Νίκος ΜΗΤΡΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ

Συνέντευξη: Αποστόλης Καπαρουδάκης Φωτογραφίες: Γωγώ Γαλανοπούλου

ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΕ ΤΙΣ ΜΙΚΡΕΣ, ΑΝΩΝΥΜΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ...

Το Αρχείο των Ανωνύμων περιλαμβάνει οπτικοακουστικό υλικό, οικογενειακές φωτογραφίες και ερασιτεχνικά φιλμάκια 8 mm, αδέσποτα, χαμένα, ξεχασμένα σε συρτάρια, παρατημένα στα παλιατζίδικα. Οι ιδιοκτήτες των περισσότερων παραμένουν άγνωστοι, ανώνυμοι. Όσοι απαθανατίζονται σε αυτά, το ίδιο. Συλλογές ολόκληρες με εικόνες-στιγμές ανθρώπων από περασμένες εποχές. Ενθύμια από τις μικρές ανθρώπινες ιστορίες που εξελίσσονταν στο περιθώριο της μεγάλης, της επίσημης ιστορίας, και την αναδομούν.

Ο θεσμός είναι διεθνής, όμως το μοναδικό αρχείο του είδους στην Ελλάδα δημιουργήθηκε και συντηρείται με κόπο από τον Νίκο Μητρογιαννόπουλο, μεταξύ άλλων φιλόλογο και σκηνοθέτη. Στα χέρια του βρίσκονται εκατοντάδες φιλμάκια και φωτογραφίες. Κάποια από αυτά χρειάστηκαν άπειρες ώρες δουλειάς για να τεκμηριωθεί ποιοί και τι απεικονίζεται σε αυτά και ποιάς εποχής είναι. Ανάμεσά τους ανακαλύφθηκαν πολλά ιστορικά ντοκουμέντα «της μεγάλης ιστορίας» και χιλιάδες μικρές ανώνυμες ιστορίες.

ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ ΤΗΣ ΚΥΒΕΛΗΣ ΜΕ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ 26-7-1932

Αυτόγραφο της σπουδαίας ηθοποιού Κυβέλης με ιδιόχειρη αφιέρωση «στην ευγενική φίλη κα Αγλαϊα Γεωργοπούλου με αγάπη. Κυβέλη». Η Κυβέλη, παντρεμένη ήδη με τον Γεώργιο Παπανδρέου, γνωρίστηκε με την Αγλαϊα Γεωργοπούλου μέσω του Δημήτρη Γεωργόπουλου, σύζυγου της Αγλαΐας. Τα δύο ζευγάρια κάνανε στενή παρέα για χρόνια και πραγματοποίησαν από κοινού ταξίδια στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα, στιγμιότυπα από τα οποία αποτυπώθηκαν σε φιλμ 16 χιλιοστών στη «Συλλογή Γεωργόπουλου».

20 ΧΡΟΝΙΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΕΝΟΣ ΑΙΩΝΑ

Υπήρχε μια εποχή που έλεγα αμέσως πότε ιδρύθηκε το Αρχείο. Τώρα πια πρέπει να συμβουλεύομαι τα χαρτιά. Ιδρύθηκε στις αρχές του 21ου αιώνα. Πριν από 20 σχεδόν χρόνια. Μια ζωή. Το 1997 τελείωσα τη Σχολή Σταυράκου. Φέρελπις κινηματογραφιστής, ας πούμε. Σε μια βόλτα στο Μοναστηράκι βρήκα πεταμένη κάτω από τον πάγκο ενός μικροπωλητή μια μπομπίνα super 8. Από εκείνη ξεκίνησαν όλα. Τη θυμάμαι ακόμη: έδειχνε το ταξίδια ενός ζευγαριού στην Αμερική: Ο μήνας του μέλιτος, βόλτες σε λίμνες, σε ζωολογικούς κήπους. Άχαρο ήτανε, αλλά με συγκίνησε το ότι οι ζωές των ανθρώπων βρίσκονται κάποια στιγμή πεταμένες σαν άχρηστο υλικό που δεν ενδιαφέρει κανέναν. Είχα αγοράσει μια μηχανή προβολής Eumig και μια Bolex, λήψης, από τον φίλο φωτογράφο, τυπογράφο και εκδότη Μανώλη Κασιμάτη. Στον Μανώλη οφείλω τον εξοπλισμό και το ότι με είχε υποψιάσει. Το οχτάρι ούτως ή άλλως ήταν το απωθημένο της παιδικής μου ηλικίας και της εφηβείας μου. Για χρόνια κοίταζα μια μηχανή στη βιτρίνα του Φωτό-Ολύμπια στην Ακαδημίας. Η τιμή της γύρω στις 30.000 δραχμές, αν δε με γελάει η μνήμη μου. Περνούσα, τη χάζευα, έφευγα. Ήταν απλησίαστη για τα οικονομικά μας.

ΜΑΖΕΥΗΚΑΝ ΠΟΛΛΑ ΚΙ ΕΙΠΑ ΝΑ ΤΑ ΧΑΡΙΣΩ

Για τρία χρόνια μάζευα τέτοιες ταινίες, από τα παλιατζίδικα. Χωρίς κάποιο σκοπό. Όταν είχαν συγκεντρωθεί αρκετές, και λόγω του ότι υπήρχε και πρόβλημα χώρου στο σπίτι, αποφάσισα να τις δωρίσω κάπου. Το 2000. Βρήκα τότε, ό,τι είχα αρχίσει να χρησιμοποιώ το διαδίκτυο, τον επιμελητή ενός τμήματος της Ολλανδικής ταινιοθήκης που συγκέντρωνε ερασιτεχνικά φιλμ, τον Henk Verheul. Του έγραψα, για να του χαρίσω τη συλλογή μου, ιδιωτική ακόμη. Μου απάντησε «μην δώσεις το υλικό. Και αν μπορείς έλα από το Παρίσι στην ετήσια συνάντηση αρχείων του Inedits, να τα πούμε από κοντά». Τα Inedits είναι ο ευρωπαϊκός φορέας που εκπροσωπεί όλα τα επιμέρους εθνικά ή τοπικά αρχεία με ερασιτεχνικό οπτικοακουστικό υλικό. Πήγα λοιπόν με την αφέλεια εκείνου που αγνοεί. Συναντήθηκα με τον Henk Verheul λίγο πριν αρχίσει το συνέδριο. Μέσα σε πέντε λεπτά σχεδόν μου άλλαξε τη ζωή. Επιστρέφοντας ίδρυσα το αρχείο, άρχισα να ψάχνω πιο συστηματικά για υλικό -κυρίως επώνυμο πια- και ξεκίνησα και μια διατριβή η οποία δεν τελεσφόρησε. Από τον Henk Verheul ξεκίνησαν όλα. Κρίμα που έφυγε νωρίς και δεν πρόλαβα να του πω ένα «ευχαριστώ» ή να δει την πορεία που εκείνος προκάλεσε. Στους ανθρώπους που δεν προλάβαμε να πούμε «ευχαριστώ» το οφείλουμε για πάντα.

ΧΟΡΕΥΤΡΙΑ ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΖΟΡΝΤΑΝ

Σύμφωνα με πληροφορία του κ. Άλκη Ράφτη, Προέδρου του χοροθεάτρου «Δόρας Στράτου», πρόκειται μάλλον για τη μοναδική γνωστή ή σωζόμενη φωτογραφία της Ζορντάν, μιας γαλλοελβετίδας χορεύτριας που δίδασκε τις κυρίες της καλής κοινωνίας στο μεσοπόλεμο «ρυθμική αγωγή». Αναφέρεται επίσης ως χορογράφος στην παράσταση «Αγαμέμων-Ο Θείος Όνειρος» του Εθνικού το 1932 σε σκηνοθεσία Φώτου Πολίτη. Η φωτογραφία της, άγνωστης χρονολογίας, έχει όλα τα χαρακτηριστικά που δείχνουν ότι προέρχεται από την Νέλλη.

ΟΙ ΕΓΧΡΩΜΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΓΛΑΪΑΣ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΠΑΤΗΣΙΩΝ 236.

ΟΙ ΕΓΧΡΩΜΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΓΛΑΪΑΣ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΠΑΤΗΣΙΩΝ 236.

Φωτογραφία τραβηγμένη στην ταράτσα του σπιτιού της οικογένειας Γεωργόπουλου, Πατησίων 236. Το κτίριο σώζεται ακόμη, με άλλη χρήση ωστόσο. Απεικονίζεται η Αγλαΐα Γεωργοπούλου να φοράει διάφορες ανατολίτικες ενδυμασίες. Αυτό το «παιχνίδι των εξωτικών μεταμφιέσεων» ήταν κάτι που συνήθιζε η ίδια από τότε που ήταν έφηβη. Η έγχρωμη φωτογραφία εμφανίζεται στη Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Συνεπώς η συγκεκριμένη φωτογράφιση αποτελεί αν όχι το μοναδικό, σίγουρα ένα από τα ελάχιστα δείγματα έγχρωμων οικογενειακών φωτογραφιών στην Ελλάδα πριν από το 1950. Στο εξωτερικό άλλωστε έγινε και η εκτύπωση, όπως βλέπουμε στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας, με ημερομηνία 6 Αυγούστου 1949.

ΟΙ ΕΓΧΡΩΜΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΓΛΑΪΑΣ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΠΑΤΗΣΙΩΝ 236.

ΟΙ ΕΓΧΡΩΜΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΤΗΣ ΑΓΛΑΪΑΣ ΓΕΩΡΓΟΠΟΥΛΟΥ, ΠΑΤΗΣΙΩΝ 236.

ΒΙΟΛΟΝΙΣΤΡΙΑ

Πρόκειται για τη Νέλλη Ασκητοπούλου-Ευελπίδη, σύζυγο του Υπουργού Οικονομικών και συγγραφέα Χρυσού Ευελπίδη, μια από τις πρώτες και λίγες βιολονίστριες στην Ελλάδα. Υπήρχε στενή φίλη του Νίκου Σκαλκώτα και αφορμή για να γράψει ο συνθέτης το «μεγάλη σονάτα για σόλο βιολί» (1925), το «3ο κουαρτέτο εγχόρδων» (1935), το «Κύκλος 16 τραγουδιών» (1942) και το «Με του Μαγιού τα μάγια» (1944). Σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχουμε στη διάθεσή μας οι δημόσιες εμφανίσεις της προπολεμικά ήταν περιορισμένες. Έπαιξε ωστόσο μουσική σε κάποια «σουαρέ» που διοργανώθηκαν στο σπίτι της μέσα στον ελληνοϊταλικό πόλεμο για την οικονομική ενίσχυση του στρατού και σε μια συναυλία το 1944 για τους «βομβόπληκτους». Αναφέρεται επίσης η συμμετοχή της το 1939 στο Κουαρτέτο Αθηνών3 (Νέλλη Ευελπίδη - Σύλβα Κούλα - Κώστας Κούλας - Ασ. Παπαδημητρίου). Μετά τον πόλεμο οι εμφανίσεις της γίνονται πιο συχνές. Μαζί με το ζεύγος Νέλλης και Χρυσού Ευελπίδη πραγματοποίησε ο Νίκος Καζαντζάκης το τελευταίο του ταξίδι στην Κίνα και την Ιαπωνία.

ΜΟΝΟΣ ΝΑ ΕΚΠΡΟΣΩΠΕΙ ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΧΩΡΑ

Από τη συμμετοχή μου σε εκείνα τα συνέδρια αποκόμισα πρώτ’ απ’ όλα θα έλεγα μια προσωπική δικαίωση. Ήμουν τριάντα χρονών και βρισκόμουν δίπλα στον υπεύθυνο του αρχείου του BBC, συζητούσα με τον Alain Esmery, τον πρόεδρο τότε των Inedits, σκηνοθέτη, στέλεχος του Forum des Images, συναντούσα την Διευθύντρια της ταινιοθήκης της Κορσικής, της Σαβοϊας, της Νορμανδίας, είδα πώς δουλεύουν ας πούμε εκεί τα πράγματα. Επίσης είδα τις αντιπαλότητες των Ευρωπαίων. Θυμάμαι στην ομιλία ενός Γάλλου σκηνοθέτη τον Henk να με φωνάζει να βγούμε έξω σχολιάζοντας περιφρονητικά: «Γάλλοι…Talking heads…». Μπορεί εδώ να μην το γνώριζε κανείς, αλλά εκεί εκπροσωπούσα μια χώρα. Ναι, ήμουν ο μοναδικός εκπρόσωπος από την Ελλάδα. Μάλλον από όλα τα Βαλκάνια.

ΕΜΕΙΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥΜΕ ΜΟΝΟ ΤΙΣ ΧΑΡΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ, ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ ΜΑΣ ΟΧΙ

Μου έκαναν εντύπωση η εργατικότητα Γερμανών και Ολλανδών. Ο κυνισμός των Άγγλων. Μιλάνε λες και δεν τους διαπερνάει τίποτα απολύτως. Επί του πρακτέου όλα. Η αγάπη της διευθύντριας της ταινιοθήκης της Κορσικής για την Ελλάδα. Η επιθυμία όλων να γίνει κάποτε ένα συνέδριο στην Ελλάδα, πράγμα που μέχρι στιγμής δεν έχει συμβεί. Πολλή βροχή σ’ εκείνα τα συνέδρια και η πιθανότητα της ηλιοφάνειας ήταν πάντα ελκυστική. Επίσης μου έκανε εντύπωση το ότι πολλοί Ευρωπαίοι παριστάνουν πως δουλεύουν, χωρίς να κουνάνε το χέρι τους. Σ’ ένα συνέδριο στην Ισπανία ο διευθυντής ενός αρχείου έφαγε το δικό μου χρόνο ομιλίας, για να εξηγήσει για ποιο λόγο εκείνη τη χρονιά, το 2007 αν θυμάμαι καλά, δεν είχε κάνει απολύτως τίποτα. Ο άνθρωπος μιλούσε δυο ώρες, για να εξηγήσει κυριολεκτικά το τίποτα. Κανείς δεν διαμαρτυρήθηκε. Μου έκανε τέλος εντύπωση μια παρατήρηση του Verheul, όταν είχε δει τα πρώτα φιλμ από την πλευρά μου: «Νίκο, μου είχε πει. Στις ταινίες σας δε φαίνεται να δουλεύει κανείς. Όλα είναι διακοπές, ταξίδια και γιορτές». Τότε πρόσεξα πως οι Ευρωπαίοι κινηματογραφούσαν με super 8 και στιγμιότυπα από την ώρα κατά την οποία εργάζονταν. Οι Έλληνες, όχι.

«ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΣΟΥ ΔΙΝΕΤΑΙ ΜΟΝΟ ΜΙΑ ΦΟΡΑ»

Το 2004 ή 2005 ήρθε η Ελένη η Ράμμου, η πρώην εκδότρια και διευθύντρια του «Κινηματογραφιστή», και μου πρότεινε, εκ μέρους του Δημήτρη Εϊπίδη, να μου κάνουν αφιέρωμα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ. Ο χρόνος πίεζε, τρομοκρατήθηκα, είπα να το κάνουμε την επόμενη χρονιά. Η απάντηση ήταν «Νίκο, να ξέρεις, στην Ελλάδα οι προτάσεις γίνονται μια φορά». Η πορεία απέδειξε πως αυτό συμβαίνει πράγματι. Ωστόσο δε μετάνιωσα. Θα ήταν πολύ άκομψο, αν είχε γίνει τότε. Θα είχα προβληθεί μόνο εγώ. Το ερασιτεχνικό φιλμ δεν είμαι εγώ. Είναι πρώτ’ απ’ όλα οι δεκάδες ερασιτέχνες κινηματογραφιστές που το στήριξαν για χρόνια, όπως ο Άγγελος ο Δελής, ο Γιώργος ο Μάσσιας, ο Βασίλης Τριανταφύλλου, ο Μάρκος Χολέβας, ο Τάσος Μολοχίδης, ο Μανώλης Κασιμάτης, ο Σωκράτης Μπάχλας και άλλοι, και άλλοι, και άλλοι. Το ερασιτεχνικό φιλμ δεν είναι συγκεντρωτική ιστορία, αλλά αποκεντρωτική. Γι’ αυτό και βλέπεις στο εξωτερικό στη Γαλλία, ας πούμε, υπάρχουν εννιά, αν δεν κάνω λάθος, τοπικά ερασιτεχνικά αρχεία. Που συγκεντρώνουν τα φιλμ της περιοχής τους, τα τεκμηριώνουν, κάνουν φεστιβάλ κλπ. Μέχρι στιγμής είμαστε το μοναδικό αρχείο ερασιτεχνικού υλικού. Δε μας ευχαριστεί. Μακάρι να γεμίσει η Ελλάδα από τοπικά αρχεία.

ΓΥΝΑΙΚΑ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΠΙΝΑΚΑ

Πρόκειται για την Αγλαΐα Γεωργοπούλου, μητέρα της δωρήτριας, Ναυσικάς Γεωργοπούλου. Η Αγλαΐα Γεωργοπούλου είχε σπουδάσει ζωγραφική στην ΑΣΚΤ και υπήρξε συμφοιτήτρια, μεταξύ άλλων και του Σπύρου Βασιλείου. Για τον τελευταίο ανέλαβε και το ρόλο του μοντέλου σε ορισμένους πίνακές του: εδώ στέκεται κάτω από το πορτρέτο που της έφτιαξε ο Σπ. Βασιλείου. Ο πίνακας βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη. Η ίδια η Αγλαΐα ουσιαστικά σταμάτησε να ζωγραφίζει μετά τον γάμο της.

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΜΕ ΤΣΙΓΑΡΟ

Η φωτογραφία βρέθηκε σε παλαιοπωλείο στο κέντρο της Αθήνας. Στην πίσω πλευρά διαβάζουμε πως έχει βγει το 1949 στην Αλεξάνδρεια σε ελληνικό φωτογραφείο, το Photo D’ art Const. Rittas. Είναι από αυτά τα «ορφανά υλικά» που, ενώ εκ πρώτης όψεως δεν έχουν κάποιο ιδιαίτερο ιστορικό π.χ. ενδιαφέρον, θα μπορούσαν να σε ωθήσουν να γράψεις ένα ολόκληρο βιβλίο. Δυο γυναίκες, δυο διαφορετικές ηλικίες και όμως υπάρχει κάτι που τις συνδέει-εκτός από το τσιγάρο. Δείχνουν σαφώς δυναμικές και ανεξάρτητες αλλά και με απόλυτη κατανόηση η μία για την άλλη. Λες και ξέρουν. Η απάντηση στο τι μπορεί να ξέρουν είναι το μυθιστόρημα.

ΞΕΚΙΝΗΣΑΜΕ ΔΕΚΑ, ΑΛΛΑ ΑΠΟΜΕΙΝΑ ΜΟΝΟΣ

Μιλάω στον πληθυντικό γιατί ξεκινήσαμε περίπου 10 άτομα, οι περισσότεροι φίλοι, άλλοι άνθρωποι που εκτιμούσα. Στην πορεία οι περισσότεροι έφυγαν και δικαιολογημένα, όταν είδαν πως δεν υπήρχαν κέρδη. Με κάποιους χάθηκα, με άλλους παρεξηγήθηκα. Απ’ την πλευρά μου δεν κρατάω κακία. Η οικογένεια είναι αυτή που σηκώνει το μεγαλύτερο βάρος και οφείλω ένα ευχαριστώ στη γυναίκα μου, την Αργυρώ Μουστάκη, και τα παιδιά μου τον Στέλιο και την Αθηνά, γιατί καταλάβαιναν και ήταν μαζί στα ταξίδια. Το δικαιούνται. Ο Άρης Βιδάλης επίσης, με στήριξε πολύ. Ο Λευτέρης ο Στεφανουδάκης, χρόνια φίλος, εξαιρετικός φωτογράφος και ουσιαστικά ο άνθρωπος που έχει κάνει τελεσινέ όλα τα φιλμ που έχουμε ψηφιοποιήσει. Ο Πέτρος ο Φραγκιουσάκης, μανιώδης μάστορας μηχανών προβολής, μου έχει προσφέρει επίσης πολύτιμη βοήθεια. Η Marion Grange επίσης από την ταινιοθήκη της Σαβοΐας και πρόεδρος των Inedits μας δίνει κατά καιρούς πολύτιμη ώθηση. Τέλος ένας άνθρωπος που έφυγε πρόσφατα: ο Τάσος Διττόπουλος από την Θεσσαλονίκη. Παλιός προβολατζής στην Ελευθερούπολη, μου έστελνε ώρες ορφανών φιλμ που έβρισκε στο Μπιτ Παζάρ.

Α, ΝΑΙ, Η ΕΝΣΧΥΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Από το 2010 εποπτευόμαστε από το ΥΠΠΟ. Πήραμε και μια επιδότηση -τη μοναδική που έχουμε πάρει- 5.500 ευρώ για να ψηφιοποιήσουμε 2.500 φωτογραφίες. Όσοι ξέρουν από σκαναρίσματα και τη διαδικασία ξέρουν πως ουσιαστικά μπήκαμε μέσα. Μας διέλυσε ωστόσο εκείνος ο φόρος επιτηδεύματος, αλληλεγγύης, ούτε θυμάμαι ποιος ήτανε, που ερχόταν μια φορά το χρόνο 500 ευρώ, για μια δραστηριότητα που δεν ήταν επικερδής και δεν αποτελούσε επάγγελμα. Είχα μιλήσει τότε με το ΥΠΠΟ, σήκωσαν τα χέρια ψηλά. Είχα τότε μια πρόταση από τη Γαλλία να δωρηθεί το αρχείο σε μια ταινιοθήκη εκεί.

ΑΣ ΤΟ ΑΓΚΑΛΙΑΣΕΙ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Λίγο αργότερα συναντήθηκα με τον κ. Άγγελο Παληκίδη, επίκουρο καθηγητή Διδακτικής της Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης. Υπάρχει μια ανοιχτή συζήτηση για το εάν το Πανεπιστήμιο εκεί θα μπορούσε να στεγάσει το αρχείο, να δωρηθεί δηλαδή το Αρχείο στο Πανεπιστήμιο. Θα δούμε. Ξέρεις, είμαι σε μια ηλικία που θέλοντας και μη πρέπει να αρχίσω να σκέφτομαι και το μετά. Δεν ανησυχώ ωστόσο. Φρόντισα να αποτυπωθώ, όσο ήμουν νεότερος, σε κάποια φιλμάκια super 8. Κάτι θα μείνει.