S . M A Ł G O R Z ATA PA G A C Z U S J K
ŻYCIE KONSEKROWANE ZNAKIEM NADZIEI DLA WSPÓŁCZESNEGO ŚWIATA W NAUCZANIU KOŚCIOŁA OD SOBORU WATYKAŃSKIEGO II
Wydawnictwo SALWATOR Kraków
Rozprawa doktorska napisana na Papieskim Wydziale Teologicznym w Warszawie na seminarium z teologii duchowości pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Marka Sokołowskiego SJ; obroniona 19 kwietnia 2018 roku; zatwierdzona przez Senat Papieskiego Wydziału Teologicznego w Warszawie dnia 21 czerwca 2018 roku. Recenzenci naukowi o. prof. dr hab. Jerzy Wiesław Gogola OCD ks. prof. UKSW dr hab. Marek Tatar Korekta Marta Stęplewska Projekt okładki Artur Falkowski Autor zdjęcia na okładce Patryk Pagacz Redakcja techniczna i przygotowanie do druku br. Krzysztof Konecko SDS Imprimi potest
ks. Józef Figiel SDS, prowincjał © 2019 Wydawnictwo SALWATOR ISBN 978-83-7580-663-2 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. 12 260 60 80 e-mail: wydawnictwo@salwator.com www.salwator.com
Rodzicom
Wykaz skrótów BdOK Benedykt XVI do osób konsekrowanych, red. M. Saj, Homo Dei, Kraków 2009. ChZZ Paweł VI, Charyzmat życia zakonnego. Przemówienia i dokumenty, Pallottinum, Warszawa–Poznań 1974. DV Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Objawieniu Bożym Dei Verbum. EG Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium, Rzym 24 XI 2013. EiE Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa, Rzym 28 VI 2003. EK Encyklopedia katolicka, t. 13, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Lublin 2012. ET Paweł VI, Adhortacja apostolska Evangelica testificatio, Rzym 29 VI 1971. Gł Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Głoście. Do osób konsekrowanych świadków Ewangelii wśród narodów, 2016. GS Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes. LF Franciszek, Encyklika Lumen fidei, Rzym 29 VI 2013. LG Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium. Ls Franciszek, Encyklika Laudato si‘, Rzym 24 V 2015. LRM Jan Paweł II, List do wszystkich osób konsekrowanych we wspólnotach zakonnych oraz instytutach świeckich z okazji Roku Maryjnego, Rzym 22 V 1988. KKK Katechizm kościoła katolickiego, Pallottinum, Poznań 1994. Kon Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Kontemplujcie. Do osób konsekrowanych o śladach Piękna, 2015. NMI Jan Paweł II, List apostolski Novo millennio ineunte, Rzym 6 I 2001. OR „L’Osservatore Romano”, wydanie polskie. OZZ Jan Paweł II, O życiu zakonnym. Przemówienia – Listy apostolskie – Instrukcje, red. E. Weron, A. Jaroch, Pallottinum, Poznań–Warszawa 1984.
–7–
PC Sobór Watykański II, Dekret o przystosowanej do współczesności odnowie życia zakonnego Perfectae caritatis. PWP Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Posługa władzy i posłuszeństwo, 2008. RD Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Redemptionis donum, Rzym 25 III 1984. RnCh Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Instrukcja Rozpocząć na nowo od Chrystusa, 2002. Roz Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Rozpoznawajcie. Do osób konsekrowanych podążającyh szlakiem znaków Bożych, 2014. Rs Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Radujcie się. List okólny do osób konsekrowanych z nauczania Papieża Franciszka, 2014. SS Benedykt XVI, Encyklika Spe salvi, Rzym 30 XI 2007. STB Słownik teologii biblijnej, red. X. Léon-Dufour, tłum. i opr. K. Romaniuk, Pallottinum, Poznań 1990. TMA Jan Paweł II, List apostolski Tertio millennio adveniente, Rzym 10 XI 1994. VC Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Vita consecrata, Rzym 25 III 1996. VS Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor, Rzym 6 VIII 1993. ZK „Życie Konsekrowane”, Wydawnictwo Misjonarzy Klaretynów Palabra. ZKDK Życie konsekrowane w dokumentach Kościoła od „Vaticanum II” do „Vita consecrata”, red. K. Wójtowicz, Alleluja, Kraków 1998. ZKJP Życie konsekrowane w nauczaniu Jana Pawła II, red. Cz. Drążek, Wydawnictwo WAM, Kraków 1996. ŻB Kongregacja do spraw Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Życie braterskie we wspólnocie. Congregavit nos in unum Christi amor, 1994.
Wstęp
Współczesne Magisterium Kościoła w realistyczny sposób odnosi się do wydarzeń i fenomenów występujących w dzisiejszym świecie. Sobór Watykański II, opisując obecną sytuację, zauważa istniejącą w ludziach zarówno radość i nadzieję, jak smutek i trwogę1. Posoborowe dokumenty Kościoła z biegiem czasu zaczynają akcentować te ostatnie zjawiska. Zwracają uwagę na szerzące się poczucie bezsensu, zniechęcenia i zagubienia oraz głoszą naglącą potrzebę odzyskania nadziei2. Zdaniem Benedykta XVI nie jest nadużyciem mówienie o kryzysie nadziei – który dodatkowo przez ostatnie dziesięciolecia pogłębia się – i postępowaniu duchowego „pustynnienia”3. Poczucie kruchości życia przekonuje obecnie wielu współczesnych, że można dokonywać tylko chwilowych i tymczasowych wyborów, nieustannie weryfikowanych przez coraz szybciej zmieniającą się teraźniejszość. Jedni pogrążają się więc w pustce egzystencjalnej i własnej bezsilności, a inni kładą nacisk Zob. Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes [dalej: GS], nr 1. 2 Zob. np. Jezus Chrystus, jedyny Zbawiciel świata, wczoraj, dziś i na wieki, Oficjalny dokument Papieskiego Komitetu Obchodów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1996, s. 184-188. 3 Zob. Benedykt XVI, Encyklika Spe salvi [dalej: SS], nr 17; tenże, Homilia podczas Mszy św. na rozpoczęcie Roku Wiary: Pielgrzymka na pustyniach współczesnego świata, 11 X 2012, „L’Osservatore Romano”, wydanie polskie [dalej: OR], 11(2012), s. 9; Kongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Głoście. Do osób konsekrowanych świadków Ewangelii wśród narodów [dalej: Gł], nr 6. 1
–9–
na samorealizację w danym momencie, bez odkładania jej na zbyt odległe czasy przyszłe, których nie da się przewidzieć. Diagnoza współczesności, jaką daje Kościół, nie jest celem samym w sobie, lecz jedynie koniecznym etapem na drodze do poszukiwania rozwiązań bazujących na prawdziwej wizji rzeczywistości. Wobec obecnej niełatwej sytuacji niezbędne jest odnalezienie kierunków wyjścia z niej, możliwości uzdrowienia. Kościół wychodzi naprzeciw tym, którzy – idąc w ciemnościach niewiary – poszukują sensu życia, oraz ukazuje im Jezusa Chrystusa jako źródło nadziei dla całej ludzkości. Podobnie wielu chrześcijanom, którzy przygnębieni i zagubieni – ograniczając się do powierzchownego przeżywania jakiejś formy nieokreślonej religijności – oddalają się od wiary, Kościół na nowo proponuje spotkanie z Chrystusem zmartwychwstałym, żyjącym i działającym w swoim słowie i w sakramentach, aby ich pobudzić do wejścia na drogi życia. Sobór Watykański II stwierdza: „Słusznie możemy sądzić, że przyszły los ludzkości leży w ręku tych, którzy potrafią podać następnym pokoleniom motywy życia i nadziei”4. Natomiast, aby szukać ginącej nadziei, konieczne są drogowskazy, które umożliwią ukierunkowanie na nią i które jednocześnie będą jej zaczynami. Abraham Joshua Heschel zauważa, że „dzisiaj bardziej niż czegokolwiek innego potrzebujemy nie podręczników, z których można czytać, ale ludzi będących czytelnym znakiem”5. Myśl ta jest zarazem zbieżna z posoborowym nauczaniem Kościoła, które wzywa do głębszego rozeznawania znaków nadziei obecnych w dzisiejszym świecie6. Jan Paweł II w adhortacji apostolskiej Ecclesia in Europa ukazuje różne znaki nadziei jaśniejące na horyzoncie współczesności, a wśród nich mówi explicite o życiu konsekrowanym jako znaku nadziei7. GS 31. A. J. Heschel, Prosiłem o cud. Antologia duchowej mądrości, tłum. A. Gomola, W drodze, Poznań 2001, s. 80. 6 Zob. Jan Paweł II, List apostolski Tertio millennio adveniente [dalej: TMA], nr 46. 7 Zob. tenże, Adhortacja apostolska Ecclesia in Europa [dalej: EiE], nr 38. 4 5
– 10 –
Rodzi się zatem pytanie: czy można spojrzeć na życie konsekrowane – tak jak ukazuje je całe nauczanie Kościoła od Soboru Watykańskiego II – właśnie z perspektywy znaku nadziei? Odpowiedź nie wydaje się oczywista. Czy można mówić dzisiaj o życiu zakonnym jako znaku nadziei, podczas gdy obserwuje się spadek liczby powołań i starzenie się zakonników, gdy widać niewierności i odejścia osób poświęconych Bogu? Nie brak także głosów stwierdzających, że życie konsekrowane, jeśli nawet stanowi znak, to już jednak znak nieczytelny. Konkretne formy realizacji życia poświęconego Bogu ulegają załamaniu, cechuje je brak zdolności twórczych i mocnej siły przyciągania. Niektórzy zastanawiają się, czy obecnie, patrząc na życie zakonne, nie zauważa się: historycznego opóźnienia w stosunku do współczesnych czasów, utraty prorockiego natchnienia i trudności z przystosowaniem się do nowych warunków, w których istnieje chrześcijaństwo8. Przy uwzględnieniu powyższych problemów i bazując na nauczaniu Kościoła od Soboru Watykańskiego II do 2016 roku, zasadniczą tezą niniejszej rozprawy jest stwierdzenie, że życie konsekrowane to znak teologalnej nadziei we współczesnym świecie. Będzie się dowodzić, że – po pierwsze – myśl ta jest obecna w nauczaniu Kościoła po Soborze Watykańskim II zarówno w sposób bezpośredni, jak i pośredni; zbada się, w jakim stopniu była ona podkreślana w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci. Ponadto uzasadni się, że tezę, zgodnie z którą życie konsekrowane jest znakiem nadziei, można ekstrapolować na obszar całego Magisterium Kościoła od Vaticanum II do 2016 roku. Na tej podstawie zamierza się więc zbudować jakby syntezę katolickiego, posoborowego nauczania dotyczącego życia całkowicie poświęconego Bogu właśnie w aspekcie nadziei. Równocześnie zostanie wykazane, że takie ujęcie fenomenu życia konsekrowanego jest szczególnie cenne i aktualne, biorąc pod uwagę kontekst współczesnego świata naznaczonego wieloma problemami, w tym kryzysem nadziei. Zob. P. G. Cabra, Krótka medytacja o ślubach, tłum. H. Ćmiel, Alleluja, Kraków 2001, s. 30. 8
– 11 –
W niniejszej publikacji określenie „życie konsekrowane” będzie rozumiane zgodnie z jego definicją podaną w Kodeksie prawa kanonicznego, z uwzględnieniem różnych jego form9: „Życie konsekrowane przez profesję rad ewangelicznych jest trwałą formą życia, w której wierni pod działaniem Ducha Świętego, naśladując dokładniej Chrystusa, oddają się całkowicie umiłowanemu nade wszystko Bogu, ażeby – poświęceni z nowego i szczególnego tytułu dla chwały Boga, budowania Kościoła i zbawienia świata – osiągnąć doskonałą miłość w służbie Królestwa Bożego i, stawszy się w Kościele wyraźnym znakiem, zapowiadać niebieską chwałę”10. Natomiast przez termin „współczesny” będzie się rozumieć otwarty przedział czasowy trwający od Soboru Watykańskiego II. Określenia: „współczesne Magisterium Kościoła”, „nauczanie Kościoła od Soboru Watykańskiego II” i „współczesne nauczanie Kościoła” będą traktowane jako synonimy – jako nauczanie Kościoła katolickiego w latach 1962-2016. Znaczenie określenia „świat współczesny” zostaje zaś wyjaśnione przez Sobór Watykański II w Konstytucji duszpasterskiej o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes, która ukazuje świat jako stworzony przez Boga dla człowieka i ze względu na niego oraz odkupiony przez Chrystusa. Światem można nazwać człowieka wraz z jego historią i kulturą, będącą owocem ludzkiej działalności11. Nie ma żadnej rywalizacji pomiędzy Kościołem i światem, przeznaczonymi do tego, by u kresu ludzkiej historii stać się jedną rzeczywistością, królestwem Bożym – zachodzi natomiast wzajemne przenikanie przy zachowaniu autonomii i różnicy celów12. Za wyrażeniem „świat współczesny” kryje się również kwestia stosunku do epoki Zob. Kodeks prawa kanonicznego, 573-672. Tamże, 573, 1. 11 Zob. GS 2. 12 Zob. W. Matusiak, Świat [w:] Leksykon teologii fundamentalnej, red. M. Rusecki, K. Kaucha, I. S. Ledwoń, J. Mastej, Wydawnictwo M, Lublin–Kraków 2002, s. 1193-1195. 9
10
– 12 –
nowożytnej. Aby je lepiej wyjaśnić, potrzebne jest zdefiniowanie tego, co zasadnicze i konstytutywne dla tej epoki. Zagadnienia te zostają rozwinięte przez Sobór Watykański II w Deklaracji o wolności religijnej Dignitatis humanae oraz w Deklaracji o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate. Znaczenie tych dokumentów uwidoczniało się stopniowo wraz z recepcją Vaticanum II13. Należy zarazem zauważyć, że w posoborowym nauczaniu Kościoła występuje również określenie „światowy” o pejoratywnym znaczeniu. Papież Franciszek nieustannie zwraca uwagę, że trzeba ogołocić się z wszelkiej światowości. Według niego postawa chrześcijańska stanowi opozycję w stosunku do zwyczajów światowych i pogańskich14. Takie rozumienie terminu „świat” jest odmienne od znaczenia używanego w tej rozprawie wyrażenia „świat współczesny”. Współczesne nauczanie Kościoła umieszcza życie zakonne w porządku znaków. Pojęcie znaku należy do najbardziej operatywnych pojęć, nie tylko w dzisiejszej teologii, ale i kulturze, nauce, filozofii. Znak (gr. semeion, łac. signum) to przedmiot wskazujący na coś poza sobą i służący do poznania czegoś innego; rzeczywistość złożona z elementu widzialnego i niewidzialnego, przy czym element pierwszy naprowadza na drugi i służy do jego ujawnienia. Personaliści ujmują znak „jako środek nawiązania interpersonalnej łączności (znak kogoś dla kogoś) i manifestacji niewidzialnej rzeczywistości (znak czegoś)”15. Zob. Benedykt XVI, Benedykt XVI wspomina Sobór Watykański II, 12 X 2012, OR 11(2012), s. 13-14; Sobór Watykański II, Deklaracja o wolności religijnej Dignitatis humanae, nr 1-15; Sobór Watykański II, Deklaracja o stosunku Kościoła do religii niechrześcijańskich Nostra aetate, nr 1-5. 14 Zob. Franciszek, Adhortacja apostolska Evangelii gaudium [dalej: EG], nr 93-97; tenże, Trzeba odrzucić światowość. Modlitwa maryjna z Papieżem, 13 IX 2015, OR 10(2015), s. 63. W celu uniknięcia nieporozumień niektórzy autorzy próbują w tej kwestii tworzyć językowe doprecyzowania, wprowadzając własne określenia. Przykładowo Antoni Jozafat Nowak używa sformułowania: „tak zwany świat”. Zob. A. J. Nowak, Homo consecratus, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2002, s. 86. 15 M. Rusecki, Znak [w:] Leksykon teologii fundamentalnej, dz. cyt., s. 1375. 13
– 13 –
Życie konsekrowane jako znak stanowi szczególny punkt odniesienia dla tęsknoty za Bogiem, która nurtuje serce człowieka16. Zadanie, jakie zostaje powierzone osobom konsekrowanym, polega na zachęcaniu wszystkich członków Kościoła do odważnego wypełniania obowiązków wypływających z chrześcijańskiego powołania do życia w wierze, nadziei i miłości. Praktyka rad ewangelicznych i jej znaczenie stanowią niezastąpioną służbę, której potrzebują nie tylko chrześcijanie, ale i wszyscy ludzie, zwłaszcza w dzisiejszym świecie. Współczesnemu człowiekowi, tak często zagubionemu, pozbawionemu sensu życia czy przygniecionemu różnymi problemami, życie konsekrowane – znajdujące się w sercu Kościoła – pragnie ukazać prawdziwe oblicze chrześcijańskiej nadziei. Zostanie pokazane, że z nauczania papieży: Pawła VI, Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka, oraz z innych dokumentów Kościoła od Soboru Watykańskiego II wynika, że jednym ze znaków nadziei jaśniejących na horyzoncie współczesności jest życie konsekrowane, które może wnieść zaufanie w możliwość nadziei zakorzenionej w Bogu. O takim charakterze osób poświęconych Bogu w teraźniejszych realiach w sposób wyraźny mówi np. dokument Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego „Radujcie się” z 2014 roku: „W świecie, w którym jest tyle braku zaufania, zniechęcenia, depresji, w kulturze, w której mężczyźni i kobiety ulegają kruchości i słabości, indywidualizmowi i interesom osobistym, oczekuje się od nas [osób konsekrowanych], że wzniesiemy zaufanie w możliwość istnienia prawdziwego szczęścia, nadziei opartej nie tylko na własnych talentach, zaletach czy „Życie konsekrowane w rzeczywistości wyraża pewien styl, sposób zamieszkiwania świata: ma do spełnienia zarówno zadanie heurystyczne (znajduje, odkrywa, uwidacznia), jak i hermeneutyczne (interpretuje, objaśnia, tłumaczy)”, Kongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Kontemplujcie. Do osób konsekrowanych o śladach Piękna [dalej: Kon], nr 33. 16
– 14 –
wiedzy, ale na Bogu”17. Papież Franciszek w Liście apostolskim na rozpoczęcie Roku Życia Konsekrowanego potwierdza i uwypukla to zadanie oraz wyzwanie stojące przed osobami zakonnymi, nie zaprzeczając trudnościom, z którymi muszą się one zmagać (spadek powołań i starzenie się, problemy gospodarcze i finansowe, wyzwania globalizacji itp.). Podkreśla natomiast, że właśnie pośród tych niepewności, które są dzielone ze współczesnymi ludźmi, realizuje się nadzieja osób konsekrowanych, będąca owocem wiary w Boga. Powtarzając słowa Benedykta XVI, przestrzega, aby nie przyłączać się do proroków nieszczęścia, którzy głoszą kres lub bezsensowność życia konsekrowanego w Kościele obecnych czasów, lecz przyoblec się w Jezusa Chrystusa18. Uzasadniając główną tezę pracy, zamierza się zarazem wyznaczyć kierunek (nie jedyny, ale istotny) odpowiedzi na pytanie o sens życia konsekrowanego dzisiaj. To, co zostanie przedstawione, można uznać za rozwinięcie i uzasadnienie obserwacji Marka Ivana Rupnika SJ, który stwierdza, że „życie zakonne w swoim radykalizmie jest (…) jasnym znakiem wskazującym na Tego, komu osoba konsekrowana odpowiada całym swoim życiem. Świat nie widzi Boga, ale widzi zakonnika, który podąża za wołającym go głosem i staje się obrazem Słowa, które usłyszał. Zakonnik jest słyszalnym rozmówcą Tego, którego świat nie widzi i nie słyszy”19. Zasadnicza idea ślubów, konsekracji zakonnej i kształtowania życia według rad ewangelicznych konsekwentnie niesie ze sobą obraz znaku nadziei: wskazuje nie tylko na perspektywę eschatologiczną, na rzeczywistość króKongregacja ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Radujcie się. List okólny do osób konsekrowanych z nauczania Papieża Franciszka [dalej: Rs], nr 8. 18 Zob. Franciszek, List apostolski do zakonnic i zakonników na rozpoczęcie Roku Życia Konsekrowanego, I. 3; Benedykt XVI, Homilia podczas Mszy św. w święto Ofiarowania Pańskiego: Wiara potrafi rozpoznać mądrość słabości, 2 II 2013, OR 3-4(2013), s. 21. 19 M. I. Rupnik, Profetyzm życia konsekrowanego, tłum. E. Dobrzelecka, B. Hylla, Alleluja, Kraków 2003, s. 35. 17
– 15 –
lestwa Bożego, ale na samego Boga, który jest jedynym źródłem prawdziwej nadziei. Osoba konsekrowana, oddana całkowicie umiłowanemu nade wszystko Bogu i w Nim pokładająca zupełną ufność, jest świadkiem niezawodnej, teologalnej nadziei. Potrafi ona zaryzykować własnym życiem, aby inni mieli życie i nadzieję. „Człowiek, który doświadczył przez wiarę zbawczej interwencji Boga w Chrystusie, chce, aby całe jego życie wypełniło się teraz w poświęceniu, w ofierze miłości dla królestwa Bożego. To właśnie z tego doświadczenia (…) wyrastają śluby dla królestwa Bożego: czystości, ubóstwa i posłuszeństwa. Czyż nie są one jednymi z najwymowniejszych i najczytelniejszych znaków przeżywania nadziei opartej na Bogu?”20. Będzie się uzasadniać, że tak. Osoby zakonne to ludzie Boga, którzy żyją z Nim i dla Niego, w których można dostrzec, że Go spotkali, a w konsekwencji ukierunkowali na Niego całe życie i wszystkie siły. Ci, którzy w obecnych sytuacjach zagubienia, niepewności i różnych zagrożeń pozostają wierni swemu powołaniu i nie obawiają się problemów przyszłości, pokazują, że miłując Stwórcę dla Niego samego, czerpią ze źródła prawdziwej nadziei. Jeżeli w obliczu licznych trudności są ufni w Bogu i trwają w swoim stylu życia, stają się czytelnymi znakami, że ich serce jest spokojne, ponieważ należy jedynie do Pana. Wiara, nadzieja i miłość przepajają i przemieniają wszystkie elementy życia zakonnego, jednak – jak stwierdza Elio Gambari – bardzo często w opracowaniach traktujących o życiu zakonnym brakuje ich osobnego omówienia21. Życie konsekrowane posiada swój sens i wartość jedynie w oparciu o wiarę, nadzieję i miłość, bowiem w swej istocie jest życiem w najwyższym stopniu teologalnym. Wszystkie trzy cnoty mają ważne znaczenie w życiu zakonnym. J. Nagórny, Życie nadzieją w świetle Pisma Świętego [w:] Nadzieja w postawie ludzkiej, red. W. Słomka, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lebelskiego, Lublin 1992, s. 108. 21 Zob. E. Gambari, Życie zakonne po Soborze Watykańskim II, tłum. J. E. Bielecki, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 1998, s. 462. 20
– 16 –
Zwykło się nawet łączyć trzy rady ewangeliczne z trzema cnotami teologalnymi, przyporządkowując je sobie wzajemnie: miłość wiąże się z czystością, ubóstwo z nadzieją, a posłuszeństwo z wiarą. Klasyfikacja ta jest pewną próbą systematyzacji, jednak nie ma ona na celu wykluczenia innych połączeń – przeciwnie: jak wszystkie trzy cnoty są ze sobą zespolone i komplementarne względem siebie, tak podobnie trzy śluby zakonne nawzajem się uzupełniają. Życie konsekrowane, które urzeczywistnia się przez całkowitą i bezpośrednią przynależność do Boga, zamienia się na życie teologalne, na życie głębokiej zażyłości z Bogiem wyrażającej się w praktyce cnót wiary, nadziei i miłości. Cnoty te kierują postawami osób zakonnych, które patrzą w świetle wiary, wszystkiego oczekują od Boga, w którym jedynie pokładają nadzieję, oraz całe swe życie zamieniają w miłość do Boga i do człowieka. Sobór Watykański II stwierdza, że „każdy stosownie do własnych darów i zadań winien bez ociągania się kroczyć drogą wiary żywej, która wzbudza nadzieję i działa przez miłość”22. Natomiast podczas obrzędu konsekracji dziewic biskup wzywa je do zachowywania nienaruszonej wiary, strzeżenia niezachwianej nadziei i rozwijania szczerej miłości23. Cnoty teologalne nie tylko stanowią o drodze do świętości osób zakonnych, ale – dlatego że za cel mają Boga – kształtują również włączenie się konsekrowanych w życie świata. Splot trzech cnót teologalnych jest fundamentem życia konsekrowanego. Ponadto nauczanie Kościoła zdaje się poświęcać coraz więcej uwagi chrześcijańskiej nadziei. O ile Robert Johann w swojej książce z końca lat sześćdziesiątych ubiegłego stulecia pt. Wiara, nadzieja, miłość zauważa, że nadzieja bywa niekiedy cnotą jak gdyby zapomnianą – w porównaniu z wiarą i miłością nie przyciąga prawie Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium [dalej: LG], nr 41. 23 Pontyfikał Rzymski, Obrzęd konsekracji dziewic. Ordo consecrationis virginum [w:] Życie konsekrowane w dokumentach Kościoła od Vaticanum II do „Vita consecrata”, red. K. Wójtowicz, Alleluja, Kraków 1998 [dalej: ZKDK], s. 104. 22
– 17 –
wcale uwagi myślicieli24 – o tyle dzisiaj stwierdzenie to jest już nie do utrzymania. Falsyfikują je choćby pontyfikaty Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka. Tomáŝ Halik pokazuje, że z pewnością nie jest to przypadek, że dwaj papieże z przełomu drugiego i trzeciego tysiąclecia w swoich dziełach poruszali explicite temat nadziei: prawdopodobnie najbardziej znana książka późniejszego okresu pontyfikatu Jana Pawła II nosi tytuł Przekroczyć próg nadziei, zaś Benedykt XVI w trzecim roku swojego pontyfikatu ogłosił encyklikę o nadziei chrześcijańskiej Spe salvi25. Również papież Franciszek w swym nauczaniu często zwraca uwagę na znaczenie tej cnoty w życiu chrześcijańskim. Materiałem źródłowym będzie Magisterium Kościoła formułowane na przestrzeni od Vaticanum II do roku 2016 włącznie: nauczanie papieży (Pawła VI, Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka) oraz dokumenty Kościoła powszechnego i Stolicy Apostolskiej. W sposób szczególny analizowane będą teksty adresowane bezpośrednio do osób konsekrowanych: adhortacje, listy, homilie i przemówienia papieskie oraz dokumenty Kongregacji ds. Zakonów i Instytutów Świeckich oraz Kongregacji ds. Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego. Ze względu na wielkie bogactwo jakościowe i ilościowe źródeł trzeba dokonać wyboru pewnych tekstów kosztem innych, kierując się ich hierarchią ważności. Nie sposób bowiem będzie wspomnieć wszystkich przemówień i homilii papieskich wygłoszonych do osób zakonnych. Uwzględni się również literaturę traktującą o życiu konsekrowanym oraz dotyczącą złożonego zagadnienia nadziei. Termin „nadzieja” ma szerokie pole semantyczne. Dokumenty Kościoła, używając tego pojęcia, odnoszą się najczęściej do cnoty teologalnej, jednak nie brak także wyrażeń i zwrotów (zwłaszcza Zob. R. Johann, Wiara, nadzieja, miłość, tłum. M. Wierzbicka, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1971, s. 173. 25 Zob. T. Halik, Drzewo ma jeszcze nadzieję, tłum. A. Babuchowski, Znak, Kraków 2010, s. 70. 24
– 18 –
w homiliach czy przemówieniach papieskich), w których nadzieja występuje w znaczeniu potocznym – jako spodziewanie się. Czasami zaś granica pomiędzy znaczeniem ściśle teologicznym a rozumieniem potocznym bywa zatarta. Pierwszy rozdział rozpocznie się od koniecznego wyjaśnienia znaczenia tego wielowymiarowego pojęcia, od jego klasyfikacji i analizy. Wykazane będzie, czym jest prawdziwa nadzieja, posługując się uzasadnieniem „nie wprost” – poprzez scharakteryzowanie fałszywej nadziei. Następnie na podstawie Pisma Świętego – które jest świadkiem wielu etapów dialogu Boga z człowiekiem w jego drodze ku pełnemu zaspokojeniu pragnień i nadziei – przeanalizowane zostanie biblijne ujęcie nadziei. Współczesne Magisterium Kościoła poświęca wiele miejsca tematyce nadziei – prześledzi się obecność i wieloaspektowość tego zagadnienia w dokumentach Vaticanum II oraz w nauczaniu wszystkich papieży posoborowych. Wyjaśnione zostanie również zjawisko współczesnego kryzysu nadziei, zwłaszcza tak, jak go przedstawia nauczanie Kościoła oraz ukazane będzie znaczenie nadziei w życiu chrześcijańskim. W drugim rozdziale zostanie uzasadnione, na jakiej podstawie można mówić o życiu konsekrowanym jako znaku nadziei w odniesieniu do różnych aspektów tej formy życia. Osoby zakonne poprzez swoje całkowite zakotwiczenie w Bogu oraz uznanie – deklaratywne i faktyczne – Jego absolutnego prymatu pokazują, że On jest jedynym niezawodnym oparciem; przekonują, że kto zna Boga, ma wielką nadzieję. Przyznanie Bogu pierwszego miejsca i poddanie Jemu całej egzystencji świadczy o totalnym zaufaniu pokładanym w Nim. Podobnie skoncentrowanie życia wokół Jezusa Chrystusa, towarzyszenie Jemu bardziej z bliska i podążanie drogą naśladowania Go wskazuje na Zbawiciela, który – przez swoją śmierć i zmartwychwstanie – jest źródłem nadziei dla każdego człowieka, odkupionego przez Chrystusa i powołanego do życia wiecznego. Życie zakonne przez swój charakter eschatologiczny i profetyczny ukierunkowuje na rzeczy przyszłe i wieczne. Oczekując powtórnego – 19 –
przyjścia Pana, daje wyraz nadziei i świadectwo przemijalności rzeczywistości historycznej. Prawda ta ukazuje się szczególnie wyraźnie w perspektywie krzyża Jezusa, znaku nadziei: osoba konsekrowana jest wezwana do życia według logiki paschalnej, zgodnie z którą ten, kto traci życie dla Chrystusa, zachowuje je na życie wieczne. Ewangelia, będąca Dobrą Nowiną i przesłaniem prawdziwej nadziei, stanowi najwyższą regułę życia zakonników, a Maryja – znak nadziei – jest wzorem dla każdej osoby poświęconej Bogu. Życie zakonne jawi się jako znak nadziei w odniesieniu do wszystkich jego konstytutywnych elementów. W trzecim rozdziale zostanie uzasadnione, że każde powołanie do pójścia za Chrystusem jest znakiem nadziei opartej na wierze. Pokazane będzie następnie, że praktyka rad ewangelicznych stanowi świadectwo teologalnej nadziei i na nią ukierunkowuje. Życie w czystości, ubóstwie i posłuszeństwie jest najpełniejszym znakiem totalnej przynależności do Boga. Wykaże się, że modlitwa, która stanowi zasadniczą i nieodłączną część egzystencji osób konsekrowanych, jest świadectwem nadziei, którą może dać jedynie Bóg, a jako pierwsze istotne miejsce ćwiczenia się w nadziei pozwala nieść ją innym. Uzasadni się także, że życie wspólnotowe w miłości osób zakonnych jest drogą nadziei – pokazuje, że jedność w różnorodności jest możliwa, że odmienność nie musi dzielić, a konflikty nie są nieprzezwyciężalne. Przedstawiona zostanie również misja osób konsekrowanych jako posługa i duszpasterstwo nadziei. We wszystkich rozdziałach jako metodę zastosuje się analizę i syntezę. Podane źródła zostaną zweryfikowane w celu wydobycia z nich i przeanalizowania tego, co dotyczy tezy pracy. Pierwszy rozdział – traktując o nadziei, lecz jeszcze bez żadnego odniesienia do życia zakonnego – będzie stanowił konieczną funkcję położenia fundamentów pod gmach argumentacji. W dalszej części rozprawy nastąpi właściwe uzasadnienie głównej tezy pracy. Udowodni się ją w odniesieniu do wszystkich podstawowych wymiarów życia zakonnego (drugi rozdział) i jego konstytutywnych elementów (trzeci rozdział). Wielokrotnie zostanie wykorzystany sposób dowodzenia „nie wprost”. – 20 –
Powstało wiele całościowych opracowań traktujących o życiu konsekrowanym według posoborowego Magisterium Kościoła, stanowiących w pewnym sensie syntezę posoborowego nauczania Kościoła o życiu zakonnym, akcentujących jego określony aspekt czy ukazujących je w określonym kontekście. Oryginalność tej pracy będzie się opierać na spojrzeniu na życie konsekrowane w perspektywie nadziei chrześcijańskiej we współczesnych realiach. Wybór takiego ujęcia jest szczególnie istotny ze względu na problemy dzisiejszego człowieka, gdyż „jednym z najbardziej ponurych i niepokojących aspektów współczesnej kultury, a zwłaszcza kultury zachodniej, jest brak jakiejkolwiek w niej nadziei”26. Ponadto rozprawa będzie bazować nie tylko na pontyfikacie Pawła VI i Jana Pawła II, ale uwzględni również nauczanie Benedykta XVI, Franciszka i najnowsze dokumenty Kościoła powstałe z racji Roku Życia Konsekrowanego (21 XI 2014 – 2 II 2016). Tytułem wstępu warto wspomnieć, że niniejsza książka jest publikacją rozprawy doktorskiej, nad którą pracowałam w latach 2014-2018. W tym miejscu chciałabym złożyć podziękowania tym wszystkim, którzy pomagali mi na różnych etapach powstawania pracy. Wyrażam moją szczególną wdzięczność Promotorowi – o. prof. dr. hab. Markowi Sokołowskiemu SJ. Recenzentom – ks. prof. UKSW dr. hab. Markowi Tatarowi (UKSW) oraz o. prof. dr. hab. Jerzemu Wiesławowi Gogoli OCD (UPJP II) – dziękuję serdecznie za wszelkie cenne uwagi dotyczące pracy. Wyrazy podziękowania za okazane mi zaufanie kieruję do Matki Franciszki Sagun, Przełożonej Generalnej mojego Zgromadzenia Sióstr Urszulanek Serca Jezusa Konającego, oraz do Sióstr Przełożonych i moich Współsióstr. Jestem bardzo wdzięczna także dr Marii Zboralskiej za dzielenie się ze mną swoim doświadczeniem pracy naukowej. Rodzicom, Bratu Patrykowi, Przyjaciołom i Wszystkim, którzy wspierali mnie, dziękuję z całego serca! Jezus Chrystus, jedyny Zbawiciel świata, wczoraj, dziś i na wieki, Oficjalny dokument Papieskiego Komitetu Obchodów Wielkiego Jubileuszu Roku 2000, dz. cyt., s. 184-185. 26
Spis treści Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Rozdział I Nadzieja w nauczaniu Kościoła w kontekście współczesnego świata. . . . . . . . . . 23 1.1. Nadzieja – klasyfikacja i analiza pojęcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 1.2. Nadzieja w Biblii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 1.2.1. Stary Testament . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 1.2.2. Nowy Testament. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 1.3. Nadzieja w nauczaniu Kościoła od Soboru Watykańskiego II do pontyfikatu papieża Franciszka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 1.3.1. Sobór Watykański II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 1.3.2. Paweł VI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 1.3.3. Jan Paweł II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1.3.4. Benedykt XVI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 1.3.5. Franciszek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1.4. Wbrew nadziei uwierzyć nadziei – w obliczu współczesnego kryzysu chrześcijańskiej nadziei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 1.5. Znaczenie nadziei w życiu chrześcijańskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Rozdział II Wielowymiarowość życia konsekrowanego w aspekcie nadziei. . . . . . . . . . . . . 141 2.1. Znak absolutnego prymatu Boga. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 2.2. Chrystus źródłem nadziei i centrum życia konsekrowanego. . . . . . . . . . . . . . 160 2.3. Eschatologiczny i profetyczny znak królestwa Bożego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 2.4. Ewangelia nadziei absolutną regułą dla osób konsekrowanych. . . . . . . . . . . . 208 2.5. Znak nadziei w perspektywie krzyża. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 2.6. Maryja znakiem nadziei i wzorem dla osób konsekrowanych. . . . . . . . . . . . . 239
– 445 –
Rozdział III Konstytutywne elementy życia konsekrowanego świadczące o nadziei . . . . . . 255 3.1. Powołanie znakiem nadziei opartej na wierze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 3.2. Rady ewangeliczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 3.2.1. Czystość. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 3.2.2. Ubóstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 3.2.3. Posłuszeństwo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305 3.3. Modlitwa szkołą nadziei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319 3.4. Życie wspólnotowe znakiem i drogą nadziei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 3.5. Apostolstwo jako niesienie nadziei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350 Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373 Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 387 Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391