ks. Krzysztof Grzywocz
Duchowość i sny
REDAGUJE
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków Krzysztof Wons SDS (redaktor naczelny) Piotr Stawarz SDS (sekretarz redakcji)
KOREKTA
Wydawnictwo SALWATOR
ADRES REDAKCJI
Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; faks (12) 254 60 60 e-mail: zeszyty@salwatorianie.pl http://www.cfd.salwatorianie.pl
PROJEKT OKŁADKI
Artur Falkowski SKŁAD I ŁAMANIE
Anna Olek Za pozwoleniem władzy zakonnej
ISSN 1426-8515
© Copyright by 2013 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków www.salwator.com
Choćby odbicie wodne zmąciło kształty swoje, nie trać obrazu. Rainer Maria Rilke
Słowo od Autora
Przedstawione tu rozważania koncentrują się wokół duchowości i snów. Celem poniższych refleksji będzie ukazanie ich wzajemnej więzi. Jaki wpływ ma duchowość na nasze sny i jak sny oddziałują na naszą duchowość? Będzie to próba ukazania jedności, która jest cechą charakterystyczną chrześcijańskiej koncepcji człowieka i chrześcijańskiej duchowości – głębokiej harmonii tego, co Boże, i tego, co ludzkie. Zagadnienie duchowości i snów wyraźnie pokazuje więź między przeżytą teologią, czyli duchowością, a prawdziwą antropologią, czyli nauką o człowieku. Publikacja nie rości sobie prawa do wyjaśnienia wszystkich kwestii. Zawarte w niej rozważania są jedną ze ścieżek, która prowadzi przez morze zagadnień związanych z duchowością i snami. Rozważania przedstawione w tej publikacji są kontynuacją tematu wartości człowieka, który podjąłem w Centrum Formacji Duchowej w Krakowie w 2008 roku1. Jedno z podstawowych założeń tego problemu wyraża się w przekonaniu, że sny są rzeczywistością wartościową w nas i że przyjęcie ich jako cennego doświadczenia pogłębia w nas poczucie naszej wartości – niepowtarzalnej wartości człowieka. Na tę wartość składa się bowiem wiele różnych elementów, warstw, a jedną z nich są nasze sny. 1
Konferencje zostały wydane w książce Wartość człowieka, Kraków 2012.
JESIEŃ
▪ 61/2013
5
Marzenia i sny
Fenomen snów nie jest tematem jedynym czy centralnym w chrześcijańskiej duchowości; jest jednym z zagadnień, jednym z wielu wątków. W Piśmie Świętym człowiek zostaje porównany do harfy, na której gra Bogu i bliźniemu swoje pieśni (por. Ps 43, 5). Harfa symbolizuje tu osobę, która – podobnie jak ten szlachetny instrument – rozróżnia w sobie wiele „strun”. Nasze ciało, uczucia, rozum, wyobraźnia, potrzeby, sny są niczym struny darowanego instrumentu, dzięki któremu możemy się komunikować z Bogiem i człowiekiem. Na tych samych strunach również Bóg i drugi człowiek może zagrać dla nas swoją pieśń. Jest to więc instrument wzajemnej komunikacji. Na jednej strunie (np. snów) nie zagramy całego utworu, nie wydobędziemy całej harmonii dźwięków. Kiedy w instrumencie fałszuje choćby jedna struna, nie da się zagrać jakiegokolwiek utworu. Podobnie jest z klawiaturą naszej komunikacji. Wszystkie jej elementy muszą być sprawne i nastrojone, aby spotkania były klarowne i harmonijne. Tematyka snów jest niezwykle interesująca. Od samego początku w refleksji człowieka widać spore zainteresowanie tym doświadczeniem. Pozostały bardzo stare opisy snów, sięgające tysięcy lat. Człowiek zawsze interesował się tą rzeczywistością – jej pięknem, tajemniczością, klarownością i logiką. Z jednej strony budziły w nim respekt i lęk, a z drugiej – podziw i uwagę. Tak pozostało do dziś. Na podstawie zgromadzonych obrazów JESIEŃ
▪ 61/2013
7
Znaczenie snów w psychologii
Ta część rozważań o znaczeniu snów w naszym życiu ma charakter bardziej antropologiczny i jest próbą wyrażenia fenomenu snów językiem psychologicznym. Nie powinno się opisywać doświadczenia tylko jednym językiem (np. filozoficznym, teologicznym czy psychologicznym). Grozi nam wtedy zawężenie procesu poznawczego. Im więcej różnych spojrzeń opisuje dany fenomen, tym lepsze może być jego poznanie. Jedna z cech chrześcijaństwa wyraża się w umiejętności łączenia i harmonizowania języka teologicznego i psychologicznego. Jeżeli źródłem chrześcijaństwa jest Chrystus – prawdziwy Bóg i prawdziwy Człowiek (dwie natury zharmonizowane w jednej osobie) – to oddzielenie antropologii od teologii byłoby jedną z herezji. Harmonia Jego bóstwa i człowieczeństwa jest źródłem chrześcijańskiej filozofii, duchowości i psychologii. Zadaniem chrześcijanina jest połączenie tego, co ludzkie, z tym, co Boże, a tego, co Boże, z tym, co ludzkie. Psychologia pokazuje swoją prawdziwą głębię i bogactwo tylko w takim połączeniu. Podobnie jak teologia, która bez prawdziwej antropologii może bardziej odstraszać niż przyciągać – staje się niebezpieczną formą bałwochwalstwa. Cenne w kontekście tych rozważań mogłoby się okazać prześledzenie znaczenia snów w różnych kulturach przedchrześcijańskich, niechrześcijańskich – od początku ich istnienia. Jest to temat na osobne, szczegółowe badania. W ramach tych rozważań można tylko przypomnieć prawdę o doniosłej roli snów 20
Zeszyty Formacji Duchowej
Sny w Biblii
Książka o. Jozafata Nowaka, która powstała w oparciu o zajęcia prowadzone na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, nosi tytuł: Tajemnica snu. Przypomina on, że sen jest tajemnicą, której nie można do końca wyrazić i zrozumieć jednym językiem czy teorią. Człowiek jest rzeczywistością tajemniczą. Dużo o nim wiemy, lecz nie poznaliśmy wszystkiego. Jest jak mikrokosmos otoczony makrokosmosem, sam dla siebie pozostaje tajemnicą. Niezaakceptowanie tej prawdy komplikuje życie. Pokorne spotkanie różnych języków próbujących opisać człowieka (także fenomen jego snów) może zbliżyć do prawdy. Każda z teorii opisujących sny zawiera jakąś część prawdy, a jednocześnie chroni siebie i inne poglądy przed nadużyciem redukcjonizmu. Spotkanie języka psychologicznego i teologicznego z jednej strony zabezpiecza przed redukcją psychologiczną, a z drugiej – przed niebezpieczną redukcją teologiczną w opisie tajemnicy człowieka. Żadna redukcjonistycznie pojmowana teoria nie opisuje poprawnie rzeczywistości. Każda z teorii snu ukazuje jakiś jego aspekt, który może być pomocny przy wykorzystaniu innej teorii (np. teologicznej). Prawdziwy w tym kontekście może być pogląd, który głosi, że sny pojawiają się po to, aby coś wyjaśnić, ale także po to, aby nas uspokoić, pocieszyć, dodać siły i wsparcia. Pewien mężczyzna, pracownik naukowy jednego z polskich uniwersytetów, opo-
JESIEŃ
▪ 61/2013
39
Sny w tradycji chrześcijańskiej
Tradycja chrześcijańska pozostaje w ścisłej relacji do Biblii, której odniesienie do snów pozostaje dla chrześcijan inspiracją i kluczem do dobrego ich wykorzystania. Biblia daje nam wiele wskazówek, jak dobrze przeżyć obraz senny i zintegrować go ze swoim życiem. Ukazuje nam sen jako miejsce, w którym prawda Boga odbija się w prawdzie naszego życia, a prawda naszego wnętrza odbija się w Jego prawdzie. Podobnie jest z innymi obrazami człowieka. Dzieło Caravaggia Dawid z głową Goliata jest oczywiście obrazem samego artysty, którego dramatyczne i skomplikowane życie wyrażone zostało na płótnie. Ten obraz jest autoportretem malarza, który Goliatowi użyczył swojej własnej twarzy. Jednocześnie dzieło to przedstawia scenę biblijną i jest formą medytacji słowa Bożego. Obraz ten promieniuje blaskiem, który przerasta artystę. Szwajcarski krytyk literacki Peter von Matt mówił, że ręka pisze często więcej niż chce głowa. Podobnie w obrazach sennych z jednej strony możemy zobaczyć nasze twarze, a z drugiej – oblicze Boga. Twarz Goliata jest twarzą Caravaggia, ale spojrzenie na ten obraz nie jest ostatecznie tylko spotkaniem z dramatem artysty. Malując ten obraz, prosi on o przebaczenie tych, którzy go ścigają za popełnione morderstwo. On już wewnętrznie umarł, wystarczy tego ścigania: „Dajcie mi już spokój, już mi głowę ścięto”. A jednocześnie dzieło to kryje w sobie blask tajemnicy, której nie możemy objąć i do końca zrozumieć. Ten obraz jest w pewnym sensie natchniony. JESIEŃ
▪ 61/2013
57
Jak dobrze wykorzystać sny?
Biorąc po uwagę to wszystko, co na temat snów znajdujemy w starożytnej kulturze, Biblii, Tradycji, a także dorobek współczesnej nauki (szczególnie psychologii), stajemy wobec pytania, jak dzisiaj w naszym życiu dobrze wykorzystać sny? Jak czerpać z bogactwa marzeń sennych, aby pogłębić życie duchowe? U początku tych przemyśleń leży przekonanie o niezwykłej wartości marzeń sennych, ich bogatym potencjale, którego odkrycie i wykorzystanie jest ważną pomocą w urzeczywistnieniu chrześcijańskiej idei połączenia, zintegrowania tego, co Boże, z tym, co ludzkie. Tę wartość snu przeczuwa wielu współczesnych badaczy. Marie-Louise von Franz pisała: „Wygląda więc na to, że posiadamy wyższą inteligencję, którą możemy nazywać wewnętrznym przewodnikiem lub boskim wewnętrznym centrum tworzącym sny. Celem snów wydaje się doprowadzenie jednostki do jej życiowego optimum. Sny nie mogą nas ochraniać przed zmiennymi kolejami losu, chorobą i przykrymi stronami ludzkiej egzystencji, ale pokazują, jak sobie z tym radzić, jak odnaleźć sens w życiu, jak wypełnić swoje przeznaczenie, jak – że tak powiem – podążać za swoją własną gwiazdą, aby w większym stopniu zrealizować swoje życiowe możliwości”. Wielu współczesnych psychologów zajmujących się snami reprezentuje podobne poglądy i uznaje ich niezbadaną do końca mądrość. Do tego grona należy Verena Kast. Wyniki jej pracy terapeutycznej, dydaktycznej i naukowej są dla wielu chrześcijan JESIEŃ
▪ 61/2013
73
Sny miejscem spotkania
Poprzednie części rozważań o znaczeniu snów w duchowości zawierają wiele myśli, które mogą służyć jako „reguły”, inspiracje do dobrego przeżycia i wykorzystania obrazów sennych. Ostatnia część będzie próbą zebrania i podsumowania tych intuicji w świetle pojęcia „spotkania”, które należy do podstawowych terminów chrześcijaństwa. Tych „reguł” jest wiele i w żadnym przypadku nie można ograniczyć się tylko do jednej. Byłoby niebezpiecznym błędem dogmatyzowanie tylko jednej „złotej zasady” i sztywne posługiwanie się nią w interpretacji każdego snu. Myśląc o chrześcijaństwie, o tych wielu kamieniach w jego mozaice: dogmatach, prawie kanonicznym, zasadach moralnych, liturgii, tysiącach mądrych książek, dobrze jest pamiętać, że to wszystko zawiera się w jednym przykazaniu: „Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą, całym swoim umysłem; a bliźniego swego jak siebie samego” (Łk 16, 27). Chrześcijaństwo jest duchowością przyjaźni, wzajemnej miłości, duchowością spotkania. Świadomość tego pomaga nam nie pogubić się w oceanie różnych zagadnień, spraw i szczegółów. Czy to, co w danym momencie się pojawia, służy budowaniu relacji, czy pomaga mi spotkać się z Bogiem i człowiekiem, czy prowadzi do destrukcyjnej izolacji? Kiedy, na przykład, stajemy wobec pewnego rozstrzygnięcia moralnego, w podjęciu decyzji pomaga nam pytanie: „Czy to będzie służyło spotkaniu?”. Moral92
Zeszyty Formacji Duchowej
Spis treści
Słowo od Autora
5
Marzenia i sny
7
Znaczenie snów w psychologii
20
Sny w Biblii
39
Sny w tradycji chrześcijańskiej
57
Jak dobrze wykorzystać sny?
73
Sny miejscem spotkania
92
Zapraszamy do
Centrum Formacji Duchowej w Krakowie i Trzebini CFD zostało powołane do życia, aby towarzyszyć osobom świeckim, duchownym i konsekrowanym w poszukiwaniu głębszego doświadczenia wiary i integralnego rozwoju: psychicznego i duchowego. Wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu formowania różnych grup wiernych, w którym więcej uwagi poświęca się poszczególnym osobom. Współpracuje z cenionymi formatorami różnych szkół i ośrodków życia duchowego, którzy dzielą się swoim osobistym doświadczeniem wiary, wiedzą teologiczną, pedagogiczną i psychologiczną. W ramach formacji regularnie prowadzone są: Szkoła Modlitwy Słowem Bożym Szkoła Kierownictwa Duchowego Szkoła Biblijna Szkoła Wiary Szkoła Duchowości Ojca Jordana Rekolekcje Lectio Divina Ćwiczenia Ignacjańskie Szkoła Wychowawców Seminariów Duchownych Diecezjalnych i Zakonnych Szkoła Formatorek Zakonnych Szkoła Odnowy dla Sióstr Zakonnych Sesje dla Przełożonych Zakonnych Kurs Formacji Juniorackiej Sesje formacyjne dla rodziców i wychowawców Edycja kwartalnika „Zeszyty Formacji Duchowej”. Charakter spotkań Spotkania organizowane w Centrum Formacji Duchowej odbywają się w klimacie „pustyni”. Uczestnicy są zaproszeni do osobistej modlitwy i milczenia, indywidualnych rozmów z kierownikiem duchowym. Na koniec spotkań przewidziane są momenty dzielenia się w grupach. Szczegółowe informacje można uzyskać w sekretariacie CFD oraz na stronach internetowych: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 www.cfd.salwatorianie.pl ul. B. Głowackiego 3, 32-540 Trzebinia tel. (32) 753 54 80, tel. kom. 694 448 249 cfdtrzebinia@sds.pl
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków zaprasza na sesje
Szkoła Modlitwy Słowem Bożym Jak żyć Słowem Bożym na co dzień? 24–26 stycznia 2014 Sesja przeznaczona dla osób, które pragną pogłębić praktykę osobistej modlitwy Słowem Bożym. Uczestnicy będą wprowadzeni w metodę modlitwy Słowem Bożym w codzienności. Zostanie zaproponowana konkretna forma ćwiczeń na cały rok do indywidualnej pracy duchowej w świetle Słowa Bożego. Prowadzi: Krzysztof Wons SDS – dyrektor CFD, kierownik duchowy i rekolekcjonista, wykładowca teologii duchowości.
Od poprawności do zażyłości Jezus, faryzeusz i grzesznica (Łk 7, 36–50) 21–23 lutego 2014 Przestrzeganie przepisów prawa i praktyk religijnych jest ważne, ale nie może być celem samym w sobie. Zatraca swój sens, gdy nie wychowuje do większej miłości Boga i człowieka. Osobowa zażyłość z Bogiem i miłość bliźniego, zwłaszcza sponiewieranego przez grzech, pomagają badać faktyczną kondycję naszej wiary. Prawdziwym zagrożeniem dla żywotności wspólnot chrześcijańskich są nie tylko „wierzący, ale niepraktykujący”, lecz także „praktykujący, a niewierzący”. Uczestnicy sesji będą zaproszeni, aby w świetle Słowa Bożego zdiagnozować duchową kondycję swojej osobistej wiary i wiary wspólnoty, do której przynależą. Prowadzi: Joachim Stencel SDS – duszpasterz CFD, kierownik duchowy i rekolekcjonista.
„Boże mój, czemuś mnie opuścił?” Lectio divina do Męki Pańskiej wg św. Marka 28–30 marca 2014 Bóg powołał nas, abyśmy byli z Nim, teraz i na wieki. Opuszczony przez nas, nigdy nas nie opuścił. Posłał na świat swego Syna, który stanął pośród nas, oddzielonych przez grzech od Boga, zszedł w otchłań poczucia opuszczenia, by na nowo pojednać nas z Ojcem i między sobą. Rozważając Mękę według św. Marka Ewangelisty chcemy towarzyszyć Jezusowi opuszczonemu. Prowadzi: Piotr Szyrszeń SDS – duszpasterz CFD, kierownik duchowy i rekolekcjonista, wykładowca prawa kanonicznego.
Poznawanie siebie w świetle Słowa Bożego 11–13 kwietnia 2014 Odkrywanie prawdziwego obrazu siebie w świetle Słowa Bożego może stać się szczególną drogą do poznania i przyjęcia własnej wartości. Jest to proces bardzo delikatny i trudny. Dokonuje się przede wszystkim na modlitwie. Przez modlitwę Słowem Bożym człowiek uczy się patrzeć na siebie „oczami” Boga. Wskazane jest, aby w procesie tym towarzyszył kierownik duchowy. Prowadzi: Krzysztof Wons SDS – dyrektor CFD, kierownik duchowy i rekolekcjonista, wykładowca teologii duchowości. Sesje Szkoły Modlitwy Słowem Bożym przeżywane są w klimacie pustyni, ciszy i medytacji. Uczestnicy wprowadzani są w modlitwę Słowem Bożym, w lectio divina; mają możliwość skorzystania z sakramentu pokuty i z indywidualnej rozmowy z kierownikiem duchowym.
Zgłoszenia prosimy przesyłać na adres: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 kom. 694 448 170 e-mail: cfd@sds.pl, www.cfd.sds.pl
Zasady prenumeraty „Zeszytów Formacji Duchowej” W ciągu roku ukazują się cztery numery „Zeszytów”. Cena detaliczna jednego egzemplarza poza prenumeratą – 13 zł Korzyści związane z prenumeratą Cena 1 egz. w prenumeracie krajowej – 10 zł Koszt prenumeraty rocznej – 40 zł Koszt prenumeraty półrocznej – 20 zł Koszty wysyłki na terenie kraju pokrywa Wydawca. Prenumerata zagraniczna jest droższa o koszty przesyłki zagranicznej. Dla nabywających więcej niż 5 egz. danego numeru „Zeszytów” przewidziane są zniżki: W prenumeracie – 10%, w sprzedaży detalicznej – 5% Zapisy na prenumeratę trwają przez cały rok. Istnieje możliwość nabycia egzemplarzy archiwalnych. Wpłaty dokonuje się na blankiecie przekazu pocztowego lub bankowego. Należy podać imię i nazwisko oraz dokładny adres zamawiającego. Zamówienia prosimy kierować na adres: Salwatorianie – Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków PKO BP II/O Kraków PL 55 1020 2906 0000 1102 0107 9342 Adres Redakcji: Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; tel./faks (12) 254 60 60 zeszyty@salwatorianie.pl; www.cfd.salwatorianie.pl Redakcja z serca dziękuje Czytelnikom za dodatkowe ofiary złożone na utrzymanie i rozwój „Zeszytów”.