziesięć Słów” (Wj 34,28b). Użyte tu hebrajskie określenie dābār (l.mn.: debārîm) nie zawsze oznacza dosłownie tylko jedno słowo. Kontekst często pozwala tłumaczyć je także w sensie „sprawa” lub „coś/rzecz”. Kiedy autorzy biblijni myślą o przykazaniach/nakazach, stosują wówczas słowo miṣwâ (l.mn.: miṣwôt). W Księdze Wyjścia pojawia się ono tylko cztery razy, z tego raz w liczbie pojedynczej (Wj 24,12) i trzy razy w liczbie mnogiej (Wj 15,26; 16,28; 20,6)1. Nakaz z zasady dotyczy jednej, partykularnej sytuacji lub działania. Przykazanie to zasada wskazująca na wymagany i określony stały sposób zachowania, styl życia2. W tym sensie w przypadku Dekalogu lepiej mówić o zasadach – przykazaniach niż o nakazach. Czym różnią się Wj 20,1-17 i Pwt 5,6-21? Nawet pobieżne tylko porównanie obu wersji Dekalogu powala zauważyć, że tzw. Dekalog z Horebu/Moabu (Pwt 5,6-21) wyraźnie różni się w kilku miejscach od tzw. Dekalogu z Synaju (Wj 20,1-17)3. W układzie kanonicznym Dekalog jawi się jako słowa, które Bóg bezpośrednio skierował do Izraelitów (Wj 20,1; Pwt 5,4), a potem sam je zapisał na dwóch kamiennych tablicach (Wj 24,12; 31,18; 32,15; Pwt 5,22). Zmieniona wersja z Moabu sugeruje więc, że Mojżesz jest teraz autorytatywnym reinterpretatorem Dekalogu, a potem także całego Prawa. Z punktu widzenia tzw. krytyki literackiej chodzi jednak o pewien proces ewolucji tego zbioru. Porównując obie wersje, można zauważyć, że część zachodzących pomiędzy nimi różnic ma charakter czysto stylistyczny. W wersji z Wj 20 poszczególne przykazania nie są powiązane ze sobą np. za pomocą koniunkcji Liczba mnoga jest charakterystyczna także dla psalmistów. W Ps 119 pojawia się ona aż 21 razy i tylko raz słowo to zastosowane jest tam w liczbie pojedynczej (w. 96). Kontekst nie sugeruje, aby psalmiście chodziło o 10 przykazań. 2 Por. D. Patrick, The Rhetoric of Revelation in the Hebrew Bible, Minneapolis 1999, s. 68. 3 Por. J. Lemański, Pięcioksiąg dzisiaj (SB 4), Kielce 2002, s. 89-92. 1
20
we („i”). Pojawia się ona dopiero w wersji z Pwt 5. Ta ostatnia ma zresztą dzięki temu bardziej przemyślaną budowę drugiej serii przykazań4. Kładzie się w niej akcent na przykazanie szabatowe (Pwt 5,12-15), które ma swoje odniesienia zarówno do przykazań dotyczących Jahwe (Pwt 5,6-11; por. ww. 6.15: czasownik „wyprowadził”), jak i tych dotyczących bliźniego (Pwt 5,16-21; por. ww. 14.21: sługa, służebnica)5. Począwszy od Pwt 5,17, gdzie kolejne przykazanie zaczyna się od negacji lō’ – „nie”, mamy do czynienia z wyraźnie skoordynowaną serią przykazań rozpoczynających się od zwrotu welō’ – „i nie”. Tym samym autor biblijny wyraźnie odłącza stylistycznie tę drugą część Dekalogu (Pwt 5,17-21) od pozytywnego przykazania dotyczącego rodziców. Wersja z Wj 20,13-17 to seria pięciu przykazań społecznych bez jasnej koordynacji wewnętrznej. W Pwt 5,17-21 mamy wyraźnie sześć przykazań i podział ostatniego przykazania (Wj 20,17, por. Pwt 5,21) zdradza chęć stworzenia dwóch odpowiadających sobie paralelnie części (Pwt 5,17-19/5,20-21). Tak więc konkretnym zakazom (w. 17: nie zabijaj; w. 18: nie cudzołóż; w. 19: nie kradnij) odpowiadają przykazania zakazujące tego, co może do tego prowadzić (w. 20: nie mów fałszywego świadectwa; w. 21a: nie pożądaj żony bliźniego; w. 21b: nie pożądaj jego rzeczy)6. Kolejna istotna różnica zachodzi w sposobie sformułowania przykazania szabatowego (Wj 20,8-12; Pwt 5,12-15, zwł. motywacja por. Wj 20,11 i Pwt 5,15). Wskazane różnice należą do najistotniejszych, ale nie są jedyne. Część zmian ma w istocie mniejsze znaczenie i charakter czysto gramatyczny lub stylistyczny. Niektóre jednak wnoszą nowe treści teologiczne w sposobie rozumienia poszczególnych przykazań. Spójrzmy więc na te różnice zachodzące pomiędzy obiema wersjami jeszcze bardziej szczegółowo7:
Tamże, s. 90. E. Otto (Deuteronomium 4,44-11,32 [HThKAT], Freiburg, Basel, Wien 2012, s. 697-738) pisze o tzw. pentalogische Struktur Dekalogu z Horebu: tzw. długie przykazania (Pwt 5,6-19.12-15.17-21) przełożone są krótkimi (Pwt 5,11.16). 6 J. Lemański, Pięcioksiąg, s. 91. 7 V.P. Hamilton, Exodus. An Exegetical Commentary, Grand Rapids 2011, s. 314-315. 4 5
21
ks. dr hab. Stanisław Wronka
Największe przykazania miłości Boga i bliźniego Teksty dotyczące miłości należą do najważniejszych w Piśmie Świętym i są zwłaszcza częste w Nowym Testamencie, wyrażają istotę Ewangelii Jezusa. Przede wszystkim mówią o miłości Boga do ludzi i do świata objawionej w pełni w Jego Synu Jezusie z Nazaretu (J 3,16; 13,1; Rz 5,8; 1 J 3,16; 4, 7-11.16.19), ale z drugiej strony mówią także o miłości człowieka do Boga i bliźniego. Miłość Bożą można scharakteryzować w trzech punktach: Bóg zawsze miłuje jako pierwszy, miłuje do końca i miłuje wszystkich1. Miłość człowieka do Boga i do bliźniego ma być odpowiedzią na uprzedzającą miłość Boga i powinna charakteryzować się podobnymi cechami. Wśród tekstów nakazujących człowiekowi miłość poczesne miejsce zajmują przykazania miłości Boga i bliźniego zapisane u trzech synoptyków (Mt 22,34-40; Mk 12,28-33; Łk 10,25-29), co wskazuje na ich ogromną wagę. Zobaczmy, co te przykazania oznaczają, do czego zobowiązują, na czym w praktyce polegają. Dzisiaj często mówi się o miłości, która powszechnie jest rozumiana jako uczucie, a nawet sprowadzana do wymiaru erotycznego. Czy znaczenie tego pojęcia w Piśmie Świętym jest podobne czy szersze? Przytoczmy najpierw pełny tekst przykazań zestawionych paralelnie w trzech kolumnach i spróbujmy je potem zinterpretować, uwzględniając kontekst bliższy i dalszy2. Por. C. Lubich, Tylko jedno, tłum. J. Witek, Katowice 1986, s. 127, 130, 252-253. 2 Polskie cytaty biblijne za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wyd. 5, Poznań 2002. 1
73
Mt 22,34-40 Gdy faryzeusze posłyszeli, że [Jezus] zamknął usta saduceuszom, zebrali się razem, 35 a jeden z nich, uczony w Prawie, wystawiając Go na próbę, zapytał: 36 „Nauczycielu, które przykazanie w Prawie jest największe?” 37 On mu odpowiedział: 34
„Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem (Pwt 6,5).
Mk 12,28-34 Podszedł także jeden z uczonych w Piśmie, który się im przysłuchiwał, gdy rozprawiali między sobą. Widząc, że Jezus dobrze im [saduceuszom] odpowiedział, zapytał Go: „Które jest pierwsze ze wszystkich przykazań?” 28
Jezus odpowiedział: „Pierwsze jest: Słuchaj Izraelu, Pan Bóg nasz jest jedynym Panem. 30 Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem i całą swoją mocą (Pwt 6,5). 29
Łk 10,25-29 A oto powstał jakiś uczony w Prawie i wystawiając Go [Jezusa] na próbę, zapytał: 25
„Nauczycielu, co mam czynić, aby osiągnąć życie wieczne?” 26 Jezus mu odpowiedział: „Co jest napisane w Prawie? Jak czytasz?” 27 On rzekł: „Będziesz miłował Pana, Boga swego, całym swoim sercem, całą swoją duszą, całą swoją mocą i całym swoim umysłem (Pwt 6,5);
To jest największe i pierwsze przykazanie. 39 Drugie podobne jest do 31 Drugie jest to: Będziesz a swego bliźniego jak siebie niego: Będziesz miłował miłował swego bliźnie- samego” (Kpł 19,18). bliźniego swego jak siebie go jak siebie samego (Kpł samego (Kpł 19,18). 19,18). 28 Jezus rzekł do niego: 40 Na tych dwóch przyka- Nie ma innego przykaza- „Dobrze odpowiedziałeś. «To czyń, a będziesz żył». zaniach zawisło całe Pra- nia większego od tych”. 32 wo i Prorocy”. Rzekł Mu uczony w Pi- 29 Lecz on, chcąc się usprawiedliwić, zapytał śmie: Jezusa: „Bardzo dobrze, Nauczy- „A kto jest moim bliźcielu, słusznie powiedzia- nim?” łeś, bo Jeden jest i nie ma innego prócz Niego (Pwt 6,4; 4,35; Iz 45,21). 33 Miłować Go całym sercem, całym umysłem i całą mocą i miłować 38
74
bliźniego jak siebie samego znaczy daleko więcej niż wszystkie całopalenia i ofiary”. 34 Jezus, widząc, że rozumnie odpowiedział, rzekł do niego: „Niedaleko jesteś od królestwa Bożego”. I nikt już nie odważył się Go więcej pytać.
Najbliższy kontekst Jak łatwo zauważyć, sytuacja, w której Jezus mówi o przykazaniach miłości, jest inna w Mt i Mk niż w Łk. W pierwszych dwóch Ewangeliach synoptycznych Jezus prowadzi spór z elitami izraelskimi, które wystawiają Go na próbę (Mt 22,35). Bezpośrednio przed przytoczoną perykopą chodzi o kwestię zmartwychwstania, w które saduceusze nie wierzyli (Mt 22,23-33; Mk 12,18-27), a zaraz po niej mowa jest o synostwie Mesjasza, domyślnie Jezusa, który zdaniem uczonych w Piśmie jest tylko potomkiem Dawida, a nie samego Boga (Mt 22,41-46; Mk 12,35-37). Są to poważne kwestie doktrynalne dotyczące Boga, Jezusa i człowieka. W naszej perykopie chodzi również o ważny i realny problem, tym razem natury moralnej, mianowicie które z przykazań jest największe. W judaizmie istnieje bowiem 613 przykazań – 248 nakazów i 365 zakazów wyprowadzonych z Pięcioksięgu3 – i toczono dyskusje na ich temat: które są pierwsze, w iększe, ważniejsze, a które drugorzędne, mniejszej rangi, gdyż niełatwo było wszystkie je zachować równocześnie, niekiedy wręcz kolidowały ze sobą. W Łk mamy również kontrowersję między Jezusem a uczonym w Prawie, w której Jezus zachowuje się jak rabin i na pytanie odpowiada pytaniem. Tym razem przedmiotem dyskusji są czyny zapewniające życie Por. Tarjag micwot – 613 przykazań judaizmu oraz Szewa micwot derabanan – Siedem przykazań rabinicznych, Szewa micwot bne Noach – Siedem przykazań dla nie-Żydów, Kraków 2000. 3
75
o. prof. dr hab. Tomasz M. Dąbek OSB
Osiem błogosławieństw jako wyraz Chrystusowej skali wartości Osiem błogosławieństw, które Chrystus wypowiedział na początku Kazania na Górze, to droga życia wyrażająca, jak powinni postępować i co powinni być gotowi przyjmować uczniowie Chrystusa. Błogosławieństwa rozpoczynają wspaniałą mowę, którą Mistrz z Nazaretu otwiera swoją publiczną działalność według Ewangelii św. Mateusza. Można je nazwać streszczeniem konstytucji królestwa Bożego, którą stanowi cała mowa. Wcielony Syn Boży pokazuje w niej właściwą interpretację Prawa Pierwszego Przymierza. Warto zwrócić uwagę na podstawowe różnice między dotychczasowym pojmowaniem Bożego Prawa przez pobożnych Żydów, zwłaszcza związanych z kręgami faryzejskimi, a nauką Jezusa. Jezus uczy, jak praktykowanie sprawiedliwości ma przewyższać zewnętrzną interpretację faryzeuszów chlubiących się wypełnianiem wielu szczegółowych przepisów, i równocześnie być doskonałym wypełnieniem tego Prawa, o którym powiedział, że nie zginie najmniejszy z elementów jego zapisu, aż się wszystko wypełni (por. Mt 5,18). Piąte przykazanie to nie tylko zakaz morderstwa, ale także wypowiadania obelżywych słów przeciw bliźnim i wezwanie do szybkiego pogodzenia się z przeciwnikiem (Mt 5,21-26). Szóste łamie nie tylko dopuszczający się czynu cudzołóstwa, ale patrzący pożądliwie na kobietę oraz odpowiedzialny za oddalenie żony. Bardzo ważne jest odsuwanie wszystkiego, co stanowi okazję do grzechu i powiększa pokusy (Mt 5,27-32). Ósme to nie tylko zakaz fałszywej przysięgi, lecz wezwanie, by postępować zawsze z prostotą, unikać wszelkich przysiąg 105
i szczerze się wypowiadać (Mt 5,33-37). Nie trzeba szukać odwetu, należy chętnie pomagać i pożyczać (Mt 5,38-42; por. Łk 6,29n), miłować nieprzyjaciół (Mt 5,43-48; por. Łk 6,27n.31-36), wystrzegać się szukania ludzkich pochwał przy wykonywaniu dobrych czynów (Mt 6,1), dyskretnie dawać jałmużnę (Mt 6,2-4) i praktykować post (Mt 6,16-18), modlić się skromnie, w niewielu słowach i wyrażać swą postawę czci wobec Boga przez gotowość przebaczenia bliźniemu (Mt 6,5-15), stawiać na pierwszym miejscu szukanie królestwa Bożego, nie przeceniać problemów materialnych, lecz ufać w ojcowską Opatrzność Boga, który troszczy się o całe stworzenie (Mt 6,19-34), unikać surowych sądów (Mt 7,1-6; por. Łk 6,27n.41n), wytrwale się modlić (Mt 7,7-11), stosować wobec bliźnich złotą zasadę: „Wszystko więc, co byście chcieli, żeby wam ludzie czynili, i wy im czyńcie. Albowiem to jest [istota] Prawa i Proroków” (Mt 7,12; por. Łk 6,31)40, stawiać sobie wysokie wymaganie, czyli wchodzić przez ciasną bramę i postępować wąską drogą (Mt 7,13n), roztropnie oceniać głoszone nauki, oceniając ich wartość na podstawie postępowania ich głosicieli (Mt 7,15-20; por. Łk 6,43-45), nie polegać tylko na zewnętrznym uczestnictwie w słuchaniu Bożych nauk, lecz wprowadzać je w swoje życie (Mt 7,21-27; por. Łk 6,46-49). Ponieważ sprawiedliwość w potocznym rozumieniu kojarzy się z wymiarem kary i zadośćuczynieniem za krzywdy, zwrócimy uwagę na dwa wezwania z Kazania na Górze: by nie szukać odwetu oraz do powściągliwości w sądach. Liturgia uroczystości Wszystkich Świętych, podczas której czytamy Błogosławieństwa, pozwala nam przeżywać powszechne powołanie do świętości. Cieszymy się bardzo z licznych beatyfikacji i kanonizacji, których św. Jan Paweł II dokonał znacznie więcej niż jego bezpośredni i wcześ niejsi poprzednicy. Wiemy jednak dobrze, że święty to znaczy zbawiony, ten, kto dobrze wykorzystał dar ziemskiego życia, przeżył je zgodnie z Bożymi przykazaniami. Takim świętym powinien być każdy człowiek ochrzczony, mający możliwość korzystania z sakramentów świętych, owoców Chrystusowego odkupienia. Wierzymy, że zbawienie osiągają nasi bliscy, których groby przez ostatnie dni starannie przygotowywaliśmy na dziCytaty biblijne za: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wyd. 5., Poznań 2002. 40
106
siejszy i jutrzejszy dzień i będziemy je jeszcze w najbliższym czasie odwiedzali, przypominając sobie ich życie i modląc się o ich wieczne szczęście. W Ewangeliach Chrystus kilkakrotnie wzywa swoich uczniów do naśladowania Ojca, który jest w niebie. W Kazaniu na Górze mówi: „Słyszeliście, że powiedziano: Będziesz miłował swego bliźniego, a nieprzyjaciela swego będziesz nienawidził. A Ja wam powiadam: Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują, abyście się stali synami Ojca waszego, który jest w niebie; ponieważ On sprawia, że słońce Jego wschodzi nad złymi i nad dobrymi, i On zsyła deszcz na sprawiedliwych i niesprawiedliwych. Jeśli bowiem miłujecie tych, którzy was miłują, cóż za nagrodę mieć będziecie? Czyż i celnicy tego nie czynią? I jeśli pozdrawiacie tylko swych braci, cóż szczególnego czynicie? Czyż i poganie tego nie czynią? Bądźcie więc wy doskonali, jak doskonały jest Ojciec wasz niebieski” (Mt 5,43-48). Naśladowanie ma polegać na miłości nieprzyjaciół. Wszyscy ludzie są dziećmi Boga. On troszczy się o nich i nie odmawia nikomu podstawowych środków do życia, możliwości korzystania z bogactwa przyrody, którą tutaj oznaczają słońce i deszcz niezbędne do życia. Ojciec jest nazwany „waszym Ojcem”. W równoległym tekście w Ewangelii św. Łukasza, w Kazaniu na Równinie zwraca się uwagę na miłosierdzie: „Bądźcie miłosierni, jak Ojciec wasz jest miłosierny” (Łk 6,36). W Mateuszowym Kazaniu na Górze wezwanie do naśladowania doskonałości Ojca bezpośrednio odnosi się do miłości nieprzyjaciół. U św. Łukasza jest poprzedzone podobnym pouczeniem: „Wy natomiast miłujcie waszych nieprzyjaciół, czyńcie dobrze i pożyczajcie, niczego się za to nie spodziewając. A wasza nagroda będzie wielka i będziecie synami Najwyższego; ponieważ On jest dobry dla niewdzięcznych i złych” (6,35), a po nim następuje wezwanie do powściągliwości w sądzeniu i wezwanie do hojności: „Nie sądźcie, a nie będziecie sądzeni; nie potępiajcie, a nie będziecie potępieni; odpuszczajcie, a będzie wam odpuszczone. Dawajcie, a będzie wam dane; miarę dobrą, ubitą, utrzęsioną i wypełnioną ponad brzegi wsypią w zanadrza wasze. Odmierzą wam bowiem taką miarą, jaką wy mierzycie” (6,37n). Z zestawienia obydwu równoległych tekstów wynika, że doskonałość Ojca to miłosierdzie i trzeba ją naśladować, praktykując życzliwość, miłosierdzie, zwłaszcza wobec nieprzyjaciół, 107
Spis treści Dawid Czaicki Słowo redaktora Na Twoje słowo, Panie…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 ks. prof. dr hab. Janusz Lemański Dekalog – dziesięć przykazań: od prawa do etyki . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Jak rozumieć określenie „Dekalog”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czym różnią się Wj 20,1-17 i Pwt 5,6-21?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak powstał Dekalog?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dlaczego są dwie wersje Dekalogu i kto go Izraelowi przekazał?. . . . . . Jaka jest forma przykazań Dekalogu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kto jest adresatem Dekalogu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak rozumie się Dekalog w Nowym Testamencie?. . . . . . . . . . . . . . . . . Jaka jest kolejność oraz sposób podziału przykazań w Dekalogu? . . . . . Jaka jest treść Dekalogu?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Preambuła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obcy bogowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konsekwencje poprzedniego zakazu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Imię Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szabat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rodzice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zabójstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cudzołóstwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kradzież . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Fałszywe świadectwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pożądanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
163
19 20 23 28 30 31 35 37 39 39 41 42 49 51 56 59 61 64 65 66
ks. dr hab. Stanisław Wronka Największe przykazania miłości Boga i bliźniego. . . . . . . . . . . . . . . . 73 Najbliższy kontekst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zaplecze starotestamentalne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ogólna charakterystyka przykazań miłości Boga i bliźniego w Ewangeliach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miłość do Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miłość do bliźniego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Miłość do siebie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Harmonijna synteza miłości Boga, bliźniego i siebie. . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
75 76 82 85 88 93 97 99
o. prof. dr hab. Tomasz M. Dąbek OSB Osiem błogosławieństw jako wyraz Chrystusowej skali wartości. . . . 105 Błogosławieństwo jako częsta forma wypowiedzi w Starym Testamencie i u ludzi Wschodu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maryja – Błogosławiona, która uwierzyła. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Błogosławieństwa Ewangelii jako droga życia uczniów Pana Jezusa. . . Podsumowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literatura – propozycje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
108 112 116 128 129
ks. dr hab. Paweł Podeszwa, prof. UAM „Ojcze nasz” wzorcem modlitwy ucznia Jezusa. . . . . . . . . . . . . . . . . 133 Modlitwa Pańska w Pierwszej Ewangelii – kwestie literacko-historyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inwokacja: „Ojcze nasz, który jesteś w niebie” (Mt 6,6b). . . . . . . . . . Pierwsza prośba: „niech będzie uświęcone Twoje imię” (6,9c). . . . . . . Druga prośba: „niech przyjdzie Twoje królestwo” (6,10a). . . . . . . . . . Trzecia prośba: „niech się spełnia Twoja wola, jak w niebie, tak i na ziemi” (6,10b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czwarta prośba: „chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj” (6,11). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Piąta prośba: „i daruj nam nasze winy, jak i my darowaliśmy naszym winowajcom” (6,12). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
135 138 140 142 145 147 151
Szósta prośba: „i nie dopuszczaj do nas pokusy” (6,13a). . . . . . . . . . . 155 Siódma prośba: „ale nas wybaw od złego” (6,13b) . . . . . . . . . . . . . . . 157 Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159