ZFD nr 63. Mojżesz pośrednik. Księga Wyjścia

Bruna Costacurta

Mojżesz, duchowy przewodnik ludu Księga Wyjścia

REDAGUJE

Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków Krzysztof Wons SDS (redaktor naczelny) s. Aleksandra Markiel SDS (sekretarz redakcji)

TŁUMACZENIE

Danuta Piekarz

KOREKTA

Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Zofia Smęda

ADRES REDAKCJI

Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; faks (12) 254 60 60 e-mail: zeszyty@salwatorianie.pl http://www.cfd.salwatorianie.pl

PROJEKT OKŁADKI

Artur Falkowski SKŁAD I ŁAMANIE

Anna Olek Za pozwoleniem władzy zakonnej

ISSN 1426-8515

© Copyright by 2014 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków www.salwator.com

Ocalenie nie zależy od własnej mocy, ale od mocy Boga, która przejawia się w naszej słabości.

Słowo z Centrum Formacji Duchowej

W życiu duchowym drogi nigdy nie prowadzą na skróty i to nie my je wyznaczamy. Trzeba porzucić własne mapy topograficzne, zrezygnować ze swoich kompasów i powierzyć się Przewodnikowi. Trasy wyznacza Bóg. On jeden zna drogę do Ziemi Obiecanej.

Trzeba się Go mocno uchwycić, ponieważ prowadzi ona zawiłymi szlakami, których nie da się przejść bez wiary. „Ta droga – podobnie jak exodus Izraela, będący jej najdoskonalszym pierwowzorem – prowadzi również przez pustynię i ciemność. Istotnie, czasem gubimy gdzieś tę drogę – jej cechą jest nieustanne poszukiwanie, a niekiedy także błądzenie, czasem musimy zejść bardzo głęboko w przepaść, w ciemną dolinę, żeby ją znowu odnaleźć. Gdyby jednak nie wiodła tamtędy, nie byłaby drogą do Boga – Bóg nie mieszka na powierzchni”1.

Bóg mieszka na wysokościach i na głębinach. Chodzenie Jego drogami rozpoczyna się od zerwania z powierzchownością i przeciętnością, które są często naszym „Egiptem”. Potrzebna jest z naszej strony decyzja wyjścia z ziemi własnych zniewoleń, na której ubóstwiani przez nas „faraonowie” rządzili naszym życiem, zajmując miejsce Boga. Bóg nigdy z nas nie zrezygnuje.

Słyszy nasze jęki i narzekania w „Egipcie”. Posyła nam przewodników, jak posłał Mojżesza Izraelowi. Przewodnicy ducho1

T. Halík, Cierpliwość wobec Boga. Spotkanie wiary z niewiarą, Wydawnictwo WAM, Kraków 2011, s. 9.

WIOSNA

▪ 63/2014

5

Wprowadzenie

Tematyka tego numeru „Zeszytów Formacji Duchowej” dotyczy Księgi Wyjścia: pobytu na pustyni, długich czterdziestu lat, podczas których Pan prowadził Izraelitów do Ziemi Obiecanej, troszcząc się o swój lud jak ojciec, jak dobry pasterz. Jest to czas wychowywania do wiary – Izrael uczy się ufać Bogu, poddawać się Jego prowadzeniu; czas naznaczony częstymi kryzysami, ale także, i przede wszystkim, doświadczeniem stałej i wiernej obecności Boga.

Mojżesz, pośrednik, jest przewodnikiem duchowym swojego narodu, uczy go życia w posłuszeństwie i ufności. W swojej długiej przemowie u granic Ziemi Obiecanej tak streszcza Izraelowi drogę wyjścia: Pan „żywił cię manną, której nie znałeś ani ty, ani twoi przodkowie, bo chciał ci dać poznać, że nie samym tylko chlebem żyje człowiek, ale człowiek żyje wszystkim, co pochodzi z ust Pana. Nie zniszczyło się na tobie twoje odzienie ani twoja noga nie opuchła przez te czterdzieści lat” (Pwt 8, 3-4).

Teraz przyjrzymy się najważniejszym wydarzeniom z czterdziestu lat wędrówki, tak jak są one opisane w Księdze Wyjścia, odwołując się niekiedy do Księgi Powtórzonego Prawa.

Plan jest następujący: Błogosławiony lud narażony na śmierć (Wj 1-2); Wysłanie Mojżesza, pośrednika wyzwolenia (Wj 3nn); WIOSNA

▪ 63/2014

9

Błogosławiony lud narażony na śmierć (Wj 1-2)

Historia Izraela jako ludu Bożego zaczyna się w Księdze Wyjścia. Na końcu Księgi Rodzaju rodzina Józefa znów gromadzi się w pełnym składzie; ma to miejsce w Egipcie. Po różnych wydarzeniach Jakub i jego synowie dołączają do Józefa, sprzedanego brata, który został namiestnikiem władcy Egiptu. Osiedlają się więc na tej ziemi, mieszkają na niej i umierają. Jednak z upływem czasu synowie Izraela wzrastają w liczbę, tak iż stają się problemem dla Egipcjan. Tak mówi Księga Wyjścia: A synowie Izraela rozradzali się, pomnażali, potężnieli i umacniali się coraz bardziej, tak że cały kraj się nimi napełnił. Lecz rządy w Egipcie objął nowy król, który nie znał Józefa. I rzekł do swego ludu: „Oto lud Izraelitów jest liczniejszy i potężniejszy od nas. Roztropnie przeciw niemu wystąpmy, ażeby się przestał rozmnażać. W przypadku bowiem wojny mógłby się połączyć z naszymi wrogami i walczyć przeciw nam, aby wyjść z tego kraju”. Ustanowiono nad nim przełożonych robót przymusowych, aby go uciskali ciężkimi pracami. Budowano wówczas dla faraona miasta na składy: Pitom i Ramses. Ale im bardziej go uciskano, tym bardziej się rozmnażał i rozrastał, co jeszcze potęgowało wstręt do Izraelitów. Egipcjanie bezwzględnie zmuszali synów Izraela do ciężkich prac i uprzykrzali im życie uciążliwą pracą przy glinie i cegle oraz różnymi pracami w polu. Do tych wszystkich prac przymuszano ich bezwzględnie (Wj 1,7-14).

WIOSNA

▪ 63/2014

11

Wysłanie Mojżesza, pośrednika wyzwolenia (Wj 3nn)

Od wysłuchania przez Boga wołania Izraelitów zaczyna się wyzwolenie uciskanego ludu. Bóg reaguje na przemoc i udręczenie ze strony niesprawiedliwego faraona, by ocalić niewinnego. I posyła Mojżesza jako pośrednika.

Mojżesz, jak mówi opowiadanie z Księgi Wyjścia, był na pustyni, gdzie pasł stado teścia. Pustynia jest środowiskiem pasterza (por. Ps 23) i miejscem objawienia się Boga; pustynia jest także kategorią teologiczną, miejscem spotkania z tym, co Boże, miejscem wychowania do wiary radykalnej (por. czterdzieści lat drogi Izraela). Mojżesz chodzi po pustyni ze swoimi owcami i dociera do góry Horeb, do góry objawienia Boga.

Tutaj Pan objawia mu się w ogniu płonącego krzewu; mogłoby to być także wydarzenie naturalne, ale opowiadanie przedstawia je jako fakt nadzwyczajny: ogień płonie, ale krzew się nie spala. Mojżesz pragnie to zobaczyć, chce zrozumieć, co się dzieje.

Osobliwość zjawiska budzi w nim ciekawość. Mojżesz jest nadal człowiekiem otwartym na nowość; jego przeszłość, naznaczona bolesnymi wydarzeniami i niezrozumieniem, nie zamknęła go na nadzieję jutra. Idąc zobaczyć to zjawisko, okazuje się dyspozycyjnym i tak, nawet nie wiedząc o tym, zbliża się do Boga, na spotkanie, które jeszcze raz zmieni jego życie. Inicjatywa należy zawsze do Boga, to On „widzi” żałosną sytuację Izraelitów i „rozumie ich” (por. Wj 2,25), to On teraz przyciąga Mojżesza, by

WIOSNA

▪ 63/2014

17

Przejście przez morze (Wj 14)

Wraz z wyjściem z Egiptu zaczyna się droga wyzwolenia Izraela.

Po ostatniej pladze, śmierci pierworodnych, lud wyrusza pod przewodnictwem Mojżesza, niosąc złoto, które sami Egipcjanie mu podarowali (por. 12,35-36). Izraelici wychodzą z kraju niewoli pod znakiem zwycięstwa, „z podniesionym ramieniem”, jak mówi tekst (por. 14,8), w geście wyrażającym determinację w walce i triumf. Bóg zwyciężył, Izrael jest wolny.

Jednak zwycięstwo i wolność są dopiero u początku. Trzeba będzie, by Izrael nauczył się podążać drogą wiary, by nauczył się ufać Bogu. Widać to na początku, gdy lud dochodzi do Morza Czerwonego; mówi o tym dobrze znane opowiadanie z 14. rozdziału Księgi Wyjścia.

Układ kompozycyjny fragmentu składa się z trzech scen o podobnym schemacie: słowa Boga do Mojżesza, opowiadanie wydarzeń, reakcja ludzi wobec tych wydarzeń.

I tak w ww. 1-14 jest przytoczone polecenie Boga skierowane do Mojżesza, by lud rozbił obóz nad morzem, po czym następuje wykonanie rozkazu, a później pościg wojsk faraona, budzący strach i wołanie Izraela, na które Mojżesz odpowiada.

Następnie, w ww. 15-25, znajdujemy polecenie Boga, by Mojżesz podniósł laskę i wyciągnął rękę nad morze; rozkaz zostaje wykonany, morze rozstępuje się, a pośrodku przechodzi Izrael ścigany przez faraona. Bóg interweniuje, a Egipcjanie reagują strachem i ucieczką. Wreszcie, w ww. 26-31, Bóg nakazuje Moj24

Zeszyty Formacji Duchowej

Synaj: teofania, przymierze i prawo (Wj 19-20)

Centralnym momentem drogi Izraela przez pustynię jest z pewnością teofania (objawienie Boga) na Synaju, z zawarciem przymierza i darem prawa. Tak brzmi tekst biblijny: Było to w trzecim miesiącu od wyjścia Izraelitów z Egiptu; w tym dniu przybyli na pustynię Synaj. Wyruszyli z Refidim, a po przybyciu na pustynię Synaj rozbili obóz na pustyni. Izrael obozował tam naprzeciw góry. Mojżesz wszedł wtedy na górę do Boga, a Pan zawołał na niego z góry i powiedział: „Tak powiesz domowi Jakuba i to oznajmisz Izraelitom: Wyście widzieli, co uczyniłem Egiptowi, jak niosłem was na skrzydłach orlich i przywiodłem was do Mnie. Teraz, jeśli pilnie słuchać będziecie głosu mego i strzec mojego przymierza, będziecie szczególną moją własnością pośród wszystkich narodów, gdyż do Mnie należy cała ziemia. Lecz wy będziecie Mi królestwem kapłanów i ludem świętym. Takie to słowa powiedz Izraelitom” (Wj 19,1-6).

Sam Bóg objawia sens drogi wyjścia: Izrael był niesiony przez Boga na skrzydłach orła; ten obraz wyraża zarazem potęgę i czułość, odnosi się do potężnego ptaka, który Bóg zatroszczył się o swój lata bardzo wysoko i nosi na skrzydłach lud, by doprowadzić go do swoje młode, by uczyć je latania. Bóg zasiebie. troszczył się o swój lud, by doprowadzić go do siebie. Taki jest cel Wyjścia – dotrzeć na spotkanie z Panem 30

Zeszyty Formacji Duchowej

Złoty cielec i wstawiennictwo Mojżesza (Wj 32 i Pwt 9) Droga Izraela przez pustynię, jako droga nauki życia wiarą, zawiera wiele momentów kryzysowych. Strach przed śmiercią nad Morzem Czerwonym, głód, pragnienie, obawa przed wejściem do ziemi zamieszkanej przez olbrzymów, każda trudność zdaje się stawiać wszystko pod znakiem zapytania. Izrael protestuje, oddaje się nostalgii za Egiptem, odrzuca podjętą drogę wolności.

Moment wielkiego kryzysu nadchodzi właśnie u stóp Synaju, gdy Mojżesz jest na górze, gdzie ma otrzymać tablice prawa, a lud u stóp góry tworzy złotego cielca. To wydarzenie jest opisane w rozdziale 32. Księgi Wyjścia i w rozdziale 9. Księgi Powtórzonego Prawa, z kilkoma różnicami, ale główna treść narracji w obu tekstach jest taka sama. My prześledzimy opowiadanie z Księgi Powtórzonego Prawa.

Księga Powtórzonego Prawa to zbiór długich mów, jakie Mojżesz kieruje do ludu, który doszedł do granic Ziemi Obiecanej, jeszcze zanim Izrael przeszedł przez Jordan, by wejść do Kanaanu i tam się osiedlić. Jest to pewnego rodzaju „testament duchowy”, katecheza dotycząca przestrzegania prawa i wierności przymierzu. Mojżesz przypomina drogę przez pustynię i przygotowuje lud do życia na Ziemi Obiecanej, które się wkrótce rozpocznie. Przypomina o dobroci Pana, który towarzyszył Izraelowi w jego długiej drodze, ale też wspomina liczne bunty i niewierność ludu, a wśród nich szczególnie podkreśla grzech, gdy lud uczynił złotego cielca: WIOSNA

▪ 63/2014

37

Objawienie się Boga i zniknięcie pośrednika (Wj 33 i Pwt 34)

Pismo Święte przedstawia Mojżesza jako przyjaciela Boga, który rozmawiał z Nim „twarzą w twarz, jak się rozmawia z przyjacielem” (Wj 33,11). Te rozmowy przemieniały Mojżesza, jego oblicze jaśniało (por. Wj 34,29-35). Nigdy nie powstał w Izraelu prorok równy jemu – brzmi jego pochwała w ostatnim rozdziale Księgi Powtórzonego Prawa (por. 34,10-12); on był pośrednikiem Bożej obecności pośród ludu, orędownikiem i pośrednikiem wybawienia, uprzywilejowanym wybrańcem, który mógł wejść na górę i stanąć przed Bogiem. Razem z Aaronem i starszymi Izraela widział Pana. To jest dar: lud nie może wejść na górę, tylko Mojżesz i starsi. Może wejść jedynie ten, kto jest wezwany, nie dla własnych zasług czy z własnej inicjatywy, lecz dlatego, że Bóg dobrowolnie i bezinteresownie wybiera i zwołuje ludzi, by mogli stanąć w Jego obecności i dobrowolnie pozwala się zobaczyć. Tak opowiada tekst z Wj 24,9-11: Wstąpił na górę Mojżesz wraz z Aaronem, Nadabem, Abihu i siedemdziesięcioma starszymi Izraela. Ujrzeli Boga Izraela, a pod Jego stopami jakby jakieś dzieło z szafirowych kamieni, świecących jak samo niebo. Na wybranych Izraelitów nie podniósł On swej ręki, mogli przeto patrzeć na Boga. Potem jedli i pili.

W rzeczywistości nie da się wyrazić doświadczenia oglądania Boga. Jedyną rzeczą, jaką da się opisać, jest „podłoga”, nie sam WIOSNA

▪ 63/2014

43

Pytania i odpowiedzi

Chciałabym zacząć od pytania, w którym proszono mnie o wyjaśnienie sensu imienia Boga: „Jestem, który jestem”. Wyrażenie hebrajskie użyte w Księdze Wyjścia może być interpretowane na dwa sposoby. Pierwszy to właśnie: „Jestem, który jestem”, albo: „Jestem Tym, który jest”. W tym sensie imię to wyrażałoby, że Bóg to Byt. W tym imieniu Boga zaBóg jest Tym, który istniewierałaby się wskazówka, że Bóg jest Tym, je... jest początkiem bytu, który istnieje, że jest początkiem bytu, jest jest najpełniejszym Bytem. najpełniejszym Bytem. Imię w tym sensie dawałoby pewną wskazówkę co do tego, kim jest Bóg. Bóg jest Tym, który jest. To samo zdanie po hebrajsku może też być przetłumaczone: „Jestem Tym, kim jestem”. Widzicie, że w tym przypadku już nie wskazuje się na to, kim jest Bóg. Bóg odpowiada: „Ty mówisz, żebym pokazał ci, kim jestem, a Ja jestem tym, czym jestem”. Fakt, że to wyrażenie może być dwojako odczytane, jest znaczący, bo wskazuje, że Bóg się objawia, ale podczas gdy się objawia, także się ukrywa. Inaczej mówiąc, objawienie Boga nigdy nie może być pełne, kompletne. Bo Bóg jest inny.

Boga nie można zamknąć w jakimś pojęciu. Imię to pojęcie. Co więcej, w świecie biblijnym imię nie było tylko pewną konwencją, umowną formą wskazującą na kogoś lub na coś. Moje imię, Bruna, służy tylko temu, żeby wyrazić, że ja się tak nazywam.

W świecie biblijnym imię miało natomiast moc, która wpływała

WIOSNA

▪ 63/2014

49

Spis treści

Słowo z Centrum Formacji Duchowej

5

Wprowadzenie

9

Błogosławiony lud narażony na śmierć (Wj 1-2)

11

Wysłanie Mojżesza, pośrednika wyzwolenia (Wj 3nn)

17

Przejście przez morze (Wj 14)

24

Synaj: teofania, przymierze i prawo (Wj 19-20)

30

Złoty cielec i wstawiennictwo Mojżesza (Wj 32 i Pwt 9)

37

Objawienie się Boga i zniknięcie pośrednika (Wj 33 i Pwt 34)

43

Pytania i odpowiedzi

49

Zapraszamy do

Centrum Formacji Duchowej w Krakowie i Trzebini CFD zostało powołane do życia, aby towarzyszyć osobom świeckim, duchownym i konsekrowanym w poszukiwaniu głębszego doświadczenia wiary i integralnego rozwoju: psychicznego i duchowego. Wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu formowania różnych grup wiernych, w którym więcej uwagi poświęca się poszczególnym osobom.

Współpracuje z cenionymi formatorami różnych szkół i ośrodków życia duchowego, którzy dzielą się swoim osobistym doświadczeniem wiary, wiedzą teologiczną, pedagogiczną i psychologiczną.

W ramach formacji regularnie prowadzone są: Szkoła Modlitwy Słowem Bożym Szkoła Kierownictwa Duchowego Szkoła Biblijna Szkoła Wiary Szkoła Duchowości Ojca Jordana Rekolekcje Lectio Divina Ćwiczenia Ignacjańskie Szkoła Wychowawców Seminariów Duchownych Diecezjalnych i Zakonnych Szkoła Formatorek Zakonnych Szkoła Odnowy dla Sióstr Zakonnych Sesje dla Przełożonych Zakonnych Kurs Formacji Juniorackiej Sesje formacyjne dla rodziców i wychowawców Edycja kwartalnika „Zeszyty Formacji Duchowej”.

Charakter spotkań Spotkania organizowane w Centrum Formacji Duchowej odbywają się w klimacie „pustyni”. Uczestnicy są zaproszeni do osobistej modlitwy i milczenia, indywidualnych rozmów z kierownikiem duchowym. Na koniec spotkań przewidziane są momenty dzielenia się w grupach.

Szczegółowe informacje można uzyskać w sekretariacie CFD oraz na stronach internetowych: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 www.cfd.salwatorianie.pl ul. B. Głowackiego 3, 32-540 Trzebinia tel. (32) 753 54 80, tel. kom. 694 448 249 cfdtrzebinia@sds.pl

Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków zaprasza na sesje

Szkoła Biblijna Dynamizm życia i szczęścia.

Więzienne Listy św. Pawła 6–8 czerwca 2014 Paweł jest wiarygodnym świadkiem tego, co pisze. Odkąd spotkał Jezusa, przemieniony Jego światłem, nie przestaje głosić z mocą, że tylko On jest źródłem życia i szczęścia. Także wtedy, gdy pisze z więzienia, w jego postawie i słowach wyczuwa się dynamizm życia wypełnionego szczęściem.

Uczy, gdzie można odnaleźć szczęście: w wewnętrznej wolności, w miłości ukrytej w posłuszeństwie Bogu Ojcu, w dynamicznej jedności; w Boskiej harmonii wszechświata. Uczestnicy sesji będą zaproszeni do osobistego zgłębiania dynamiki życia i szczęścia w świetle listów św. Pawła.

Prowadzi: ks. Edward Staniek – patrolog i homileta, rekolekcjonista, twórca krakowskiej szkoły homiletycznej.

Sesje Szkoły Biblijnej proponowane są w klimacie pustyni, ciszy i modlitwy osobistej. Uczestnicy są wprowadzani w teologiczne bogactwo i medytację wybranej księgi biblijnej w kontekście własnej historii życia. Mają możliwość skorzystania z sakramentu pokuty i indywidualnej rozmowy z kierownikiem duchowym.

Szkoła Wiary „Wstąpił na niebiosa, siedzi po prawicy Boga Ojca…”

19–22 czerwca 2014 Ekipy Centro Aletti z Rzymu i Centrum Formacji Duchowej z Krakowa poprowadzą czterodniową sesję, na której podjęte zostaną newralgiczne tematy i pytania związane z prawdami wiary. Rozważania będą prowadzone w czterech perspektywach: Słowo Boże – dogmat – życie świętych – sztuka sakralna. Uczestnicy zostaną wprowadzeni w tematy wiary Kościoła niepodzielonego, duszpasterstwo i formację w Kościele naszych czasów. Sesja przebiegać będzie w klimacie pustyni i medytacji z możliwością indywidualnej rozmowy z kierownikiem duchowym. Przewidziane jest otwarte spotkanie, na którym prowadzący będą odpowiadali na pytania uczestników.

Prowadzą: Marko Ivan Rupnik SJ i ekipa Centro Aletti z Rzymu oraz ekipa Centrum Formacji Duchowej z Krakowa.

Ćwiczenia Ignacjańskie 27 maja–4 czerwca 2014 (tygodnie: I-IV) Droga Ćwiczeń Duchowych św. Ignacego rozłożona jest na cztery lata formacji. Do wspólnego przeżywania rekolekcji zapraszamy osoby świeckie, duchowne i konsekrowane. Pozwala to na szczególne doświadczenie jedności w różnorodności powołań. W odstępie corocznym można wziąć udział w 8-dniowej serii rekolekcyjnej zwanej „tygodniami ignacjańskimi”.

Każdy z czterech tygodni, przeżywany w pełnym milczeniu, skoncentrowany jest głównie na osobistej modlitwie Słowem Bożym połączonej z rozeznaniem duchowym.

Udział w Ćwiczeniach Ignacjańskich odbywa się tylko po wcześniejszym nadesłaniu wypełnionego kwestionariusza.

Każdy z uczestników jest przyjmowany indywidualnie i otrzymuje potwierdzenie przyjęcia na rekolekcje. www.cfd.sds.pl

Zasady prenumeraty „Zeszytów Formacji Duchowej” W ciągu roku ukazują się cztery numery „Zeszytów”.

Cena detaliczna jednego egzemplarza poza prenumeratą – 13 zł Korzyści związane z prenumeratą Cena 1 egz. w prenumeracie krajowej – 10 zł Koszt prenumeraty rocznej – 40 zł Koszt prenumeraty półrocznej – 20 zł Koszty wysyłki na terenie kraju pokrywa Wydawca.

Prenumerata zagraniczna jest droższa o koszty przesyłki zagranicznej.

Dla nabywających więcej niż 5 egz. danego numeru „Zeszytów” przewidziane są zniżki: W prenumeracie – 10%, w sprzedaży detalicznej – 5% Zapisy na prenumeratę trwają przez cały rok.

Istnieje możliwość nabycia egzemplarzy archiwalnych.

Wpłaty dokonuje się na blankiecie przekazu pocztowego lub bankowego.

Należy podać imię i nazwisko oraz dokładny adres zamawiającego.

Zamówienia prosimy kierować na adres: Salwatorianie – Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków PKO BP II/O Kraków PL 55 1020 2906 0000 1102 0107 9342 Adres Redakcji: Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; tel./faks (12) 254 60 60 zeszyty@salwatorianie.pl; www.cfd.salwatorianie.pl Redakcja z serca dziękuje Czytelnikom za dodatkowe ofiary złożone na utrzymanie i rozwój „Zeszytów”.