Ojciec Franciszek Maria od Krzyża Jordan. cz. II - Życie i dzieło (1848-1918) by Wydawnictwo Salwator

KS. MICHAŁ PIELA SDS

CZĘŚĆ

WIERNI SALWATORIAŃSKIEJ UNIWERSALNOŚCI (1889 – 1918)

CZCIGODNY SŁUGA BOŻY (VENERABILIS DEI SERVUS)

OJCIEC FRANCISZEK MARIA OD KRZYŻA

JORDAN ZAŁOŻYCIEL TOWARZYSTWA BOSKIEGO ZBAWICIELA I KONGREGACJI SIÓSTR BOSKIEGO ZBAWICIELA

(1848 – 1918)

ŻYCIE I DZIEŁO

Recenzenci naukowi: ks. prof. PWT dr hab. Bogdan Giemza SDS ks. prof. dr hab. Józef Swastek Korekta tekstów tłumaczonych z j. niemieckiego Agnieszka Budziak Korekta tekstów tłumaczonych z j. włoskiego Jolanta Góra Magdalena Markiewicz Korekta Anna Śledzikowska Marta Stęplewska Redakcja techniczna i przygotowanie do druku br. Krzysztof Konecko SDS Projekt okładki Artur Falkowski

Imprimi potest ks. Józef Figiel SDS, prowincjał

ISBN 978-83-7580-672-4

Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 260 60 80, faks (12) 269 17 32 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com

Spis treści Wykaz skrótów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Słowo Księdza Prowincjała. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Rozdział 1 Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze Assamu, Bhutanu i Manipuru w Indiach (1889-1915) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1. Utworzenie prefektury apostolskiej Assamu, Bhutanu i Manipuru i powierzenie jej Katolickiemu Towarzystwu Nauczania (18 listopada 1889 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2. Trudne lata wzrostu (1890-1897). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.1. Gorliwy początek działalności administratora apostolskiego ks. Ottona Hopfenmüllera (17 stycznia – 21 sierpnia 1890 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.2. Kontynuacja dzieła przez nowego przełożonego misji ks. A. Münzlohera. . . . . . . . . . 42 2.3. Problemy personalne salwatoriańskich misjonarzy i misjonarek w Assamie rzutujące na rozwój misji i Katolickiego Towarzystwa Nauczania w latach 1892-1893. . . 52 3. Wpływ trzęsienia ziemi na rozwój dzieła misyjnego (12 czerwca 1897 r.). . . . . . . . . . . . . . . . 63 4. Pod znakiem odbudowy i trudnych problemów w rozwoju misji (lipiec 1897 – marzec 1906 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 4.1. Sposoby rozwiązywania problemów administracyjnych i pastoralnych. . . . . . . . . . . . 66 4.2. Wpływ kwestii personalnych na przeprowadzenie wizytacji apostolskiej w apostolskiej prefekturze Assamu (1904 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 4.3. Ojciec Franciszek od Krzyża Jordan wobec problemu reorganizacji działalności misyjnej i rozwiązywania problemów misjonarzy odwołanych z Assamu. . . . . . . . . . . . . 100 4.4. Nominacja prefekta apostolskiego ks. Krzysztofa Beckera (2 stycznia 1906 r.). . . . . 109 5. Prefektura apostolska w latach 1906-1915. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 5.1. Kwestie osobowe związane z odwołanymi misjonarzami: ks. G. Abelem i ks. P. Steinherrem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 5.2. Wielki zapał prefekta apostolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 5.3. Kwestie rozwoju apostolskiej prefektury Assamu przedmiotem obrad Drugiej Kapituły Generalnej Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (24-26 października 1908 r.). . . . 126 5.4. Nowy etap rozwoju misji i projekty dotyczące jej podziału administracyjnego (1909-1915). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 6. Zakończenie działalności misyjnej w apostolskiej prefekturze Assamu wskutek działań wojennych i negocjacje związane z jej kontynuacją (1915-1922). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Rozdział 2 Epoka fundacji wspólnot zakonnych (1890-1915). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Uwagi ogólne dotyczące rozwoju Towarzystwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Duch uniwersalny Założyciela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Motywy rozwoju Towarzystwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

179 179 179 181

Spis treści

1.3. Rozwój Towarzystwa w latach 1890-1915 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 2. Fundacje w Italii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 2.1. Założenie kolegium w Tivoli. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 2.1.1. Cel i historia kolegium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 2.1.2. Życie i działalność apostolska mieszkańców kolegium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 2.2. Kolegium w Noto-Scala (1894). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 2.2.1. Działalność członków we wspólnocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192 2.2.2. Działalność pastoralna poza konwentem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 2.2.3. Wspólnota salwatoriańska w mieście Noto (parafia św. Franciszka z Asyżu). . . . 194 2.2.4. Konwikt św. Ludwika (di San Luigi). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 2.2.5. Trudne lata wspólnoty zakonnej w Noto-Scala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 2.3. Narni. Sanktuarium della Madonna del Ponte (1901). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 2.3.1. Fundacja kolegium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 2.3.2. Warunki życia w kolegium oraz działalność apostolska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198 2.4. Portorecanati (1906). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 3. Fundacje sióstr Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w Italii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 3.1. Brunate, jezioro Como (1896-1897). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204 3.2. Capolago, jezioro Como (1897-1899). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205 3.3. Rzym, klinika dra Marroco (1897-1905). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 3.4. Torri w Sabinie (od 1898 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206 3.5. Campobello, Sycylia (1899-1906). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 3.6. Rosolini, Sycylia (1903-1906) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 3.7. Santa Ninfa, Sycylia (1903-1904). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208 3.8. Selci w Sabinie (1909-1920). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 4. Fundacje w Stanach Zjednoczonych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 4.1. Diecezja Nesqually, Vancouver, Waszyngton, St. James School (1892). . . . . . . . . . . . 209 4.1.1. Założenie wspólnoty i działalność apostolska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209 4.1.2. Stanowisko o. F. Jordana wobec fundacji w północno-zachodniej części Stanów Zjednoczonych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 4.2. Kongregacja Sióstr Boskiego Zbawiciela: Milwaukee (1895; Wisconsin); archidiecezja Milwaukee (dzisiaj Green Bay). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 4.2.1. Założenie wspólnoty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213 4.2.2. Działalność apostolska i rozwój fundacji sióstr salwatorianek. . . . . . . . . . . . . . 213 4.3. Wspólnota salwatorianów w St. Nazianz (Wisconsin), archidiecezja Milwaukee. . . . 214 4.3.1. Początek wspólnoty w St. Nazianz (1896). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 4.3.2. Życie apostolskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215 4.4. Wspólnota sióstr salwatorianek w St. Nazianz: St. Mary’s Convents (1896). . . . . . . . 216 5. Fundacje w Austrii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 5.1. Fundacje salwatorianów: Wiedeń Favoriten (X Dzielnica, 1892) i Wiedeń-Kaisermühlen (II Dzielnica, 1894). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 5.1.1. Powstanie fundacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218 5.1.2. Działalność apostolska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 5.2. Fundacje sióstr salwatorianek: Wiedeń (VIII Dzielnica; 1899); Wiedeń Kaisermühlen (II Dzielnica; 1904); Wiedeń (IX Dzielnica; 1907). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222 5.3. Kolegium edukacyjne w Lochau k. Bregenz (1893). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

Spis treści

5.4. Merano (1898). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 5.4.1. Starania o fundację w Tyrolu i jej cel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 5.4.2. Historia kolegium. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228 5.4.3. Aktywność apostolska członków wspólnoty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 5.4.4. Problem chorych zakonników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233 5.5. Kolegium edukacyjne w Hambergu k. Passawy (1900). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 6. Fundacje w Ameryce Południowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 6.1. Ekwador: Esmeraldas (1893). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 6.1.1. Działalność apostolska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237 6.2. Fundacje w Brazylii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 6.2.1. Campos – Quatis (1896) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 6.2.2. Rio de Janeiro (1902). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 6.2.3. Owoce fundacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244 6.3. Kolumbia: Cartagena (1899) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 6.3.1. Kontakt o. F. Jordana z dwoma biskupami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 6.3.2. Założenie domu La Trinidad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246 7. Fundacje w Szwajcarii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 7.1. Kolegium edukacyjne we Fryburgu (1894). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 7.1.1. Życie wspólnoty i działalność apostolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249 7.2. Instytut dydaktyczno-wychowawczy dla opuszczonej młodzieży w Drognens (1895). . . 255 8. Fundacje w krajach słowiańskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 8.1. Morawy: Valaśské Mezeřiči (1895). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 8.2. Morawy: Husovice-Brno (1910). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260 8.3. Węgry – Rumunia: Mehala – Temeszwar (1898) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 8.3.1. Założenie domu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 8.3.2. Działalność apostolska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 8.3.3. Kontakty o. F. Jordana z kolegium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 8.4. Fundacja sióstr salwatorianek na Węgrzech (1899). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263 8.5. Śląsk austriacki: Jägerndor-Krnov (1899) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265 8.6. Początek na Bałkanach: Zagrzeb (1900). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 8.7. Fundacje na ziemiach polskich w zaborze austriackim: Kraków (1900) i Trzebinia (1903). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 8.7.1. Przybycie do Krakowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 8.7.2. Fundacja w Trzebini. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 9. Fundacje w Belgii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 9.1. Welkenraedt przy granicy niemieckiej (1899). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 9.1.1. Zamierzenia i kontakty o. F. Jordana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 9.1.2. Rozwój wspólnoty i działalność apostolska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 9.2. Athus przy granicy francuskiej (1900). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272 9.3. Kolegium edukacyjne w Hamont przy granicy holenderskiej (1900) . . . . . . . . . . . . . 274 9.3.1. Kontakty o. F. Jordana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 9.3.2. Założenie kolegium i działalność apostolska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 9.3.3. Stanowisko o. F. Jordana wobec wspólnoty w Hamont. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275 9.4. Fundacje sióstr salwatorianek w Belgii: Overpelt (1905-1921) i Lommel (1907-1919). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

Spis treści

10. Fundacja w Anglii: Wealdstone, Londyn (parafia św. Józefa; 1901). . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11. Fundacja w Niemczech: kolegium dydaktyczno-edukacyjne w Klausheide k. Paderborn (1915). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12. Zakończenie: rozwój Towarzystwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.1. Niektóre uwagi dotyczące fundacji w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2. Fundacje w Stanach Zjednoczonych i w Ameryce Południowej (Brazylia, Ekwador, Kolumbia). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3. Strategia o. F. Jordana w samym Towarzystwie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.4. Strategia o. Jordana poza Zgromadzeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.5. Trudności związane z początkiem nowych fundacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.6. Kontakty o. F. Jordana z nowymi fundacjami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział 3 Moc duchowa Założyciela wystawiona na próbę. Od egzorcyzmu (1887) poprzez kuszenie powołania założycielskiego (1889) do paktu duchowego (Uroczystość Wszystkich Świętych, 1891). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Ojciec Franciszek Jordan jako egzorcysta. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Wielkie pokusy o. Jordana w 1889 r. przeciwko własnemu powołaniu założyciela nowego instytutu zakonnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Uroczystość Wszystkich Świętych 1891 r.: „Pakt między Wszechmogącym a najmniejszym stworzeniem” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Pierwsza część paktu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Część druga paktu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Dar doświadczenia mistycznego. Znaczenie paktu duchowego dla o. Franciszka Jordana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

277 279 281 281 282 282 284 284 286

289 291 301 306 307 310 312

Rozdział 4 Przekazanie misji w Assamie młodemu instytutowi zakonnemu o. Jordana i wpływ tej decyzji na wydarzenia związane z próbą otrzymania Decretum Laudis (1892-1894). . . . 315 1. Wysłanie misjonarzy do Assamu i pierwsze próby otrzymania papieskiej aprobaty Zgromadzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 2. Wota dra A. Battandiera i zmiana nazwy Zgromadzenia: Towarzystwo Boskiego Zbawiciela. . . 323 3. Komisja dla egzaminowania nowych instytutów (Commissione per lo Studio dei novelli Istituti) i jej wpływ na decyzję o wizytacji apostolskiej (1894) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 Rozdział 5 Pierwszy okres wizytacji apostolskiej (1894-1896). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Źródła historyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Życie i aktywność o. Antonia di Gesù Intreccialaglego OCD do momentu rozpoczęcia wizytacji apostolskiej w Towarzystwie Boskiego Zbawiciela (1852-1894). . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Na drodze do święceń kapłańskich. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Drugi okres: student, nauczyciel, wikariusz, rektor (1875-1891). . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Pierwsza kadencja urzędu prowincjała (1891-1894) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Próba scharakteryzowania osobowości o. Antonia (do 1894 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Pierwsza relacja z wizytacji apostolskiej (18 września 1894 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Nazwa nadana Zgromadzeniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

331 331 336 336 340 342 345 346 348

Spis treści

3.2. Misje Towarzystwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Siostry Towarzystwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Rozwój zewnętrzny Zgromadzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Administracja Domu Macierzystego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Jedzenie, ubranie itd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. Ówcześni członkowie Zgromadzenia w Domu Macierzystym. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.8. Odejścia z Towarzystwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9. Dyscyplina wewnętrzna Domu Macierzystego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10. Pomieszczenia Domu Macierzystego Zgromadzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.11. Zarząd Zgromadzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.12. Konkluzja i zarządzenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Konkluzje pierwszej relacji z wizytacji apostolskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Wotum o. A. Intreccialaglego OCD (2 listopada 1894 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Wotum wizytatora w sprawie s. Teresy Niggl (31 marca 1896 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Apendyks do wotum o. Antonia Intreccialaglego OCD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Kwestia habitu we wspólnocie salwatorianów w Wiedniu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Kwestie personalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

349 349 350 354 354 357 358 359 360 360 362 365 365 373 379 381 391

Rozdział 6 Założyciel jako ukochany Ojciec i doradca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Dom Macierzysty w Rzymie: serce i centrum Towarzystwa Boskiego Zbawiciela. . . . . . . . 2. Założyciel jako Ojciec zatroskany o wzrost i umocnienie apostolskiego dzieła . . . . . . . . . . 3. Pobożność o. Franciszka Jordana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Życie modlitwą o. Franciszka: spojrzenie ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Założyciel jako mistrz modlitwy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Troska o liturgię. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Życie eucharystyczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Szczególna cześć dla Jezusa Ukrzyżowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Pobożność maryjna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. Plan założenia zakonu misjonarzy maryjnych: Societas Mariae Immaculatae. . . . . . 3.8. Patroni Towarzystwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9. Inne szczególne formy pobożności. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Założyciel wobec innych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Dobrodzieje i współpracownicy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Inne objawy miłości względem bliźniego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Niewzruszone zaufanie Bogu w kierowaniu i administrowaniu Towarzystwem . . . . . . . . .

397 397 424 476 476 478 481 483 485 485 488 491 492 494 497 500 501

Rozdział 7 Od Pierwszej Kapituły Generalnej (1902) do pierwszej aprobaty papieskiej (27 maja 1905 r.) Towarzystwa Boskiego Zbawiciela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 1. Pierwsza Kapituła Generalna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (5-19 października 1902 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 1.1. Zwołanie kapituły i procedura wyboru delegatów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503 1.2. Miejsca przewidziane w sali obrad, początek i przebieg kapituły generalnej. . . . . . . 506 1.3. Zamknięcie obrad kapituły i niektóre jej skutki. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511

Spis treści

2. Pierwsza aprobata papieska Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (27 maja 1905 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513 2.1. Wotum wizytatora apostolskiego (3 lutego 1905 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 514 2.2. Przyznanie dekretu pochwalnego przez Commissione per lo Studio dei novelli Istituti (Komisję Egzaminującą Nowe Instytuty Zakonne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526 Rozdział 8 Najtrudniejsza próba o. Franciszka: pomiędzy atakami prasy (1906) a obradami Drugiej Kapituły Generalnej Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (1908) . . . . . . . . . . . . . . . 1. Ataki prasy przeciwko o. Franciszkowi Jordanowi i przeciwko Towarzystwu Boskiego Zbawiciela (1906) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Analiza ważniejszych źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Autor oszczerczych artykułów i powody ataków na Założyciela i jego instytut na łamach prasy w świetle zachowanych świadectw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Wpływ wydarzeń pierwszych miesięcy 1906 r. na życie instytutu. . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Ocena opisanych wydarzeń. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Druga Kapituła Generalna (9-29 października 1908 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Towarzystwo Boskiego Zbawiciela na progu nowego okresu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Zwołanie kapituły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Przygotowanie obrad kapituły. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Przebieg kapituły. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.1. Komisje kapituły. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.2. Podział Towarzystwa Boskiego Zbawiciela na prowincje. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4.3. Audiencja u Ojca Świętego Piusa X (28 października 1908 r.). . . . . . . . . . . . . . 2.4.4. Zamknięcie obrad i ocena Drugiej Kapituły Generalnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Aprobata Kongregacji Zakonników w sprawie podziału Towarzystwa Boskiego Zbawiciela na prowincje (8 lutego 1909 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

529 529 529 534 536 540 542 542 543 543 546 549 551 552 552 555

Rozdział 9 Ostateczna aprobata papieska Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (1911) i zakończenie wizytacji apostolskiej (1913). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 1. Ostateczna aprobata papieska Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (8 marca 1911 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557 2. Zakończenie wizytacji apostolskiej (9 kwietnia 1913 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562 2.1. Podsumowanie relacji wizytatora apostolskiego o. Antonia Intreccialaglego OCD z Założycielem i członkami zarządu Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w latach 1894-1924. . . 564 2.2. Kwestia wsparcia finansowego dla o. Antonia Intreccialaglego jako biskupa Caltanissetty i arcybiskupa Monreale ze strony salwatorianów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 570 Rozdział 10 Przejęcie urzędu przełożonego generalnego przez ks. P. Pfeiffera (1915) i ostatnie lata życia Założyciela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 1. Trzecia Kapituła Generalna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (8-22 października 1915 r., Fryburg w Szwajcarii) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 1.1. Przeniesienie się z Rzymu do Fryburga w Szwajcarii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 573 1.2. Zwołanie Trzeciej Kapituły Generalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577

Spis treści

1.3. Początek obrad Trzeciej Kapituły Generalnej i rezygnacja Założyciela z urzędu przełożonego generalnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 578 1.4. Nowy zarząd generalny. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 1.5. Rozporządzenia Trzeciej Kapituły Generalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 585 1.6. Zamknięcie kapituły. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 587 2. Ku wypełnieniu powołania. Zamieszkanie o. Jordana w kolegium we Fryburgu (1915-1918) . . . 588 3. Ostatni okres choroby i śmierć Czcigodnego Ojca (8 września 1918 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . 601 Rozdział 11 Ostatnia pielgrzymka ziemska. Uwiecznienie pamięci o zmarłym Założycielu. . . . . . . . . 615 1. Pogrzeb Czcigodnego Ojca (11 września 1918 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 615 2. Listy kondolencyjne: o. Franciszek Jordan w oczach współczesnych mu ludzi. . . . . . . . . . . 622 2.1. Listy kondolencyjne biskupów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 622 2.2. Przedstawiciele duchowieństwa diecezjalnego, zakonów i instytutów zakonnych. . . 624 2.3. P rzedstawiciele władz państwowych i społeczeństwa oraz przyjaciele Towarzystwa . . . .629 2.4. Listy kondolencyjne synów i córek duchowych o. Jordana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632 Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645 Indeks nazwisk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 649 Zusammenfassung. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 655 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 661 Aneks. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 679

Wykaz skrótów ACRIS Archivio della Congregazione per i Religiosi e gli Istituti Secolari, Roma (Archiwum Kongregacji Zakonów i Instytutów Świeckich, Rzym) AG OCD Archivio Generale dei Carmelitani Scalzi, Roma (Archiwum Generalne Karmelitów Bosych, Rzym) AGS Archiwum Generalne Salwatorianów (Towarzystwa Boskiego Zbawiciela) w Rzymie A MA Archivum Missionis in Assam (Archivio Archidiocesano di Schillong, India; Archiwum Misji w Assam, Archiwum Archidiecezjalne w Shillongu, Indie) APF Archivio della Sacra Congregazione „de Propaganda Fide”, Roma (Archiwum Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, Rzym APR OCD Archivio della Curia Provinciale della Provincia Romana dei Carmelitani Scalzi, Roma (Archiwum Kurii Prowincjalnej Prowincji Rzymskiej Karmelitów Bosych) ASV Archivio Segreto Vaticano (Tajne Archiwum Watykańskie) ASDCVN Archivio Storico Diocesano Curia Vescovile Noto (Archiwum Historyczne Kurii Biskupiej w Noto) DD Dziennik Duchowy DIP Dizionario degli Istituti di perfezione DSS Documenta et Studia Salvatoriana EK Encyklopedia Katolicka (Lublin) OCD Ordo Fratrum Carmelitarum Discalceatorum Beatae Mariae Virginis de Monte Carmelo, Zakon Braci Bosych Najświętszej Maryi Panny z Góry Karmel, Karmelici bosi SCEE+RR Sacra Congregatio Episcoporum et Regularium (Kongregacja Biskupów i Zakonników) SDB Salesiani di Don Bosco, Towarzystwo św. Franciszka Salezego SDS Societas Divini Salvatoris (Towarzystwo Boskiego Zbawiciela) SJ Societas Iesu, Towarzystwo Jezusowe

Słowo Księdza Prowincjała W 2014 roku w Krakowie, nakładem Wydawnictwa Salwator, ukazała się książka autorstwa ks. prof. Michała Pieli SDS zatytułowana: Czcigodny Sługa Boży (Venerabilis Dei Servus) Ojciec Franciszek Maria od Krzyża Jordan. Założyciel Towarzystwa Boskiego Zbawiciela i Kongregacji Sióstr Boskiego Zbawiciela (1848-1918). Życie i dzieło, cz. 1: Od narodzin do utworzenia pełnej struktury Towarzystwa (1848-1888). Publikacja ta miała szczególne znaczenie przede wszystkim dla salwatorianów, zwłaszcza członków Polskiej Prowincji, dotąd bowiem nie powstała jeszcze tak obszerna polskojęzyczna biografia Ojca Założyciela i tak bogato udokumentowana źródłowo. Pozwala ona nie tylko na dokładne poznanie życia Ojca Franciszka i wszelkich okoliczności związanych z powstaniem zgromadzenia aż do jego pełnego ukonstytuowania, ale także umożliwia zaczerpnięcie z jego zdumiewająco głębokiej, a mimo wszystko mało znanej duchowości. Założyciel daje się poznać z niej jako człowiek rozległych horyzontów, wielkiej wytrwałości i niezwykłego zaufania Bożej opatrzności, a równocześnie ściśle podporządkowany władzom kościelnym. To z pewnością pozwoliło mu doprowadzić swe dzieło do pełnej akceptacji przez Stolicę Apostolską. Autor książki zapowiedział równocześnie kontynuację swej pracy w dalszych dwóch częściach, które miały przedstawić rozwój Zgromadzenia poprzez zakładanie kolejnych wspólnot na różnych kontynentach przez Ojca Jordana i jego dojrzałe życie jako Założyciela męskiej i żeńskiej gałęzi salwatoriańskiej oraz ukazać jego heroiczne cnoty. I dotrzymał słowa, bo oto w jubileuszowym roku stulecia śmierci Założyciela otrzymujemy drugi tom jego biografii ukazujący, jak prężnie rozwijało się Towarzystwo w różnych częściach świata, a zarazem prezentujący jego wewnętrzną konsolidację. Spiritus movens tego dynamizmu był Ojciec Franciszek Maria od Krzyża Jordan, który niesiony duchem misyjnym nie bał się podejmować żadnych wyzwań i którego różne trudności jako człowieka modlitwy nie były w stanie złamać. Wyrażam nadzieję, że lektura tej książki jeszcze bardziej rozpali gorliwość duchowych synów i córek Ojca Jordana, a także tych wszystkich, którzy zachwycili się jego dziełem. Niech też będzie inspiracją do podejmowania wysiłków, by nasze współczesne salwatoriańskie życie było jak najbliższe ideałom, które przyświecały naszemu Założycielowi i tym wszystkim, którzy ówcześnie podjęli je i rozgłaszali całemu światu. Chcę też złożyć gorące podziękowania ks. prof. Michałowi Pieli SDS za trud, który włożył w opracowanie tak obszernego dzieła, jak również tym wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do jego powstania. Ks. Józef Figiel SDS Prowincjał Prowincji Polskiej Towarzystwa Boskiego Zbawiciela

Wstęp W stulecie śmierci Czcigodnego Sługi Bożego o. Franciszka Marii od Krzyża Jordana ukazuje się drugi tom jego biografii. Pierwszy tom został poświęcony jego życiu – od narodzin aż do powstania pełnej struktury jego charyzmatycznego dzieła apostolskiego, czyli Katolickiego Towarzystwa Nauczania. W niniejszym tomie zostanie przedstawiony pełen dynamizmu zewnętrzny i wewnętrzny rozwój Katolickiego Towarzystwa Nauczania, a następnie – po ostatecznej zmianie nazwy od 1893 r. – Towarzystwa Boskiego Zbawiciela. W dwóch obszernych rozdziałach ukazano działalność misyjną Zgromadzenia w apostolskiej prefekturze Assamu, Manipuru i Bhutanu w Indiach (1890-1915), a następnie proces zakładania licznych wspólnot salwatoriańskich na różnych kontynentach. Zewnętrznemu rozwojowi Towarzystwa Boskiego Zbawiciela towarzyszył nieustannie proces jego duchowej konsolidacji. Sam Założyciel o. Franciszek Jordan dokładał starań, aby Dom Macierzysty w Rzymie był prawdziwie „sercem i centrum” Towarzystwa, aby wszystkie inne domy mogły się na nim wzorować. Jako troskliwy ojciec nieustannie dbał o formację serc swoich duchowych synów. Temu wewnętrznemu procesowi konsolidacji apostolskiego dzieła zostanie poświęcona szczególna uwaga w niniejszym tomie biografii o. F. Jordana. Nasza szczególna uwaga zostanie także skupiona na zagadnieniu wizytacji apostolskiej w Towarzystwie Boskiego Zbawiciela. W latach 1894-1913 wizytator apostolski o. Antonio Intreccialagli OCD wywierał duży wpływ na życie i rozwój Towarzystwa Boskiego Zbawiciela i na decyzje podejmowane przez Założyciela. Zagadnienie to – dokładnie tutaj przedstawione – pozwala lepiej zrozumieć sam rozwój Zgromadzenia, ale też przybliża duchową sylwetkę o. F. Jordana. W kontekście trwającej wizytacji zostaną ukazane kolejne ważne wydarzenia, mające wpływ na rozwój instytutu apostolskiego, są to: obrady trzech Kapituł Generalnych Towarzystwa Bos kiego Zbawiciela (1902, 1908, 1915), pierwsza aprobata papieska Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (27 maja 1905), ataki prasy przeciwko o. F. Jordanowi i przeciwko Zgromadzeniu (1906), ostateczna aprobata papieska Towarzystwa Boskiego Zbawiciela (8 marca 1911) i zakończenie wizytacji apostolskiej (9 kwietnia 1913). Dzieło niniejsze wieńczy przedstawienie ostatnich lat życia Założyciela w kolegium salwatoriańskim we Fryburgu w Szwajcarii (1915-1918). Jest to żywy zapis cierpienia i ofiary życia świadka-mistyka, który nieustannym poświęceniem wpływał na duchowe umocnienie swego apostolskiego dzieła, na trwale wpisującego się w życie Kościoła. Niniejszy tom biografii o. F. Jordana wieńczy bibliografia wykorzystana do jej opracowania. W ostatnim, trzecim tomie biografii Założyciela salwatorianów i salwatorianek zostaną przedstawione jego heroiczne cnoty. Autor biografii ponownie składa podziękowania przełożonemu generalnemu Towarzystwa Boskiego Zbawiciela ks. Miltonowi Zoncie za wyrażenie zgody na niniejszą publikację. Serdeczne słowa podziękowania kieruję do Księdza Prowincjała Polskiej Prowincji Salwatorianów

Wstęp

ks. mgr. lic. Józefa Figla za wydanie niniejszej biografii w naszym salwatoriańskim wydawnictwie w Krakowie. Słowa podziękowania kieruję także do p. Agnieszki Budziak za korektę tekstów tłumaczonych z języka niemieckiego i streszczenie w języku niemieckim, p. Magdalenie Markiewicz oraz p. Jolancie Górze za korektę tekstów tłumaczonych z języka włoskiego oraz ks. mgr. lic. Adamowi Tenecie SDS za streszczenie biografii w języku angielskim. Dziękuję dyrektorowi Wydawnictwa SALWATOR w Krakowie ks. mgr. lic. Leszkowi Kopcowi i wraz z nim wszystkim osobom zaangażowanym w redakcję i wydanie tej publikacji. Niech strony tego tomu biografii o. Jordana ożywiają salwatoriańską gorliwość ukierunkowaną na pozyskanie każdej z sióstr i każdego z braci dla królestwa Bożego. ks. Michał Piela Wrocław, 14 kwietnia 2018

Rozdział 1

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze Assamu, Bhutanu i Manipuru w Indiach (1889-1915)1

1. Utworzenie prefektury apostolskiej Assamu, Bhutanu i Manipuru i powierzenie jej Katolickiemu Towarzystwu Nauczania (18 listopada 1889 r.) W czasie obrad synodalnych w Allahabadzie w lutym 1887 r. arcybiskupi i biskupi Indii Północnych, zgromadzeni pod przewodnictwem delegata apostolskiego Indii abpa Antonia Agliardiego, zwrócili się z prośbą do Kongregacji Rozkrzewiania Wiary o utworzenie nowej prefektury apostolskiej w regionie Assamu2. Prośba pasterzy Indii Północnych świadczyła o wcześniejszym już wpływie misji katolickich, który zaczął wydawać pierwsze owoce w życiu wiernych na tych ziemiach. W 1835 r. Assam został połączony z apostolskim wikariatem Bengalu, ale nie znalazł się żaden misjonarz chętny do ewangelizacji na tym terenie. Kiedy drugim wikariuszem apostolskim Bengalu został abp Patrick Joseph Carew, Assam został przyłączony do Tybetu. Arcybiskup Carew, wikariusz apostolski w latach 1840-1855, był wielkim protagonistą ewangelizacji powierzonego mu terenu. Pasterz ten zakładał także instytucje edukacyjne: szkoły, konwenty, pensjonaty i sierocińce. Interesujące były próby działalności misyjnej, które już wcześniej zostaTemu ważnemu zagadnieniu zostało poświęcone osobne studium: Ks. M. Piela SDS, Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w Apostolskiej Prefekturze Assamu w Indiach (1889-1915), Wrocław 2008, s. 562. 2 „Infrascripti Archiepiscopi et Episcopi Indiae Septentrionalis opportunam existimant ad maiorem Dei gloriam animarumque salutem promovendam ut per divisionem territorii a dioecesibus Kishnagorii et Daccae nova Praefectura Apostolica erigatur in regione Assam et alicui Instituto religioso commendetur, et hac de re E.mum Cardinalem S. C. de Propaganda Fide Praefectum enixe rogant”; Risoluzione presa nel Congresso del 18 novembre 1889, s. 1: si autorizza l’erezione di una nuova Prefettura Ap.ca di Assam compresi i Principati di Bhutan e Manipur e l’affidamento della medesima alla Società Cattolica Istruttiva; oryginał w: Archiwum Świętej Kongregacji Propagandy Wiary (cyt. dalej: APF), „Acta S. Congr. De Propaganda Fide”, Anno 1889, Vol. 259, nr 33, s. 716-718 (489); kopia w: AGS 0100.01/F 3,93; Antonio Agliardi, ur. 4 września 1832 r. w Cologno al Serio (Bergamo), zm. 19 marca 1915 r. w Rzymie. W 1884 r. został mianowany arcybiskupem tytularnym Cesarei i delegatem apostolskim w Indiach, a później pełnił obowiązki sekretarza Św. Kongregacji do spraw nadzwyczajnych Kościoła. Likwidacja prawnych skutków Kulturkampfu otworzyła mu drogę do pełnienia posługi nuncjusza apostolskiego w Monachium w Bawarii (1889-1893) a następnie w Wiedniu (1893-1896). W roku 1906 został obdarzony godnością kardynała, a później biskupa pomocniczego Albano (1899), prefekta-prokuratora Propagandy (1902), wicekanclerza Św. Kościoła Rzymskiego (1903); por. Paolo Dalla Torre, Agliardi, Antonio, w: Enciclopedia Cattolica, Vol. I, Città del Vaticano 1948, kol. 455-456. 1

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

ły podjęte na terenie Tybetu. Od 1656 do 1745 r. pracowali tutaj kapucyni włoscy, którzy mogli się poszczycić liczbą 20 konwertytów tybetańskich. W 1844 r. przybyli tutaj, poprzez Mongolię, lazaryści francuscy Huc i Gabet. Ci dwaj misjonarze zatrzymali się w stolicy Tybetu, Lhasie, do 15 marca tegoż roku. Od 1784 r. Tybet należał do wikariatu apostolskiego Tybetu i Hindustanu ze stolicą w Agrze. Wikariusz apostolski monsignor A. Borghi zwrócił się w 1844 r. do przełożonych Seminarium Misji Zagranicznych w Paryżu o przysłanie misjonarzy do Tybetu. 16 marca 1846 r. Kongregacja Rozkrzewiania Wiary połączyła terytorium Tybetu z wikariatem apostolskim w Lhasie i powierzyła działalność misyjną na tym terenie misjonarzom z Seminarium Misji Zagranicznych w Paryżu. Decyzja ta została zatwierdzona przez papieża Grzegorza XVI 27 marca 1846 r. Przełożeni wspomnianego seminarium dostrzegali tylko jedną możliwość owocnej pracy misyjnej w Assamie: ich zdaniem teren Assamu należało oddzielić od wikariatu Bengalu i połączyć z wikariatem apostolskim z siedzibą w Lhasie. W dniu 21 grudnia 1848 r. zwrócili się więc z prośbą w tej sprawie do bpa Thomasa Oliffe, biskupa pomocniczego wikariatu apostolskiego Bengalu. Wikariusz apostolski Bengalu Carew przystał na ich prośbę i sam zwrócił się o takie rozstrzygnięcie tej kwestii do władz kościelnych w Rzymie. W czasie debat kongresu (Congresso) Kongregacji Propagandy Wiary 16 stycznia 1850 r. rozpatrzono tę sprawę i zdecydowano, że teren Assamu zostanie przyłączony do wikariatu z siedzibą Lhasie. Decyzja Kongregacji Propagandy Wiary została potwierdzona przez brewe papieża Piusa IX, opublikowane 16 lutego 1850 r.3 Tuż przed jego publikacją do Assamu przybyli trzej misjonarze z Seminarium Misji Zagranicznych w Paryżu: przełożony Rabin oraz Krick i Bernard. W kwietniu 1850 r. dotarli oni do Kalkuty, ale ich celem był Tybet. Jednemu ze wspomnianych misjonarzy, Krickowi, udało się dotrzeć 16 stycznia 1852 r. do Walongu, pierwszej wioski w Tybecie, ale wkrótce potem musiał powrócić do Assamu. Rabin i Bernard usiłowali dotrzeć do Tybetu przez księstwo Bhutanu, ale ich próba się nie powiodła. Ojciec Krick z nowym misjonarzem, ojcem Bourry, podjął nową wyprawę do Tybetu. Osiągnęli cel wyprawy w 1854 r., ale obydwaj zginęli podczas napadu ludzi z plemienia Mischmi; obydwaj oddali wówczas życie na tym jakże trudnym terenie działalności misyjnej. W 1855 r. o. Bernard zdecydował się opuścić Assam i oczekiwać na bardziej korzystne warunki do podjęcia działalności misyjnej. W styczniu 1856 r. dotarł do Indii nowy misjonarz. O. Bernard postanowił udać się razem z nim w Himalaje. Mogli tam pozostać pod kuratelą władz angielskich. Przełożeni Seminarium Misji Zagranicznych w Paryżu, nie widząc możliwości dotarcia do Tybetu poprzez prowincję Assam, 15 września 1857 r. poinformowali kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary o przerwaniu swej działalności misyjnej w Assamie. W maju 1857 r. wikariat apostolski Tybetu otrzymał swojego pierwszego wikariusza, monsignora Thomine-Dezmazuresa. W dekrecie Kongregacji Rozkrzewiania Wiary z dnia 6 stycznia 1858 r. zostały opisane granice wikariatu, ale Assam nie został wspomniany. Wcześ niej, 5 października 1857 r., bp Thomine-Dezmazures wezwał z Indii obydwu misjonarzy: Bernarda i Desgodinsa. Polecił im dotrzeć do Tybetu poprzez terytorium Chin. W ten sposób zakończyła się działalność misyjna misjonarzy francuskich w Assamie. Pomimo ofiar, jakie ponieśli oni na tym terytorium, nie pozostawili widzialnych śladów swojej działalności. Nie został przez nich wybudowany żaden kościół ani dom misjonarzy czy jakikolwiek inny obiekt, a ich wpływ na życie chrześcijan był ograniczony. 3

Im Stromtal des Brahmaputra, Von P. Dr. C. Becker S.D.S. ehem. Apostol. Präfekten von Assam, Aaachen 1927, wyd. 2 (cyt. dalej: C. Becker, Im Stromtal des Brahmaputra), s. 102-116; studium ks. C. Beckera odgrywa dzisiaj rolę ważnego dokumentu. Tenże, opisując szczegółowo historię misji w Assamie, umieścił w swoim cennym opracowaniu wiele ważnych dokumentów, cytując na przykład wspomniane brewe papieża Piusa IX i przytaczając także źródło: „Registro dei Brevi della S. Congreg. De Propaganda Fide” od 1841 do 29 lipca 1853 r., s. 358 (s. 116).

Utworzenie prefektury apostolskiej Assamu, Bhutanu i Manipuru…

W relacji Kongregacji Rozkrzewiania Wiary z 1869 r., odnoszącej się do wizytacji apostolskiej w Indiach Wschodnich, można znaleźć informację, iż w prowincji Assam, po odejściu misjonarzy francuskich, nie było innych misjonarzy. Wikariusze apostolscy Indii omawiali długo tę drażliwą kwestię z władzami kościelnymi w Rzymie. Podczas kongresu Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, jaki odbył się 3 czerwca 1870 r., została podjęta decyzja utworzenia prefektury apostolskiej Bengalu. Wówczas prowincja Assam została podzielona na dwie części: prefekturę apostolską Bengalu centralnego (Kishnagur) i wikariat apostolski Bengalu Wschodniego (Dakka). Prefekturę apostolską Bengalu centralnego (Kishnagur) obejmowała dolina Brahmaputry i część gór położonych w części centralnej. Wikariat apostolski Bengalu Wschodniego (Dakka) obejmował tereny doliny Surmy z dwoma dystryktami: Sylhet i Cachar, oraz większą część Assamu centralnego4. Działalność misyjną w Assamie mieli prowadzić misjonarze włoscy z Seminarium Misji Zagranicznych S. Calòcero w Mediolanie. W 1872 r. został wysłany do Assamu ks. Jacopo De Broy. Prowadził on tutaj sam działalność ewangelizacyjną. Rezydował w Gauhati, na terenie Bengalu centralnego. Pracował w Assamie do chwili przybycia pierwszych misjonarzy salwatoriańskich w 1890 r. To tego misjonarza wspomniał kardynał L. Oreglia w czasie kongresu w dniu 18 listopada 1889 r., kiedy miała zapaść decyzja o powierzeniu prefektury apostolskiej Assamu apostolskiemu instytutowi o. Jordana. Ks. Jacopo De Broy przebywał w Indiach od 1866 r. i prowadził działalność misyjną w Bengalu centralnym, w dysktrykcie Murschidabad. W dniu 1 listopada 1877 r. przesłał on do Rzymu relację dotyczącą swej działalności misyjnej. Poinformował kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary Alessandra Franchiego, że po sześciu latach apostolskiej działalności w Assamie udało mu się wybudować kaplicę i mieszkanie dla jednego misjonarza w Gauhati. Pierwszy z wymienionych obiektów kosztował 5000, a drugi 1050 franków. Jednakże obiekty te były budowane tak jak mieszkania ludności miejscowej, czyli z drzewa i trzciny bambusowej, co narażało je na szybkie zniszczenie przez białe mrówki. W grudniu 1885 r. ks. De Broy wysłał fotografię wybudowanych budynków do przełożonych w Mediolanie. Na zdjęciu była widoczna kaplica i mieszkanie dla misjonarza. Były one faktycznie złączone razem i pokryte jednym dachem. Całość stanowiła ładnie zaprojektowaną budowlę5. Jak trudne było to przedsięwzięcie dla jednego misjonarza, świadczy fakt, iż budowa trwała 10 lat i kosztowała około 6000 rupii, co stanowiło wówczas wartość około 18 000 franków. Ks. Jacopo De Broy, wraz z terenem Gauhati i dystryktem Kamrup, sprawował pieczę duszpasterską nad około 70 osobami, Europejczykami oraz osobami pochodzącymi z ludności mieszanej. Miał także pod swoją opieką około 15 osób z ludności miejscowej. Ten wzorowy misjonarz poświęcił się całkowicie działalności ewangelizacyjnej w Assamie przez 18 lat. Żył w odległości ponad 600 km od swoich rodaków misjonarzy. W relacji przesłanej do Rzymu w 1877 r. napisał, iż po pięcioletnim okresie działalności misyjnej w Assamie mógł już zauważyć wzrastającą liczbę wierzących: liczba katolików sięgała 195, wśród nich było 126 Europejczyków i ludności mieszanej oraz 69 osób z ludności miejscowej. W tym okresie tenże misjonarz udzielił chrztu 10 protestantom, 3 muzułmanom, 8 niewierzącym i 47 dzieciom z rodzin katolickich. Ponadto miał okazję udzielić także pięć razy sakramentu bierzmowania6. Ks. Jacopo De Broy prowadził działalność misyjną w Assamie do początku 1890 r. Wtedy to przybyli do Assamu pierwsi salwatorianie wysłani przez o. Franciszka Jordana. O. Franciszek Maria od Krzyża Jordan wyraził osobiste zainteresowanie misjami w Assamie już na początku 1889 r. Z tego powodu napisał do przełożonego Seminarium Misji Zagranicznych w Mediolanie. Ks. Giacoma Scurati, który zastępował nieobecnego dyrektora seminarium, od C. Becker, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 181; Risoluzione presa nel Congresso del 18 novembre 1889, s. 2. C. Becker, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 184. 6 Tamże, s. 185-204. 4 5

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

powiedział mu 14 lutego 1889 r. Informował o. Franciszka Jordana, że klimat Assamu jest bardzo dobry, z wyjątkiem niektórych miesięcy, kiedy występują szkodliwe gorączki, zwane febrami Assamu. Napisał mu również, że językiem używanym w Assamie jest język assamejski; mówią nim urzędnicy państwowi. Nadmienił, że do Assamu można dotrzeć drogą morską, rzeczną i lądową. Ks. Scurati skupił się nade wszystko na odpowiedzi, jakie nadzieje daje podjęcie działalności misyjnej w Assamie. Podał, że ich seminarium dysponuje w Assamie tylko jednym misjonarzem, który sprawuje pieczę zarówno nad Europejczykami, jak i nad ludnością mieszaną. Jego zdaniem Assamejczycy nie rokowali żadnych nadziei na nawrócenia. Takie było bowiem doświadczenie protestantów, którzy prowadzili tam już działalność ewangelizacyjną. Nikt do tej pory nie mógł dostać się do plemion Naga. Natomiast większe nadzieje można było wiązać z plemionami Meekir, ale te podobno znalazły się już pod opieką pastoralną misji z Dakki. W sprawie podjęcia działalności misyjnej przez siostry należało najpierw ustabilizować się w misji, a następnie pomyśleć o sprowadzeniu sióstr, które mogłyby osiąść w stolicy regionu7. O. Franciszek Jordan starał się uzyskać pewne informacje o nowym terenie misyjnym od opata klasztoru benedyktyńskiego w Subiaco. Tenże odpowiedział mu, iż nie może udzielić bardziej szczegółowych informacji. Nadmienił, że na terenie Assamu nie można liczyć na liczne nawrócenia8. W 1889 r. o. Franciszek Jordan zwrócił się do Kongregacji Rozkrzewiania Wiary z prośbą o powierzenie misji w Assamie jego instytutowi apostolskiemu. Poinformował kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, że na początku byłby w stanie wysłać dwóch kapłanów, a także jednego lub dwóch braci zakonnych, z perspektywą wysłania w przyszłości kolejnych misjonarzy. Ten list był wyraźną manifestacją wielkiej gorliwości apostolskiej i niezmiernie głębokiej o. Jordana troski o zbawienie dusz. Ta zewnętrzna manifestacja była jak najbardziej zgodna z troską o misje. Tej trosce dawał wyraz w licznych przemówieniach do swoich synów duchowych w Domu Macierzystym w Rzymie. O. Jordan gorąco przekonywał, iż jego Zgromadzenie ma obowiązek pracować dla rozwoju królestwa Bożego pośród wszystkich narodów. Członkowie instytutu mieli wspomagać innych kapłanów w działalności pastoralnej, a także wykorzystywać takie środki ewangelizacyjne jak nauczanie dzieci katechizmu, prowadzenie misji i rozwijanie apostolatu prasy9. Wielu salwatorianów podzielało jego poglądy na misje. Starał się on o teren misyjny, który byłby powierzony pieczy jego instytutu. Chociaż Zgromadzenie salwatorianów było u swoich początków, to jednak o. F. Jordan wysyłał swoich najlepszych synów duchowych do prefektury apostolskiej Assamu, Bhutanu i Manipuru liczącej 5 milionów mieszkańców10. Prośba biskupów Indii Północnych o utworzenie nowej prefektury apostolskiej w Assamie została przekazana 1 marca 1887 r. przez delegata apostolskiego Indii abpa A. Agliarda kardynałowi prefektowi Kongregacji Rozkrzewiania Wiary Giovanniemu Simeoniemu11. Tenże podjął starania, Ks. G. Scurati do o. F. Jordana, 14.2.1889, w: AGS 0100.01/M 1 – Missio in Assam; 1. Erectio Missionis; 1.0. Actiones introductoriae (14.2.-19.9.1889). 8 D. Jord., OSB, Ep. Ab. Glis do o. F. Jordana, 19.9.1889, w: AGS 0100.01/M 1 – 1.0, s. 1-2. 9 Świadectwo ks. C. Schärfla SDS, Ex Processu Rogatoriali Vindobonensi, Summarium, §§ 1416-1417. 10 „La sua aspirazione di diffondere la fede lo spinse fin dai primi anni della fondazione a rivolgere una supplica alla Sede Apostolica perché gli fosse affidato qualche territorio di Missione. Dei pochi membri che la nostra Società possedeva allora, il P. Jordan ne mandò subito nella Missione dell’Assam i migliori, tra i quali il P. Ottone Hopfenmüller”; świadectwo ks. A. Krächana, Ex Processu Rogatoriali Passaviensi, Summarium, §§ 732-733; „Riguardo all’articolo sul suo ardente zelo per le anime, non vi può essere dubbio che egli avesse un grande zelo per le anime e ciò lo indusse ad accettare una delle più difficili missioni dell’India la Prefettura Apostolica di Assam, Bhutan e Manipur con una popolazione di 5 milioni di anime in un momento in cui la Società era ancora ‘in fieri’ in sul nascere. Noi dobbiamo innanzi tutto ricordare che Assam divenne il primo campo missionario ufficialmente affidato alla Società dalla S. Congregazione di Propaganda Fide e così la Società accettava la responsabilità per questo grande campo di attività missionaria”; świadectwo ks. A. Münzlohera SDS, Ex Processu Rogatoriali Curiae Sinus Viridis, Summarium, § 1606. 11 Giovanni Simeoni (1816-1892) był w schyłkowym okresie pontyfikatu papieża Piusa IX sekretarzem stanu (od 1876). Papież Leon XIII mianował go w 1878 r. prefektem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, a także prefektem odpowie7

Utworzenie prefektury apostolskiej Assamu, Bhutanu i Manipuru…

mające na celu znalezienie instytutu, który chciałby podjąć działalność misyjną w Assamie. Prowadził pertraktacje z franciszkanami, barnabitami i z innymi zgromadzeniami, ale spełzły one na niczym. Dopiero Katolickie Towarzystwo Nauczania założone przez o. F. Jordana wyraziło wolę podjęcia działalności misyjnej w Assamie. Prośba skierowana przez o. F. Jordana do kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary G. Simeoniego została rozpatrzona 18 listopada 1889 r. Kard. Luigi Oreglia di S. Stefano, prezentujący w kongresie kwestię ustanowienia prefektury apostolskiej w Assamie, tak opisał nowy teren misyjny: Nowa prefektura powinna objąć region Assamu, który znajduje się pod jurysdykcją Naczelnego Komisarza angielskiego (Chief-Commissioner), dodając [do tego regionu] Bhutan i Manipur. W ten sposób osiągnęłoby się jedność w nowej misji i równowagę w działalności w porównaniu z misjami granicznymi Kishnaguru [Krishnagaru] i Dakki, zgodnie z radą odnośnych prałatów tychże misji12.

W prezentacji misji znalazł się również szeroki opis wspomnianego terenu: Prowincja Assam jest położona pomiędzy 24° i 28° szerokości północnej oraz 45° i 97° długości wschodniej. Jej powierzchnia wynosi 47 tysięcy kwadratowych; w 1881 r. ludność wynosiła 4 881 426 mieszkańców. Cały kraj obejmuje wyraźnie wyodrębnione trzy regiony, czyli: dolinę Brahmaputry, dolinę Surmy i pofałdowaną krainę pomiędzy Surmą i Brahmaputrą. Stolicą całego Assamu jest Shillong, gdzie rezyduje szef rządu angielskiego13.

Kard. L. Oreglia udzielił również zwięzłych informacji dotyczących prób misyjnych w przeszłości w tym regionie. Przypomniał, że w 1835 r. Assam został połączony z Wikariatem Apostolskim Bengalu, ale nie znalazł się żaden misjonarz do ewangelizowania tego terenu. W okresie, w którym Wikariat Apostolski Bengalu pozostawał pod pasterską pieczą bpa P. J. Carewa, Assam został odstąpiony Tybetowi. W roku 1870 prowincja Assamu została podzielona na dwa regiony: Prefekturę Apostolską Bengalu Centralnego i Wikariat Apostolski Bengalu Wschodniego. Odtąd w Assamie pracował tylko jeden misjonarz, który miał swoją siedzibę w Gauhati. Misjonarzem tym był ks. Jacopo De Broy14. Kard. L. Oreglia podał także konkretne dane statystyczne: dzialnym za sprawy wschodnie obrządku wschodniego. Kardynał Simeoni był prefektem Kongregacji Propagandy Wiary aż do swojej śmierci. Zmarł 14 stycznia 1892 roku w Rzymie; zob. Renzo U. Montini, Simeoni, Giovanni, w: Enciclopedia Cattolica, Vol. XI, Città del Vaticano 1953, kol. 628. 12 „La nuova Prefettura dovrebbe comprendere tutta la regione dell’Assam che trovasi sotto la giurisdizione del Chief-Commissioner inglese, aggiungendovi il Butan, ed il Manipur. Con ciò si avrebbe unità nella nuova Missione ed equilibrio della sua azione con quella delle Missioni limitrofe di Kishnagur e di Dacca, secondo l’avviso dei rispettivi Prelati di queste”; Risoluzione presa nel Congresso del 18 novembre 1889, s. 2; kard. Luigi Oreglia di Santo Stefano, ur. 9 lipca 1828 r. w Benevagienna (Mondovì) jako syn barona Luigiego i księżnej Teresy Gotti di Salerano, zm. 7 grudnia 1913 r. w Rzymie. Wyświęcony na kapłana w 1851 r., aż do 1863 pracował w Sekretariacie Stanu. Następnie został wysłany jako internuncjusz do Holandii. W roku 1866 został mianowany arcybiskupem tytularnym Damiaty i nuncjuszem w Belgii. W 1868 r. został przeniesiony do Belgii. 22 grudnia 1873 r. papież Pius IX podniósł go do godności kardynalskiej. Kard. Oreglia został także dziekanem Św. Kolegium i w roku 1889 otrzymał biskupstwo Porto i S. Rufina, zaś w 1896 przejął diecezje Ostia i Velletri. Był ponadto prefektem Kongregacji Obrzędów, opatem komendatoryjnym Św. Vincenzo i Anastazio przy Tre fontane. Odegrał ważną rolę w czasie konklawe 1903 r., skłaniając kard. Sarto do przyjęcia pontyfikatu; M. De Camillis, Oreglia di Santo Stefano, Luigi, w: Enciclopedia Cattolica, Vol. IX, Città del Vaticano 1952, kol. 270; Ch. Weber, Quellen und Studien zur Kurie und zur vatikanischen Politik unter Leo XIII, Tübingen 1973, s. 248-250. 13 „La Provincia di Assam è compresa tra il 24° e il 28° lat. sett. e l’89, 45 e il 97° longit. Orientale. La sua superficie è di 47 000 miglia quadrate; la popolazione nel 1881 era di 4 881 426 abitanti. Tutto il paese comprende tre regioni chiaramente distinte, cioè la Valle di Brahmaputra, la Valle di Surma e il paese elevato e ondulato fra il Surma e il Brahmaputra. La capitale dell’Assam intiero è Shillong, dove risiede il Capo del Governo Inglese”; Risoluzione presa nel Congresso del 18 novembre 1889, s. 2. 14 Risoluzione presa nel Congresso del 18 novembre 1889, s. 2.

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze… Assam ma nieliczne miasta: najważniejsze są Sylhet (14 000 mieszkańców), Bardeta (13 758), Gauhati (11 695), stolica Shillong (3737). W 1881 r. mieszkańcy dzielili się według następujących religii: 3 062 448 hindusów, 1 317 022 muzułmanów, 488 255 tubylców [Aborigeni], wyznających bardzo prostackie pogaństwo, lecz [są] bardziej od innych podatni na wpływ chrześcijaństwa. W okresie spisu [ludności] w 1881 r. było 7093 chrześcijan, w tym 351 katolików, 1676 anglikanów, 1475 baptystów, 1827 kalwinistów, 290 prezbiterian, 1035 chrześcijan niesprecyzowanych (wyszczególnionych); część z nich niewątpliwie stanowią katolicy; dlatego można przyjąć, że ich liczba sięga 500 [katolików], rozsianych na niezmierzonym terenie i większość z nich nie widzi nigdy kapłana, który, jak było powiedziane, rezyduje w Gauhati i tam ma kaplicę, ale nie ma ani szkoły, ani innej placówki. Protestanci, osiedleni w górach, utrzymują, iż dokonują tam wielu nawróceń pośród ludności tubylczej [Aborigeni]. W 1881 r. mieli oni [protestanci] 20 szkół z 594 chłopcami i 93 dziewczynkami; daremnym jest dodanie, iż rząd angielski pozostawia także katolikom większą swobodę do głoszenia Ewangelii i zakładania tam szkół i kościołów, jakich pragną15.

Pod względem administracji kościelnej Assam był wówczas, w 1889 r., podzielony w sposób następujący: Aktualnie Assam należy, jak to zostało zaznaczone, częściowo do diecezji Kishnagur [Krishnagar], częściowo do diecezji Dakka, od której powinien się odłączyć. Biorąc to pod uwagę, należy zauważyć, że propozycja podniesienia Assamu do niezależnej prefektury została potwierdzona zarówno przez biskupa Kishnagur [Krishnagar], monsignora Pozziego, jak i ówczesnego administratora Dakki, o. Gregoria de Groote, benedyktyna. Ale ostatnio diecezja Dakka przeszła od Ojców Benedyktynów do tych [Ojców] Świętego Krzyża i tymczasowym administratorem jest o. Giuseppe Fallize16.

Kard. L. Oreglia przedstawił również wspomniany wyżej instytut religijny, który wyraził gotowość do pracy misyjnej w Assamie: Instytutem, który przejąłby pieczę na regionami Assamu, jest ten zwany Katolickim Towarzystwem Nauczania, założony w Rzymie przez Czcig. Jana Chrzciciela Jordana z diecezji Fryburg. Teraz, kiedy tenże nowy instytut skierował po raz pierwszy prośbę o misje, została przesłana drukowana broszura do Czcig. Kardynała [Card. Ponente] prezentującego kwestię, w której przytacza się listy polecające, wydane na jego korzyść przez różnych Najczcigodniejszych Kardynałów i Biskupów, a także oryginał listu pochwalnego Najczig. Kardynała Wikariusza Rzymu dla tegoż instytutu. Członkowie tego instytutu są związani trzema ślubami, ubóstwa, czystości i posłuszeństwa, i mają za cel, oprócz uświęcenia własnego, zbawienie najbliższych. Instytut ten liczy obecnie 154 członków wśród profesów, nowicjuszy i kandydatów. Pośród nich jest 6 kapłanów, 3 diakonów, 4 subdiakonów, 124 studentów dążących do kapłaństwa i 17 braci zakonnych17. Tamże, s. 2-3. Tamże, s. 3-4. 17 „L’Instituto che prenderebbe in cura le regioni dell’Assam è quello detto Società Cattolica Istruttiva, fondato in Roma dal Rev. Giovan [sic] Battista Jordan della Diocesi di Friburgo. Presentandosi tale Istituto ora la prima volta a domandare una Missione, si è passato all’E.mo Card. Ponente un opuscolo a stampa che riporta le lettere commendatizie, emesse a suo favore da vari Eminentissimi Cardinali e Vescovi, nonché l’originale di una lettera dell’E.mo Card. Vicario di Roma in lode del medesimo Istituto. I membri di questo Istituto sono legati dai tre voti semplici di povertà, castità ed ubbidienza, ed hanno per fine, oltre la santificazione propria, la salute de’ prossimi. Tale Istituto numera ora 154 membri tra professi, novizi e candidati. Tra questi vi sono 6 sacerdoti, 3 diaconi, 4 suddiaconi, 124 studenti aspiranti al sacerdozio e 17 fratelli laici”; tamże, s. 4; wiadomości dotyczące Zgromadzenia zostały wzięte z drukowanej broszury, zaprezentowanej przez o. Jordana: Brevi Cenni sulla Società Cattolica Istruttiva, Roma, Novembre 1889, w: AGS 0100.01/E 153; tekst drukowany w: DSS IV, s. 247-249; w liczbie członków Zgromadzenia wystąpił mały błąd w druku, ponieważ we wspomnianej broszurze Brevi Cenni jest mowa o 151 członkach: „Il primo Ordine è composto di 151 membri tra professi, novizi, e candidati. Dei quali 151, sonvì [sic] 6 sacerdoti, 3 diaconi, 4 suddiaconi, 121 chierici e 17 fratelli laici. Dei chierici sono studenti di 15 16

Utworzenie prefektury apostolskiej Assamu, Bhutanu i Manipuru…

Uczestnicy kongresu odpowiedzieli pozytywnie zarówno odnośnie do utworzenia prefektury Assamu, jak i powierzenia jej Katolickiemu Towarzystwu Nauczania założonemu przez o. F. Jordana. Papież Leon XIII zatwierdził te decyzje podczas audiencji 24 listopada 1889 r.18 Stosowny dekret wydał prefekt Kongregacji Rozkrzewiania Wiary kard. G. Simeoni 13 grudnia 1889 r.19 Zgodnie z brzmieniem tego dekretu misja apostolska w Assamie została powierzona przełożonemu misji (Superioris Missionis), czyli administratorowi apostolskiemu, który miał nosić tytuł prefekta apostolskiego w chwili uzyskania aprobaty Zgromadzenia ze strony Stolicy Apostolskiej. Wspomniany dekret został przekazany o. Jordanowi 14 grudnia 1889 r. przez podsekretarza Kongregacji Rozkrzewiania Wiary20. Nowo utworzona prefektura apostolska Assamu została opisana w sposób następujący w jednej z kolejnych relacji, przysyłanych przez administratora apostolskiego ks. A. Münzlohera: Nasza misja obejmuje prawie całą angielską prowincję Assam, z wyjątkiem wzgórz Lushai, które później zostały przyłączone do Assamu. Również i dwa mniejsze państwa Manipur i Bhutan, z których pierwsze jest podległe Anglii, drugie dotąd niezależne i niedostępne [...]. Apostolska Prefektura Assamu graniczy na północy z Tybetem, na wschodzie z Birmą, na południu z dwoma diecezjami Dakka i Kishnagur [Krishnagar], na zachodzie z archidiecezją Kalkuty21.

Nadszedł czas przygotowania do wysłania pierwszych misjonarzy do Assamu. Jeszcze na końcu 1889 r., 31 grudnia, Kongregacja Rozkrzewiania Wiary zwróciła się do Des Garetza, prezydenta liońskiego Stowarzyszenia Propagandy Wiary, z informacją o ustanowieniu nowej prefektury apostolskiej w Assamie powierzonej Katolickiemu Towarzystwu Nauczania z prośbą o wyasygnowanie odpowiednich kwot rocznych dla wsparcia tejże misji22.

18 19

teologia 36, studenti di filosofia 50 e 42 sono studenti inferiori”; Brevi Cenni, s. 2-3; ks. K. Becker, odwołując się do Brevi Cenni, przytacza liczbę 154 członków Zgromadzenia: „Ihre Zahl beträgt gegenwärtig 154 mit Professen, Novizen und Kandidaten zusammen. Unter diesen befinden sich 6 Priester, 3 Diakone, 4 Subdiakone, 124 Studenten, die das Priestertum anstreben, und 17 Laienbrüder”; por. C. Becker SDS, P. Otto Hopfenmüller aus der Gesellschaft des Göttlichen Heilandes. Ein deutscher Pionier einer indischen Mission, Aachen 1923, s. 245; tenże, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 207; w czasopiśmie „Der Missionär” z listopada 1889 r. była przytoczona liczba 152 członków Zgromadzenia, którzy dzielili się w następujący sposób: 6 kapłanów, 3 diakonów, z których 2 powinno być wyświęconych jeszcze w tym roku, 4 subdiakonów, 28 studentów teologii, 51 filozofii, 17 braci zakonnych i 43 nowicjuszy i kandydatów; por. „Der Missionär” 9 (1889), nr 21 (10. November), s. 258. Risoluzione presa nel Congresso del 18 novembre 1889, s. 5. „[…] idem autem E.mi Patres Cardinali Praefecto Sacrae huius Congregationis facultatem fecerunt novam hanc Apostolicam Praefecturam committendi curis Istituti, cui nomen „Societas Catholica Instructiva”, quae illuc mittet suos alumnos sub dependentia cuiusdam Superioris Missionis, qui Praefecti Apostolici titulo decorabitur, cum supramemoratae Societatis Catholicae Instructivae ab Apostolica Sede fuerit approbatum […]”; oryginał dekretu kardynała prefekta G. Simeoni z dnia 13 grudnia 1889 roku w: AGS 0100.01/M-1.1.2, s. 7-8; kopie tego dekretu tamże, s. 9-10, 11-12. „Il sottosegretario della s. Congregazione di Propaganda ha il piacere di rimettere qui accluso alla S. V. Il Decreto di questa s. Congr.one, col quale si erige la nuova Prefettura Apostolica dell’Assam; e s’incaricano gli alunni di codesto nascente Istituto che Ella dirige di prendere la cura spirituale. Lo scrivente non dubita che i missionari che verranno colà spediti risponderanno alla fiducia di questo E.mo Card. Prefetto, che affida loro la nuova Missione; e confida pure che il loro zelo sarà coronato di felice successo”; S. Congregazione de Propaganda Fide, Segreteria, al P. Jordan, Superiore della Società Cattolica Istruttiva, 14.XII.1889, w: AGS 0100.01/M-1-1.1.2, s. 13-14. „La nostra missione si estende quasi a tutta la provincia inglese dell’Assam, tranne i colli di Lushai, che più tardi furono aggiunti ad Assam. Anche i due stati minori di Manipur e Bhutan, dei quali il primo è tibulario all’Inghilterra, l’altro è ancora indipendente ed inaccessibile […]. La Prefettura Apostolica di Assam confina nel Nord col Tibet, nell’Est con Birma, nel Sud colle due diocesi di Dacca e Kishnagur [Krishnagar], nell’Ovest coll’arcidiocesi di Calcutta”; Relazione annuale sulla missione di Assam (21 gennaio 1893) dell’Amministratore Apostolico il P. A. Münz loher al Cardinal Prefetto de Propaganda Fide; oryginał w: APF, Posizione „Nuova Seria”, Anno 1894, „Rubrica 128”, Vol. 48, s. 728-733, Prot. 835; kopia w: AGS 0100.01/F 3,36 c. List do P. Des Garetz, Presidente della Propagazione della Fede di Lione, 31.12.1889; oryginał w: APF, Posizione „Lettere e Decreti della S. C. di Propaganda Fide”, N° 6641, s. 876; kopia w: AGS 0100.01/F 3,97.

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

Powierzenie misji w Assamie młodemu Zgromadzeniu o. F. Jordana wzmocniło wyraźnie ducha apostolskiego w tym instytucie. Już w grudniu 1889 r. przełożona wspólnoty sióstr salwatorianek m. Maria (Teresa von Wüllenweber) zanotowała w swoim dzienniku, że Ojciec Święty zamierzał powierzyć Zgromadzeniu o. F. Jordana nowe pole misyjne, gdzie pracowałyby również siostry salwatorianki. W ten sposób spełniłoby się także jej najgorętsze życzenie23. M. Maria jeszcze dwukrotnie powracała w 1889 r. do misji w Assamie, wspominając odwiedziny pierwszego przełożonego nowej prefektury apostolskiej ks. Ottona Hopfenmüllera we wspólnocie sióstr w Tivoli. Tenże mówił świątobliwie i z ogromnym entuzjazmem o swoim rychłym odjeździe do Assamu24. Rzecznikiem rozbudzonego na nowo entuzjazmu apostolskiego był przede wszystkim najbliższy współpracownik o. Jordana, ks. Bonawentura Lüthen. Jego zdaniem wydarzenie to było znakiem z nieba dla Zgromadzenia, i to pod każdym względem. Kiedy bowiem dotarł dekret Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, powierzający misję w Assamie Katolickiemu Towarzystwu Nauczania, miało ono 12 profesów in sacris; wraz z Założycielem liczyło 8 kapłanów i 72 profesów-kleryków. W kazaniu wygłoszonym z okazji Nowego Roku, 1890, ks. Lüthen dokonał następującego porównania: tak jak Zbawiciel Świata był dla salwatorianów „naszym Zbawicielem”, tak powinno być dla nich oczywiste, iż są oni salvatores mundi25.

2. Trudne lata wzrostu (1890-1897) 2.1. Gorliwy początek działalności administratora apostolskiego ks. Ottona Hopfenmüllera (17 stycznia – 21 sierpnia 1890 r.) 5 stycznia 1890 r. Ojciec Święty Leon XIII przyznał uprawnienia należne superiorowi misji w apostolskiej prefekturze Assamu26. Tego samego dnia ks. Angelus Münzloher otrzymał mandat „A Ojciec św. chce wkrótce przydzielić Towarzystwu jakiś obszar misyjny, gdzie Przeor ma zostać biskupem – wtedy tam również pojadą Siostry – i spełni się moje pierwsze najgorętsze pragnienie”; Dzienniki bł. Marii od Apostołów 1875-1907, zeszyt 2, s. 21/1889, Rzym 2002; transkrypcja, s. 82. Bł. Maria od Apostołów (baronowa Therese von Wüllenweber), współzałożycielka Kongregacji Sióstr Boskiego Zbawiciela, była podobnie jak Założyciel, o. F. Jordan, całkowicie przeniknięta płonącym duchem misyjnym. Zrodził się on w jej życiu jeszcze w latach 50. XIX w. pod wpływem rekolekcji, które głosili wówczas jezuici: „Zu Hause aber, nach Jesuitenmissionen (besonders durch die Predigten des Hw. P. Ph. v. Mehlem) 1853 und 1857 wurde ich ganz für die Missionen eingenommen”; Mutter Maria, Lebensbeschreibung, 1892, w: S. U. Musick SDS, Therese von Wüllenweber. Maria von den Aposteln. Kurzbiographie, Studiengruppe Maria von den Aposteln, Rom 1989, s. 18; zapał misyjny Teresy von Wüllenweber – o czym była już mowa wcześniej – ujawnił się w 20 lat później w spotkaniu z proboszczem parafii Neuwerk Ludwigiem von Essenem. Tenże również żywił zamiary misyjne i próbował je początkowo realizować, kontaktując się z założycielem werbistów św. A. Janssenem; por. F. Bornemann, Arnold Janssen. Fondatore dei missionari del Verbo Divino 1837-1909 (Traduzione italiana dal tedesco di Vincenzo Benassi: F. Bornemann, Arnold Janssen der Gründer des Steyler Missionswerkes 1837-1909), Steyl 1975 s. 45; F. Bornemann SVD, Der Pfarrer von Neuwerk Dr. Ludwig von Essen und seine Missionspläne, St. Augustin 1967, s. 47-115. 24 Dzienniki bł. Marii od Apostołów 1875-1907, zeszyt 2, s. 26; transkrypcja, s. 85. 25 T. R. Edwein SDS, Der Gründer und sein Werk in der Bewährung 1887-1898, DSS XV.I, Rom-Zug-Steinfeld 1984, s. 253, przyp. 2; s. 254, przyp. 4. 26 W kopii drukowanej tego dokumentu, pochodzącej z Archiwum Misji z Assamu, jest mowa o audiencji papieskiej udzielonej 5 stycznia 1890 r. (przyjmujemy tę datę); znajdujemy w niej następujący tekst: „Ex Audientia SS.mi habita die 5 Januarii 1890. SS.mus Do.nus Noster Leo Divina Providentia Papa XIII referente me infrascripto Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Secretario, sequentes facultates benigne concessit R. P. Othoni Hopfenmüller presbytero Soc.is Catholicae Instructivae, Superiori Missionis Assam”; następnie w tym tekście podana jest lista uprawnień przyznanych ks. O. Hopfenmüllerowi; por. „Ex audientia SS.mi 5.1.1890. Roma. Diversae facultates datae Superiori Missionis P. Othoni Hopfenmüller; oryginał tekstu znajduje się w Archiwum Misji (Archivum Missionis) w Assamie (w Archiwum Archidiecezjalnym w Shillongu znajduje się również Archiwum Misji w Asamie; cyt. dalej: A MA); kopia w: AGS 0100.01/F 32.4. Corrispondenza colla Congregazione de Propaganda Fide (32.4.1.); w Archiwum Generalnym Salwatorianów w Rzymie znajdujemy inną kopię wspomnianego dokumentu. Jest w niej mowa 23

Trudne lata wzrostu (1870-1897)

misyjny z Kongregacji Rozkrzewiania Wiary27. 19 stycznia 1890 r. kardynał prefekt tejże Kongregacji Giovanni Simeoni podpisał nominację na przełożonego misji ks. Ottonowi Hopfenmüllerowi28. Pod koniec stycznia 1890 r. misjonarze w prefekturze Assamu otrzymali pozwolenie na odmawianie brewiarza i celebrowanie Mszy św. według kalendarza rzymskiego29. 17 stycznia 1890 r. był dniem wyjątkowym w krótkiej historii młodego instytutu o. Franciszka od Krzyża Jordana. Dzień ten zapisał się na trwałe w annałach Zgromadzenia salwatorianów. Wieczorem o. Franciszek Jordan w obecności całej wspólnoty rzymskiej salwatorianów wysłał oficjalnie czterech misjonarzy do Assamu: przełożonego misji, czyli administratora apostolskiego, ks. Ottona Hopfenmüllera, nowo wyświęconego ks. Angelusa Münzlohera oraz dwóch braci zakonnych: Josepha Bächle i Marianusa Schumma30. O. F. Jordan wiązał duże nadzieje z przełożonym misji, świątobliwym ks. Ottonem Hopfenmüllerem. Był on doświadczonym kapłanem społecznikiem, który w wieku 43 lat wstąpił do Katolickiego Towarzystwa Nauczania. O. Jordan powierzył mu ważną opiekę duchową nad oblatami, a sam ks. Otto wyróżnił się znaną działalnością publicystyczną. Ks. Otto Hopfenmüller przygotował broszurę propagandową o Katolickim Towarzystwie Nauczania; ukazała się drukiem jeszcze pod koniec 1887 r. i spełniła ważną rolę w upowszechnianiu wiadomości o tym instytucie apostolskim31.

o audiencji udzielonej 15 stycznia 1890 r.; znajdujemy w niej także listę uprawnień, przyznanych ks. P. O. Hopfenmüllerowi. Tekst tej kopii ma następujące brzmienie: „Ex audientia Ssmi habita, die 15. Januarii 1890. SS.mus D. N. Leo Pp. XIII, referente me infrascripto Sacrae Congregationis de Propaganda Fide Secretario, benigne concedere dignatus est R. D. Othoni Hopfenmüller Superiori Missionarium de Assam, facultatem administrandi durante munere et intra fines praed.ae Praefecturae de Assam sacramentum confirmationis eum chrismate ab Episcopo Catholico consecrato et iuxta Instructionem iussu S. C. de Prop.da Fide editam et insertam”; AGS 0100.01/M-1-7.1, s. 9 (kopia sporządzona ręcznie). „Referente infrascriptus S. C. De P.da Fide Sacra Congregatio Missionarium Apostolicum in Missione Assam ad suum beneplacitum declaravit. R. P. Angelum Münzloher presbyterum S. Cath. Instr. sub directione tamen et dependentia R.mi P. Superioris Missionis, cui omnino parere debeat [...]”; Decretum S. Congregationis de Propaganda Fide, w: AGS 0100.01/Münzloher Angelus Joseph (Akta personalne). „Per praesens decretum nominamus Superiorem Missionarium qui versantur in Praefectura Apostolica de Assam ad beneplacitum Sanctae Sedis R. D. Othoni Hopfenmüller, alumnum Instituti, cui nomen Societas Catholica Instructiva”; Nomina del Superiore dei Missionari nella Prefettura Apostolica nella persona del P. Ottone Hopfenmüller, 19.1.1890; oryginał w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.4.2; w innej kopii, sporządzonej ręcznie, znajdujemy znowu datę 15 stycznia; por. AGS, M-1-7. Superior Ecclesiasticus Missionis; 7.1. Nominatio Superioris Missionis (15.1.1890). „Ex audientia SS.mi, 26.1.1890. P. Jordan petit pro missionaris licentiam Missam celebrandi et S. Officium recitandi iuxta calendarium cleri Romani (Prot. 490)”; oryginał w A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.4.3. Ks. Angelus Münzloher, który ukończył zaledwie 23 lata, ur. się 3 maja 1866 r. w Atting k. Taufkirchen w archidiecezji Monachium-Freising i otrzymał na chrzcie imię Józef. Do Zgromadzenia wstąpił 27 czerwca 1885 r., święcenia kapłańskie otrzymał 21 grudnia 1889 r. W pierwszym dniu Bożego Narodzenia odprawiał swoją pierwszą Mszę św. w swojej rodzinnej parafii Taufkirchen w Górnej Bawarii. Ks. O. Hopfenmüller był kaznodzieją w czasie tej uroczystości. Po śmierci ks. O. Hopfenmüllera był drugim administratorem apostolskiej prefektury w Assamie (1890-1905) i po 23 latach działalności misyjnej wrócił do Europy z powodów zdrowotnych. Pod koniec pierwszej wojny światowej wyjechał do Stanów Zjednoczonych i zaangażował się aktywnie w prowincji angloamerykańskiej, głównie w St. Nazianz. Był między innymi przełożonym wspólnoty w Milwaukee, konsultorem prowincjalnym, od kwietnia 1941 do grudnia 1950 r. kapelanem szpitala (Holy Family Hospital). Zm. 16 sierpnia 1957 r.; AGS 0100.01/Münzloher Angelus Joseph (Akta personalne); C. Becker, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 209-210; Bonifatius Joseph Bächle, ur. 4 stycznia 1863 r. w Oberggingen w archidiecezji Fryburg, do Zgromadzenia salwatorianów wstąpił 27 września 1885 r., profesję zakonną złożył 19 kwietnia 1887 r. (AGS 0100.01/Bächle Joseph Bonifatius, akta personalne); Georg Schumm, ur. 26 stycznia 1854 r. w Tiefenhöchstadt w diecezji Bamberg, do salwatorianów wstąpił 8 grudnia 1888 r., profesję zakonną złożył 15 stycznia 1890 r. i przyjął imię Marianus. W 1899 r. otrzymał dyspensę od ślubów zakonnych i wystąpił ze Zgromadzenia (AGS 0100.01/Schumm Marianus Georg, akta personalne); por. J. Bednarz SDS, Missionstätigkeit der Salvatorianer in Assam, w: Die Salvatorianer in Geschichte und Gegenwart 1881-1981, Hrsg. A. Kiebele SDS, A. Kiełbasa SDS, A. Münck SDS, P. van Meil SDS, Rom 1981, s. 284. Die katholische Lehrgesellschaft (Societas Catholica Instructiva) von einem Mitgliede derselben, Braunau 1888; tekst drukowany w DSS IV, s. 103-113; Curriculum vitae ks. Otto Hopfenmüllera, w: Otto Hopfenmüller (personalia), w AGS; por. Ks. M. Piela SDS, Czcigodny Sługa Boży (Venerabilis Dei Servus) Ojciec Franciszek Maria od Krzyża Jordan (1848-1918). Życie i dzieło, cz. 1, Od narodzin do utworzenia pełnej struktury Towarzystwa (1848-1888), Kraków 2014, s. 428-429, 432.

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

W chwili uroczystego pożegnania misjonarzy cała wspólnota zgromadziła się w refektarzu, specjalnie przyozdobionym na tę okazję. U wejścia refektarza został umiejscowiony obraz Maryi, Opiekunki Towarzystwa; umieszczono przy nim kwiaty i świece. Pod obrazem znajdował się napis w języku łacińskim: „Quam speciosi pedes, evangelisantium pacem”. W centrum napisu umieszczono globus z krzyżem i nowym terenem misyjnym. Cały refektarz był ozdobiony wstęgami z napisami w różnych językach. Po chwili uroczystego spotkania Założyciela z misjonarzami i wspólnotą w refektarzu nastąpił równie podniosły moment oficjalnego wysłania pierwszych salwatorianów do Assamu w kaplicy domowej. Misjonarze uklękli przy ołtarzu przed o. Jordanem, a on skierował do nich i do całej wspólnoty salwatoriańskiej swoje ojcowskie słowa. Mówił do nich z entuzjazmem o krzyżu. W czasie przemówienia nawiązał do znaku krzyża, jaki zobaczył na niebie cesarz Konstantyn Wielki przed bitwą z Maksencjuszem. Tak jak ten władca zwyciężył w Rzymie koło mostu mulwijskiego (na rzece Tybr) w 312 r. swojego rywala Maksencjusza pod tym znakiem, tak ten krzyż miał być dla misjonarzy znakiem zwycięstwa w każdej chwili ich trudnej i nieznanej jeszcze działalności misyjnej. To pod znakiem tego krzyża mieli oni – w odczuciu o. F. Jordana – przezwyciężać wszelkie trudności, podejmować wszelkie wysiłki i wytrwać do końca w powołaniu misyjnym32. Następne pożegnania misjonarzy były zawsze ważnymi wydarzeniami w życiu wspólnoty rzymskiej, w których o. Jordan ujawniał niezwykły zapał apostolski i tak bardzo pragnął, by tenże zapał przeniknął głęboko jego synów duchowych, poświęcających się zbawieniu dusz33. Nazajutrz, 18 stycznia 1890 r., Założyciel napisał list do administratora diecezji Dakka, biskupa G. Fallizego, polecając nowych misjonarzy jego trosce pasterskiej34. 19 stycznia 1890 r. pionierzy misji w Assamie wsiedli na statek Oceana w Brindisi i całą podróż potraktowali jako przygotowanie do nowej posługi apostolskiej. Wykorzystywali długi czas podróży przede wszystkim na doskonalenie swojej znajomości języka angielskiego35. Z okazji święta Nawrócenia św. Pawła, 25 stycznia 1890 r., ks. B. Lüthen porównał podróż misjonarzy do Indii do podróży apostolskich św. Pawła Apostoła. W kazaniu wygłoszonym podczas Mszy św. i skierowanym do wielu młodych studentów w Domu Macierzystym ks. Bonawentura ukazał ks. Ottona Hopfenmüllera jako wzorowego misjonarza i zakonnika, człowieka bardzo cnotliwego o wielkich zdolnościach i bardzo wymagającego od samego siebie, ale także przejawiającego – w duchu św. Pawła Apostoła – wielką energię i wolę działania. Ks. Lüthen wskazał również na fakt, iż Eine Abchiedsfeier im Mutterhaus der katholischen Lehrgesellschaft, „Der Missionär” 10 (1890), nr 3 (9. Februar), s. 21-22 (Beilage); Pożegnanie pierwszych misjonarzy wyjeżdżających do Assam, 17.01.1890, w: Przemówienia o. Franciszka Marii od Krzyża Jordana, DSS XXIII, przeł. J. Merecki SDS, Kraków 1911, s. 19-20; we włoskim wydaniu wspomnianego czasopisma była zamieszczona szczegółowa relacja zarówno z tego wydarzenia, jak i podróży misjonarzy do Indii: La partenza dei Missionarii, „Il Missionario” 10 (1890), gennaio, s. 13-15. 33 „Io fui una volta testimone del commiato di Missionari, fatto personalmente dal Servo di Dio nella Casa Madre. La profonda serietà con la quale il P. Jordan consegnò la Croce ai Missionari, mi fece una forte impressione e rivelava la sua brama della conversione degli eretici e degli infedeli”; świadectwo ks. L. Klosego SDS, Ex Processu Rogatoriali Passaviensi, Summarium, § 1095; „Io stesso ho osservato che la sua gioia più grande era il poter inviare nuovi Missionari”; świadectwo ks. I. Jochama SDS, Ex Processu Rogatoriali Paderbonensi, Summarium, § 1143. 34 „Heri primi Missionarii nostrae Societatis profecti sunt pro nuova Praefetura Apostolica Assam cuius cura spiritualis nobis est commissa. Cum vero praefati Missionarii sint novelli; eos magnopere benevolentiae Tuae commendo supplicoque instanter ut E. T. benigne eos adjuvare dignetur consilio et facto proud poterit […]”; O. Jordan do Rev. Mons. G. Fallize, 18.1.1890, w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.6. Corrispondenza con i Vescovi; F 32.6.1; bp Giuseppe Fallize (według ks. T. Edweina, Philipp Fallize) z Kongregacji Ducha Świętego był tylko przez krótki czas administratorem apostolskim diecezji Dakka; zastąpił go jego współbrat Agostino Louage, a następnie, 26 czerwca 1894 r., pieczę duszpasterską nad diecezją przejął inny członek wspomnianej kongregacji, monsignor Pietro Giuseppe Hurth; T. R. Edwein SDS, Der Gründer und sein Werk in der Bewährung 1887-1898, Vol. I, s. 260. 8. 35 Listy ks. P. O. Hopfenmüllera do o. F. Jordana: An Bord des Oceana, 25.1. (AGS 0100.01/Hopfenmüler P. Otto 10, s. 12 15; OH 12) i An Bord des Mirzapore, 1.2.1890 (tamże, s. 16-19; OH 13); ks. A. Münzloher do o. F. Jordana: Oceana auf dem Roten Meer, 1890 (AGS 0100.01/Münzloher P. Angelus 10, s. 1-4) i S. S. Mirzapore, auf dem ar[abischen] Meer, 1.2.1890 (tamże, s. 5-8). 32

Trudne lata wzrostu (1870-1897)

ks. Otto Hopfenmüller, pomimo swojego wieku, podporządkowywał się we wszystkim Założycielowi. Jako przełożony misji budził wielkie nadzieje pozostałych członków Zgromadzenia na udany początek budowy Kościoła (Urkirche) w Assamie. Członkowie wspólnoty salwatoriańskiej wspierali misjonarzy modlitwą i codzienną ofiarą życia36. Misjonarze salwatoriańscy przybyli do Bombaju 2 lutego 1890 r. Bombaj był drugim co do liczby mieszkańców miastem w Indiach. W drodze do jezuickiego kolegium św. Franciszka Ksawerego towarzyszył im coolie, przedstawiciel jednej z niższych warstw społeczeństwa indyjskiego. Widok tak licznych populacji i kolorów skóry niewątpliwie musiał oddziaływać na nowo przybyłych misjonarzy salwatoriańskich. Tego samego dnia wieczorem, to jest 2 lutego 1890 r., misjonarze podjęli dalszą podróż pociągiem do Kalkuty. Przybyli tam rano 5 lutego37 i zostali serdecznie ugoszczeni przez miejscowych jezuitów. Gościnność wynikała z faktu, że zdecydowana większość z nich była niemieckiej narodowości. Ks. O. Hopfenmüller udał się statkiem do Chittagong w celu odwiedzenia administratora diecezji Dakka Giuseppe Falizego. Hierarcha przyjął go bardzo serdecznie i wyraził radość, iż powierza mu część swojej diecezji. Udzielił również niezbędnych informacji o tej jej części, gdzie mieli pracować salwatorianie. W Sylhet nie było wspólnoty wiernych ani kościoła, ale około 90 katolików mieszkało w pobliżu, w wiosce Bondashill. Istniał tam również kościół i we wspólnocie byli też katecheci. Wierni ci byli Bengalczykami, ale nie było jedności w tej wspólnocie. Ponadto jeden z muzułmanów procesował się z wiernymi o własność kościelną. Administrator misji w Assamie wyrażał wolę jak najszybszej nauki bengalskiego, by mógł spowiadać w tym języku. Monsignor Fallize podarował mu wzorcową książeczkę spowiedzi i użytecznych pytań w języku bengalskim. Ks. O. Hopfenmüller dowiedział się również o innej wspólnocie wiernych, w Silchar i Kachar, która liczyła około 50 osób. Tworzyli ją głównie urzędnicy angielscy. Jeden z nich, w stopniu majora, prosił o wizytę katolickiego księdza. W jego domu zbierali się katolicy na wspólną modlitwę38. Wracając do Kalkuty, ks. O. Hopfenmüller odwiedził także biskupa Krishnagaru Francesca Pozziego. Ten ostatni przebywał w tym czasie w Jessor39. Biskup ten pracował już od 33 lat w misji i dzielił się z administratorem apostolskiej prefektury w Assamie informacjami dotyczącymi Gauhati. W miejscowości tej mieścił się kościół z pięknym domem misyjnym, gdzie zatrzymywał się T. R. Edwein SDS, Der Gründer und sein Werk in der Bewährung 1887-1898, Vol. I, s. 254-255, przyp. 4; por. P. B. Lüthen, Predigtskizzen 1888-1893 (?), w: AGS 0100.01/G 27. 37 W Bombaju mogli szybko poznać, jak pisał ks. O. Hopfenmüller, system kastowy panujący w Indiach: bramini (kapłani i uczeni), ksthatryas (wojownicy), vaysias (rzemieślnicy i ludność wiejska), pariasi (robotnicy, służący); Jezuici mieli 1500 uczniów w swoim kolegium i około 500 w innym kolegium zwanym St. Mary’s College. Salwatorianie odwiedzili w Bombaju administratora diecezji, biskupa niemieckiego Dalhoffa. W mieście było 16 parafii katolickich, w których było łącznie 30 000 wiernych; ludność pogańska liczyła około 600 000; por. Wiadomości ks. O. Hopfenmüllera (P. Otto Hopfenmüller, Bombay, 2.2.1890), w: AGS 0100.01/Assam Vol. 23. Historalia. 23.5. Notitiae in diurnis (1891-1905), s. 88-95; ks. O. Hopfenmüller dostarczył innych szczegółowych informacji, na przykład bilet na pociąg do Kalkuty w trzeciej klasie kosztował każdego z misjonarzy 28 rupii (112 lirów), natomiast bagaż 26 rupii i 11 „annas” (funt szterling miał wartość około 15 rupii; 1 rupia=16 annas; 1 annas=4 pices; 1 pice=3 pie (pei)); Ks. O. Hopfenmüller do o. F. Jordana, An Bord des Coronada, 9.2.1890, w: AGS 0100.01/ Hopfenmüller P. Otto 10, s. 20-21 [OH 14]. 38 Ks. O. Hopfenmüller do o. F. Jordana, An Bord des Coronada, 9.2.1890, w: AGS 0100.01/Hopfenmüller P. Otto 10, s. 20-21 [OH 14]. 39 Przed udaniem się w podróż ks. O. Hopfenmüller napisał w Kalkucie list do bpa F. Pozziego: „Io mi darò l’onore di visitare Vostra Grazia forse prossimo mercoledì o giovedì per trattare l’affari in riguardo della nova [sic] prefettura Assam, Bhutan, Manipur, la quale è stata commessa alla nostra società. Prima userò l’occasione, domani per vapore opportuno andare Chittagong, acciocché possia ordinare le cose con P. Fallize, amministratore della diocesi Dacca. Dopo mi frettarerò [sic], venire da vostra Reverendissima Grazia, fin al 12. o 13. di questo mese. Prego, che voglia avere piacere di non absontarle [sic] mentre questi giorni, affinché io non faccia il passaggio in vano”; Ks. O. Hopfenmüller do Rev. Bpa F. Pozziego, Kalkuta, 5.2.1890; oryginał w: A MA; kopia: AGS 0100.01/F 32.6.2; Francesco Pozzi z Seminarium Misyjnego w Mediolanie (PIME) był od 1879 r. prefektem apostolskiej w Krishnagar i od 25 listopada 1886 r. jej biskupem. Krishnagar stał się diecezją w 1890 r.; T. R. Edwein SDS, Der Gründer und sein Werk in der Bewährung 1887-1898, Vol. I, s. 260. 36

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

ks. Jacopo De Broy w czasie swoich wędrówek misyjnych. Katolicy w tej okolicy byli nieliczni i bardzo rozproszeni, mieszkali bowiem przy różnych plantacjach herbaty. Ks. O. Hopfenmüller prosił biskupa Pozziego, by Jacopo De Broy mógł jeszcze pozostać kilka miesięcy w Assamie, na co ten chętnie przystał. Wybudowany dom misyjny w Gauhati był własnością misji mediolańskiej. Bp Pozzi uważał, że można by na początku mieszkać w tym domu, a później uregulować kwestie własnościowe. Obydwaj hierarchowie, zarówno Fallize, jak i Pozzi, byli zdania, że lud osiadły tutaj bardziej skłaniał się do chrześcijaństwa niż Assamejczycy40. W niedzielę wieczorem, 16 lutego 1890 r., misjonarze kontynuowali podróż pociągiem do Goalondo, a w dniu następnym podjęli podróż statkiem do miasta Dhubri. Przybyli do niego 18 lutego. Miasto to uchodziło za pierwsze miasto – pod względem położenia – regionu Assamu. W regionie tym była wspólnota 166 katolików i ks. Jacopo De Broy zgromadził już 1000 rupii na budowę kaplicy. Dalszy etap podróż odbyli znowu statkiem do Gauhati; przybyli do tego miasta portowego 21 lutego 1890 r. W porcie zostali bardzo serdecznie przywitani przez ks. Jacopa De Broya, jedynego wówczas misjonarza pracującego w regionie Assamu. Ks. Jacopo De Broy wybudował w Gauhati kaplicę. Mogło w niej w tym samym czasie celebrować dwóch kapłanów. Dla misjonarzy przygotowano mieszkanie z sześcioma pokojami. Istniała tu wspólnota 32 katolików; wszyscy byli Europejczykami. Zdaniem o. De Broya, budynki te były własnością misji, a nie Seminarium Misyjnego w Mediolanie, jak utrzymywał biskup Pozzi. Misjonarz ten poinformował również nowo przybyłych misjonarzy, że w całym dystrykcie było wówczas 107 katolików mieszkających w 13 różnych miejscowościach. Wiernych tych nie cechowała jednak głębsza religijność. Gauhati mogłoby być bez wątpienia miejscem centralnym całej misji. Było ono głównym miastem w całej prowincji Assamu. Jednakże życzeniem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary było, aby miejscem centralnym nowo utworzonej prefektury apostolskiej Assamu był Shillong, gdzie mieściła się siedziba rządu prowincji. Misjonarze, oszczędzając pieniądze, wynajęli wóz z wołami za 44 marki. Na wozie było miejsce tylko dla trzech z nich; ponieważ musiało znaleźć się również miejsce na ich bagaże, dlatego jeden z misjonarzy musiał iść pieszo. W czasie podróży musieli się wymieniać, ale zaoszczędzili w ten sposób 28 marek. 27 lutego 1890 r. wieczorem, po 41 dniach podróży, salwatoriańscy misjonarze osiągnęli cel podróży i przybyli do miasta Shillong. Ks. Jacopo De Broy również tutaj przygotował wcześniej małe mieszkanie, w którym sam zamieszkiwał w czasie pobytu w tym miejscu. 28 lutego 1890 r. misjonarze celebrowali pierwszą Mszę św. w Shillongu41. Tak rozpoczynało się ich życie misyjne, w bardzo biednych warunkach. Tak informował o nich kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary przełożony misji ks. O. Hopfenmüller: W Shillongu zaś jest mały dom grożący zawaleniem się z dwoma mieszkaniami, tak jednak obszernymi, że jednego z nich używamy jako kaplicę, a drugiego dla nas, dwóch kapłanów, podczas gdy Ks. O. Hopfenmüllera do o. F. Jordana, An Bord des Coronada, 9.2.1890, w: AGS 0100.01/Hopfenmüller P. Otto 10, s. 20-21 [OH 14]. 41 Z Gauhati do Shillongu misjonarze przebyli 64 mile angielskie. Jednakże nie dostrzegli oni domów Shillongu, które były ukryte pod drzewami, i dotarli do wzgórz Górnego Shillongu, położonego 5 mil poza miastem, po czym musieli zawrócić; por. Listy ks. P. O. Hopfenmüllera do o. F. Jordana: Gauhati, 21.2.1890 (AGS 0100.01/Hopfenmüller P. Otto 10, s. 22-25; OH 14); Shillong, 1.3.1890 (AGS 0100.01/Assam-11. Relationes de vita et actione; 11.1.1. Relationes Superioris P. Ottonis Hopfenmüller de Missione ad P. Jordan (1.3.-22.7.1890), s. 1-3); Listy ks. A. Münz lohera do o. F. Jordana: Gauhati, 22.2.1890 (AGS 0100.01/M-11. Relationes de vita et actione; 11.1.3. Relationes Consultoris P. Angeli Münzloher de Missione ad P. Jordan (1890-1907), s. 1782-1785), Shillong, 28.2.1890 (tamże, s. 1786-1789), listy te zostały napisane przez ks. P. A. Münzlohera w styczniu-lutym 1890 r. i były przeznaczone dla dzieci; zostały zamieszczone w czasopiśmie „Der Manna” (listy te znajdują się w AGS, w aktach personalnych ks. M. Baukhagego 8., s. 18-24). 40

Trudne lata wzrostu (1870-1897) dla dwóch braci zamierzamy zbudować dwa pokoje z desek obok domu. Aż do tego dnia żyjemy bez urządzenia się, ponieważ nie możemy znaleźć rzemieślnika, bowiem wszyscy są zatrudnieni w domu gubernatora prowincji (chief-commissionera). Stół i trzy krzesła dała nam do użytku pani Costello, katolicka córka nieobecnego dra Costello. Kolację spożywamy, stojąc, jak Żydzi podczas wyjścia z Egiptu, ponieważ krzesła są niższe. Śpimy osobno i musimy się bardzo ograniczać. Lecz wszystko chętnie i radośnie znosimy, ponieważ zdecydowaliśmy się głosić królestwo Boga i spodziewamy się dusz szczęśliwych dzięki naszej działalności [...]42.

Wspomniany przez przełożonego misji ubogi dom misyjny zbudował o. Jacopo De Broy i nazwał go „domem dobrej nadziei” (Cottage of the Good Hope)43. Delegat apostolski Indii Wschodnich abp Andrea Aiuti zachęcił administratora apostolskiego ks. O. Hopfenmüllera do gorliwej pracy apostolskiej, życząc mu jednocześnie udanego startu44. 46-letni superior misji i administrator apostolski ks. O. Hopfenmüller poświęcił się całkowicie nauce języka miejscowej ludności, Khasi, podczas gdy młody ks. A. Münzloher uczył się pilnie języka bengalskiego dla objęcia działalnością duszpasterską wspólnoty 90 miejscowych katolików w południowym Assamie45. Wieczorem 6 marca 1890 r. złożyło wizytę misjonarzom dwóch młodych Khasi w wieku 19 i 21 lat. Ukończywszy szkołę angielską, chcieli się oni dowiedzieć o wierze katolickiej, w zamian zaś ofiarowywali misjonarzom naukę języków khasi i bengalskiego. Ks. Otto Hopfenmüller zaczął szybko przygotowywać, z pomocą jednego z Khasi, katechizm w tym „In Shillong autem est solum parva domus ruinosa cum duobus cubiculis haud ita amplis, ex quibus unum pro capella et alterum pro nobis duobus sacerdotibus adhibemus, dum pro duobus Fratribus laicis juxta domum duo cubicula ex tabulis construere intendimus. Usque hunc diem sumus sine ulla accomodatione, quia fabrum habere non possumus, qui omnes in accomodando domo gubernatoris provinciae (chief-commissioner) occupati sunt. Tabulam et tres sedes commodavit nobis Miss Costello, catholica filia absentis Dr Costello. Coenam prendimus stantes sicut Judaei in exitu ex Aegypto, quia sedes sunt humiliores. Dormimus in solo et maxima restrictio nobis opus est. Sed omnia libenter et gaudentes toleramus quia regnum Dei propagare dignati sumus et animas beatos nos facturos speramus […]”; Relacja ks. O. Hopfenmüllera do Kardynała Prefekta de Propaganda Fide, Shillong, 6.3.1890; oryginał w: APF, Posizione „Scritture Riferite nei Congressi della S. C.”, Anno 1892, Vol. 37, Indie Orientali: Assam, Nº 1646, s. 515-516 (s. 4); kopia w: AGS 0100.01/F 3,16; ks. O. Hopfenmüller poinformował kardynała prefekta o całej podróży i o wizytach złożonych biskupom Fallizemu i Pozziemu: tamże; bp F. Pozzi, pisząc do kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary, informował go również o wizycie złożonej mu przez nowego przełożonego misji: „[…] Venne da me il nuovo Superiore, P. Hopfenmüller, il quale ha dato tutte quelle informazioni che poteva dare, e ben volentieri gli ho conceduto di tenere con sé affinché ne abbia di bisogno il Missionario che si trova nell’Assam”; Bp. F. Pozzi do Kardynała Prefekta de Propaganda Fide, Rev. G. Simeoniego, 25.2.1890; oryginał w: APF, Posizione „Scritture Riferite nei Congressi della S. C.”, Anno 1890, Vol. 35, Indie Orientali: Assam, Nº 1294, s. 197; kopia w: AGS 0100.01/F 3,4; ks. Otto informował o wizytach złożonych biskupom Fallizemu i Pozziemu również w kolejnej relacji: Relatio P. Ottonis Hopfenmüller ad Cardinal Prefetto de Propaganda Fide de laboribus apostolicis coeptis in Missione, 31.3.1890; oryginał w: APF, Posizione „Scritture Riferite nei Congressi della S. C.”, Anno 1890, Vol. 35, Indie Orientali: Assam, Nº 2349, s. 352-353; kopia w: AGS 0100.01/F 3,5. 43 Ks. A. Münzloher do o. F. Jordana, Shillong, 28.2.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.3. Relationes Consultoris P. Angeli Münzloher de Missione ad P. Jordan (1890-1907) 1782-1864. 44 Msgr. A. Aiuti do ks. O. Hopfenmüllera, Votacamundi, 20.3.1890 (nr 1805); oryginał w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.5. Corrispondenza con il Delegato Apostolico; F 32.5.1; Andrea Aiuti, ur. 17 czerwca 1849 r. w Rzymie, zm. 25 kwietnia 1905 r. również w Rzymie. Studiował w seminarium Sant’Apollinare w Rzymie, zdobywając stopnie naukowe w teologii, filozofii i prawie kanonicznym. Wyświęcony w 1871 r., był zatrudniony w Kongregacji ds. Soboru (obecnie Kongregacji ds. Duchowieństwa). W 1876 r. został sekretarzem internuncjusza w Rio de Janeiro. W 1879 r. został mianowany sekretarzem nuncjatury w Monachium. Od 1886 r. pomagał kard. A. Agliardiemu, delegatowi apostolskiemu Indii. Kiedy kard. A. Agliardi został odwołany do Rzymu, Aiuti został jego następcą oraz arcybiskupem tytularnym Akrydy. Wezwany do Rzymu w 1891 r., abp Aiuti został mianowany sekretarzem Kongregacji de Propaganda Fide ds. obrządku wschodniego. Od 1893 r. pełnił on obowiązki nuncjusza apostolskiego w Monachium, a od grudnia 1896 r. w Lizbonie. W czasie ostatniego konsystorza zwołanego przez papieża Leona XIII 22 czerwca 1903 r. A. Agliardi został podniesiony do godności kardynalskiej; „Alte und Neue Welt” 39 (1905), s. 766. 45 Relatio del P. Ottonis Hopfenmüller ad Cardinal Prefetto de Propaganda Fede de laboribus apostolicis coeptis in Missione, 31.3.1890. 42

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

języku. Prawie każdego dnia przybywali przedstawiciele ludności miejscowej, aby zobaczyć nowych misjonarzy46. Administrator apostolski ks. Otto Hopfenmüller dzielił z kardynałem prefektem Kongregacji Rozkrzewiania Wiary nadzieje związane z narodem Khasi. Ludność ta była rzeczywiście bardzo dobrze usposobiona do misjonarzy47. Również dwaj bracia zakonni, M. Schumm i J. Bächle, oddawali się z pełnym poświęceniem różnorodnym pracom, nieodzownym do zorganizowania życia wspólnoty misyjnej. W listach pisanych do Założyciela salwatorianów o. F. Jordana wyrażali oni podziękowania za możliwość pracy na polu apostolskim, a także dobrą wolę przestrzegania w całej rozciągłości obserwancji zakonnej48. Warto tu poświęcić nieco uwagi ludności, którą misjonarze zaczęli ewangelizować. Salwatorianie podjęli przede wszystkim działalność misyjną pośród ludności Khasi, jednego z dominujących plemion w północno-wschodnich Indiach. Lud ten żyje dzisiaj w północnej części stanu Meghalaya, w dystryktach wschodnim i zachodnim wzgórz Khasi oraz wzgórz Ri Bhoi i Jaintia. Pod względem kościelnym wierni tego ludu należą do archidiecezji w Shiuongu, której przewodzi dzisiaj salezjański abp Dominic Jala. Khasi, jako grupa etniczna, różnią się pod wieloma aspektami od innych plemion północno-wschodnich Indii. Znany pisarz tego ludu R.T. Rymbai, twierdzi że „Khasi tworzą wyspę sami w sobie”49. Wzgórza dystryktów Khasi i Jaintia zajmują przestrzeń 14 117 km kw., co stanowi około dwóch trzecich całego stanu Meghalaya. Na północ od wzgórz Khasi i Jaintia leżą równiny Assamu, na zachodzie wzgórza Garo, a na południu jest terytorium państwa Bangladesz. Na wschodzie od wzgórz Jaintia są położone Karbi Anglong i wzgórza północnego Cacharu w stanie Assam. Wspomniany region charakteryzuje się różnorodnością terenu. W części południowej wzgórza są wysokie i tworzą głębokie wąwozy, które kształtują naturalną granicę z Bangladeszem. W części centralnej jest usytuowane płaskowzgórze Shillongu, uformowane z archaicznych skalnych kompozycji. W kierunku północnym wzgórza zanikają, zamieniając się w teren równinny. Górzysty dystrykt Jaintia, usytuowany w części wschodniej, pozostaje wciąż największym obszarem zamieszkałym przez ludność Khasi. W regionie Khasi i Jaintia jest sieć większych i mniejszych rzek, które krzyżują się pomiędzy wzgórzami i dolinami. Większość z tych rzek bierze początek w centralnym płaskowyżu. Jedne z nich wpływają na południu do Bangladeszu, a inne, na północy, do wielkiej rzeki Brahmaputra w Assamie. Khasi, jako plemię, różni się od innych plemion północno-wschodnich Indii swoim pochodzeniem, kulturą i cechami fizycznymi. Należą oni do austro-azjatyckiej (Mon-Khmer) rasy południowych Chin, mają żółtawą i czerstwą karnację, a ich twarze są zaookrąglone. Khasi dzielą się na podgrupy etniczne, pośród których znajdujemy: Nongphlang – mieszkańcy tej podgrupy etnicznej zamieszkują centralny rejon wzgórz Khasi na płaskowzgórzu Shillongu, mieszkańcy Marams i Lyngnams mieszkają w zachodniej części wzgórz Khasi, Bhois osiedlili się w północnej części wzgórz Khasi. Jaintias Ks. O. Hopfenmüllera do o. F. Jordana, Shillong, 6.3.1890, w: AGS 0100.01/M1-11.1.1. Relationes Superioris P. Ottonis Hopfenmüller, s. 4-7; Ks. A. Münzloher do o. F. Jordana, Shillong, 16.3.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.3. Relationes Consultoris P. Angeli Münzloher, s. 1790-1793. 47 „[…] Hunc populum Khasi bene dispositum invenio. Iam multi iuvenes et viri in aetate profecti nos visitaverunt, ut novos viderent missionarios et ipsi mentem favorabilem et amicum ostendebant, edentes spem nos fructum esse habituros”; Relatio del P. Ottonis Hopfenmüller ad Cardinal Prefetto de Propaganda Fide de laboribus apostolicis coeptis in Missione, 31.3.1890. 48 Br. J. Bächle do o. F. Jordana, Shillong, 19.3.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.4. Relationes Confratrum de Missione et de Confratribus. Br. Bächle Josephi (1890-1895), s. 3237-3238; Br. M. Schumm do o. F. Jordana, Shillong, 23.3.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.4. Relationes Confratrum. Br. Schumm Mariani (1890), s. 3241-3242. 49 „[…] the Khasis are an island by themselves”; Faith Formation among the Khasis. An analytical-Pastoral Research on Catechesis as the Instrument of Inculturation among the Khasis in the Archidiocese of Shillong. A Doctoral Dissertation by Barnes L. Mawrie SDB, Rome 2003 (cyt. dalej: B. L. Mawrie SDB, Faith Formation among the Khasis), s. 15. 46

Trudne lata wzrostu (1870-1897)

albo Pnars mieszkają na wzgórzach Jaintia. War mieszkają na wzgórzach Khasi i Jaintia w części południowej, wzdłuż granicy z Bangladeszem50. Historia języka pisanego Khasi rozpoczęła się w XIX w., kiedy to około 1842 r. znany misjonarz, metodysta Thomas Jones przekazał pismo rzymskie temu ludowi Od tego roku są zachowane książki pisane w języku khasi, w których zawarto całe dziedzictwo historyczne i kulturalne tego ludu. Biorąc zaś pod uwagę jego uwarunkowania polityczne, należy zaznaczyć, że decydujący dla losów tego ludu był początek XIX w. Wtedy doszło do walki politycznej, która rozpoczęła się wraz z wkroczeniem brytyjskiej Kompanii Indii Wschodnich na wzgórza Khasi. Anglicy chcieli zbudować arterię komunikacyjną, prowadzącą przez wspomniane wzgórza do Sylhetu i niższego Assamu. Z tego powodu agent rządu generalnego David Scott udał się do króla królestwa Nongkhlaw, U Tirot Singa, by uzyskać pozwolenie na tę budowę. W zamian obiecał zwrócić części terenu Duars, zabranego wcześniej temu władcy. Podczas długich debat zgromadzenia królestwa (Dorbar) w Nongkhlaw takie pozwolenie zostało udzielone. Gdy rozpoczęto realizację planowanego projektu budowy, ludność Khasi wyraziła niezadowolenie z tego powodu. Kompania Indii Wschodnich nie uszanowała zawartego kontraktu i nie zwróciła obiecanych terenów Duars królowi U Tirot Singowi. 4 kwietnia 1829 r. doszło do masakry w Nongkhlaw, zaplanowanej przez miejscową ludność. Podczas potyczek zginęło 62 ludzi, w tym 2 oficerów angielskich, a fakt ten spowodował prześladowania Anglików skierowane przeciwko ludności Khasi. Sing został zdradliwie pojmany 13 stycznia 1833 r. i w procesie sądowym skazany na dożywotnią karę więzienia. Kiedy ten władca zmarł, dwa lata później, to jest 17 lipca 1835 r., dobiegła końca walka Khasi o ich niezależność. Wszyscy inni królowie i władcy pod wpływem porażki wspomnianego monarchy jeden po drugim poddawali się panowaniu brytyjskiemu. W ten sposób Anglicy podporządkowywali sobie cały lud, wydając w latach 1824-1877 szereg nowych regulacji prawnych51. Naród Khasi wykazywał od początku bardzo wielką otwartość na wartości religijne i stwarzał korzystne perspektywy na swoją ewangelizację. Religia pełni bowiem zasadniczą rolę w życiu tego ludu. Badacz tej tematyki, B. L. Mawrie SDB, stwierdza wprost, iż dla Khasi religia i kultura tworzą jedną rzeczywistość. Dlatego można powiedzieć, że religia jest duszą kultury Khasi, a kultura jest formą ich religii. Kultura jest tak święta, jak święta jest religia w pojęciu tej ludności. Z tego powodu Khasi od zawsze cenili i przechowywali dziedzictwo religijne i kulturalne52. Khasi, jako grupa plemienna, posiada jedyne w swoim rodzaju religię i kulturę, różniące ich całkowicie od innych plemion północno-wschodnich Indii. W swojej długiej historii Khasi strzegli zazdrośnie swego dziedzictwa. Dlatego na początku chrześcijaństwo było postrzegane jako zagrożenie dla ich naczelnych wartości. Uprzednie, negatywne nastawienie misjonarzy protestanckich, którzy postrzegali religię Khasi jako religię zabobonną, spotkało się z ostrą reakcją tej ludności. Stopniowa integracja wartości religijnych i kulturalnych Khasi przez misjonarzy chrześcijańskich, a przede wszystkim katolickich, przyczyniła się do otwierania się tego ludu na chrześcijaństwo. Dzisiaj chrześcijaństwo nie jest już przez nich postrzegane jako zagrożenie, natomiast obserwuje się pozytywny proces jego integracji z kulturą Khasi53. Bardzo ciekawe jest samo pojęcie religii pośród ludu Khasi. Khasi wierzą, że religia została im dana przez samego Boga. To On obdarował ich drogą życia, która prowadzi do zbawienia, B. L. Mawrie SDB, Faith Formation among the Khasis, s. 15-21. Tamże, s. 28, 42. 52 Tamże, s. 47; o ścisłej relacji pomiędzy religią i kulturą uczy Sobór Watykański II. Zwrócił on uwagę na odkrywanie w narodowych i religijnych tradycjach „drzemiących w nich zarodków Słowa”; Dekret o misyjnej działalności Kościoła (Ad gentes divinitus), w: Sobór Watykański II. Konstytucje, dekrety, deklaracje, red. M. Przybył, Poznań 2002, nr 11; o związkach religii z kulturą napisał papież Paweł VI w adhortacji Evangelii nuntiandii (nr 20). 53 B. L. Mawrie SDB, Faith Formation among the Khasis, s. 51-52. 50 51

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

czyli religią zwaną Ka Niam Khasi. Opiera się ona zasadniczo na trzech przykazaniach: zdobywania prawości (Kamai ia ka hok), bojaźni Bożej i szacunku wobec ludzi (Tip-briew tip blei) oraz znajomości własnych krewnych i powinowatych (Tip-kur tip-kha). Pierwsze z wymienionych przykazań odgrywa zasadniczą rolę w życiu Khasi. Jest to bowiem przykazanie, które obejmuje każdy aspekt życia społecznego, ekonomicznego, kulturalnego, religijnego, przenikając całą moralność. Dla Khasi podstawowym obowiązkiem życia jest bycie uczciwym i mówienie prawdy. Również bojaźń Boża i szacunek wobec innych tworzą istotną wartość życia tej ludności. Znaczącym wydarzeniem dla ich ewangelizacji jest fakt, że Khasi są ludem monoteistycznym, a nie animistycznym, jak twierdziło wielu naukowców54. Tak więc działalność misyjna salwatorianów była skierowana do ludu, który okazywał coraz większą otwartość i przychylność przybyłym tutaj misjonarzom. Dla dalszej, owocnej ich aktywności apostolskiej ważną rzeczą było poparcie, jakiego udzielili administratorowi apostolskiemu biskupi pobliskich diecezji. Biskup diecezji Krishnagar monsignor F. Pozzi napisał do ks. O. Hopfenmüllera, że ks. J. De Broy mógł jeszcze pozostać w Gauhati, aby pomóc salwatorianom w początkowym okresie ich działalności. Ponadto pasterz ten poradził administratorowi uregulować z wspomnianym misjonarzem kwestie prawne dotyczące własności: dom w Shillongu nie należał do Seminarium Misji Zagranicznych w Mediolanie, ale do misji w Assamie55. W kolejnym liście bp Pozzi wyraził się pozytywnie o projekcie administratora apostolskiego. Zamierzał on zakupić dom wraz z pobliskim terenem. Bp Pozzi postanowił, aby misjonarz ks. Jacopo De Broy w wypadku pozostania w Assamie podlegał jurysdykcji przełożonego misji. Tenże hierarcha kościelny obdarzył nowego administratora apostolskiego wielkim zaufaniem56. Arcybiskup Kalkuty Paul Goethals, odpowiadając na list ks. O. Hopfenmüllera z 13 marca 1890 r., ubolewał, iż nie mógł być obecny w Kalkucie w chwili przybycia nowych misjonarzy. Zapewnił go, że jego siedziba arcybiskupia będzie zawsze otwarta dla niego i pozostałych misjonarzy57. Misjonarze spełniali posługę liturgiczną, przewidzianą w okresie Wielkiego Postu. Przełożony misji ks. O. Hopfenmüller pragnął odwiedzić wspólnotę miejscowych katolików bengalskich w celu udzielenia im sakramentów w okresie wielkanocnym. Wyraził wolę zabrania ze sobą Tamże, s. 47-54; „The Khasis are a monotheistic people and not animists as some scholars have misunderstood them. Their idea of God is one of a single Omnipotent Being who resides up above but however interacts with people down below”; tamże, s. 54. 55 Bp F. Pozzi do ks. O. Hopfenmüllera, Krishnagar, 9.3.1890, w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F32.6.4. 56 „[…] I trust you are doing well, and the mission is favourably progressing. We go on sufficiently well: there are always gains and losses; but on the total the gain is superseding”; Bp F. Pozzi do ks. O. Hopfenmüllera, Jessore, 19.5.1890, w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.6.7; wyrazem troski monsignora Pozzi było, na przykład, wysłanie wina nowemu przełożonemu: „P. Broy mi ha molto raccomandato due o tre volte di mandarle vino rosso; io le ho sempre spedito 3 dozzine di vino francese […]”; Bp F. Pozzi do ks. O. Hopfenmüllera, Krishnagar, 3.8.189, tamże; kopia w: AGS 0100.01/F 32.6.8. 57 Abp P. Goethalsa do ks. O. Hopfenmüllera, Kalkuta, 20.3.1890, w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.6.5; Paul Goethals, ur. 11 października 1832 r. w Contray-Brugge, zm. 4 lipca 1901 r. w Kalkucie. 31 października 1852 r. wstąpił do jezuitów i 11 września 1866 r. został wyświęcony na kapłana. Goethals studiował filozofię w Namur, był przez 5 lat prefektem w Tournay, studiował przez 4 lata teologię w Lowanium, a następnie pełnił obowiązki prefekta w Brukseli. 19 maja 1870 r. Goethals został prowincjałem belgijskiej prowincji jezuitów i od 13 sierpnia 1876 r. był także rektorem w Namur. 31 grudnia 1877 r. został mianowany biskupem i wikariuszem apostolskim Zachodniego Bengalu. 3 lutego 1878 r. monsignor Goethals został mianowany arcybiskupem. Po ustanowieniu kościelnej hierarchii w Indiach przez papieża Leona XIII 25 listopada 1886 r., arcybiskup Goethals został ordynariuszem archidiecezji Kalkuty (6 marca 1887 r.). Goethals sprawował od 4 listopada 1878 r. przez kolejne 23 lata owocną działalność apostolską w Indiach. Był pasterzem bardzo cenionym przez wszystkie warstwy społeczeństwa. W okresie jego posługi pasterskiej liczba katolików w archidiecezji Kalkuty wzrosła z 15 000 do 80 000 osób. Arcybiskup Goethals cieszył się wielkim poważaniem zarówno u protestantów, jak i władz państwowych. Był także uważany za znawcę kultury indyjskiej. W pracy duszpasterskiej kładł nacisk na kształcenie młodzieży tubylczej; T. R. Edwein SDS, Der Gründer und sein Werk in der Bewährung 1887-1889, Vol. I, s. 259. 54

Trudne lata wzrostu (1870-1897)

tłumacza, a pomocą do spowiedzi była książeczka podarowana mu przez bpa Fallizego. Katolicy zamieszkali w Shillongu nie byli jednak przyzwyczajeni do stałej opieki duszpasterskiej, bowiem ks. Jacopo De Broy przebywał tutaj tylko przez krótki okres. Teraz, po przybyciu misjonarzy salwatoriańskich, miejscowym wiernym było trudno przyzwyczaić się zarówno do stałego uczestnictwa w sprawowanych nabożeństwach, jak i do małej kapliczki, w której się odbywały. W kapliczce mogło się zmieścić tylko 12 osób. Ks. O. Hopfenmüller rozpoczął swą pracę od odwiedzania domów mieszkańców angielskich, którzy do tej pory byli pod wpływem protestantów. Chciał w ten sposób wpłynąć na ich udział w nabożeństwach katolickich. Pomimo niewielkiej liczby miejscowych katolików pierwsza Wielkanoc w Shillongu była sprawowana uroczyście. Ks. A. Münzloher przewodniczył podniosłej Eucharystii, a przełożony ks. O. Hopfenmüller przemawiał w języku angielskim i śpiewał pieśni gregoriańskie wraz z dwoma braćmi zakonnymi. W tym okresie miejscowa wspólnota powiększyła się o 4 wiernych, domowników naczelnego komisarza (Chief-Commissionera). W czasie Wielkanocy przybyło również 10 młodych Khasi, którzy byli protestanckimi metodystami. Chcieli się dowiedzieć, jakie różnice dzielą katolików i protestantów. Misjonarze spostrzegli, że młodzieńcy znajdowali się całkowicie pod wpływem ducha racjonalizmu, wpojonego im w angielskich szkołach. Przykładem takiego człowieka był młody Bengalczyk, który był braminem. Odwiedził on misjonarzy i chciał pomóc ks. Angelusowi w nauce języka bengalskiego. W czasie dwóch rozmów, jakie z nim przeprowadził ks. Otto Hopfenmüller, okazało się, że człowiek ten był całkowicie przesiąknięty racjonalizmem58. Ks. O. Hofpenmüller, pisząc 25 marca do proboszcza parafii w Seussling, ks. Schramma, podkreślał fakt, że kiedy przybywa się do kraju pogańskiego, w którym się nie celebruje zewnętrznych uroczystości kościelnych, gdzie nie widać wież kościelnych i nie słychać bicia dzwonów, i kiedy we Mszy św. uczestniczy 2 lub 3 wiernych, wówczas bardziej docenia się życie w kraju katolickim59. Takie to myśli i wrażenia towarzyszyły administratorowi prefektury apostolskiej w Assamie. 1 maja 1890 r. misjonarze mogli celebrować Msze Św. na nowym ołtarzu, przygotowanym przez miejscowych stolarzy. Od tego dnia Najświętszy Sakrament był stale przechowywany w kaplicy. Salwatorianie rozpoczęli swą pracę od odprawiania nabożeństw majowych ku czci Najświętszej Maryi Panny oraz nabożeństw czerwcowych ku czci Najświętszego Serca Pana Jezusa. Początkowo liczba uczestników tych nabożeństw była mizerna: uczestniczyło w nich tylko kilka osób i to tylko w niektóre dni. W czasie samych Świąt Wielkanocnych 1890 r. w Mszach św. uczestniczyły tylko 4 osoby. Przystąpiły one do Komunii Świętej. Synowie duchowi o. F. Jordana informowali swojego „Czcigodnego Ojca” o obojętności religijnej serc Anglików, którzy nie wykazywali chęci nawiązania kontaktów z misjonarzami katolickimi. Ale ks. O. Hopfenmüller nie tracił nadziei na przyszłość. Informował o. F. Jordana, iż należy tutaj wybudować jak najszybciej kościół i konwent dla sióstr zakonnych, założyć szkoły, sierociniec oraz gromadzić środki materialne na utrzymanie nauczycieli i katechetów. Podjął również pierwsze kroki i skierował prośby o pomoc materialną do stowarzyszeń misyjnych w Monachium, Lyonie, a także do pana Alexandre’a Guasco w Paryżu. W tym ostatnim przypadku otrzymał adres od bpa G. Fallizego. Administrator ks. O. Hopfenmüller udzielił gościny w domu misjonarzy młodemu, 15-letniemu Khasi, który kształcił się w szkole angielskiej i z którym ks. Otto mógł rozmawiać w tym języku. Ks. Otto Hopfenmüller chciał również Listy ks. O. Hopfenmüllera do o. F. Jordana, Shillong, 23.3.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.1. Relationes Superioris, s. 8-11, 8.4.1890, tamże, s. 12-15; listy ks. A. Münzlohera do o. F. Jordana, Shillong, 26.3.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.3. Relationes Consultoris P. A. Münzloher, s. 1794-1797, 4.4.1890, tamże, s. 1798-1801; 9.4.1890, tamże, s. 1802-1804; 15.4.1890, tamże, s. 1805-1806; ks. Otto pisał do Kongregacji de Propaganda Fide o negatywnym wpływie ministrów protestanckich: Relatio del P. Ottonis Hopfenmüller ad Cardinal Prefetto de Propaganda Fide de laboribus apostolicis coeptis in Missione, 31.3.1890. 59 Ks. O. Hopfenmüller do ks. Schramma, 25.3.1890; list ten został wydrukowany w dzienniku „Bamberger Volksblatt” 95 (28 kwiecień 1890); C. Becker, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 216. 58

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

wykorzystać pomoc tego młodzieńca w przygotowaniu katechizmu w języku khasi i wydrukowaniu go w Kalkucie lub Rzymie. Delegat apostolski Indii Wschodnich abp Andrea Aiuti powstrzymywał jednak nadmierną gorliwość przełożonego misji. Ks. O. Hopfenmüller, widząc tak nikłą liczbę wiernych w okresie wielkanocnym, nosił się z myślą rzucenia na nich ekskomuniki, aby zwiększyć ich udział w przyjmowaniu sakramentów. Abp Aiuti nakłaniał ks. Ottona Hopfenmüllera do przyzwyczajenia się do zwyczajów panujących w Indiach i hamował go przed stosowaniem ekskomuniki, zalecając niespieszenie się z zastosowaniem tak surowego środka. Ponadto delegat apostolski A. Aiuti pogratulował administratorowi apostolskiemu ks. O. Hopfenmüllerowi opanowania języka khasi w tak krótkim czasie. Język ten bowiem mógł stać się potężnym środkiem ewangelizacji60. Ks. O. Hopfenmüller podjął starania dotyczące nabycia terenu, gdzie mogłaby zostać wzniesiona nowa kaplica z budynkami do użytku misjonarzy, a w przyszłości również dla sióstr. Gdyby otrzymał wsparcie materialne z Bawarii w wysokości 5000 czy 6000 marek, byłby w stanie wybudować mały kościół. Jednakże pertraktacje prowadzone z przedstawicielami Khasi ciągle się przedłużały. Liczył także na to, iż miejscowy król podaruje mu potrzebny teren, ale jego nadzieje się nie spełniły61. Z korespondencji Assamu z Rzymem jasno wynika zainteresowanie obu stron rozwojem wydarzeń. 28 maja 1890 r. ks. Otto Hopfenmüller informował przełożonego generalnego o. F. Jordana, iż posyła mu dwie relacje: jedną dla kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary G. Simeoniego drugą przygotowaną dla salwatoriańskiego czasopisma „Der Missionär” i dołącza list ks. Angelusa Münzlohera. Przełożony misji dzielił się również z Założycielem swoim osiągnięciem. Zdążył już przygotować katechizm w języku khasi, o czym informował również w swojej relacji władze kongregacji w Rzymie. Z drugiej zaś strony ks. Hopfenmüllera wyraźnie budowały umieszczone w „Der Missionär” wiadomości, że w okresie wielkanocnym pokaźna liczba kandydatów zasiliła szeregi Zgromadzenia salwatorianów, a niektórzy jego członkowie otrzymali święcenia. Takie wieści umacniały salwatoriańskich misjonarzy pracujących w Assamie i wyzwalały w nich nowe inicjatywy apostolskie62. Bp F. Pozzi, dowiadując się od ks. J. De Broya o zamiarze użycia przez superiora ekskomuniki, napisał do ks. O. Hopfenmüllera, że takie rozwiązanie byłoby czymś nowym w Indiach, a ponadto mogłoby przyczynić się do przejścia ich na protestantyzm. Odradził mu więc użycie takiego środka; Bp F. Pozzi do ks. O. Hopfenmüllera, Krishnagar, 3.8.1890, w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.6.9; w odpowiedzi abpa A. Aiutiego czytamy: „Porro doleo et ego vehementer, inter paucos catholicos istius Prefecturae Apostolicae undecim non adimplevisse praeceptum Ecclesiae quoad Communionem Paschalem, et quod magis ex iisdem unum tantum Tuae paternae admonitioni respondisse. Questioni vero quam mihi proponis, utrum nempe in eosdem censuram excomunicationis pronuntiare valeas nisi quamprimum illi praecepto satisfecerint an potius segui debeas praxim vigentem in India et huiusmodi censuram non pronuntiare, respondeo quod, salvo meliori consilio, attentis rerum adiunctis harum regionum, praxim communem in hac re vigentem sequi tuto possis et valeas. Post haes Tibi gratulor de felici successu […] linguam Khasi didicisti tam breve tempore; et pero fore ut Dei adiuvante gratia per instructionem et praedicationem quae incipere intendis in scholis et in pagis multas animas Cristo lucrifacere valeas”; Msgr. A. Aiuti do ks. O. Hopfenmüllera, Votacamundi, 21.8.1890 (nr 2051), w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.5.2. 61 Ks. Otto Hopfenmüller przygotował dwa plany budowy kaplicy: zgodnie z pierwszym z nich budowa kaplicy kosztowałaby 5319 rupii, a w drugim przypadku 4211 rupii. W drugim planie była przewidziana budowa kaplicy bez wieży. Khasi zaproponowali nabycie terenu z dwoma domami (z 6 i 2 pokojami). W całości było to 9 akrów za proponowaną cenę 7000 rupii; propozycja ta jednak nie została przyjęta, ponieważ teren ten znajdował się za daleko od mieszkania misjonarzy. Ponadto Khasi byli przeciwni zrzeczeniu się terenu przeznaczonego na palenie ciał zmarłych albo na składanie ofiar. W innym projekcie superior misji wskazywał na budowę kaplicy w cenie 4000 rupii, długiej na 18 stóp i wysokiej na 18, bez wieży. Administrator wysłał również do o. Jordana zdjęcia jednego z Anglików, który ofiarował swój teren za 6000 rupii; por. Listy ks. O. Hopfenmüllera, Shillong, 16.4.1890 (AGS 0100.01/M 1-11.1.1. Relationes Superioris, s. 16-18), 1.5.1890 (tamże, s. 19-20), 15.5.1890 (tamże, s. 21-22), 28.5.1890 (tamże, s. 23-26), 9.6.1890 (tamże, s. 27-30), 3.7.1890 (tamże, s. 31-34); Listy ks. A. Münzlohera, Shillong, 29.4.1890 (AGS, M 1-11.1.3. Relationes Consultoris P. A. Münzloher, s. 1807-1810), 4.5.1890 (tamże, s. 1811-1814), 11.5.1890 (tamże, s. 1815-1818), 18.5.1890 (tamże, s. 1819-1820), 25.5.1890 (s. 1821-1824), im Juni 1890 (tamże, s. 1825-1827). 62 Ks. O. Hopfenmüller do o. F. Jordana, Shillong, 28.5.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.1. Relationes Superioris, s. 23-26. 60

Trudne lata wzrostu (1870-1897)

Przełożonego misji ks. O. Hopfenmüllera dzielnie wspierał ks. A. Münzloher. Ten młody, gorliwy misjonarz bardzo pragnął pójść w ślady wielkiego apostoła Indii, św. Franciszka Ksawerego. Prosił więc usilnie tego świętego misjonarza, by także on sam mógł wiele uczynić dla zbawienia miejscowej ludności. W czerwcu 1890 r. ks. A. Münzloher pisał do o. F. Jordana, że podjął działalność misyjną w Gauhati pomimo kłopotów zdrowotnych. Miał ciągle problemy z sercem. Pomimo tej słabości gorliwie kontynuował swe prace apostolskie. Ks. Angelus Münzloher na bieżąco informował Założyciela o pracy jego duchowych synów. Klimat w Shillongu był bardzo dobry, a powietrze zawsze rześkie. Częściej odczuwało się tu zimno niż ciepło. W Shillongu, położonym na wysokości prawie 1500 m n.p.m, panował już klimat górski. Natomiast w Gauhati ks. A. Münzloher nie czuł się dobrze z powodu gorąca. W sierpniu 1890 r. misjonarz ten uzupełnił informacje na temat klimatu panującego w Assamie. Zwracał uwagę na występującą tutaj wilgotność. W czasie pierwszych miesięcy roku deszcze były nieregularne; ich częstotliwość była wielka od maja aż do września. Żadna jednak kropla deszczu nie spadała w czasie pory zimowej. Ks. A. Münzloher cierpiał więc z powodu wilgotności w Gauhati. Panowała tu również febra, która była przyczyną wielu śmierci. Ks. K. Becker, opisując później misje w Assamie, zwracał uwagę na tę chorobę. Wielu ludzi w Assamie padało ofiarą malarii i czerwonki. Wielkie żniwo zbierała czarna febra zwana kala azar63. W relacjach ks. A. Münzlohera znajdują się również informacje o jego działalności apostolskiej. Ks. A. Münzloher posłał o. F. Jordanowi dwa zdjęcia z kaplicą w Gauhati, wzniesioną wcześniej przez ks. Jacopo De Broya. Wzniósł on ten budynek z wielkim trudem. Na uwagę zasługuje to, iż pomogli mu w budowie również protestanci. W kaplicy mieściła się fisharmonia, której wielkość przewyższała nawet instrument znajdujący się w Domu Macierzystym w Rzymie. W Gauhati można było się intensywnie zaangażować w pracę misyjną, szczególnie w dolinach. Jednakże była ona mocno ograniczona z powodu istniejącego w Indiach systemu kastowego. Ks. A. Münzloher przeżył także momenty radosne, jakim była między innymi wizyta trzech młodych braci Khasi w wieku od 6 do 10 roku życia. Byli oni, jak większość miejscowych, hinduistami. W Gauhati byli również muzułmanie. Mieli tutaj trzy meczety64. Przełożony misji dziękował o. F. Jordanowi za jego troskę o zdrowie ks. A. Münzlohera. Ks. O. Hopfenmüller zwrócił się do o. F. Jordana o nowe wsparcie personalne. Prosił go o wysłanie jesienią 1890 r. do Assamu jeszcze dwóch misjonarzy i trzech sióstr salwatorianek. Dzięki tej pomocy pomocy salwatorianie mieliby więcej czasu na naukę miejscowych języków. Istniała ogromna potrzeba wysłania misjonarzy do wspólnot bengalskich, tubylczych katolików w Bondashill. Ks. O. Hopfenmüller poinformował również Założyciela, że ks. Jacopo De Broy, który im dużo dopomógł w początkowym okresie działalności misyjnej w Assamie, wstąpił do jezuitów i rozpoczął nowicjat w Ranchi. Poinformował go także, że rozpoczął udzielanie konferencji w języku angielskim na temat wiarygodności wiary katolickiej. W pierwszej konferencji uczestniczyło 5 osób, w drugiej 12, w trzeciej 7, a w czwartej 5. Z tonu listu wynika również, że salwatoriańscy misjonarze otrzymali wsparcie z lyońskiej Kongregacji Propagandy Wiary. Ks. O. Hopfenmüller zamierzał wysłać osobiście podziękowanie za przesłane pieniądze. 22 lipca 1890 r. poinformował o. F. Jordana, że wydrukował w Kalkucie pierwszy egzemplarz katechizmu w języku khasi. Katechizm ten miał być walnym orężem w walce z panującym tu duchem racjonalizmu. Zarazili się nim Khasi, uczący się w szkołach angielskich. Por. Das schwarze Fieber, w: C. Beckcer, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 227-233. Listy ks. A. Münzlohera do o. Jordana, Gauhati, 13.6.1890 (AGS 0100.01/M 1-11.1.3. Relationes Consultoris P. A. Münzloher, s. 1828-1830), 20.6.1890 (tamże, s. 1831-1832), 26.6.1890 (tamże, s. 1833-1835), 3.7.1890 (tamże, s. 1836-1839), 11.7.1890 (tamże, s. 1840-1841), 18.7.1890 (tamże, s. 1842-1844), 25.7.1890 (tamże, s. 1845-1848), 1.8.1890 (tamże, s. 1849-1850), 4.8.1890 (tamże, s. 1851-1852), 15.8.1890 (tamże, s. 1857-1860).

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

Poinformował także Założyciela salwatorianów, iż misjonarze z ulgą przyjęli wiadomość, że lyońska kongregacja misyjna przyznała misji w Assamie sumę w wysokości 3182 rupii65. Punktem delikatnym było życie wspólne misjonarzy. Administrator apostolski ks. O. Hopfenmüller usiłował oszczędzać na wszystkim, także na żywności, bez narażania jednak na szwank zdrowia swoich współbraci. Takie ascetyczne postępowanie wydawało mu się racjonalne. Jednakże to surowe podejście przełożonego musiało być trudne do zniesienia dla pozostałych misjonarzy, skoro ks. O. Hopfenmüller usprawiedliwiał się w tej sprawie przed o. F. Jordanem. Wyjaśniał, że przedstawił współbraciom swój punkt widzenia i pozostawił im wolność wyboru. Ks. O. Hopfenmüller wyraził we wzruszający sposób swoją wolę pozostania dobrym zakonnikiem; był gotów nawet na rezygnację z piastowanego urzędu. Był uwrażliwiony na całkowite posłuszeństwo wobec Założyciela i zależało mu też na wyrażaniu szacunku do współbraci66. Ks. O. Hopfenmüller powiadomił o przygotowaniu przez siebie katechizmu w języku khasi Kongregację Rozkrzewiania Wiary67. Katechizm przygotowany przez przełożonego misji był bardzo ważny, ponieważ Khasi już od 50 lat pozostawali pod wpływem walijskich protestantów. Misjonarze protestanccy budowali w Assamie liczne kościoły i kaplice, tworzyli sieć szkół, publikowali książki w języku khasi68. Ks. O. Hopfenmüller chciał zaprezentować wobec miejscowej ludności walor prawdziwej wiary katolickiej, ale jego płonący zapał apostolski został nagle, w sposób nieoczekiwany, przerwany. Zmarł w czwartek 21 sierpnia 1890 r. z powodu zapalenia opon mózgowych (Gehirnhautentzündung). Tego samego dnia o godzinie szóstej dotarł do Rzymu telegram, wysłany przez ks. A. Münzlohera: „Shillong, 11-12 Uhr. P. Otto mortuus Angelus”69. Rano 21 sierpnia 1890 r. do ks. A. Münzlohera, który przebywał w Gauhati, dotarł dr Mullone, informując go, iż telegrafował dr Costello: administrator poważnie zachorował i ks. Münzloher miał zaraz udać się do Shillongu. Kiedy wieczorem 21 sierpnia ks. Angelus dotarł do Shillongu, ks. Otto Hopfenmüller nie żył już od południa. Ks. Münzloher kończył list do o. Jordana 22 sierpnia: „Dzisiaj będzie pogrzebany [...]. Jedno mnie tylko pociesza, gdyż jestem przekonany, że on świętuje w niebie oktawę Wniebowzięcia Maryi, gdyż żył jak święty”70. Listy ks. O. Hopfenmüllera do o. F. Jordana, Shillong, 22.7.1890 (AGS 0100.01/M 1-11.1.1. Relationes Superioris, s. 35-38), 3.8.1890 (tamże, s. 26-27); bp F. Pozzi informował przełożonego misji o nowicjacie rozpoczętym przez ks. J. De Broya: „[…] P. De Broy si trova a Ranchi-Manresa house (noviziato dei PP. Gesuiti). Gli auguro buon successo”; Bp F. Pozzi do ks. O. Hopfenmüllera, Krishnagar, 3.8.1890, w: A MA; kopia w: AGS 0100.01/F 32.6.9. 66 Ks. O. Hopfenmüller do o. F. Jordana, Shillong, 3.8.1890, w: AGS 0100.01/Hopfenmüller P. Otto 10 (s. 26-27). 67 28 maja 1890 r. ks. O. Hopfenmüller pisał na temat przygotowywania katechizmu: „Lingua Khasi haud ita valde difficile propter simplicitatem grammaticae in tantum instructus sum, ut adjuvante quodam viro ex Khasi, qui suam linguam legit scribitque, catechismum parvum potuerim componere. Alius instructior vir ex Khasi opus revidet, ita ut certus esse possem, errores quoad linguam non irrepsisse irreptosque deleri. Quoad sensum certitudo puritatis doctrinae catholicae in eo consistit, ut Catechismum in lingua Anglica pro diocesi Calcutta editum transtulerim solum aliquibus quaesitis ex catechismo meae patriae adjunctis, quae pro populo opportuna judicaverim. Res quae difficiles erant interpretatu lingua Khasi, reliqui in Latinis verbis, ut Sacrament, Baptisma, Mass (Anglice) etc. Hoc modo secure Catechismum ut revisione peracta imprimatur me posse procurare opinor […]”; Relatio del P. O. Hopfenmüller al Cardinal Prefetto de Propaganda Fide, 28.5.1890; oryginał w: APF, Posizione „Scritture Riferite nei Congressi della S. C.”, Anno 1890, Vol. 35, Indie Orientali: Assam, Nº 3231, s. 620; kopia w: AGS 0100.01/F 3,6; 4 sierpnia administrator informował Kongregację de Propaganda Fide: „[…] Praeterea communico, me nunc Catechismum lingua Khasi elaboratum perfecisse nec non primam plagulam in typographia orphanorum apud Patres Jesuitas Calcuttae impressam esse”; Relacja ks. O. Hopfenmüllera do Rev. Kardynała Prefekta de Propaganda Fide, 4.8.1890; oryginał, tamże, Nº 4693, s. 892. 68 C. Becker, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 217. 69 Oryginał w: AGS 0100.01/M 1-11.1.3. Relationes Consultoris P. A. Münzloher, s. 1861; tekst „Der Missionär” 10 (1890), nr 16 (31. August), s. 126. 70 „Heute wird er begraben […]. Das Eine tröstet mich, dab ich überzeugt bin, dab er die Oktav der Himmelfahrt Mariens im Himmel feiert. Denn er hat gelebt wie ein Heiliger”; List ks. A. Münzlohera do O. Jordana, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.3. Relationes Consultoris P. A. Münzloher, s. 1862-1863; list ten był wydrukowany w: „Der Mis65

Trudne lata wzrostu (1870-1897)

Ks. O. Hopfenmüller nie był jedyną ofiarą przepracowania. Prawie 10 dni później, 30 sierpnia 1890 r., zmarł z tego samego powodu brat Marianus Schumm71. W jednym z kolejnych listów do o. F. Jordana ks. A. Münzloher opisał szczegółowo życie misyjne zmarłego przełożonego misji. Administrator prefektury apostolskiej w Assamie był wzorem dla swoich współbraci i żył jak święty. Ks. A. Münzloher myślał nawet, że ks. Otto Hopfenmüller będzie świętym apostołem dla ludności Khasi. Kiedy nowi misjonarze zbliżali się do miejsca ich przeznaczenia w nowej prefekturze apostolskiej, ks. O. Hopfenmüller ujawniał swój wielki zapał apostolski. Po przybyciu do Shillongu poświęcił się całkowicie dziełu misyjnemu. Wstawał o piątej rano, a po umyciu się rozpoczynał, rozciągnięty na ziemi, poranną modlitwę. Medytację odbywał na kolanach w kaplicy, a później z wielką pobożnością celebrował Mszę św. Następnie podejmował studium, które rozpoczynał modlitwą na kolanach, wzywając pomocy Ducha Świętego. Chciał bowiem tak bardzo nauczyć się języka khasi pomimo swojego zaawansowanego wieku. Studia te przerywał o godzinie dziesiątej, nawiedzając Najświętszy Sakrament. O godzinie dwunastej w południe czynił rachunek sumienia, spożywał obiad, z czym wiązało się zawsze jakieś umartwienie. To ostatnie było jego cnotą uprzywilejowaną, każdy bowiem moment uważał za sposobny do podejmowania umartwienia. Kiedy nadchodził list, nie otwierał go od razu, powstrzymując swoją ciekawość. Usiłował zawsze dobrze wykorzystać czas i podczas rekreacji rozpoczynał śpiew, bo było to jego ulubione zajęcie. Dla tego celu przetłumaczył niektóre pieśni na język khasi. Po rekreacji zwykle oddawał się lekturze duchowej, co trwało ponad godzinę. Następnie kontynuował studium aż do momentu wieczornej modlitwy liturgicznej, czyli oficjum, z czym łączył kolejny rachunek sumienia i odmawianie modlitwy różańcowej. Po rekreacji pisywał listy. Ks. Otto Hopfenmüller wyróżniał się wielką miłością okazywaną swoim współbraciom i bliźnim, miłował szczególnie takie cnoty jak ubóstwo i pokora. Zdaniem ks. A. Münzlohera również zmarły brat Marianus Schumm był wzorem życia zakonnego72. Ks. A. Münzloher, informując kardynała prefekta Kongregacji Rozkrzewiania Wiary G. Simeoniego o śmierci pierwszego administratora prefektury apostolskiej w Assamie, również sionär” 10 (1890), nr 18 (28 September), s. 142; w liście drukowanym w czasopiśmie „Der Missionär” jako dzień śmierci ks. O. Hopfenmüllera jest podany dzień 20 sierpnia 1890 r. Ta data, 20 sierpnia, została umieszczona też na płycie nagrobnej ks. O. Hopfenmüllera na cmentarzu w Shillongu; por. zdjęcie inskrypcji nagrobnej ks. O. Hopfenmüllera, w: C. Becker, P. Otto Hopfenmüller aus der Gesellschaft des Göttlichen Heilandes, s. 353; ten sam autor w swoim innym sztandarowym dziele przytacza dzień 21 sierpnia jako dzień śmierci ks. O. Hopfenmüllera, który nie czuł się dobrze już od niedzieli 17 sierpnia; por. C. Becker, Im Stromtal des Brahmaputra, s. 251; za dzień śmierci ks. Otto należy uznać dzień 21 sierpnia, ponieważ ks. A. Münzloher podał tę datę, informując delegata apostolskiego o śmierci przełożonego misji: „L’egregio R. Angelo Maria Münzloher un mese fa mi scriveva annunziandomi la morte del R. P. Ottone Hopfenmüller. Prefetto Apostolico dell’Assam, avvenuta fin dal 21. Agosto […]; Rev. Delegat Apostolski do Rev. Kardynała Prefekta de Propaganda Fede, 4.12.1890; oryginał w: APF, Posizione „Scritture Riferite nei Congressi della S. C.”, Anno 1890, Vol. 35, Indie Orientali; Assam, Nº 6550, s. 1205; kopia w: AGS 0100.01/F 3,8; szczątki doczesne ks. P. O. Hopfenmüllera zostały uroczyście przeniesione do katedry w Shillongu 1 lipca 2001 r.; ten sam dzień śmierci ks. O. Hopfenmüllera, 21 sierpnia 1890 r., znajdujemy w najnowszym opracowaniu poświęconym jego życiu. Zob. M. Kleiner, Lorenz Hopfenmüller. Vom Kulturkämpfer zum Indienmissionar, w: Unterm Sternermantel. 1000 Jahre Bistum Bamberg. Die Geschichte in Lebensbildern, Bamberg 2007, s. 214-237. 71 Ks. A. Münzloher do o. F. Jordana, Kalkuta, 5.9.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.1. Relationes Superioris P. Angeli Münzloher de Missione ad P. Jordan (5.9.1890-27.12.1891), s. 39-42. 72 Ks. A. Münzlohera do o. F. Jordana, Gauhati, am Feste der hl. Theresia 1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.1. Relationes Superioris P. A. Münzloher, s. 65-72; ks. A. Münzloher, opisując rozwój misji w Assamie, przytoczył szczegóły życia pierwszego przełożonego misji; Kurzer Lebensabrib des P. Otto Hopfenmüller, w: Die Apostolische Präfektur Assam in ihrer Geschichte und Entwicklung dargestellt von Hochw. P. Angelus Münzloher S.D.S., Administrator der apostolischen Präfektur von Assam (cyt. dalej: A. Münzloher, Die Apostolische Präfektur Assam), Rom 1899, s. 22-32; krystaliczność charakteru administratora apostolskiego i jego niezwykłe cnoty zostały również przedstawione na łamach czasopisma salwatoriańskiego. Ks. Otto został ukazany jako człowiek, który wyróżniał się charakterem otwartym i lojalnym, a także pokorą, posłuszeństwem i umartwieniem; P. Otto Hopfenmüller, „Der Missionär” 10 (1890), nr 19 (12. Oktober), s. 150-151.

Działalność misyjna Towarzystwa Boskiego Zbawiciela w apostolskiej prefekturze…

podkreślał, iż ks. O. Hopfenmüller był człowiekiem wyróżniającym się niezwykłymi uzdolnieniami i cnotami73. W odpowiedzi kardynał prefekt wyraził ubolewanie z powodu przedwczesnej śmierci superiora misji w Assamie74. Śmierć ks. O. Hopfenmüllera była przedmiotem refleksji dla ks. A. Münzlohera nad sposobem życia w Indiach. Dr Costello był zdania, że ks. Otto Hopfenmüller wystawił się zbytnio na wpływ słońca, którego promienie padały tutaj pionowo. W Indiach należało nosić odpowiedni kapelusz, płaszcz i ubranie przystosowane do panujących warunków. Ks. A. Münzloher podkreślał fakt, że sami jezuici stracili już w tym roku, 1890, czterech misjonarzy. Przełożony jezuitów nakazał nawet ojcom palenie papierosów, co miało zapobiegać febrze i problemom związanym z trawieniem. Ponadto inni misjonarze w Indiach starali się ograniczyć posty, aby utrzymać dobrą i zdrową kondycję zdrowotną, pracując w tak ekstremalnych warunkach75. Pomimo dramatycznej straty dwóch swoich synów duchowych o. F. Jordan wkrótce potem, pod koniec 1890 r., wysłał do Assamu nowych misjonarzy. 12 grudnia 1890 r. do Indii wyjechali trzej księża: Ignatius Bethan z archidiecezji kolońskiej, Matthaeus Baukhage z diecezji Paderborn i Jan Gruchot z diecezji wrocławskiej, oraz brat zakonny Ciro Disclafani z diecezji Palermo. Wraz z nimi do Assamu wyjechały po raz pierwszy trzy siostry salwatorianki: s. Laurencja Heilmeier od Wspomożenia Wiernych z archidiecezji monachijskiej, s. Scholastyka Hopfenmüller od Niepokalanego Poczęcia i s. Benedykta Ruderich od Jezusa, obydwie z diecezji Bamberg76. Znaczący jest fakt, że dwa lata po utworzeniu wspólnoty sióstr Katolickiego Towarzystwa Nauczania w Tivoli 8 grudnia 1888 r., z m. Marią (baronową Teresą von Wüllenweber) jako przełożoną, do Assamu mogły już wyjechać pierwsze siostry salwatorianki. O. F. Jordan i m. Maria Wüllenweber wysłali na misję trzy spośród siedmiu sióstr profesek, co było dowo „Optime persuasus sum Eminentiam Tuam haud sine magno dolore admodum tristem nuntium de inexpectata morte Reverendissimi Patris Ottonis Hopfenmueller O.S.C.I. Superioris nostrae Praefecturae Apostolicae accepisse; vix enim in vineam Domini missus opusque suum arduum aggressus Deo disponente nos orphanos reliquit. Quo majore zelo animarum cor ejus inflammatum fuisse experti sumus eo magis ejus obitum deflemus. Vir sane fuit non solum apostolicus, verum etiam cordis puritate praelucens, pietate plenus, scientia insignis. Brevi tempore suae Missionis multa perfecit. Cum ipsum jam laborum suorum, quos omnes enumerare longum est, rationem reddidisse me non lateret, non opus puto ut iterum de istis mentionem faciam, non praeteribo tamen, uti par est, aliqua de statu nostrae Missionis Eminentiae Tuae exponere […]”; Rapporto del P. A. Münzloher al Cardinal Prefetto de Propaganda Fede, 5.12.1890; oryginał w: APF, Posizione „Scritture Riferite nei Congressi della S. C.”, Anno 1892, Vol. 37, Indie Orientali: Assam, Nº 39, s. 513-514; kopia w: AGS 0100.01/F 3,15. 74 „[…] Plurimum equidem doleo de prematura morte Patris Othonis Hopfenmüller, quem pluribus egregiis dotibus instructum novi; ceterum spero fore ut tum dominatio Tua, tum ceteri isthic missionarii parem suscepto muneri sollecitudinem in bonum istarum gentium exhibeatis […]”; Rev. Kardynał Prefekt G. Simeoni (Congregazione de Propaganda Fide) do ks. A. Münzlohera, 21.1.1891; oryginał w: APF, Posizione „Lettere e Decreti della S. C. de Propaganda Fide”, Anno 1891, Vol. 387, Indie Orientali: Assam, Nº 39, s. 45; kopia w: AGS 0100.01/F 3,103. 75 Ks. A. Münzloher do o. F. Jordana, Kalkuta, 5.9.1890, w: AGS 0100.01/M 1-11.1.1. Relationes Superioris P. Angeli Münzloher de Missione ad P. Jordan, s. 39-42. 76 „Il Missionario”, Annali della Società Cattolica Istruttiva, Roma 1894, Fasc. I, s. 113-114; Johann Friedrich Bethan urodził się 29 kwietnia 1865 r. w Essen. Pierwszą profesję złożył 29 września 1885 r., a święcenia kapłańskie otrzymał 21 grudnia 1889 r. Po powrocie z misji wyjechał do Stanów Zjednoczonych, podejmując dalszą działalność apostolską w prowincji angloamerykańskiej. Zmarł w szpitalu w Chicago 10 marca 1928 r. (AGS 0100.01/Bethan Ignatius Friedrich, akta personalne); Matthaeus Wilhelm Baukhage, urodził się 16 czerwca 1868 r. w Iserlohn w diecezji Paderborn, złożył profesję zakoną 1 listopada 1885 r., święcenia kapłańskie otrzymał 28 października 1890 r. (AGS 0100.01/Baukhage Matthäeus Wilhelm, akta personalne); Jan Raphael Gruchot, ur. 22 października 1861 r. w Hajdukach Górnych w diecezji wrocławskiej. Pierwszą profesję zakonną złożył 30 listopada 1885 r., święcenia kapłańskie przyjął 22 grudnia 1888 r. Zm. 1 grudnia 1898 r. (AGS 0100.01/Gruchot Johann Raphael, akta personalne); Disclafoni Paolo di Ciro, urodził się 26 maja 1860 r. w Marineo w prowincji i diecezji Palermo. Do nowicjatu Katolickiego Towarzystwa Nauczania wstąpił 21 listopada 1888 r. i po jego ukończeniu złożył profesję zakonną (21 listopada 1889 r.). Po powrocie z Assamu w pierwszych latach XX w. przebywał we wspólnotach salwatoriańskich w Narni i Noto Scala na Sycylii. Pomimo prób wstąpienia do prowincji Braci Mniejszych-Kapucynów w Palermo wytrwał do końca życia w powołaniu salwatoriańskim. Zmarł 19 lipca 1938 r. w Rzymie (AGS 0100.01/ Disclafani Cyrus Paulus, akta personalne). 73

Trudne lata wzrostu (1870-1897)

dem ich niezwykłej ufności w Opatrzność Bożą, że w obydwu gałęziach Zgromadzenia, męskiej i żeńskiej, nie zabraknie powołań oraz nowych misjonarzy i misjonarek, których będzie można sukcesywnie wysyłać w przyszłości do prefektury apostolskiej w Assamie. Fakt ten ujawnia również, jak wielki duch misyjny towarzyszył obojgu, zarówno o. F. Jordanowi, jak i m. Marii Wüllenweber. Wcześniej, 28 listopada 1890 r., trzy siostry wyznaczone do pracy na misjach: Scholastyka Hopfenmüller, Benedykta Ruderich i Laurencja Heilmeier, złożyły w Tivoli profesję wieczystą. O. F. Jordan, obecny na tej ceremonii, skierował swoje słowa nade wszystko do pierwszych misjonarek salwatoriańskich. Zwracał wagę na szczęście, które płynie z dobrze przeżywanego życia zakonnego i zachęcił siostry do miłości krzyża i wytrwania zwłaszcza wówczas, kiedy nie ujrzą szybko rezultatów swojej aktywności misyjnej77. S. Laurencja Heilmeier została mianowana przełożoną wspólnoty sióstr w Assamie. W dniu 12 grudnia 1890 r. we wspólnocie rzymskiej w Borgo Vecchio znowu miała miejsce podniosła ceremonia wysłania salwatoriańskich misjonarzy i misjonarek. Uczestniczyła w niej również m. Maria, która pozostała pod wielkim wrażeniem tej uroczystej chwili78. O. Jordan wręczył we wzruszający sposób krzyże misyjne i w swoim przemówieniu podkreślił, jak ważna dla nowych misjonarzy i misjonarek będzie ich wierność wyrażana w trojaki sposób: poprzez posłuszeństwo okazywane Stolicy Apostolskiej, cześć wyrażaną wobec Najświętszej Maryi Panny oraz stałą więź z przełożonymi79. Nowi misjonarze dotarli do Assamu 12 stycznia 1891 r. Pod koniec tego samego roku, 25 grudnia 1891 r., do Assamu wyjechali trzej kolejni księża: Antoni Kapitzki, Fulgentius Paulliebl i Gebhard Abele, oraz brat zakonny Kilian Thaler. Wraz z nimi wyjechały trzy siostry salwatorianki: Ignatia Greiner, Ursula Meier i Xaveria Förstera80. „[…] Czcigodny Ojciec mówił żarliwie o szczęściu stanu zakonnego, zachęcał te 3 siostry, które wkrótce pojadą na misję, do wierności i do miłości do krzyża oraz do wyrzeczeń, nawet gdyby w Indiach miały nie widzieć sukcesu”; Dzienniki bł. Marii od Apostołów 1875-1907. Transkrypcja, zeszyt 2, Kraków 2016, 1890, s. 94., Maria Hopfenmüller urodziła się 17 lutego 1855 r. w Unterkammlach, w diecezji Augsburg. Ks. Otto Hopfenmüller był jej wujkiem. O. F. Jordan wręczył jej habit zakonny i nadał imię s. Scholastyki w Uroczystość Niepokalanego Poczęcia w dniu 8 grudnia 1888 r. Maria Hopfenmüller była drugą nowicjuszką w Kongregacji Sióstr Salwatorianek, zaraz po Matce Marii od Apostołów. Benedicta Ruderich, ur. 11 maja 1864 r. w Sassanfahrt w diecezji Bamberg w Bawarii, a Therese Heilmeier 25 marca 1867 r. w Langenpreising w archidiecezji Monachium. Trzy pierwsze siostry salwatorianki przeznaczone do działalności misyjnej w Assamie miały odpowiednio: Laurentia 23 lata, Benedicta 24 lata, a Scholastica 33 lata; Salvatorian Sisters’ Mission in North East India – a first glimpse 1890-1915. Study Group Mary of the Apostles. S. A. Kliemke SDS, and S. M. Hart SDS, Rome 1994, s. 84-94. 78 Dzienniki bł. Marii od Apostołów 1875-1907, zeszyt 2, s. 44-45/1890/91; transkrypcja, s. 94-95. 79 „Il Missionario”, Annali della Società Cattolica Istruttiva, Roma 1894, Fasc. I, s. 115-116. 80 M. Maria odnotowała w swoim dzienniku również tę ceremonię wysłania misjonarzy i misjonarek do Assamu w dniu 25 grudnia 1891 r.: „Wieczorem w Domu Macierzystym Czcig. Braci odbyła się wzruszająca uroczystość pożegnalna. 3 Wieleb. Ojców, 1 Brat Świecki i nasze Siostry: S. Urszula, S. Ignacja i S. Ksawera otrzymali przy ołtarzu krzyże misyjne. Oby wysławiali w Indiach św. krzyż!”; Dzienniki bł. Marii od Apostołów 1875-1907, zeszyt 2, s. 56-57/1891; transkrypcja, s. 102-103, Antoni Heinrich Kapitzki, ur. 19 grudnia 1867 r. w Raciborzu w diecezji wrocławskiej. Profesję zakonną złożył 4 października 1890 r. Święcenia kapłańskie przyjął 19 września 1891 r., ale już w 1892 r. wystąpił ze Zgromadzenia (AGS 0100.01/Kapitzki Antonius Heinrich, akta personalne); Fulgentius Georg Paulliebl, ur. 16 lutego 1866 r. w Prien (okręg Rosenheim) w archidiecezji Monachium-Freising. Profesję zakonną złożył 17 października 1889 r., zaś święcenia kapłańskie przyjął 19 września 1891 r. Po krótkim pobycie w Assamie powrócił do Europy. W 1897 r. opuścił Zgromadzenie (AGS 0100.01/Paulliebl Fulgentius Georg, akta personalne); Gebhardus Casper Abele, ur. 28 września 1865 r. w Kaufbeuren w diec. Augsburg, profesję zakonną złożył 1 listopada 1888 r., a święcenia kapłańskie przyjął 19 września 1891 r. W 1904 r. wrócił z Assamu do Europy, ale wkrótce powrócił do Indii, gdzie mieszkał poza wspólnotą zakonną do czasu wybuchu pierwszej wojny światowej. Po internowaniu i wypędzeniu przez Anglików zamieszkał w Weissenbergu koło Lindau. Zmarł nagle w nocy z 29 na 30 czerwca 1944 r. (AGS 0100.01/Abele Gebhardus Casper, akta personalne); T.R. Edwein SDS, Der Gründer und sein Werk in der Bewährung: Ausbreitung und Krise 1898-1906, DSS, Vol. XVI.II, Rom-Zug-Steinfeld 1985, s. 676-696); Thaler Kilian Josef, ur. 1 lutego 1863 r., złożył profesję zakonną 10 listopada 1890 r. Po latach pracy w apostolskiej prefekturze Assamu opuścił ją i wrócił do Europy (AGS 0100.01/Thaler Kilian Josef, akta personalne); Rosina (Rosa) Greiner, ur. 1 września 1867 r. w Egerze. 23 października 1890 r. rozpoczęła nowicjat w Tivoli, otrzymując habit z rąk o. F. Jordana i imię s. Ignacji od Królowej Apostołów. W Assamie pracowała aż 77