Nędza korupcji by Wydawnictwo Salwator

ANNA LEWICKA‐STRZAŁECKA

Nędza

KO RU P C J I

Wydawnictwo SALWATOR Kraków

Redakcja Zofia Smęda Korekta Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Redakcja techniczna i przygotowanie do druku Anna Olek Projekt okładki Artur Falkowski

Imprimi potest ks. Piotr Filas SDS, prowincjał l.dz. 278/P/2011 Kraków, 3 czerwca 2011

ISBN 978-83-7580-240-5

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260-60-80, faks (12) 269-17-32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Andrzejowi z wiarą, nadzieją i miłością

Korupcja (…) jest poważnym problemem, nad którym trzeba się poważnie zastanowić. Korupcja nieznająca granic ma wpływ na osoby, na publiczne i prywatne struktury władzy i na klasy rządzące. Chodzi o sytuację, która sprzyja bezkarności i bezprawnemu bogaceniu się, brakowi zaufania w stosunku do instytucji politycznych, przede wszystkim w wymierzaniu sprawiedliwości i w inwestycjach publicznych, nie zawsze przejrzystych, równych i skutecznych w stosunku do wszystkich. (…) Szkodliwa korupcja powinna być denuncjowana i zwalczana z odwagą przez tych, którzy ubiegają się o władzę i przy hojnej współpracy wszystkich obywateli, kierujących się głosem swojego sumienia. Adekwatne organizmy kontroli i przejrzystość transakcji ekonomicznych i finansowych w wielu wypadkach pomagają zapobiec rozprzestrzenianiu się korupcji, której konsekwencje ponoszą przede wszystkim najbardziej ubodzy i opuszczeni. Posynodalna adhortacja apostolska Ecclesia in America Ojca Świętego Jana Pawła II

1 Wprowadzenie Tytuł książki Nędza korupcji zawiera w sobie tezę, głoszącą, że korupcja prowadzi do nędzy w podwójnym sensie: moralnym i materialnym. Korupcja jest złem tak w wymiarze jednostkowym, jak i społecznym. W tym pierwszym przyczynia się do degradacji człowieka jako osoby, pozbawiając go podmiotowości oraz utrudniając bądź uniemożliwiając realizację praw przynależnych każdej jednostce ludzkiej, w tym prawa do materialnej egzystencji. W wymiarze społecznym korupcja niszczy tkankę wspólnotową i zaufanie ludzi do poszczególnych instytucji państwa oraz hamuje rozwój gospodarczy stanowiący podstawę bogactwa narodów. Uzasadnienie powyższej tezy odwoływać się będzie do wiedzy gromadzonej kumulatywnie w ciągu ostatnich kilkunastu czy nawet kilkudziesięciu lat. Wiedza ta narasta w sposób lawinowy, zaś zainteresowanie problematyką korupcji zapoczątkowane w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku przejawia się w tak wielu formach i z taką intensywnością, że jeden z czołowych badaczy tej problematyki – Vito Tanzi, określa je jako swojego rodzaju gałąź przemysłu1. Opierając się na tym bogatym dorobku badań nad korupcją, spróbuję uporządkować pewne pojęcia, zrelacjonować naj1 V. Tanzi, Corruption Around the World, „IMF Staﬀ Papers” 1998, 45(4), 559-594.

ważniejsze dokonania i wskazać na istniejące problemy i dylematy. Nie ulega bowiem wątpliwości, że szeroka wiedza na temat korupcji oraz świadomość zagrożeń, jakie ona ze sobą niesie, są jednym z warunków ograniczania tej patologii.

2 Korupcja w przeszłości i współcześnie Korupcja jest zjawiskiem społecznym występującym od najdawniejszych czasów, w krajach biednych i bogatych, pod wszystkimi szerokościami geograficznymi. Już w IV wieku przed Chr. hinduski filozof i królewski doradca Kautilya w dziele zatytułowanym Arthasiastra zauważał i piętnował zakusy dworzan, państwowych urzędników i strażników granicznych na fundusze państwa. Od przekupstwa nie były wolne, kojarzone z ideą szlachetnej walki sportowej, starożytne igrzyska olimpijskie. Największy rozgłos wśród tego typu przestępstw zyskał czyn Ateńczyka Kallipposa, który przekupił swoich rywali w pięcioboju, za co na Ateny nałożono wysoką karę. Łapowników, sprzedajnych urzędników, przekupnych sędziów nie brakowało też w następnych stuleciach i tysiącleciach. Świadczą o tym źródła historyczne. Jeden z najstarszych śladów wskazujących na obecność przekupstwa w naszej kulturze spotykamy u Galla Anonima: „Tymczasem Sieciech, wróciwszy z Polski, dokąd był uciekł, kusił chytrze znaczniejszych spośród nich obietnicami i darami i powoli przeciągał ich na swoją stronę”. Świadectwem korupcji jako ważnego wymiaru ludzkich działań są także dzieła literackie. Łapowników widzimy w najniżej położo-

Ramka Afera Rywina Był to jeden z największych skandali korupcyjnych III RP, który przyczynił się do odsunięcia od władzy rządzącej wówczas partii – SLD. W trakcie prac prowadzonych nad projektem nowelizacji ustawy o radiofonii i telewizji wprowadzono przepis zabraniający jednoczesnego posiadania ogólnopolskiego dziennika oraz stacji telewizyjnej. Przepis ten był nie na rękę spółce Agora, właścicielowi „Gazety Wyborczej”, ponieważ jej zarząd zamierzał kupić stację telewizyjną. W lipcu roku producent filmowy Lew Rywin, powołując się na „grupę trzymającą władzę”, złożył propozycję korupcyjną naczelnemu redaktorowi „Gazety Wyborczej” Adamowi Michnikowi, polegającą na wprowadzeniu ustawy medialnej w kształcie korzystnym dla Agory w zamian za , mln dolarów, które miałyby być przeznaczone dla SLD. Michnik nagrał rozmowę i upublicznił jej treść. Wybuchł ogólnokrajowy skandal. Sejm RP powołał komisję śledczą do zbadania ujawnionych w mediach zarzutów dotyczących przypadków korupcji podczas prac nad nowelizacją ustawy o radiofonii i telewizji. Komisja pracowała ponad rok, przeprowadzając wiele spektakularnych przesłuchań, które ujawniły kulisy sprawowania władzy, ale nie doszła do jednoznacznych ustaleń. W efekcie prac komisji powstały rozbieżne raporty, z których jeden stwierdzał, że Rywin działał sam, zaś inny widział w nim wysłannika czołowych osób w państwie, które chciały złożyć Agorze korupcyjną propozycję. Sąd skazał Rywina na dwa lata więzienia i tys. zł grzywny. On sam nigdy nie ujawnił swoich mocodawców. Pomimo to SLD utraciła zaufanie obywateli i musiała oddać władzę.

3 Co to jest korupcja? Słowo „korupcja”, znane w języku polskim już od połowy XVI wieku, etymologicznie wywodzi się od łacińskiego terminu corrumpere („psuć, kazić, a przenośnie deprawować”). Po angielsku corrupt znaczy między innymi „niszczyć, psuć, demoralizować”. Chociaż, szczególnie w potocznym rozumieniu, korupcja kojarzy się najczęściej z łapownictwem, to należy podkreślić, że jest ono tylko jedną z form korupcji obejmującej znacznie szerszy zakres działań. Korupcja jest zjawiskiem występującym w wielu postaciach i tak złożonym, że wymyka się jednoznacznym definicjom. Trudność zdefiniowania tego fenomenu bierze się również z jego relatywnego charakteru i zmienności w czasie. Okazuje się, że to samo działanie może być traktowane jako korupcja lub nie i budzić rozmaite oceny moralne, w zależności od epoki, systemu prawnego, kultury, społecznie lub indywidualnie uznawanych systemów wartości itd. Podkreśla to znana badaczka problematyki korupcji, Susan Rose-Ackerman, zauważając: „To, co dla jednego człowieka jest łapówką, dla innego będzie prezentem. Przywódca polityczny lub urzędnik państwowy, który pomaga przyjaciołom, członkom rodziny i swym zwolennikom, może się cieszyć poważaniem w jednym społeczeństwie, a opinią skorumpowanego

Ramka Rodzaje czynów korupcyjnych  przekupstwo (łapownictwo);  zawłaszczanie dla własnej korzyści środków budżetowych i majątku, będących dobrem publicznym, lub świadome, niezgodne z prawem dysponowanie nimi;  kumoterstwo, czyli faworyzowanie oparte na nieformalnych powiązaniach;  nepotyzm, czyli faworyzowanie oparte na pokrewieństwie;  wpływanie na proces kształtowania prawa i polityki oraz na decyzje polityków najwyższego szczebla dla uzyskania nienależnych korzyści;  zakup zamówień, kontraktów i innych korzyści rządowych, koncesji czy decyzji sądowych;  finansowanie wyborów lub partii politycznych w zamian za uzyskiwane wpływy. Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu Banku Światowego: „Korupcja w Polsce”, październik

gorszego funkcjonowania instytucji demokratycznych i gospodarczych. Bardziej nieokreśloną niż przekupstwo formą korupcji są nepotyzm i kumoterstwo, czyli wykorzystywanie zajmowanego stanowiska dla wspierania krewnych czy znajomych. Jeżeli w firmie, organizacji czy instytucji państwowej zatrudnia się osoby, które są spokrewnione lub nieformalnie powiązane z kimś już pracującym w tej instytucji, zwłaszcza z kierownictwem, budzi to rozmaite obawy. Po pierwsze, pojawiają się wątpliwości co do tego, czy o obsadzie stanowiska zadecydowały względy merytoryczne: wiedza, doświadczenie, kompetencje danej osoby, jej przydatność dla instytucji. Po drugie, zastrzeżenia może budzić zakres obowiązków służbowych

4 Modelowy przypadek korupcji Ujawnienie przekupstwa, którego dopuściła się firma amerykańska Lockheed w Japonii (ramka ), zapoczątkowało szeroką dyskusję na temat posługiwania się łapówkami przy pozyskiwaniu kontraktów za granicą. Ważnym rezultatem tej dyskusji była uchwalona w roku amerykańska ustawa o przeciwdziałaniu praktykom korupcyjnym za granicą (Foreign Corrupt Practices Act). Ustawa ta przewidywała pociąganie do odpowiedzialności karnej firmy i obywateli amerykańskich dopuszczających się przekupstwa poza granicami USA, co w owym czasie było bodajże jedynym przykładem prawa krajowego, które musi być przestrzegane także poza granicami własnego państwa. Była ona krytykowana z różnych stron, między innymi dlatego, że uważano, iż zmniejsza szanse amerykańskiego biznesu wobec biznesu z innych krajów, którego przedstawiciele nie tylko swobodnie operowali łapówkami w pozyskiwaniu zagranicznych kontraktów, ale łapówki traktowali jako koszty i odpisywali je od dochodu przed opodatkowaniem. Z drugiej strony twierdzono, że ustawa posiada luki i jest mało skuteczna, gdyż na mocy tej ustawy była karana średnio tylko jedna firma rocznie. Niektóre źródła podają, że amerykańskie firmy straciły pokaźne sumy w postaci

Ramka Afera Lockheeda Potężna amerykańska firma Lockheed produkująca samoloty, mająca kluczowe znaczenie dla systemu obronnego USA, na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku znalazła się w trudnej sytuacji. Kłopoty były spowodowane problemami technologicznymi, zaostrzonymi wymaganiami biurokratycznymi, a przede wszystkim brakiem zamówień ze strony dotychczasowych europejskich odbiorców. Firma uniknęła bankructwa jedynie dzięki zaciągnięciu milionowego kredytu gwarantowanego przez rząd federalny i intensywnie poszukiwała szansy na przetrwanie. Okazała się nią możliwość uzyskania strategicznego zamówienia od rządu japońskiego dla tamtejszych linii lotniczych. Kiedy szef Lockheeda, Kotchian, przybył do Japonii, by prowadzić rozmowy w sprawie kontraktu, został dyskretnie poinformowany, że kontrakt może dojść do skutku pod warunkiem zapewnienia premierowi Japonii Tanace „prowizji” w wysokości około . miliona dolarów. Po zaakceptowaniu propozycji przez Kotchiana Japończycy zamówili samoloty u Lockheeda, ale ostateczne sygnowanie tego zamówienia okazało się uzależnione od przekazania dodatkowych tys. dolarów dla szefa japońskich linii lotniczych i kilku polityków. Wpłacenie łapówki spowodowało uruchomienie kontraktu, ale sprawa się wydała i wybuchł głośny międzynarodowy skandal. Tanaka został odsunięty od władzy i wraz z kilkoma urzędnikami aresztowany. Szefa Lockheeda pozbawiono stanowiska. Przy okazji dochodzeń prowadzonych w tej sprawie światowa opinia publiczna dowiedziała się, że pozyskiwanie zamówień za granicą za pomocą łapówek przez Lockheeda było normalną praktyką. Okazało się, że firma ta wydawała miliony dolarów, chcąc pozyskać akceptację zamówień na produkowane przez

Spis treści 1. Wprowadzenie

2. Korupcja w przeszłości i współcześnie

3 .Co to jest korupcja?

4. Modelowy przypadek korupcji

5. Badanie i pomiar korupcji

6. Gospodarcze i społeczne konsekwencje korupcji

7. Pozytywny wymiar korupcji?

8. Czynniki sprzyjające korupcji i sposoby jej przeciwdziałania

9. Wdzięczność czy przekupstwo?

10. Etyczna ocena korupcji

11. Bieda a korupcja

12. Studium pankorupcji: przypadek Grecji