abp Piero Marini
Jak celebrować Eucharystię?
REDAGUJE
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków Krzysztof Wons SDS (redaktor naczelny) s. Aleksandra Markiel SDS (sekretarz redakcji)
TŁUMACZENIE
Danuta Piekarz REDAKCJA TŁUMACZENIA KONSEKUTYWNEGO
Kalina Kreczko KOREKTA
Agnieszka Ćwieląg-Pieculewicz Magdalena Mnikowska
ADRES REDAKCJI
Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; faks (12) 254 60 60 e-mail: zeszyty@salwatorianie.pl http://www.cfd.salwatorianie.pl
PROJEKT OKŁADKI
Artur Falkowski SKŁAD I ŁAMANIE
Anna Olek Za pozwoleniem władzy zakonnej
ISSN 1426-8515
© Copyright by 2014 Wydawnictwo SALWATOR ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków www.salwator.com
Liturgia, a szczególnie Eucharystia, nie jest doktryną, ale zasadniczo jest życiowym działaniem, mającym za cel uczynienie nowymi tych, którzy ją celebrują.
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
Był rok 1965. Neoprezbiter Piero Marini przybył do Rzymu. Miał wtedy 23 lata. Był to rok przełomowy dla reformy liturgii w Kościele. Wspomina on swoje przeżycia na krótko przed święceniami: „(…) Przygotowywałem się do święceń kapłańskich. Pamiętam nie tylko oczekiwanie na święcenia, ale też oczekiwanie na wprowadzenie w życie reformy liturgicznej, przewidzianej na 7 marca 1965 r. (…) My, seminarzyści, dostrzegaliśmy już wówczas, że nie była to tylko zmiana języka czy prosta zmiana ustawienia ołtarza. Był to raczej pewien punkt docelowy po 400 latach bez zasadniczych zmian w liturgii”. Zaraz po przybyciu do Rzymu rozpoczął studia z liturgiki i podjął jednocześnie zlecone mu obowiązki w kurii rzymskiej. W Wiecznym Mieście pozostał do dnia dzisiejszego. Minęło niespełna 50 lat. Całe swoje życie kapłańskie i biskupie związany był z liturgią i odnową liturgii papieskiej. Będąc już pięć lat kapłanem, podjął obowiązki w Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów. Zorganizował Urząd Ceremonii Papieskich. Od 1987 roku, przez 18 lat, aż do śmierci Jana Pawła II, był Mistrzem Papieskich Ceremonii Liturgicznych. Funkcję tę pełnił jeszcze przez dwa lata przy Benedykcie XVI. Od 2007 roku jest Przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Kongresów Eucharystycznych. Obok osobistego sekretarza papieża, kardynała Stanisława Dziwisza, obok Jamesa Harveya, ówczesnego Prefekta Domu Papieskiego, był jednym z najbliższych współpracowników Jana Pawła II. LATO
▪ 64/2014
5
Celebracja misterium Chrystusa
Na początek powiemy o tym, co znaczy celebrować misterium Chrystusa. Będzie tu mowa najpierw o odnowie zainteresowania misterium eucharystycznym, jaką dzisiaj dostrzegamy; później rozważymy, co w tym kontekście oznacza słowo „celebrować”. Następnie będziemy mówić o języku symbolicznym oraz o danych obiektywnych celebracji. Wraz z konstytucją soborową „Sacrosanctum concilium” z 4 grudnia 1963 r. Sobór Watykański II opracował dokument doktrynalny na temat liturgii, otwierając drogę – poprzez zastosowaną metodę – innym wielkim konstytucjom, które wszyscy powinniśmy znać. „Sacrosanctum concilium” to konstytucja o liturgii, która przetarła drogę innym konstytucjom: o Kościele – „Lumen gentium”, o Słowie Bożym – „Dei Verbum” i o relacji pomiędzy Kościołem a światem współczesnym – „Gaudium et spes”. Istnieje relacja pomiędzy tymi czterema konstytucjami. Przychodzi mi na myśl obraz malarza Fra Angelico: cztery tańczące kobiety. Aby zrozumieć, czym był ów sobór, musimy mieć w pamięci te cztery konstytucje razem. Bo czym byłaby liturgia bez „Dei Verbum” – bez Słowa Bożego? Czym byłaby liturgia bez „Lumen Gentium” – czyli bez Kościoła? Wreszcie, czym byłaby liturgia bez dialogu ze współczesnym światem? Sobór dokonał opracowania doktrynalnego, ale w kwestii liturgii dał nam też jeszcze coś konkretnego: te konkretne normy dotyczą sakramentu Eucharystii i jej celebracji. Rzeczywiście, był to pierwszy LATO
▪ 64/2014
9
Początki reformy liturgicznej w świetle mojego doświadczenia
Powiem teraz o początkach reformy liturgicznej w świetle mojego osobistego doświadczenia. Liturgia, a szczególnie Eucharystia, jak już powiedzieliśmy, nie jest doktryną, ale zasadniczo jest życiowym działaniem, mającym za cel uczynienie nowymi tych, którzy ją celebrują. Istnieje więc ścisły związek pomiędzy liturgią a życiem. Celebracja eucharystyczna, aby była autentyczna, nie wystarcza, by była sprawowana z precyzją wymaganą przez przepisy Kościoła. Nie wystarczy dobrze sprawować święte obrzędy. Autentyczność celebracji mierzy się przede wszystkim owocami, jakie celebracje i obrzędy wydają w naszych wspólnotach eucharystycznych i w każdym z nas; są to owoce: słuchania, wzajemnego podporządkowania, komunii, zgody, przebaczenia i wspólnego poszukiwania woli Bożej. Nasze refleksje na ten temat powinny więc siłą rzeczy prowadzić nas także do postawienia sobie kilku pytań dotyczących owoców naszego uczestnictwa w celebracji. Czy to, co celebrujemy w liturgii, przechodzi naprawdę do naszego życia? Czy sprawowana przez nas celebracja wyraża naprawdę to, kim jesteśmy? Czy liturgia jest prawdziwie źródłem naszego życia duchowego? Liturgia bowiem nie jest celem samym w sobie, ale przede wszystkim środkiem i wyrazem życia z Chrystusem. Liturgia dotyczy dnia dzisiejszego, chwili obecnej; dotyczy każdego 18
Zeszyty Formacji Duchowej
Podstawy reformy liturgicznej
Aby lepiej celebrować Eucharystię, warto się zatrzymać na dwóch punktach: na podstawach reformy liturgicznej oraz na miejscach celebracji (można by to nazwać celebracją w przestrzeni). Ktoś mógłby pomyśleć, że chodzi o wskazówki teoretyczne, ale jeśli te zasady nie są dla nas jasne, nigdy nie będziemy potrafili celebrować Eucharystii tak, jak Chrystus tego chciał. Po pierwsze zatem: podstawy reformy liturgicznej. Istnieje relacja pomiędzy reformą liturgii a odnową Kościoła. Powiedział nam to jasno ekumeniczny Sobór Watykański II. Dokument o liturgii: „Sacrosanctum concilium” jest pierwszym w chronologii, ale przede wszystkim pierwszym w hierarchii wartości. Lex orandi — lex credendi: prawo modlitwy – prawem wiary, czyli wiary uczy się w kulcie, w modlitwie. Konstytucja „Sacrosanctum concilium” otwarła drogę innym konstytucjom: „Dei Verbum” – o Słowie Bożym, „Lumen gentium” – o Kościele i „Gaudium et spes” – o relacjach Kościoła ze współczesnym światem. Te późniejsze dokumenty przyjęły tę samą metodę i te same ogólne założenia, jakie były obecne w „Sacrosanctum concilium”. Widzieliśmy już poprzednio związek między tymi czterema konstytucjami i wiemy, iż nie można zrozumieć jednej bez pozostałych. Także osoby studiujące dokumenty Soboru Watykańskiego II narażone są na niebezpieczeństwo częściowych interpretacji, jeśli nie badają ich w świetle wszystkich czterech konstytucji. Mówiliśmy już wcześniej, czym byłaby np. „Dei Ver30
Zeszyty Formacji Duchowej
Celebrować liturgię w przestrzeni: główne miejsca celebracji Do tej pory w naszych rozważaniach pozostawaliśmy poza kościołem, przygotowując się do celebracji, co jest niezwykle ważne. Teraz możemy przekroczyć próg kościoła. Wchodzimy do środka, w przestrzeń przeznaczoną do celebracji (mam na myśli zwłaszcza celebrację niedzielną). Kiedy ktoś wchodzi do kościoła, wie, że znajduje się w przestrzeni pozwalającej mu wziąć udział w wydarzeniu duchowym, przeżyć doświadczenie komunii, komunii celebrowanej wiary. Nikt tutaj nie powinien czuć się sam. Jak powiedział papież Benedykt XVI: „chrześcijanin nigdy nie jest sam”. Jesteśmy chrześcijanami, kiedy czujemy się w komunii z naszymi braćmi, którzy celebrują razem z nami, ale też z tymi, którzy poprzedzili nas w znaku wiary. Doświadczenie komunii realizuje się przez dwa fundamentalne ruchy liturgii: ruch wertykalny i ruch horyzontalny. Ruch wertykalny wprowadza nas w komunię z liturgią niebiańską, w jakiej uczestniczą także nasi bliscy zmarli. Dlatego w kanonie, w wielkiej modlitwie eucharystycznej, zawsze wspominamy naszych zmarłych braci – to jest komunia z liturgią nieba. Pamiętamy też o żyjących, gdyż jesteśmy w komunii ze wszystkimi braćmi w wierze, którzy niekoniecznie są fizycznie obecni w kościele, ale są na całym świecie. W Europie, także we Włoszech, widzimy, że coraz bardziej zmniejsza się liczba osób przychodzących do kościoła. Jednak musimy pamiętać, 44
Zeszyty Formacji Duchowej
Elementy strukturalne celebracji: wejście, przygotowanie darów, Komunia W dotychczasowych rozważaniach doszliśmy do przestrzeni kościoła i miejsc celebracji. Teraz powinniśmy się pokrótce przyjrzeć całej celebracji. Skupimy się jednak tylko na niektórych momentach: na znaczeniu obrzędów wstępnych, przygotowania darów i Komunii. Są to trzy ryty, jakim towarzyszy procesja. Wstęp do mszału rzymskiego, pod numerem 47., mówi tak: „Po zgromadzeniu się ludu, kiedy kapłan wraz z diakonem i usługującymi udaje się do ołtarza, intonuje się śpiew na wejście”. Mały nawias: aby celebrować liturgię, trzeba najpierw przeczytać założenia, jakie są w mszale. Mówię to do kapłanów, ale i do świeckich, bo teraz już nikt nie jest „widzem”. Lud jest zebrany. Moglibyśmy w tej naszej podróży wziąć jako przykład dwóch uczniów z drogi do Emaus, którzy proszą Jezusa, by został z nimi. Przyjmując tę prośbę, staje się On dla nich punktem odniesienia. W rzeczywistości to On gromadzi ich razem przy stole eucharystycznym. Zanim zacznie się msza, chrześcijanie zbierają się w pewnym miejscu, zgromadzeni przez tego samego Jezusa Chrystusa. To Chrystus umarły i zmartwychwstały gromadzi nas razem. To On zaprasza Kościół do nowego uczestnictwa w Wieczerzy będącej pamiątką Jego śmierci i zmartwychwstania. Za każdym razem powtarza się dla nas czas paschalny, to jest czas Kościoła, pierwszy najważniejszy okres, jaki Kościół celebruje w roku liturgicznym, czas po zmartwychwstaniu. Natomiast LATO
▪ 64/2014
59
Liturgia, piękno i świętość
Rezultatem uczestnictwa w Eucharystii powinno być piękno i świętość. Później opowiem o przykładzie świętości Jana Pawła II, bo przez wiele lat miałem łaskę życia z nim. Natomiast teraz podzielę się moimi refleksjami sprzed kilku lat. Może nie wszystko będzie w nich całkowicie jasne, przede wszystkim dlatego, że nie jest jasne moje świadectwo świętości. Jednak proszę, byście mimo to przyjęli je z życzliwością, a wierzę, że wszystko stanie się jasne przez wasze dobre życie. Gdy dotyka się liturgii, doPowróćmy do liturgii soborowej. Powietyka się Kościoła, gdyż lidzieliśmy, że celebracja liturgii jest w ściturgia jest miejscem, gdzie słej relacji z Kościołem. Gdy dotyka się lito, co Boskie, i to, co ludzturgii, dotyka się Kościoła, gdyż liturgia jest kie, wchodzą we wzajemny miejscem, gdzie to, co Boskie, i to, co ludzkontakt. kie, wchodzą we wzajemny kontakt. A ten kontakt jest po to, by to, co Boskie, zbawiło to, co ludzkie, i aby to, co ludzkie, przyjęło wymiar Boski. Sobór chciał przywrócić liturgię do blasku pierwotnego piękna, aby uczynić piękniejszym Kościół, Ciało Chrystusa. Pamiętamy wielkie tematy, zaproponowane nam przez sobór: odnowienie duchowości Kościoła, uwspółcześnienie instytucji, wezwanie wszystkich do jedności Kościoła, zgodnie z poleceniem Chrystusa: „aby wszyscy stanowili jedno”, oraz intensyfikacja misyjnego wymiaru Kościoła. Rozpoczęto reformę liturgii właśnie dlatego, by podkreślić, iż reformować liturgię to reformować Kościół. Uczynić Kościół LATO
▪ 64/2014
71
Świadectwo mistrza ceremonii papieskich – moje doświadczenie z Janem Pawłem II Nasze ostatnie rozważania o przygotowaniu do Eucharystii i o samej celebracji zakończyły się wnioskiem dotyczącym relacji pomiędzy liturgią a świętością. Nie może być inaczej, bo w liturgii spotykamy po trzykroć Świętego i w pewien sposób uczestniczymy w Jego świętości. Jesteśmy przemieniani światłem przemienienia. Nasze ciało, z każdą niedzielą, powinno stawać się ciałem coraz bardziej duchowym. Teraz zatrzymamy się nad przykładem takiej świętości, jaki wszystkim nam było dane poznać i obserwować. Jest to świadectwo dane nam przez Jana Pawła II. Wobec zbliżającej się jego beatyfikacji, wyznaczonej na 1 maja 2011 r., zadałem sobie pytanie: jaki rodzaj świętości zostanie zaproponowany Kościołowi? Beatyfikacja stanowi uprzywilejowaną okazję, aby powrócić do refleksji nad nadzwyczajną postacią tego papieża, nad jego działalnością, przybliża fundamentalny przykład świętości, przykład do naśladowania dla całego Kościoła. Obrzęd beatyfikacji sam z siebie nie implikuje autorytetu papieża jako najwyższego pasterza Kościoła. Beatyfikacja jest tylko zezwoleniem na kult lokalny, a nie kult dla całego Kościoła, jaki zakłada dopiero kanonizacja. Jednak postać Jana Pawła II jest tak bardzo znana w całym Kościele i na całym świecie, że jego beatyfikacja, dokonana przez samego papieża, na placu św. Piotra, nabiera znacze-
LATO
▪ 64/2014
81
Pytania i odpowiedzi
Jest Ksiądz naocznym świadkiem przeżywania i sprawowania mszy świętej przez Jana Pawła II. Proszę nam trochę o tym opowiedzieć. Przekazy telewizyjne nie oddają tej atmosfery.
Wiele mówiliśmy o Janie Pawle II jako o przykładzie biskupa celebrującego liturgię zgodnie ze wskazówkami soboru. Ale papież miał swoje przekonania. Papież był mistykiem, jeśli podkreślimy, że „mistyk” pochodzi od słowa misterium. Był celebransem misterium, kimś, kto wierzył w to, co robił. Pamiętam zakrystię bazyliki św. Piotra, wiele zakrystii na całym świecie – były one miejscami modlitwy papieża przed i po celebracji. Był to człowiek, który lubił też śpiewać. Pamiętam, jak tyle razy w zakrystii św. Piotra śpiewaliśmy w duecie, bo papież chciał przygotować prefację po łacinie, a ja byłem jego kantorem. Zatem śpiewałem najpierw ja, potem on śpiewał, a następnie śpiewaliśmy razem. To były niemalże stałe momenty w zakrystii bazyliki, poprzedzające celebrację mszy. Papież kochał również gesty, znaki. Kiedy całował krzyż, obraz Matki Bożej, nie robił tego „na odległość”, ale rzeczywiście składał pocałunek. Nie obawiał się pokazywać swoich gestów człowieka modlitwy, np. klękać. W ostatnich latach, pamiętam, w Wielki Piątek, rozmawialiśmy w zakrystii o leżeniu krzyżem, które jest w tym dniu przewidziane. Papież zaraz powiedział: „Tak, tak, zróbmy to”. A ja chciałem powiedzieć: „Teraz jest już za późno. Można było to robić w młodości. Teraz byłoby trudno wstać…”. Biedak, to było 94
Zeszyty Formacji Duchowej
Spis treści
Słowo z Centrum Formacji Duchowej
5
Celebracja misterium Chrystusa
9
Początki reformy liturgicznej w świetle mojego doświadczenia
18
Podstawy reformy liturgicznej
30
Celebrować liturgię w przestrzeni: główne miejsca celebracji
44
Elementy strukturalne celebracji: wejście, przygotowanie darów, Komunia
59
Liturgia, piękno i świętość
71
Świadectwo mistrza ceremonii papieskich – moje doświadczenie z Janem Pawłem II
81
Pytania i odpowiedzi
94
Zapraszamy do
Centrum Formacji Duchowej w Krakowie i Trzebini CFD zostało powołane do życia, aby towarzyszyć osobom świeckim, duchownym i konsekrowanym w poszukiwaniu głębszego doświadczenia wiary i integralnego rozwoju: psychicznego i duchowego. Wychodzi naprzeciw zapotrzebowaniu formowania różnych grup wiernych, w którym więcej uwagi poświęca się poszczególnym osobom. Współpracuje z cenionymi formatorami różnych szkół i ośrodków życia duchowego, którzy dzielą się swoim osobistym doświadczeniem wiary, wiedzą teologiczną, pedagogiczną i psychologiczną. W ramach formacji regularnie prowadzone są: Szkoła Modlitwy Słowem Bożym Szkoła Kierownictwa Duchowego Szkoła Biblijna Szkoła Wiary Szkoła Duchowości Ojca Jordana Rekolekcje Lectio Divina Ćwiczenia Ignacjańskie Szkoła Wychowawców Seminariów Duchownych Diecezjalnych i Zakonnych Szkoła Formatorek Zakonnych Szkoła Odnowy dla Sióstr Zakonnych Sesje dla Przełożonych Zakonnych Kurs Formacji Juniorackiej Sesje formacyjne dla rodziców i wychowawców Edycja kwartalnika „Zeszyty Formacji Duchowej”. Charakter spotkań Spotkania organizowane w Centrum Formacji Duchowej odbywają się w klimacie „pustyni”. Uczestnicy są zaproszeni do osobistej modlitwy i milczenia, indywidualnych rozmów z kierownikiem duchowym. Na koniec spotkań przewidziane są momenty dzielenia się w grupach. Szczegółowe informacje można uzyskać w sekretariacie CFD oraz na stronach internetowych: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97, tel./faks (12) 254 60 60 www.cfd.salwatorianie.pl ul. B. Głowackiego 3, 32-540 Trzebinia tel. (32) 753 54 80, tel. kom. 694 448 249 cfdtrzebinia@sds.pl
Centrum Formacji Duchowej Salwatorianie – Kraków zaprasza na sesje Ćwiczenia ignacjańskie 15-23 października 2014 (tygodnie: I-IV) PROWADZĄ: duszpasterze Centrum Formacji Duchowej
Dni Duchowości Biblijnej Biblia – Księga nadziei 8-11 listopada 2014 Pierwsza część sesji obejmuje konferencje, konwersatoria i wprowadzenie do lectio divina poświęcone nadziei w Starym i Nowym Testamencie. W drugiej części przeżywanej w klimacie pustyni, ciszy i medytacji rozważania skupią się wokół wybranych psalmów. Psałterz (po hebrajsku: „księga uwielbień ) to księga wyznaczająca drogę, która zaczyna się od konfrontacji ze złem i śmiercią, a prowadzi ku światu, w którym życie okaże się mocniejsze, gdzie wszystko streści się w uwielbieniu Boga, który pokonuje zło i jego sprawców. W tym sensie Psałterz jest prawdziwą księgą nadziei. PROWADZĄ: ks. André Wénin (Belgia) – wykładowca Pisma Świętego na Uniwersytecie Katolickim w Louvain i na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie, autor książek z teologii biblijnej Starego Testamentu; Stanisław Witkowski MS – biblista, wykładowca na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II, rekolekcjonista; Krzysztof Wons SDS – dyrektor CFD, kierownik duchowy, rekolekcjonista, wykładowca teologii duchowości.
Sesja dla prowadzących rekolekcje lectio divina i kierowników duchowych 19-21 listopada 2014 Centrum Formacji Duchowej zapoczątkowało nowy nurt rekolekcji lectio divina oparty na programie: „Cztery Ewangelie jako cztery etapy dojrzewa-
nia chrześcijańskiego”. Po kilkunastu latach doświadczenia duszpasterze CFD proponują projekt ewangelizacyjny, który w oparciu o powyższy program przygotowuje rekolekcjonistów i kierowników duchowych do dawania rekolekcji lectio divina z indywidualnym towarzyszeniem. Sesja przeznaczona jest dla księży, konsekrowanych oraz świeckich, którzy wcześniej uczestniczyli już we wspomnianych wyżej rekolekcjach. PROWADZĄ: duszpasterze Centrum Formacji Duchowej.
Szkoła Duchowości Ojca Jordana Dojrzewanie do decyzji życiowych 5-7 grudnia 2014 Wstąpił do seminarium w wieku 27 lat. Zdobywszy pewność, że Bóg powołał go do założenia rodziny zakonnej, 6 lat później złożył pierwsze śluby. Miał wówczas 33 lata. Dlaczego tak późno? – ktoś może zapytać. Z drugiej strony wielu z nas, współczesnych, mogłoby stwierdzić, że to w sam raz. W atmosferze modlitwy chcemy się przyjrzeć procesowi rozeznawania i dojrzewania do decyzji na całe życie. Punktem odniesienia będzie dla nas historia założyciela salwatorianów, który w swoim powołaniu był wierny Bogu i Kościołowi aż do końca, pomimo wielu trudności. PROWADZĄ: Józef Tarnówka SDS – kierownik duchowy i rekolekcjonista, wykładowca filozofii, tłumacz Dziennika duchowego o. Jordana. Piotr Szyrszeń SDS – duszpasterz CFD, kierownik duchowy i rekolekcjonista, wykładowca prawa kanonicznego.
Zgłoszenia kierować na adres: Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (012) 269 23 97; tel./fax (012) 254 60 60 kom. 0 694 448 170 e-mail: cfd@salwatorianie.pl www.cfd.salwatorianie.pl
Zasady prenumeraty „Zeszytów Formacji Duchowej” W ciągu roku ukazują się cztery numery „Zeszytów”. Cena detaliczna jednego egzemplarza poza prenumeratą – 13 zł Korzyści związane z prenumeratą Cena 1 egz. w prenumeracie krajowej – 10 zł Koszt prenumeraty rocznej – 40 zł Koszt prenumeraty półrocznej – 20 zł Koszty wysyłki na terenie kraju pokrywa Wydawca. Prenumerata zagraniczna jest droższa o koszty przesyłki zagranicznej. Dla nabywających więcej niż 5 egz. danego numeru „Zeszytów” przewidziane są zniżki: W prenumeracie – 10%, w sprzedaży detalicznej – 5% Zapisy na prenumeratę trwają przez cały rok. Istnieje możliwość nabycia egzemplarzy archiwalnych. Wpłaty dokonuje się na blankiecie przekazu pocztowego lub bankowego. Należy podać imię i nazwisko oraz dokładny adres zamawiającego. Zamówienia prosimy kierować na adres: Salwatorianie – Centrum Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków PKO BP II/O Kraków PL 55 1020 2906 0000 1102 0107 9342 Adres Redakcji: Zeszyty Formacji Duchowej ul. św. Jacka 16, 30-364 Kraków tel. (12) 269 23 97; tel./faks (12) 254 60 60 zeszyty@salwatorianie.pl; www.cfd.salwatorianie.pl Redakcja z serca dziękuje Czytelnikom za dodatkowe ofiary złożone na utrzymanie i rozwój „Zeszytów”.