Mieczysław Kożuch SJ
Jak pomagać osobom o niechcianych skłonnościach homoseksualnych?
REDAGUJE
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków Krzysztof Wons SDS (redaktor naczelny) Piotr Stawarz SDS (sekretarz redakcji) PROJEKT OKŁADKI
Anna Olek
KOREKTA
Zofia Smęda Anna Śledzikowska
ADRES REDAKCJI
Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; faks (12) 254 60 60 e-mail: zeszyty@salwatorianie.pl http://www.cfd.salwatorianie.pl
SKŁAD I ŁAMANIE
Anna Olek Za pozwoleniem władzy zakonnej
ISSN 1426-8515
© Copyright by 2012 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków www.salwator.com
Niechaj mnie nurt wody nie porwie, niech nie pochłonie mnie głębia, niech otchłań nie zamknie nade mną swej paszczy! Wysłuchaj mnie, Panie, bo Twoja łaska pełna jest dobroci; wejrzyj na mnie w ogromie swego miłosierdzia! Nie kryj swego oblicza przed Twoim sługą; prędko mnie wysłuchaj, bo jestem w ucisku. (Ps 69, 16-18)
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
Ten „Zeszyt” jest o miłości do człowieka w potrzebie, o pasji pomagania cierpiącemu, podobnemu do „leżącego na drodze” z przypowieści o dobrym Samarytaninie. Jezus opowiedział ją, gdy został zapytany: „Kto jest moim bliźnim”? Podprowadził pytającego do pobitego, leżącego na bruku, omijanego przez innych, czekającego na kogoś, kto wzruszy się głęboko, opatrzy mu rany i będzie się nim opiekował. Najgorzej w przypowieści wypadali „wracający z kościoła” duchowni, najlepiej – „nieczysty rytualnie” Samarytanin. Jezus posłużył się paradoksem, aby powiedzieć, że wiara w Boga bez miłości do człowieka jest karykaturą wiary. Miłość do Boga i do człowieka są nierozerwalne. Rozdzielenie ich byłoby największą schizmą w chrześcijaństwie. Kościół, który zdradziłby człowieka, zdradziłby Chrystusa. Odkąd Bóg stał się ciałem, chce być Bogiem żyjącym w naszych ludzkich słowach, gestach, spojrzeniach, uśmiechach, a nie w definicjach skonstruowanych z naszych myśli. Chce być ukazywany po ludzku (J. Ratzinger/Benedykt XVI). Chce być opatrywany i leczony. „Miej staranie o niego” – mówi do każdego, kto w Niego wierzy. Kto kocha Jezusa Chrystusa, nie może nie kochać człowieka. Na czym ta miłość polega, powiedział w Ewangelii. W niej wszystko jest wyjaśnione, nic dodać, nic ująć. Jezus, prawdziwy Bóg, objawił się w Ewangelii każdemu jako najpiękniejszy z synów ludzkich. Bez Niego nie można zrozumieć człowieka do końca. WIOSNA
▪ 55/2012
5
Prawda o homoseksualizmie
„Wnet ludzie zrozumieją, że gdyby nie Kościół, to w ludzkości nie pozostałoby już nic ludzkiego” Daniel Ange
Dlaczego zaczynam cytatem o Kościele? Ponieważ Kościół jest nosicielem Prawdy, której tak spragniony jest człowiek i społeczeństwo. Kościół najwierniej odczytuje tę Prawdę z Pisma Świętego i pragnie ją przekazać współczesnemu człowiekowi i całym społecznościom. Misją dzisiejszego Kościoła jest uczyć ludzi prawdziwego myślenia, pokazywać, czym jest Prawda. Dookoła słyszymy pełno sloganów, powtarzanych w sposób wyjątkowo wyrafinowany, coraz więcej jest magii i czarów, którymi interesuje się wiele osób. Tam, gdzie nie ma autentycznej religijności, człowiek musi się uciekać do jej namiastki. Szatan działa przez banalne, ale sprytnie ułożone slogany, by odciągać ludzi od racjonalności, myślenia, a w konsekwencji prawdziwego życia duchowego, i wprowadzać w świat iluzji, którą często przyjmuje się bezkrytycznie. To wcześniej czy później prowadzi do poczucia egzystencjalnej pustki i silnej agresji. Ile osób zdaje sobie sprawę z tego, że największym darem, jaki otrzymali, jest rozum, dzięki któremu mogą krytycznie i obiektywnie poznawać otaczającą rzeczywistość, wydarzenia, WIOSNA
▪ 55/2012
11
Czym są skłonności homoseksualne?
Zapytajmy się, jak rozumieć skłonności homoseksualne i co one wyrażają? Czy to prawda, że są objawem nowej, „przez lata wstydliwie ukrywanej i odrzucanej tożsamości, którą obecnie ma się odwagę ogłosić” i wreszcie nią żyć? Dlaczego niektórzy homoseksualiści są tak wojujący – czy tylko dlatego, że są prześladowani przez społeczeństwo (jeszcze) w większości heteroseksualne? Temat jest bardzo złożony, ale i on wymaga prawdy, która nawet gdy jest systematycznie fałszowana, obroni się. Spróbujmy się do niej przybliżyć. Zacznijmy od syntetycznego spojrzenia na ten temat doktora Gerarda Aardwega. Ten długoletni psychoterapeuta, który pomógł około trzystu osobom zmienić orientację z homo- na heteroseksualną, powiedział, że skłonności homoseksualne są objawem niedojrzałości (której osoby nie są świadome i którą najczęściej negują), co zwykle objawia się w głęboko przeżywanym i ukrywanym smutku. Jego wieloletnia praca z osobami o skłonnościach homoseksualnych pomogła mu stwierdzić, że nie ma gejów szczęśliwych, a ich radość to gra i pewna poza. Życie tych osób jest naznaczone aktorstwem w relacjach i niemożnością zwyczajnych, właściwych mężczyźnie i kobiecie zachowań wobec płci przeciwnej, które nie wypływają z ich tożsamości, ale są raczej udawaniem, zrodzonym z lęku, co między innymi objawia się w niemożności przeżywania kontaktów seksualnych. Naturalny pociąg do płci przeciwnej i zainteresowanie nią u takich WIOSNA
▪ 55/2012
29
Psychogeneza homoseksualizmu
Zaczynając refleksję nad psychogenezą skłonności homoerotycznych, powtórzmy z mocą, że nie ma żadnych racji, aby przyjąć, że skłonności te są uwarunkowane genetycznie. Nie ma też dowodów na to, że człowiek z nimi się rodzi. Skąd więc taka oczywistość dla wielu środowisk, które z dziwnie dogmatyczną pewnością, a nawet butnością ogłaszają, że w tej dziedzinie wszystko jest oczywiste, że „nie ma problemu”. Kto zaś widzi tu problem lub wypowie odmienne zdanie, jest niewspółczesny, nienaukowy, jest homofobem! Niekiedy dziękuję Bogu za to, że w sposób wolny mogę wyrazić swój pogląd na ten temat, nie obawiając się, że wyrzucą mnie z pracy, czy zostanę nazwany człowiekiem, który nie szanuje autorytetów naukowych. Otóż homoseksualizm jest problemem15! Tak, i to wielkim! Mówię to, mimo że środowiska gejowskie ogłosiły w sposób „absolutnie naukowy”, że problemu nie ma i być nie może. Homoseksualizm jest nadal zagadnieniem niezałatwionym. Owszem, coraz bardziej pasjonuje tych, którzy chcą uczciwie żyć, myśleć i poszukiwać. Powinno się nad nim dyskutować, trzeba pokazywać perspektywy wyjścia z niego, wzmacniać w osobach nadzieję na pozbycie się skłonności homoseksualnych – choć nigdy nie 15
Problem, etymologicznie z greckiego – pro-ballein, „stawiać, położyć przed, wysuwać”. Problem to coś, co znajduje się przede mną, tak jak każdy inny przedmiot. Uwaga! Ten problem nie został rozwiązany. Nie rozwiąże się go magicznymi i pełnymi butności oświadczeniami.
WIOSNA
▪ 55/2012
53
Czego człowiek szuka w homoseksualizmie?
Nasze trzy poprzednie refleksje pokazały, że homoseksualizm jest wielkim problemem tak osobistym, jak i społecznym. Osobistym, bo jest dotkliwym cierpieniem, które rodzi się z głębokiego doświadczanego szeroko rozumianego braku w przeżywaniu osobowości, którego na tej drodze nigdy nie można zaspokoić. Społecznym – od którego najczęściej się ucieka, reagując wielkim oburzeniem – bo homoseksualizm jest aspołeczny i antyrodzinny, choć stwarza pozory, że próbuje rodzinę naśladować. Niestety, homoerotyzm nie ma przyszłości (choć zanim się to pokaże, wyrządzi wiele szkód) i jest bardzo smutny (a im bardziej smutny, tym bardziej pokrywany tanią wesołkowatością), bo ze swej natury jest niepłodny! Kobiety o skłonnościach homoseksualnych żyjące w związkach jednopłciowych próbują oszukiwać siebie namiastką płodności (chcą nazywać dziecko „naszym dzieckiem”). Decydując się na sztuczne zapłodnienie – jedna daje swoje jajeczko, druga swoje łono – i trwając w gejowskim świecie, tworzą sztuczną sytuację, przez którą niejako za wszelką cenę rodzą „własne” dzieci. To nie rozwiązuje głęboko odczuwanego niesmaku – to nie to! Takie dziecko nie będzie mieć w swoim domu taty... Tata, to „bank” – a jeżeli kiedyś zażąda poznania go, to i tak po latach życia w niepełnym, tylko żeńskim środowisku, spotka go jako osobowość niedojrzała i smutna. Patrząc na dzisiejszego człowieka, który chce sobie ułożyć życie i świat według ciasnych wizji – a one na dobrą sprawę i tak WIOSNA
▪ 55/2012
77
Pomoc w uporządkowaniu skłonności homoerotycznych Jak pomagać osobom, które przeżywają homoseksualizm jako coś niechcianego, od czego chciałyby się uwolnić. Nicolosi w oparciu o swoją długoletnią praktykę stwierdza, że „homoseksualizm jest nieświadomą próbą kompensacji deficytu”. Wcześniej mówiliśmy o pragnieniu pełni, o poszukiwaniu męskości/ kobiecości, równowagi emocjonalnej itd. Deficyt ten obejmuje trudne doświadczenia, które mają korzenie w toksycznych relacjach w rodzinie. Jest to pragnienie wyrównania rachunków. Nicolosi wyraźnie mówi, że „mężczyzna odczuwający pożądanie tej samej płci, podejmuje próbę naprawy niezaspokojonych potrzeb emocjonalnych dotyczących osób tej samej płci (potrzeba uwagi, uczucia i uznania) i deficytów w zakresie identyfikacji płciowej poprzez zachowania homoerotyczne”.
Jeszcze o przyczynach homoseksualizmu Osoba o skłonnościach homoseksualnych czuje się słabsza, gorsza, mniej ciekawa, brzydka, nieelegancka, a dzięki kontaktom homoseksualnym przez pewien czas ma wrażenie, że wzmacnia się, że jest akceptowana, przyjęta, niezależna, wolna. W głębi swego serca czuje jednak, że nie jest to prawda, że nie tędy droga. Intuicyjnie czuje, że jej najgłębsze pragnienie nie może być spełnione. To odczucie nie wynika z poczucia winy, ale z prawdy, WIOSNA
▪ 55/2012
95
Dalsze kroki – stały wysiłek i sprawności do wyćwiczenia Powiedzieliśmy, że homoseksualizm ma niewiele wspólnego z seksem. Najczęściej dziedzina seksualna jest tą sferą, w którą człowiek ucieka od innych problemów. Z doświadczenia wiemy, że problem seksualny jest tylko objawem trudności innej natury, która najczęściej ma przyczynę w niedojrzałości sfery emocjonalnej. Jeżeli osoba wie, gdzie tkwi źródło problemu, łatwiej jest jej mądrze przeżywać i rozwiązywać daną trudność. Dla przykładu, notoryczne powracanie w wieku dorosłym do masturbowania się często jest wyrazem zbyt niskiej samooceny i niezadowolenia z przeżywanych sytuacji, czyli autoagresją. Problem więc nie jest natury seksualnej, ale emocjonalnej. Osoba, nie mogąc sobie z nim poradzić, nieświadomie wyraża niechęć do siebie, albo szuka w ucieczce w świat seksu rozluźnienia, samozadowolenia, które i tak nie przynosi radości i nie rozwiązuje napięć, bo nie dotyka ich prawdziwego źródła. Oznacza to, że każdy objaw, w tym niemożność kontaktu seksualnego z płcią przeciwną, wpisany jest w funkcjonowanie osobowości całego człowieka. Z tej racji, kiedy chce mu się pomóc, należy brać pod uwagę całą dynamikę jego życia, czyli wymiar cielesny, psychiczny i duchowy. Kompetentna praca nad pozbywaniem się skłonności homoerotycznych wyda owoce, gdy będzie obejmować dynamikę wspomnianych dziedzin naszego życia.
WIOSNA
▪ 55/2012
109
Życie pod presją
Wspomnijmy jeszcze o dwu zagadnieniach: o wyraźnej presji, jaką wywierają środowiska gejów i lesbijek, by przyjęto ich styl życia i myślenia, oraz o zdatności osób o skłonnościach homoseksualnych do kapłaństwa i życia zakonnego.
Presja środowisk gejowskich Zauważmy, że ruchowi gejowskiemu w relatywnie krótkim czasie nie tylko udało się doprowadzić do społecznej akceptacji homoseksualizmu, ale też przedstawić go jako normalny, a nawet lepszy styl życia. Tylko takie rozumienie homoseksualizmu jest propagowane jako naukowo uzasadnione, a przeciwne myślenie oszczerczo uznaje się za pseudonaukową szarlatanerię. Podstawowy dogmat ruchu gejowskiego głosi, że homoseksualizm jest wrodzony i nie wolno go zmieniać, gdyż w ten sposób działa się przeciw człowiekowi. Innego punktu widzenia się nie przyjmuje, a wszelkie badania krytyczne są ośmieszane i przedstawiane jako wyraz niechęci. Klasycy psychologii (Freud, Stekel, Adler, Jung) uważali homoseksualizm za zakłócenie w rozwoju w dziedzinie tożsamości płciowej, która nie jest wrodzona, ale powstaje pod wpływem określonych uwarunkowań i wpływów, dlatego podlega zmianie. 130
Zeszyty Formacji Duchowej
Spis treści
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
5
Prawda o homoseksualizmie
11
Czym są skłonności homoseksualne?
29
Psychogeneza homoseksualizmu
53
Czego człowiek szuka w homoseksualizmie?
77
Pomoc w uporządkowaniu skłonności homoerotycznych
Dalsze kroki –
95
stały wysiłek i sprawności
do wyćwiczenia
109
Życie pod presją
130
Zapraszamy do
Centrum Formacji Duchowej w Krakowie i Trzebini CFD zostało powołane do życia, aby towarzyszyć osobom świeckim, duchownym i konsekrowanym w poszukiwaniu głębszego doświadczenia wiary i integralnego rozwoju: psychicznego i duchowego. Wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu formowania różnych grup wiernych, w którym więcej uwagi poświęca się poszczególnym osobom. Współpracuje z cenionymi formatorami różnych szkół i ośrodków życia duchowego, którzy dzielą się swoim osobistym doświadczeniem wiary, wiedzą teologiczną, pedagogiczną i psychologiczną. W ramach formacji regularnie prowadzone są: Szkoła Modlitwy Słowem Bożym Szkoła Kierownictwa Duchowego Szkoła Biblijna Szkoła Wiary Szkoła Duchowości Ojca Jordana Rekolekcje Lectio Divina Ćwiczenia Ignacjańskie Szkoła Wychowawców Seminariów Duchownych Diecezjalnych i Zakonnych Szkoła Formatorek Zakonnych Szkoła Odnowy dla Sióstr Zakonnych Sesje dla Przełożonych Zakonnych Kurs Formacji Juniorackiej Sesje formacyjne dla rodziców i wychowawców Edycja kwartalnika „Zeszyty Formacji Duchowej”. Charakter spotkań Spotkania organizowane w Centrum Formacji Duchowej odbywają się w klimacie „pustyni”. Uczestnicy są zaproszeni do osobistej modlitwy i milczenia, indywidualnych rozmów z kierownikiem duchowym. Na koniec spotkań przewidziane są momenty dzielenia się w grupach. Szczegółowe informacje można uzyskać w sekretariacie CFD oraz na stronach internetowych: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 www.cfd.salwatorianie.pl ul. B. Głowackiego 3, 32-540 Trzebinia tel. (32) 753 54 80, tel. kom. 694 448 249 cfdtrzebinia@sds.pl
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków zaprasza na sesje
Dzieje Apostolskie: działający Duch tworzy Kościół 1–3 czerwca 2012 Sesja będzie zachętą do kontemplacji Ducha Świętego objawiającego się poprzez Jego działanie w Kościele pierwotnym. Będziemy patrzyli, jak Kościół wprowadzający w praktykę pożegnalne słowa Jezusa: „Będziecie moimi świadkami”, dzięki temu wzrasta i dociera „na krańce świata”. I zobaczymy, jak to wszystko dzieje się pod wpływem obiecanego im Ducha Świętego, czyli Tego, który uzbraja ich mocą z wysoka. Prowadzi: Tadeusz Hajduk, jezuita, biblista, formator, kierownik duchowy i rekolekcjonista.
S z k oł a W ia ry „I za sprawą Ducha Świętego przyjął ciało z Maryi Dziewicy” 7–10 czerwca 2012 Ekipy Centrum Badawczego Ezio Aletti z Rzymu i Centrum Formacji Duchowej z Krakowa poprowadzą czterodniową sesję, na której podjęte zostaną ważne tematy i pytania związane z wiarą. Rozważania będą prowadzone w czterech perspektywach: Słowo Boże – dogmat – życie świętych – sztuka sakralna. Uczestnicy zostaną wprowadzeni w tematy wiary Kościoła niepodzielonego, duszpasterstwa i formacji w Kościele naszych czasów. Sesja będzie przebiegać w klimacie pustyni i medytacji z możliwością indywidualnej rozmowy z kierownikiem duchowym. Przewidziane jest otwarte spotkanie, na którym prowadzący będą odpowiadali na pytania uczestników. Prowadzą: Marko Rupnik SJ wraz z ekipą Centro Aletti z Rzymu oraz ekipa Centrum Formacji Duchowej z Krakowa.
„Daj mi pić”. Pragnienia Jezusa… i moja odpowiedź 13–15 sierpnia 2012 Uczestnicy sesji będą prowadzeni na drodze medytacji do spotkania z pragnieniami Jezusa, o których czytamy w Ewangelii: pragnienie relacji i obecności, pragnienie umocnienia, pokrzepienia, pragnienie jedności, pragnienie, aby Go naśladować. Aby pragnienia Jezusa mogły się w nas spełniać, potrzebna jest nasza pozytywna odpowiedź. Prowadzi: Ryszard Stankiewicz SDS, duszpasterz CFD, kierownik duchowy, rekolekcjonista.
Osobiste spotkanie z Chrystusem. List do Rzymian 31 sierpnia – 2 września 2012 Św. Paweł przeżył osobiste spotkanie z Jezusem zmartwychwstałym. Oddał się do Jego dyspozycji i zwiastował Żydom i poganom możliwość takiego spotkania jako jedyną szansę wejścia w pełnię szczęścia doczesnego i wiecznego. W Liście do Rzymian odsłania bogactwo tego spotkania zawarte w akcie zbawczej wiary. Uczestnicy sesji będą zaproszeni do pogłębionej lektury listu św. Pawła i do przejścia razem z nim drogi do osobistego spotkania z Chrystusem. Prowadzi: ks. Edward Staniek, patrolog i homileta, wykładowca na Uniwersytecie Jana Pawła II, rekolekcjonista, twórca krakowskiej szkoły homiletycznej.
S z k oł a D u ch ow ości Oj c a J ordana Poznaj Boga, aby poznać siebie 7–9 grudnia 2012 Poznawanie Boga jest drogą do pełni życia. Wielkość Stwórcy odkrywamy, wczytując się w księgę stworzenia. Serce Boga poznajemy w Jego słowach zapisanych w Biblii. Spotkanie z Synem, Słowem i obrazem Ojca, staje się drogą do pogłębienia relacji z Ojcem i odkrycia wartości swojego życia – zostaliśmy odkupieni drogocenną Krwią Syna. W czasie sesji razem z Franciszkiem Marią od Krzyża Jordanem będziemy zgłębiali słowa: „To jest życie wieczne: aby znali Ciebie, jedynego prawdziwego Boga, oraz Tego, którego posłałeś, Jezusa Chrystusa” (J 17, 3). Prowadzi: Piotr Szyrszeń SDS – duszpasterz CFD, kierownik duchowy i rekolekcjonista, wykładowca w WSD Salwatorianów.
Sesje przeżywane są w klimacie pustyni, ciszy i medytacji. Uczestnicy wprowadzani są w modlitwę egzystencjalną i rozeznawanie duchowe. Mają możliwość skorzystania z sakramentu pokuty i indywidualnej rozmowy z kierownikiem duchowym.
Zgłoszenia prosimy przesyłać na adres: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; tel./faks (12) 254 60 60 tel. kom. 694 448 170 e-mail: cfd@salwatorianie.pl www.cfd.salwatorianie.pl
Zasady prenumeraty „Zeszytów Formacji Duchowej” W ciągu roku ukazują się cztery numery „Zeszytów”. Cena detaliczna jednego egzemplarza poza prenumeratą – 13 zł Korzyści związane z prenumeratą Cena 1 egz. w prenumeracie krajowej – 10 zł Koszt prenumeraty rocznej – 40 zł Koszt prenumeraty półrocznej – 20 zł Koszty wysyłki na terenie kraju pokrywa Wydawca. Prenumerata zagraniczna jest droższa o koszty przesyłki zagranicznej. Dla nabywających więcej niż 5 egz. danego numeru „Zeszytów” przewidziane są zniżki: W prenumeracie – 10%, w sprzedaży detalicznej – 5% Zapisy na prenumeratę trwają przez cały rok. Istnieje możliwość nabycia egzemplarzy archiwalnych. Wpłaty dokonuje się na blankiecie przekazu pocztowego lub bankowego. Należy podać imię i nazwisko oraz dokładny adres zamawiającego. Zamówienia prosimy kierować na adres: Salwatorianie – Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków PKO BP II/O Kraków PL 55 1020 2906 0000 1102 0107 9342 Adres Redakcji: Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; tel./faks (12) 254 60 60 zeszyty@salwatorianie.pl; www.cfd.salwatorianie.pl Redakcja z serca dziękuje Czytelnikom za dodatkowe ofiary złożone na utrzymanie i rozwój „Zeszytów”.
POMIĘDZY SEKSUALNOŚCIĄ A DUCHOWOŚCIĄ Kiedy ciało jest słabe Rozpoznanie powołania wobec niedojrzałości i patologii rozwoju afektywno-seksualnego o. Amedeo Cencini format 120 x 180, s. 104
cena 15,00 zł
13,50 zł
„Bóg powołuje, kiedy kocha i dlatego że kocha. Powołanie jest wyrazem miłości, jest motywowane wyłącznie pełnym miłości zamysłem Boga i opowiada o tej miłości. Opowiada o niej jako o najbardziej ukrytej tożsamości Boga, a jednocześnie jako o wewnętrznej naturze samego powołania, jego źródle i przeznaczeniu”.
Religia i seksualność Anselm Grün OSB, Gerhard Riedl format 120 x 165, s. 188
Autorzy książki są kontynuatorami tradycji mistycznej dowodzącej, że seksualność jest źródłem duchowości, a eros prowadzi człowieka do jedności z Bogiem. Świadomi napięcia, które od zawsze istnieje pomiędzy seksualnością a duchowością, są zwolennikami pogodzenia mistyki i erosa i przeżywania duchowości zgodnie z benedyktyńską tradycją „radości z życia”.
RABAT 10% przy podaniu kodu: ZFD 55. Z A M Ó W I E N I A: Wydawnictwo SALWATOR, ul. św. Jacka 16, 30-364 64 K Kraków kó tel. 12 260 60 80, faks 12 269 17 32, wydawnictwo@salwator.com
cena 16,00 zł
14,40 zł