Dastur 1

‫هەمواری‬ ‫دەستور‬ ‫دۆسیەیەکی رۆژنامەی “زەمەن”ە تایبەت بە پرسی هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬

‫رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە‬ ‫خاوەنی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای وشە‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫سەرنووسەر‬ ‫سیروان رەشید‬

‫سەرپەرشتیاری دۆسیە‬ ‫فرمان عەبدولڕەحمان‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪ 12‬الپەڕە‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪11‬‬

‫دەستور‬

‫پرسی سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫بۆ کوردستان‬

‫ـــــــەمانی‬ ‫زەمەن‬

‫هۆکاری سهرهکی بەرزی رێژەی کوژراو و‬ ‫بریندارەکان لە خۆپیشاندانەکاندا بوونی‬ ‫چەندین جۆر هێز و چەندین ناوەندی بڕیار و‬ ‫فەرمانە بۆ هێزە چەکدارەکان‪.‬‬

‫ئارێشەکانی عێراق و‬ ‫هەرێمی کوردستان‬

‫ئارێشەکانی عێراق پەیوەندی و کاریگەری‬ ‫راستەوخۆی بە هەرێمی کوردستانەوە هەیە‪.‬‬ ‫ئەوەی سەیرە بڕیاربەدەستانی هەرێم لەالیەک‬ ‫بانگەشەی ئامادەی خۆیان بۆ یارمەتیدانی‬ ‫حکومەتی فیدراڵی دەدەن و لەالیەکی‬ ‫دیکەوە هەم ئامۆژگاری خۆپیشاندەران‬ ‫دەکەن کە بە ئاشتی ناڕەزایەتیەکانیان‬ ‫دەرببڕن و ههمیش هاوسۆزی خۆیان بۆ‬ ‫خۆپیشاندەران دەردەبڕن‪ .‬ئەمە دژبەیەکی‬ ‫مێژوویە چونکە هەمان ئەو ئارێشانەی عێراق‬ ‫لە کوردستان هەن و لە ساڵی ‪ ٢٠١١‬ئەوەی‬ ‫ئێستا لە عێراق روو دەدات لە کوردستان‬ ‫روویدا‪ .‬خواستی هەڵوەشاندنەوەی حکومەت‬ ‫و کۆتایهێنان بە دەستێوەردانی حیزب لە‬ ‫حکومەت‪ ،‬بە نیشتیمانی کردنی پێشمەرگەر‬ ‫و ئاسایش و پۆلیس و بڕینی دەستی‬ ‫حیزب لەم دامەزراوانەدا و دژیەتی گەندەڵی‬ ‫و بەدیهێنانی دادپەروەری کۆمەاڵیەتی‬ ‫خواستی خەڵک بوون و نەوشیروان مستەفا‬ ‫ئەمین رون و روناک لە بەیاننامەی ‪٢٩‬ی‬ ‫کانونی دوەمی ‪ ٢٠١١‬ئەمەی خستەڕوو‪.‬‬ ‫ئێستا هەم یەکێتی و هەم پارتی و ئەو‬ ‫کەسانەی کە ئەو کات هەموو ئامرازێکیان‬ ‫بەکارهێنا بۆ کۆتایهێنان بە ناڕەزایەتیەکان‪،‬‬ ‫هەمان خواستەکانی ئەو کاتی خەڵک دوبارە‬ ‫دەکەنەوە و باسی چاکسازی و گۆڕانکاری‬ ‫دەکەن‪ .‬ئەم ئامانجانە هێشتا بەدینەهاتوون‬ ‫و ئێمە لە بزوتنەوەی گۆڕان لە هەمیشە‬ ‫سورترین بۆ ئەنجامدانی چاکسازی و‬ ‫گۆڕانکاری ریشەیی‪.‬‬ ‫ئەم ناڕەزایەتیانە لە سێ رووەوە‬ ‫پەیوەندی و کاریگەری لەسەر کوردستان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫‪ .١‬وەکو خەڵک پێویستە پشتیوانی‬ ‫خواستەکانی خۆپیشاندەران بین چونکە‬ ‫ئێمەش هەمان ئەو داواکاریانەمان هەیە‪.‬‬ ‫هەمووشمان بۆ چەندین دەیە قوربانی‬ ‫حوکمی دیکتاتۆری رژێمی لەناوچووی‬ ‫بەعس بووین‪ .‬لە پاش ‪ ٢٠٠٣‬بۆ ئێستاش‬ ‫تووشمان بووە بە تووشی کاستێکی سیاسی‬ ‫تێوەگالو لە گەندەڵی و لە نائامادەیی‬ ‫حوکمی یاسا‪ ،‬شەفافیەت‪ ،‬دادپەروەری و‬ ‫دەرفەتی یەکسان بە ئامرازی دیموکراتی‬ ‫بۆ گۆڕانکاری تێدەکۆشین‪ .‬گۆڕانکاری لە‬ ‫عێراق بە بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان‪.‬‬ ‫یەکێك لە هۆکارەکانی بەردەوامی حکومڕانی‬ ‫خراپ لە کوردستان بوونی حوکمڕانی خراپ‬ ‫بووە لە بەغداد‪ .‬له عێراق پرته سیاسی‬ ‫و کهسهکان دێن و دهڕۆن بهاڵم خهڵک‬ ‫دهمێنێتهوه‪ .‬پهیوهندی و روانینی ئهرێنی‬

‫خهڵکی حێراق بۆ کوردستان زۆر گهنگه‪.‬‬ ‫ئێستا تا رادهیهک روانینی نهرێنی بهرامبهر‬ ‫به کورد ههیه‪ .‬هۆی ئهمهش مامهڵهی‬ ‫نادروستی ههرێمی کردستان و بهشێک له‬ ‫پارته سیاسیهکان بووه لهگهڵ ناڕهزایهتی و‬ ‫داکانی خۆپیشاندهران‪.‬‬ ‫‪ .٢‬حکومەتی هەرێم و پارتە سیاسیەکان‬ ‫دەبێت سیاسەت و روانینیان بۆ حکومەتی‬ ‫فیدراڵی بگۆڕن‪ .‬دەستور بە هەمووان‬ ‫دەپارێزرێت‪ .‬سەقامگیری و دیموکراسی و‬ ‫حکومەتی یاسا و دامەزراوەی نیشتیمانی‬ ‫تەنیا زەمانەتی مانەوە و گەشەکردنی‬ ‫کوردستان پەیوەندی راستەوخۆی بە‬ ‫بەغدادەوە هەیە‪ .‬گۆڕانکاری لە عێراق بووە‬ ‫بە کردەیەکی حەتمی‪ .‬لە هەمان کاتدا‬ ‫پیویستە حکومەتی هەرێمی کوردستان و‬ ‫پارتی و یەکێتی وەکو وانەیەک لەم دۆخە‬ ‫بڕوانن و پێش رووداوەکان بکەون تاکو‬ ‫پێکەوە بتوانین گۆڕانکاری ریشەیی له‬ ‫کوردستان به بهرژهوهندی هاواڵتیان ئهنجام‬ ‫بدهین‪.‬‬

‫ئارێشەکانی عێراق‬ ‫زۆرن و چارەسەریان‬ ‫ئاسان نین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫یەکسان کردنی‬ ‫ئەدای کاستی‬ ‫سیاسی عێراق‬ ‫و شکستیان لە‬ ‫حوکمڕانیدا بە‬ ‫شکستی سیستەمی‬ ‫سیاسی و خواستی‬ ‫گۆڕینی بۆ‬ ‫سەرۆکایەتی‬ ‫کارەساتی بەدوادا‬ ‫دێت‬

‫‪ .٣‬ئێستا روونە بۆچی نەوشێروان‬ ‫مستەفا ئەمین بە توندی پێداگری دەکرد‬ ‫لەسەر گۆڕینی سیستەمی سیاسی هەرێم‬ ‫بۆ پەرلەمان‪ .‬ئەزموونی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی لە زۆرینەی دەوڵەتاندا‪ ،‬لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و عێراق حوکمڕانی‬ ‫نادیموکراتی بەرهەمێناوە‪ .‬ئەمەش هۆکاری‬ ‫سوربوونی نەوشیروان مستەفا ئەمین‬ ‫و مەسعود بارزانی و تا رادەیەک جەالل‬ ‫تاڵەبانی بوو لەسەر سیستەمێکی فیدراڵی‬ ‫پەرلەمانی بۆ عێراق چونکە مێژوو نیشانیدا‬ ‫بوو کە سیستەمی سەرۆکایەتی دیکتاتۆرێکی‬ ‫دیکەی وەکو سەدام بە ناوێکی جیاوازەوە‬ ‫دروست دەکات‪ .‬ئەمەش ئەوە بوو کە‬ ‫نەوشیروان مستەفا ناوی نا دوو پێوانەی لە‬ ‫سیاسەتی پارتی و یەکێتی بەوەی ئەوەی‬ ‫لە بەغداد داوا دەکەن خۆیان لە کوردستان‬ ‫جێبەجێی ناکەن‪ .‬چۆن لە بەغداد شەڕ‬ ‫دەکەین بۆ پاراستنی سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫بە هەمان شێوە پێویستە لە کوردستان‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی دابمەزرێنین لە رێگەی‬ ‫چەسپاندنی هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم‬ ‫لە پەرلەمانی کوردستان و کەمکردنەوەی‬ ‫دەسەاڵتەکانی بە یاسا و دەستور‪.‬‬

‫ئەنجام‬

‫ئارێشەکانی عێراق زۆرن و چارەسەریان‬ ‫ئاسان نین‪ ،‬بەاڵم یەکسان کردنی ئەدای‬ ‫کاستی سیاسی عێراق و شکستیان لە‬ ‫حوکمڕانیدا بە شکستی سیستەمی سیاسی‬ ‫و خواستی گۆڕینی بۆ سەرۆکایەتی‬ ‫کارەساتی بەدوادا دێت‪ .‬زیادەڕەوی نیە‬ ‫ئەگەر بگوترێت راستەوخۆ دەبێتەهۆی‬ ‫سەرهەڵدانەوەی حوکمی دیکتاتۆری‪.‬‬ ‫شیکاری الیەنە خراپەکانی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی بە پشت بەستن بە‬ ‫توێژینەوەی زانستی لە ئەزموونی واڵتانی‬ ‫دیکە‪ ،‬هەروەها خستەڕوی راستیەکان‬ ‫پەیوەست بە باشتربوونی سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی روونە بۆ ئەوانەی دەیانەوێت‬ ‫تێبگەن‪ .‬گرنگه خۆپیشاندەرانی عێراق ئەم‬ ‫راستیە بزانن‪ .‬ئەگینا بە دەستی خۆمان‬ ‫دۆزەخێك بۆ خۆمان و نەوەکانی ئایندە‬ ‫دروست دەکەین‪ .‬ئەگەر سیستەمی سیاسی‬ ‫لە عێراق سەرۆکایەتی بووبایە لە ‪ ٢٠٠٥‬بۆ‬ ‫ئەمڕۆ بێ شک دیکاتۆرێک دروست دەبوو و‬ ‫حوکمی سەربازی دەکرد‪ .‬لە وەها رەوشێکدا‬ ‫تەنانەت ئەو خۆپیشاندان و ناڕەزایەتیانەی‬ ‫هەن دەرفەتی ئەنجامدانیان نەدەبوو‪ .‬دوور‬ ‫نهڕۆن لە ئەزموونی سوریا و میسر و یەمەن‬ ‫بڕوانین بڕوانین‪.‬‬ ‫کورت و کرمانج‪ :‬لە هەموو کۆنتێکست‬ ‫و سەردەمێكدا سیستەمی پەرلەمانی چەند‬ ‫هێندە باشترە لە سیستەمی سەرۆکایەتی‪.‬‬ ‫تێگەیشتن لەم راستە بە تایبەت بۆ پاراستن‬ ‫و بەهێزکردنی پایەکانی دیموکراسی لە‬ ‫عێراق پرسی ژیان و مەرگە‪.‬‬

‫خۆپیشاندانەکانی عێراق و هەڵکشانی ئاستی‬ ‫داواکارییەکانی خەڵك بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران و سەرۆکایەتی حکومەت و کۆمار و گۆڕینی‬ ‫سیستەمی سیاسی لە پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی الی‬ ‫کورد ترسی دروست کردووە‪ .‬ئامانجێکی سەرەکی کورد‬ ‫لە نووسینەوەی دەستور لە ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬دامەزراندنی‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی و چەسپاندنی فیدراڵیزم بوو‪.‬‬ ‫فیدراڵیزم وەکو ئامانجی کورد لە ساڵی ‪ ١٩٩٢‬لەالیەن‬ ‫پەرلەمانەوە بە بڕیار چەسپێنرا و پشت لە سیاسەتی‬ ‫پێشوو کرا کە ئۆتۆنۆمی بوو‪.‬‬ ‫سوربوونی کورد لەسەر سیستەمی پەرلەمانی بۆ‬ ‫عێراق بەهۆی ئەزموونی سیستەمی سەرۆکایەتی بوو لە‬ ‫عێراق لە قۆناغی دوای شۆڕشی ‪ .١٩٥٨‬بە تایبەت لە‬ ‫سەردەمی سەرۆکایەتی سەدام حسێندا کورد رووبەڕووی‬ ‫جینۆساید بووە‪ .‬ترس لە دووبارە دروست بوونەوەی‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی و هاتنی سەرۆکێک کە دەسەاڵت‬ ‫لە دەستی خۆیدا کۆ بکاتەوە و مەرکەزیەت لە بەغداد‬ ‫دروست بکاتەوە هۆکار پێداگری سەرکردایەتی کورد بوو‬ ‫لەسەر فیدراڵیزمی پەرلەمانی وەکو سیستەمی سیاسی‬ ‫نوێی عێراق‪.‬‬ ‫ئەوەی جێگەی تێڕامانە پاش یەکگرتنەوەی فەرمی‬ ‫حکومەتی هەرێم لە نووسینەوەی دەستور بۆ هەرێمی‬ ‫کوردستان سیستەمی سەرۆکایەتی هەڵبژێردرا‪ .‬ئەمەش‬ ‫لە یاسای سەرۆکایەتی هەرێم ژمارە ‪ ١‬ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫رەنگی دایەوە بەوەی سەرۆک بوو بە بەرزترین دەسەاڵتی‬ ‫جێبەجێکردن‪ .‬دواتر لە ئامادەکردنی رەشنووسی‬ ‫دەستوری هەرێمی کوردستان کە پەرلەمانی کوردستان‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬بەبێ گفتوگۆ پەسەندی کرد هەمان سیستەم‬ ‫پەیڕەو کرا بوو‪ .‬بڕیار بوو لە هەڵبژاردنی ‪٢٥‬ی ‪٧‬ی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫بخرێتە راپرسیەوە بۆ پەسەندکردنی لەالیەن خەڵکەوە‪.‬‬ ‫ئەو کات نەوشیروان مستەفا ئەمین بە توندی دژی‬ ‫ئەو رەشنووسە قسەی کرد و وەستایوە چونکە دەیزانی‬ ‫وەها دەستورێک کە دەسەاڵت لە دەستی یەک کەسدا کۆ‬ ‫دەکاتەوە حوکمڕانی نادیموکراتی ئەنجامەکەی دەبێت‪.‬‬ ‫بۆ ئەمەش هەمووان قەرزاری نەوشیروان مستەفان کە‬ ‫رێگری کرد لە پەسەندکردنی دەستورێک بە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی کە رێگەی خۆش دەکرد بۆ حوکمی تاکە‬ ‫کەس یان تاکە بنەماڵە‪.‬‬ ‫دوای دامەزراندنی بزوتنەوەی گۆڕان و دروست‬ ‫بونی ئۆپۆزسیۆنی سیاسی بۆ یەکەمجار‪ ،‬فراکسیۆنی‬ ‫بزوتنەوەی گۆڕان لە پەرلەمان بە هەمان روانین مامەڵەی‬ ‫لەگەڵ رەشنووسی دەستور کرد و پێداگریان کرد لەسەر‬ ‫گەڕانەوەی بۆ پەرلەمان و دوبارە نووسینەوەی‪ .‬پاش‬ ‫درێژکردنەوەی ماوەی سەرۆکایەتی مەسعود بارزانی لە‬ ‫‪٣٠‬ی حوزەیرانی ‪ ٢٠١٣‬بۆ دوو ساڵ‪ ،‬پارتی دیموکراتی‬ ‫کوردستان رازامەندی دەربڕی بۆ گەڕانەوەی رەشنووسی‬ ‫دەستور بۆ پەرلەمان‪ .‬لە خولی چوارەمی پەرلەمانی‬ ‫کوردستان د‪ .‬یوسف محەمەد سادق لەسەر پشکی گۆڕان‬ ‫بو بە سەرۆکی پەرلەمان و یەکێک لە گرنگترین پرسەکان‬ ‫لە ئەجێندای کاردا سەر لە نوێ نووسینەوەی دەستور‬ ‫بوو‪ .‬بۆ ئەم مەبەستە پەرلەمان بڕیاری دەرکردو لیژنەی‬

‫تایبەت لە هەموو پارتە سیاسیەکان پێکهات و تا ڕادەیەک‬ ‫هەنگاوی باشی نا لە نووسینەوەی رەشنووسێکی نوێی‬ ‫دەستور‪.‬‬ ‫بەاڵم دروستبوونی ملمالنێ لەنێوان بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫و پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەموارکردنەوەی یاسای‬ ‫سەرۆکایەتی هەرێم بوو بەهۆی ئاڵۆزبوونی هاوکێشەی‬ ‫سیاسی‪ .‬نەوشیروان مستەفاو بزوتنەوەی گۆڕان‬ ‫ئامانجیان هەمواری یاسای سەرۆکایەتی هەرێم بوو لە‬ ‫رێگەی‪ :‬یەکەم‪ ،‬هەڵبژاردنی سەرۆک لە پەرلەمانەوە تاکو‬ ‫بەرامبەر بە پەرلەمان کە نوێنەری هەڵبژێردراوی خەڵکە‬ ‫بەرپرسیار بێت‪ .‬دووەم‪ ،‬کەمکردنەوەی دەسەاڵتەکانی بە‬ ‫سەربەخۆکردنی دەسەاڵتی دادوەری‪ ،‬گەڕانەوەی دۆسیەی‬ ‫نەوت و ئەنجومەنی ئاسایش بۆ ژێر دەسەاڵتی سەرۆکی‬ ‫حکومەت‪ .‬واتا‪ ،‬گۆڕینی سیستەمی سیاسی بۆ پەرلەمانی‪.‬‬ ‫پارتی دیموکراتی کوردستان بە توندی دژ بە گۆڕان‬ ‫وەستانەوە‪ .‬ئەم پرسە گرنگەیان گۆڕی بۆ بابەتێکی‬ ‫شەخسی و بە دژایەتی گۆڕان بۆ مەسعود بارزانی لە‬ ‫قەڵەمیاندا‪ .‬پاش بە بنبەست گەیشتنی بابەتی هەمواری‬ ‫یاسای سەرۆکایەتی هەرێم‪ ،‬پارتی دیموکراتی کوردستان‬ ‫هەستا بە هەنگاوێکی مەترسیدار کە ئەویش رێگری بوو‬ ‫لە گەڕانەوەی سەرۆکی پەرلەمان بۆ هەولێر و دەرکردنی‬ ‫وەزیرەکانی گۆڕان لە حکومەت‪ .‬ئەمەش لە کاتێکدا کە‬ ‫کوردستان لە جەنگی دژ بە داعشدا بوو‪ .‬ئەو هەنگاوەی‬ ‫پارتی زیانی گەورەی بە خودی پارتی و کوردستان‬ ‫گەیاند لەالی دەوڵەتانی دیموکراتی وەک ئەمریکاو‬ ‫بەریتانیاو فەرەنساو ئەڵمانیا کە لە ‪١٩٩٢‬وە بە شێوەی‬ ‫جیا پشتیوانی هەرێم بوون‪.‬‬ ‫پاش هەڵبژاردنی ‪٣٠‬ی ‪٩‬ی ‪ ٢٠١٨‬و لە دانوستاندەکانی‬ ‫پێکهێنانی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬گۆڕان و پارتی رێکەوتن کە سەرۆکی هەرێم‬ ‫لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت‪ .‬ئەمەش هەنگاوێکی گرنگ‬ ‫بوو‪ .‬هەرچەند یار و نەیار تانە و تەشەرەی زۆریان لە‬ ‫گۆڕاندا بۆ رێکەوتنی بەشداری لە حکومەت‪ .‬هەنگاوی‬ ‫داهاتوو دامەزراندی سیسمەی پەرلەمانیە بۆ کوردستان چ‬ ‫لە رێگەی یاساوە بێت یان دەستوری کوردستان‪.‬‬ ‫ئەم رووداوانەی عێراق و داواکردنی گۆڕینی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی و ترسی کورد‪ ،‬لە سەرووی هەموویانەوە‬ ‫پارتی ئەو راستیە نیشان دەدات کە سیسمەی پەرلەمانی‬ ‫بۆ دیموکراسی گرنگە‪ .‬هەروەک سەلمێنەری ئەو‬ ‫راستیەیە کە پرسی سیستەمی پەرلەمانی بۆ کوردستان‬ ‫الی نەوشێروان مستەفا و بزوتنەوەی گۆڕان هەرگیز نە‬ ‫شەخسی بووە و نە بۆ بەرژەوەندی حیزبی بووە‪ .‬بەڵکو‬ ‫لە پێناو دروست بوونی واڵتێکی دیموکرات و شەرعیەتی‬ ‫پەرلەمانی و المەرکەزیەت بووە‪.‬‬ ‫سەرچاوەی بڕیاری نەوشیروان مستەفا و گۆڕان‬ ‫شکستی سیستەمی سەرۆکایەتی بووە لە زۆرینەی واڵتان‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە رۆژهەڵآتی ناوەڕاست و عێراق‪ .‬گرنگە ئەم‬ ‫روانینە الی هەموو پارتە سیاسیەکان و بڕیاربەدەستان‬ ‫بچەسپێت تا ئایندەی دیموکراتی کوردستان پارێزراو بێت‬ ‫چونکە کورد تەنیا بە دامەزراندنی دیموکراسی راستەقینە‬ ‫پارێزراو دەبێت‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫هەمواری‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫ئایندەی دیموکراسی لە عێراق‬

‫بەراوردی سیستەمی سەرۆکایەتی و پەرلــــ‬ ‫پەرلەمانی بۆ دیموکراسی‪ ،‬چەسپاندن و‬ ‫مانەوەی زەرورەتە‪ .‬ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫لیژنەی هەمواری دەستوری پێکهێناوەو‬ ‫دەستی بە کارەکانی کردووە‪ ،‬شیکاری‬ ‫پرسی سیستەمی سیاسی گرنگی لە‬ ‫ڕادەبەدەری هەیە‪.‬‬

‫پێناسەکان‬

‫هۆشیار عومەر عەلی‬

‫پوختە‬

‫لە ‪١‬ی تشرینی یەکەمی ‪٢٠١٩‬وە‬ ‫ناڕەزایەتی فراوان لە عێراق سەری هەڵداوە‬ ‫و فۆرمی بزوتنەوەی کۆمەاڵیەتی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫لە ناخی ئەم بزوتنەوە کۆمەاڵیەتیەدا‬ ‫چەندین خواستی رادیکاڵی بۆ گۆڕانکاری‬ ‫ریشەیی سیاسی و ئابوری و بەرێوەبردن و‬ ‫ئیدارەی دەوڵەت ههن‪ .‬یەکێک لە داواکاری‬ ‫خۆپیشاندەران گۆڕینی سیستەمی سیاسیە‬ ‫لە پەرلەمانیەوە بۆ سەرۆکایەتی‪ .‬ئەمەش‬ ‫سێ هۆکاری هەیە‪.‬‬ ‫یەکەم‪ ،‬نۆستالژیای خەڵکی عێراقە‬ ‫بۆ سەردەمی رژێمی بەعس کە سەرۆک‬ ‫دەسەاڵتی رەهای هەبوو‪.‬‬ ‫دووەم‪ ،‬ئەزموونی تاڵی خەڵکی‬ ‫عێراقە لەگەڵ سیستەمی پەرلەمانی لە‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬بۆ ئێستا و شکستی کاستی‬ ‫سیاسی لە بنیاتنانی دەوڵەتی یاسا‪.‬‬ ‫تەواوی خراپەکارییەکانی سیاسیەکان‬ ‫بەستراونەتهوە بە سیستەمی سیاسیەوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ ،‬نەبوونی زانیارییە لەسەر‬ ‫پەیوەندی نێوان سیستەمی سەرۆکایەتی و‬ ‫پەرلەمانی و حوکمڕانی دیموکراتی‪ .‬گۆڕینی‬ ‫سیستەم بۆ سەرۆکایەتی لە ئایندەدا‬ ‫ئارێشەکانی عێراق چەند هێندە قوڵتر و‬ ‫زیاتر دەکات و عێراق دەگەڕێنێتەوە بۆ‬ ‫حوکمی تاکەکەسی‪ ،‬سەبازی و دیکتاتۆری‪.‬‬ ‫ئەمەش بۆ دەیان ساڵ سەرچاوەی کارەسات‬ ‫و جەنگ و خاپوربون و کۆمەڵکوژی و‬ ‫جینۆساید بووه بۆ خهڵکی عێراق‪.‬‬ ‫یەکێک لە پێشمەرجەکانی گەشەپێدانی‬ ‫دیموکراسی ئەندازیاری دەستوری و ئەو‬ ‫سیستەمە سیاسیەیە کە هەڵدەبژێردرێت‪.‬‬ ‫لەم کۆنتێکستەدا گەالن دەبێت لە ئەزموونی‬ ‫شکستخواردووی رابردوو پەند وەربگرن و‬ ‫وانە فێرببن نەك دوبارەی بکەنەوە‪.‬‬ ‫توێژینەوەی زانستی دەربارەی حوکمڕانی‬ ‫لە عێراق‪ ،‬رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و جیهان‬ ‫دەیسمەلـێنن سیستەمی سەرۆکایەتی‬ ‫مەترسیدارە‪ .‬لە بەرامبەردا سیستەمی‬

‫حکومەتی هەرێم و‬ ‫پارتە سیاسیەکان‬ ‫دەبێت سیاسەت‬ ‫و روانینیان بۆ‬ ‫حکومەتی فیدراڵی‬ ‫بگۆڕن‪ .‬دەستور بە‬ ‫هەمووان دەپارێزرێت‪.‬‬ ‫سەقامگیری و‬ ‫دیموکراسی و حکومەتی‬ ‫یاسا و دامەزراوەی‬ ‫نیشتیمانی تەنیا‬ ‫زەمانەتی مانەوە و‬ ‫گەشەکردنی کوردستان‬ ‫پەیوەندی راستەوخۆی‬ ‫بە بەغدادەوە هەیە‬

‫سیستەمی سیاسی سەرۆکایەتی‬ ‫و پەرلەمانی و دیموکراسی پێناسە و‬ ‫تایبەتمەندی خۆیان هەیە‪ .‬تێگەیشن لەم‬ ‫چەمکانە زەورەتە بۆ ناوەڕۆکی ئەم نوسینە‪.‬‬ ‫بۆ ئەم نوسینە پشت دەبەستین بە‬ ‫توێژینەوەیەکی وان لینز بە ناونیشانی‪،‬‬ ‫“مەترسیەکانی سیستەمی سەرۆکایەتی”‬ ‫بۆ پێناسەی سیستەمی سەرۆکایەتی و‬ ‫پەرلەمانی و دواتر بەشێک لە شیکارییەکان‪.‬‬ ‫سیستەمە سەرۆکایەتیەکان خاوەنی‬ ‫دەسەاڵتی جێبەجێکردنن بە دەسەاڵتی‬ ‫زۆری دەستورییەوە‪ .‬بە گشتی کۆنترۆڵی‬ ‫تەواوی پێکهێنانی کابینە و بەڕێوەبردن‬ ‫لە خۆ دەگرێت وراستەوخۆ لەالیەن‬ ‫خەڵکەوە بۆ خولی جێگیر هەڵدەبژێردرێن‬ ‫و سەربەخۆن لە دەنگدانی پەرلەمانی بۆ‬ ‫متمانە پێدان‪.‬‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی بە مانا‬ ‫دیاریکراوەکەی ئەو سیستەمەیە کە تەنیا‬ ‫دامەزراوەی شەرعی دیموکراتی تێیدا‬ ‫پەرلەمانە‪ .‬لە وەها سیستەمێکدا دەسەاڵتی‬ ‫حکومەت بە تەواوی پشت دەبەستێت بە‬ ‫متمانەی پەرلەمان‪ .‬لە سیستەمی پەرلەمانیدا‬ ‫دەکرێت سەرۆک هەبێت و راستەخۆ لەالیەن‬ ‫خەڵکەوە هەڵبژێردرێت بەاڵم هێزی ئەوەی‬ ‫نیە لەگەڵ سەرۆک وەزیران پێشبرکێی جدی‬ ‫بکات لەسەر دەسەاڵت‪.‬‬ ‫دیموکراتیزەبون پرۆسەی گواستنەوەی‬ ‫سیستەمی سیاسیە لە نادیموکراتی بۆ‬ ‫دیموکراتی لە قۆناغی گوستنەوەدا‪ ،‬ئینجا‬ ‫چەسپاندنی پایەکانی دیموکراسیە بۆ رێگری‬ ‫لە گەڕانەوە بۆ سیستەمی نادیموکراتی‪.‬‬ ‫دیموکراسی سەدان پێناسەی هەیە و‬ ‫مشتومڕێکی زۆر هەیە لەسەر گونجاوترین‬ ‫پێناسە بۆ ئەم چەمکە‪ .‬بۆ کۆنتێکستی‬ ‫عێراق پێناسەی سکۆت مەینوێرینگ‪ ،‬دانیاڵ‬ ‫برینکس و ئانابیڵ پێرێز‪-‬لینان (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫گونجاوترینە‪ .‬الی ئەوان ‪ :‬دیموکراسی‬ ‫رژێمێکە کە (ا) سپۆنسەری هەڵبژاردنی‬ ‫ئازاد و دادپەروەر و پێشبڕکێیانەی بۆ‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان و جێبەجێکردن‬ ‫دەکات؛ (ب) رێگە دەدات بۆ هاواڵتیبوونی‬ ‫گشتگیر؛ (ج) سەربەستیە شارستانیەکان و‬ ‫مافە سیاسیەکان دەپارێزێت؛ هەروەها (د)‬ ‫تێیدا حکومەتە هەڵبژێردراوەکان بە راستی‬ ‫حوکم دەکەن و سوپا لەژێر دەسەاڵتی‬ ‫مەدەنیدایە‪.‬‬

‫بەراوردی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی‪ ،‬پەرلەمانی و‬ ‫دیموکراسی‬

‫بە گوێرەی ئالفرێد ستێپان و سیندی‬ ‫سکاک لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا‬ ‫سەربەخۆی دوو الیەنە هەیە کە هەم سەرۆک‬ ‫هەم دەسەاڵتی یاسادانان پشت بە یەکدی‬ ‫نابەستن و بە جیا هەڵدەبژێردرێن‪ .‬سەرۆک‬ ‫بۆ خولی دیاریکراو حوکم دەکات و ناتوانرێت‬ ‫الببرێت‪ .‬هەروەها ئەندامانی دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانان بۆ خولی جێگیر هەڵدەبژێردرێن و‬ ‫سەرۆک ناتوانێت بیانگۆڕێت یان الیان ببات‪.‬‬ ‫تەنیا لە رێگەی دادگاییکردنی سەرۆکەوە‬ ‫دەتوانرێت الببرێت و ئەمەش پرۆسەی زۆر‬ ‫ئاڵۆزە و بە دەگمەن روو دەدات‪ .‬لە ئێستادا‬ ‫ئەم پرۆسە لە گۆنگرێس الیەن ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرانەوە دژ بە دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی‬ ‫ئەمریکا دەستی پێکردووە بەاڵم ئەستەمە‬ ‫بتوانرێت بە ئاسانی الببرێت‪.‬‬ ‫لە سیستەمی پەرلەمانیدا پشت‬ ‫بەیەکبەستی دوو الیەنە هەیە چونکە‬ ‫پەرلەمان دەتوانێت حکومەت دروست بکات‬ ‫و بیگۆڕێت و لە بەرامبەردا سەرۆک وەزیران‬ ‫دەتوانێت پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە و‬ ‫داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە بکات‪.‬‬ ‫ئێستا دەپەرژینە سەر هەڵسەنگاندنی‬ ‫خراپی سیستەمی سەرۆکایەتی‪ .‬بەدوای‬ ‫ئەوەشدا پەنجە دەخەینە سەر ئەو‬ ‫راستیانەی دەیسەلـینن کە سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی باشترە لە سەرۆکایەتی‪.‬‬

‫یەکەم‪ :‬بۆچی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی مەترسیدارە؟‬

‫وان لینز‪ ،‬زانای دیاری بواری‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬چەندین تایبەتەمەندی‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی دەخاتە روو کە‬ ‫مەترسیدارن بۆ دیموکراسی‪ .‬ئەوانیش‬

‫ئەو دەوڵەتانەی‬ ‫هاوشێوەی عێراق‬ ‫سااڵنێکی زۆر بە‬ ‫دیکتاتۆری حوکم کراون‬ ‫و دوای گۆڕینی رژێم‬ ‫بەرەو دیموکراتیزەبوون‬ ‫و دیموکراسی‬ ‫چوون و سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیان‬ ‫هەڵبژاردووە پاش‬ ‫تەنیا (‪ )٢٠‬ساڵ دیسان‬ ‫دیکتاتۆری گەڕاوەتەوە‬ ‫بەاڵم ئەگەر سیستەمی‬ ‫پەرلەمانیان‬ ‫هەڵبژاردبێت ئەوە‬ ‫النیکەم (‪ )٧١‬ساڵ‬ ‫دیموکراسی توانیویەتی‬ ‫بمێنێتەوە‬ ‫بریتین لە‪ :‬دژ بە یەکی لە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیدا‪ ،‬هەڵبژاردنی بڕ‪-‬سفر‪ ،‬شێوازی‬ ‫سیاسەت‪ ،‬کێشەی دوانەی شەرعیەت‪ ،‬و‬ ‫پرسی سەقامگیری و کات‪.‬‬ ‫‪ .١‬دژ بە یەکی لە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیدا لەوەوە دێت کە له الیهک‬ ‫ئامانج لێی دروستکردنی دەسەاڵتێکی‬ ‫جێبەجێکردنی بەهێز و سەقامگیرە و له‬ ‫الیهکی دیکه بوونی گومانی گەورەیه لە بە‬ ‫کەسیکردنی هێز یاخود بە شەخسەنەکردنی‬ ‫دەسەاڵت‪ .‬ئەمەش بەهۆی یادەوەری‬ ‫سیستەمە دیکتاتۆرەکانەوە کە چۆن‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی دەبێت بە حوکمی‬ ‫یەک کەس‪ .‬ئهو کات دامهزراوهکان گرنگ‬ ‫نابن‪ .‬سەرۆک دەوڵەتە!‬ ‫عیراق مێژویەکی پڕ جەنگ و وێرانبوونی‬ ‫لە سایەی دیکتاتۆری و حوکمی تاکەکەس‬ ‫هەیە‪ .‬بە گۆڕینی سیستەمی سیاسی بۆ‬ ‫سەرۆکایەتی چەندین کێشە دێنە پێش‪.‬‬ ‫لەوانە‪ ،‬پێکهاتەی عێراق لە نائامادەیی‬ ‫هاواڵتیبووندا دابەشبووە بەسەر شیعە و‬ ‫کورد و سوننە‪ .‬سیستەمی سەرۆکایەتی‬ ‫واتا سەرۆک نوێنەری شیعە دەبێت کە‬ ‫لە ‪٪٦٠‬ی دانیشتوانی عێراق پێکدێنن‪.‬‬ ‫بێگومان هیچ کاندیدێک ناتوانێت دەنگی‬ ‫هەموو شیعە بەدەست بهێنێت چونکە‬ ‫چەندین پارتی سیاسی هەن‪ .‬لە وەها‬ ‫حاڵەتێکدا سەرۆک تەنیا نوێنەری لە ‪٪٣٠‬‬ ‫خەڵکی عێراق دەبێت‪ .‬سەقامگیری لەسەر‬ ‫حسابی دیموکراسی و ئازادی خەڵکی‬ ‫عێراق دەبێت‪ .‬دروستکردنی مەرکەزییەتی‬ ‫دەسەاڵت چارەسەر نیە بۆ ئارێشەکانی‬ ‫ئەمڕۆ‪ .‬بێگومان لە ماوەیەکی کەمدا دەبێتە‬ ‫هۆی کۆکردنەوەی دەسەاڵت لە دەست یەک‬ ‫کەسدا و گەڕانەوە بۆ سەردەمی رەشی‬ ‫دیکتاتۆری کە بە خوێنێکی زۆر گۆڕدرا‪.‬‬ ‫‪ .٢‬هەڵبژاردنی بڕە‪-‬سفر گرژی و‬ ‫دابەشبوون دروست دەکات چونکە یەک‬ ‫کەس براوە دەبێت و حوکمی واڵت دەکات‬ ‫تەنانەت ئەگەر نوێنەری کەمینە یان‬ ‫گروپێکی دیاریکراو بێت‪.‬‬ ‫ئەگەر سەرۆک لە عێراق نوێنەری لە‬ ‫‪ ٪٣٠‬خەڵک بێت و لە هەڵبژاردندا ژمارەیەک‬ ‫دۆڕاوی زۆر هەبێت نەک سەقامگیری‬ ‫بەدینایەت بەڵکو عێراق دەباتە ناو‬ ‫زنجیرەیەک کارەساتەوە‪ .‬ئەو کات نەک‬ ‫کورد و سوننە بەڵکو لە ‪ ٪٥٠‬شیعە لەالیەن‬ ‫سەرۆکەوە نوێنەرایەتی ناکرێن‪ .‬سیستەمی‬ ‫ئێستا چەند کێسەی هەبێت النی کەم‬ ‫سەرۆک و سەرۆک وەزیران و سەرۆکی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران بە سازانی هەمووان‬ ‫دادەنرێن‪ .‬کێشەی سەرەکی لە سەرکردە‬ ‫و پارتە سیاسیەکاندایە کە نەیانتوانیوە‬ ‫نوێنەرایەتی دەنگدەرەکانیان بکەن و بە‬ ‫دوای بەرژەوەندی خۆیانەوەن‪ .‬کیشه له‬ ‫سیستەمی سیاسیدا نیه‪.‬‬

‫‪ .٣‬شێوازی سیاسەت لە سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیدا کۆکردنەوەی دەسەاڵتە لە‬ ‫ئۆفیسی سەرۆکدا و رێگە بە دانانی سنور‬ ‫بۆ ئەو دەسەاڵتە نادات و هەماهەنگی لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان نیە بە تایبەت ئەگەر‬ ‫پارتێکی دژ بە سەرۆک زۆرینەی پەرلەمانی‬ ‫هەبێت بەهۆی فرە‪-‬حیزبیەوە‪ .‬توێژینەوەکان‬ ‫دەیسەلـینن لە وەها حاڵەتێکدا تەمەنی‬ ‫دیموکراسی ‪ ١٠‬ساڵ زیاتر نیە‪.‬‬ ‫عێراق لە ‪٢٠٠٣‬وە لە دۆخێکی بەردەوامی‬ ‫جەنگدایە‪ .‬دەوڵەتانی ناوچەکە و جیهان‬ ‫کردوویانە بە گۆڕەپانی ملمالنێ و جەنگی‬ ‫خۆیان و رێگەیان نەداوە کە پارتی‬ ‫سیاسی خاوەن پالتفۆرمی دیموکراتی‬ ‫و چاکسازی و گۆڕانکاری شوێنپێ قایم‬ ‫بکەن‪ .‬لە راستیدا گرنگ بەرنامەی پارتە‬ ‫سیاسیەکان و خزمەتیان نیە بۆ گەیشتن‬ ‫و مانەوە لە دەسەاڵت بەڵکو پاراستنی‬ ‫بەرژەوەندی دەوڵەتانی بیانیه‪ .‬ئەمەش‬ ‫هۆیەکی سهرهکی دۆخی کارەساتاوی عێراقە‬ ‫چونکە سەرچاوەی شەرعیەتی حوکمڕانی‬ ‫رەزامەندی و دەنگی خەڵک نیە بەڵکو‬ ‫رازیکردنی دەوڵەتانی دیکەیە‪ .‬سەیر نیە‬ ‫یەکێک لە خواستەکانی خۆپیشاندەران‬ ‫رۆیشتنی دەوڵەتانە لە عێراق و گەڕانەوەی‬ ‫نیشتیمان بۆ خەڵك‪.‬‬ ‫‪ .٤‬لە سیستەمی سەرۆکایەتیدا دوانەی‬ ‫شەرعیەت هەیە و سەرۆک پێیوایە سنور‬ ‫بۆ دەسەاڵتەکانی نیە چونکە راستەوخۆ‬ ‫لەالیەن خەڵکەوە هەڵبژێردراوە‪ .‬واتا‪،‬‬ ‫روانین بۆ حوکمی رەها دەبێت‪ .‬گۆڕین‬ ‫یان البردنی سەرۆک زۆر سەخت دەبێت و‬ ‫سەرۆکێکی کەلەڕەق پاش تەواوبوونی خولی‬ ‫سەرۆکایەتی یاسا پشت گوێ دەخات یان‬ ‫دەستور دەگۆڕێت و دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ئەم الیەنە نەرێنیەی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی لە عێراق هەبووە‪ .‬تێگەیشتنی‬ ‫ئاسانە‪.‬‬ ‫بە سوتفە نیە زۆرینەی دەوڵەتانی‬ ‫ناوچەکە کە حوکمڕانی دیکتاتۆری هەیە‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتیان هەبووە و هەیە‪،‬‬ ‫لەوانەش خودی عێراق‪ ،‬سوریا‪ ،‬میسر‪،‬‬ ‫یەمەن‪ .‬زۆرینەی ئەم دەوڵەتانە سەدان‬ ‫هەزار هاواڵتی تێدا کوژراون‪ ،‬ملیۆنان‬ ‫ئاوارەبوون و تەواوی ژێرخانیان خاپور‬ ‫بووە بەهۆی جەنگ و رەتکردنەوەی‬ ‫سنوردارکردنی ماوەی سەرۆکایەتی بۆ دوو‬ ‫خول یان گۆڕینی دەستور پاش دوو خول بۆ‬ ‫مانەوە‪ .‬چارەنووسی ئەو سەرۆکانەو گەالنی‬ ‫ناوچەکە جەنگ و خوێن و مەرگ بووە‪.‬‬

‫دووەم‪ :‬بۆچی سیستەمی‬ ‫پەرلەمانی باشترە؟‬

‫‪ .١‬سیستەمی پەرلەمانی بۆ گەشە و‬ ‫مانەوەی دیموکراسی گرنگە و تۆمارێکی زۆر‬ ‫باشتری هەیە‪ .‬توێژینەوەی زانایانی بواری‬ ‫دیموکراسی جیاوازییەکی زۆریان دۆزییەوە‬ ‫لە بەراوردکردنی ئهزموونی (‪ )١٣٥‬دەوڵەت‬ ‫لە ماوەی نێوان ‪ .١٩٩٠-١٩٥٠‬ئەنجامەکان‬ ‫سەلماندیان کە ماوەی ژیانی دیموکراسی‬ ‫لەو واڵتانەی کە پێشتر نادیموکراتی‬ ‫هەبوون تەنیا (‪ )٢٠‬ساڵە‪ .‬لە کاتێکدا لە‬ ‫سیستەمی پەرلەمانیدا ماوەی مانەوەی‬ ‫دیموکراسی (‪ )٧١‬ساڵە‪ .‬بە مانایەکی‬ ‫دیکە‪ ،‬ئەو دەوڵەتانەی هاوشێوەی عێراق‬ ‫سااڵنێکی زۆر بە دیکتاتۆری حوکم کراون‬ ‫و دوای گۆڕینی رژێم بەرەو دیموکراتیزەبوون‬ ‫و دیموکراسی چوون و سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتیان هەڵبژاردووە پاش تەنیا (‪)٢٠‬‬ ‫ساڵ دیسان دیکتاتۆری گەڕاوەتەوە بەاڵم‬ ‫ئەگەر سیستەمی پەرلەمانیان هەڵبژاردبێت‬ ‫ئەوە النی کەم (‪ )٧١‬ساڵ دیموکراسی‬ ‫توانیویەتی بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .٢‬توێژینەوە لە ئەزموونی دەوڵەتانی‬ ‫پاش‪-‬کۆمیونیزم له ئهوروپای رۆژههاڵت‬ ‫سەلماندویانە لە سیستەمی پەرلەمانی بۆ‬ ‫چەسپاندنی دیموکراسی‪ ،‬مانەوە و رێگری‬ ‫لە لەناوچوونی دیموکراسی‪ ،‬شەرعیەتی‬ ‫نوێنەرایەتی و حوکمڕانی رەشید رۆڵی‬ ‫یەکالکەرەوەی هەبووە‪ .‬بوونی سەرۆکێک‬ ‫بە دەسەاڵتی زۆرەوە رێگر بووە لە گەشەی‬ ‫دیموکراسی و لە نێوان ساڵی ‪-١٩٩٣‬‬ ‫‪ ،١٩٩٥‬بووە بەهۆی پاشەکشەی ئازادییە‬ ‫سیاسیەکان لەو دەوڵەتانەدا‪.‬‬ ‫‪ .٣‬سیستەمی پەرلەمانی باشترە بۆ‬ ‫گەشەی سیاسی‪ ،‬گەشەی ئابوری و گەشەی‬ ‫مرۆیی‪ .‬زانایانی بواری دیموکراسی لە‬ ‫شیکاری بۆ داتای جیهانی سەلماندوویانە‬ ‫کە لە هەر یەک لەم سێ بوارەدا هەمیشە‬ ‫سیستەمی پەرلەمانی باشتر بووە لە‬ ‫سیستەمی سەرۆکایەتی‪ .‬بگرە لە زۆرینەی‬ ‫دەوڵەتاندا سیستەمی پەرلەمانی یەکسان‬ ‫بووە بە حوکمڕانی رەشید‪.‬‬

‫ئەمانە و چەندین شیکاریی و توێژینەوەی‬ ‫زانستی بااڵبوونی سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫لەبەرامبەر سیستەمی سەرۆکایەتیدا‬ ‫دەسەلمێنن بە شێوەیەک چیدی جێگەی‬ ‫مشتومڕ نین‪ .‬ئەڵبەت تراژیدیای عێراق‬ ‫ئەوەیە کە زۆرینەی سیاسەتمەدارەکان‪،‬‬ ‫چ جای هاواڵتیان‪ ،‬بێئاگان لەم راستیانه‪.‬‬ ‫نموونەی حوکمڕانی ئەوان لە ‪ ٢٠٠٥‬بۆ ئێستا‬ ‫هێندە خراپە و نەرێنیە ئەمڕۆ خۆپیشاندەران‬ ‫بۆ رزگاربوونیان لەم کاستە سیاسیە ئامادەن‬ ‫داوای سیستەمی سەرۆکایەتی بکەن کە‬ ‫بێگومان عێراق دەباتەوە بۆ دیکتاتۆری‪.‬‬

‫ریشەی ئارێشەکانی عێراق‬

‫بگەڕێینەوە بۆ پێناسەی دیموکراسی‬ ‫کە پێشتر ئاماژەمان بە چوار مەرجدا‪.‬‬ ‫(ا) پەیوەست بە هەڵبژاردنی ئازاد و‬ ‫پاک کە پێشبڕکێی تێدا بێت لە دەستور‬ ‫گارەنتی کراوە بەاڵم لە پراکتیکدا هیچکام‬ ‫لە هەڵبژاردنەکانی عێراق لە ‪ ٢٠٠٥‬بۆ ‪٢٠١٨‬‬ ‫ئەم مەرجەیان تێدا نەبووە‪ .‬لە دواین‬

‫ئێستا روونە بۆچی‬ ‫نەوشیروان مستەفا‬ ‫بە توندی پێداگری‬ ‫دەکرد لەسەر گۆڕینی‬ ‫سیستەمی سیاسی‬ ‫هەرێم بۆ پەرلەمانیی‬ ‫ئەزموونی سیستەمی‬ ‫سەرۆکایەتی لە‬ ‫زۆرینەی دەوڵەتاندا‪،‬‬ ‫لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست و‬ ‫عێراق حوکمڕانی‬ ‫نادیموکراتی‬ ‫بەرهەمهێناوە‬

‫هەڵبژاردن لە ‪١٢‬ی ئایاری ‪ ٢٠١٨‬تەزویر و‬ ‫گۆڕینی ئەنجامەکان ئابڕوبەرانە بوو‪ .‬ئەمە‬ ‫و تەزویر لە هەڵبژاردنەکانی پێشتر خەڵکی‬ ‫نائومێد کردووە لە سیاسەت و هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫بەم هۆیە خۆپیشاندەران ئەمڕۆ تەواوی‬ ‫کاستی سیاسی رەتدەکەنەوە و لە دەرەوەی‬ ‫دامەزراوەکان بۆ گۆڕانکاری و چاکسازی‬ ‫تێدەکۆشن‪.‬‬ ‫ئێمە لە بزوتنەوەی گۆڕان بەهۆی‬ ‫تەزویر و گۆڕینی ئەنجامەکان گەورەترین‬ ‫زیانمان کرد‪.‬‬ ‫(ب) هاواڵتیبوون لە دەستوردا چەسپاوە‬ ‫بەاڵم هیچکام لە حوکمەتەکان نەیانتوانیوە‬ ‫بە سیاسەتێکی نیشتیمانی مامەڵە لەگەڵ‬ ‫هاواڵتیبوون بکەن‪ .‬شوناسی خەڵکی عێراق‬ ‫لەسەر بنەمای عەرەب‪-‬کورد‪ ،‬شیعە‪-‬سوننە و‬ ‫کەمینەی نەتەوەیی و ئاینی کار دەکات نەك‬ ‫هاواڵتیبوون‪ .‬زۆرینەی کات سیاسەتمەدار و‬ ‫پارتە سیاسیەکان ئەم شوناسی نەتەوەیی و‬ ‫مەزهەبی وەک چەک لە هەڵمەتی هەڵبژاردن‬ ‫و سیاسەتدا بە ئامانجی خۆ بەهێزکردن لە‬ ‫رێگەی رق و دژایەتیەوە بەکارهێناوە‬ ‫(ج) دەستوری عێراق گارەنتی‬ ‫سەربەستیە شارستانیەکان و مافە‬ ‫سیاسیەکای کردووە‪ .‬بەاڵم نائامادەیی کلتور‬ ‫و روانین و فەلسەفەی سیاسی دیموکراتی‬ ‫الی سیاسەتمەدارەکان ئەنجامەکهی‬ ‫پشتگوێخستنی دەستور بووە‪ .‬حەقیقەت‬ ‫ئەوەیە دەستور لە روانگەی بەرژەوەندی‬ ‫کەسی و سیاسی الیەنەکانەوە سەیر کراوە‬ ‫نەک وەکو سەرچاوەی یاسا و چوارجێوەی‬ ‫شەرعی حوکمڕانی‪ .‬پارتە سیاسیەکان‬ ‫کەمترین رووبەریان بۆ ئەم الیەنە گرنگەی‬ ‫دیموکراسی له بهرنامهی سیاسیاندا‬ ‫تەرخانکردووە‪ .‬ئهوهشی ههیه تهنیا وهک‬ ‫داڕستن ماوهتهوه و له پراکتیکدا کاری‬ ‫لهسهر نهکراوه‪.‬‬ ‫(د) رابردووی عێراق‪ ،‬بە تایبەت لە‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٥٨‬بۆ ‪ ،٢٠٠٣‬حوکمڕانی سەربازی‬ ‫بوو بههۆی کودەتا یەک لە دوای یەکەکانهوه‬ ‫بووه‪ .‬بەم هۆیە لە نووسینەوەی دەستوردا‬ ‫له ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬سوپا خرایە ژێر دەسەاڵتی‬ ‫سەرۆک وەزیران کە کەسێکی مەدەنیە و لە‬ ‫رێگەی هەڵبژاردنەوە دێتە سەر حوکم‪ .‬ئەم‬ ‫پرەنیسپە وەک پیویست نەچەسپا چونکە‬ ‫بەشێک لە پارتە سیاسیەکان خاوەنی‬ ‫هێزی چەکدار و میلیشیا بوون و لە قۆناغی‬ ‫داگیرکاری ئەمریکاش (‪ )٢٠١١-٢٠٠٣‬هێزی‬ ‫چەکداری دیکە دروست بوون‪ ،‬هەروەها‬ ‫سەرهەڵدانی دەوڵەتی ئیسالمی لە عێراق و‬ ‫شام (داعش) دروستبوونی میلیشای دیکەی‬ ‫بەدوادا هات‪ .‬هەرچەندە بە گوێرەی یاسا‬ ‫نابێت لە دەرەوەی سوپا هێزی چەکداری‬ ‫دیکە هەبێت و دەبێت هەموو هێزەکان لەژێر‬ ‫دەسەاڵتی سەرۆکی حکومەتدابن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫پراکتیکدا ئەم هێزانە جیاواز مامەڵەدەکەن و‬ ‫فەرمان لە کەسانی ناهەڵبژێردراو وەردەگرن‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪9‬‬

‫دەستور‬

‫ههمواری دهستوری عێراقی‬ ‫د‪ .‬تەها عومەر رەشید*‬ ‫ههموار بریتیه له دهستكاریكردنی‬ ‫دهستور‪ ،‬پرۆسهی پێداچوونهوهی دهستوره له‬ ‫دوای بهركاربوونی دهستورهوه ئهنجامدهدرێت‪،‬‬ ‫ههموار سێ شێوه دهگرێتهوه‪ :‬هێنانهناوهوهی‬ ‫حوكمێكی نوێ بۆ ناو دهستور‪،‬یان دهستكاری‬ ‫حوكمێكی ناو دهستور به زیادكردنی یان‬ ‫لێالبردنی‪ .‬یاخود بهوه پێناسه دهكرێت كه‬ ‫چاوخشاندنهوهیه به دهستور به لێزیادكردنی‬ ‫یان لێكهمكردنهوهی‪.‬‬

‫پێشنیاری ههموار‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دەسەاڵتی جێبەجێكردن‬

‫بهپێی مادهی (‪/126‬یهكهم) له دهستور‬ ‫سهرۆك كۆمار و ئهنجوومهنی وهزیران پێكهوه‬ ‫بۆیان ههیه پێشنیاری ههمواری دهستور بكهن‪.‬‬ ‫كهواته قۆناغی یهكهمی ههموار كه قۆناغی‬ ‫پێشنیاره لهالیهن دهسهاڵتی جێبهجێكردنهوه‬ ‫(سهرۆك كۆمار و ئهنجوومهنی وهزیران‬ ‫پێكهوه) دهكرێت‪ ،‬بهم شێوهیه پێویسته‬ ‫ههردوال پێكهوه پێشنیاری ههموارهكه بدهن به‬ ‫دهسهاڵتی ههمواری دهستورهكه‪ .‬بهاڵم ئهوهی‬ ‫جێگهی رهخنهیه دهستورهكه میكانیزمی ئهم‬ ‫پێكهوهییهی دیارینهكردووه‪ ،‬بهاڵم دهقهكه‬ ‫ئهوه دهگهیهنێت كه هیچ كام لهو دوو‬ ‫دهسهاڵتهی جێبهجێكردن‪ ،‬بهبێ ئهویتریان‬ ‫مافی پێشنیاری ههمواری دهستوری نییه‪،‬بۆیه‬ ‫ههرچهنده ئهم دهقه لهالیهك پێداویستی‬ ‫هاوكاری ئهو دهستهیهی جێبهجێكردن‪،‬بۆ‬ ‫پێشنیاری ههمواری دهستور‪ ،‬دێنێتهكایهوه‪.‬‬ ‫بهاڵم له هامانكاتدا پێدهچێت ببێته هۆی‬ ‫دروستبوونی كێشهش له سهر ههمان بابهت‬ ‫له نێوانیاندا‪.‬‬

‫دووهم‪ :‬دهسهاڵتی یاسادانان‬ ‫(ئهنجوومهنی نوێنەران)‬

‫بهپێی مادهی (‪/126‬یهكهم) له دهستوری‬ ‫عێراق ‪،‬وهك چۆن دهسهاڵتی جێبهجێكردن‬ ‫مافی پێشنیاری دهستوری ههیه‪ ،‬به ههمان‬ ‫شێوهش ئهم مافه دراوه به دهسهاڵتی‬ ‫یاسادانانیش‪ ،‬لهم بارهوه (‪ )1/5‬ی ئهندامانی‬ ‫پهرلهمانیش مافیان ههیه كه پێشنیاری‬ ‫ههمواری دهستور بكهن‪ .‬ئهم شێوهی پێشنیاره‬ ‫بۆ دهسهاڵتی یاسادانان ئاسانتره له شێوهی‬ ‫پێشنیار لهالیهن دهسهاڵتی جێبهجێكردنهوه‪،‬‬ ‫چونكه لێرهدا یهكهم رێژهی (‪ )1/5‬رێژهیهكی‬ ‫زۆر نییه و دووهمیش ئهو ناكۆكیهی له نێوان‬ ‫ئهنجوومهنی وهزیران و سهرۆك كۆمار دروست‬ ‫دهبێت لێرهدا دروست نابێت‪.‬‬

‫قهدهغهكراوهكانی ههموار‬

‫سهبارهت به قهدهغهكردنی ههموار‬ ‫له دهستوری عێراقدا‪ ،‬ههردوو شێوهی‬ ‫قهدهغهكردنی ماوهیی و بابهتی له خۆگرتووه‬ ‫له خوارهوه باس له ههریهكهیان دهكهین‪:‬‬ ‫قهدهغهی ماوهیی‪ :‬بێگومان ههموو‬ ‫قهدهغهكردنێكی ماوهیی له ناوهرۆكیدا له‬ ‫میانهی ماوهكهدا قهدهغهكردنێكی بابهتیه‪،‬‬ ‫واتا لهو ماوهیهدا ئهو بابهته دیاریكراوه‬ ‫قهدهغهیه ههموار بكرێت‪ .‬لەبارهی ئهم‬ ‫یاسادانهری‬ ‫قهدهغهكردن‬ ‫شێوهیهی‬ ‫دهستوری عێراق‪ ،‬قهدهغهی ههمواری بنهما‬ ‫بنچینهییهكانی دهستوری كردووه‪ ،‬كه له‬ ‫دهروازهی یهكهمی دهستوردا هاتوون لهگهڵ‬ ‫ماف و ئازادیه گشتیهكانی دهروازهی دووهم‬ ‫له دهستور(مادهى ‪/126‬دووهم)‪ ،‬بۆ ماوهی‬ ‫دوو خولی ههڵبژاردنی بهدواییهكداهاتوو‪،‬‬ ‫كه له دوای پیادهكردنی ئهم دهستورهوه‬ ‫دهستپێدهكات‪ .‬وه بهگوێرهی مادهی (‪/56‬‬ ‫یهكهم) له دهستور ههر خولێكی ههڵبژاردن‬

‫چوار ساڵه‪ ،‬كه له یهكهم كۆبوونهوهی‬ ‫ئهنجوومهنی ههڵبژێرراوهوه دهستپێدهكات تا‬ ‫كۆتایی ساڵی چوارهم‪ .‬لهمهوه دهردهكهوێت‬ ‫كه به پێوانهی كات‪ ،‬له بهرواری پیادهبوونی‬ ‫دهستوری عێراقهوه له بهرواری (‪2006/5/20‬‬ ‫كه بهروارى پێكهێنانی یهكهم حكومهته‬ ‫بهپێی دهستورهكه) تا دوای ههشت ساڵی‬ ‫تهواو ههموار قهدهغهیه‪ ،‬بۆ ئهو بابهتانهی له‬ ‫سهرهوه باسكران‪ .‬بهاڵم له واقیعدا ئهو ماوهیە‬ ‫رهنگه له ههشت ساڵ زیاتر بخایهنێت‪،‬بههۆی‬ ‫درێژكردنهوهی ماوهی خولی پهرلهمانی یان‬ ‫دواكهوتنی یهكهم كۆبوونهوهی ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهران له دوای راگهیاندنی ئهنجامهكانی‬ ‫ههڵبژاردن‪ .‬وه بۆچوونی یاسادانهری عێراق‬ ‫به دانانی ماوهی قهدهغهكه به دوو خولی‬ ‫ههڵبژاردن‪ ،‬بۆ ئهوهیه‪ ،‬كه یهكهم‪ :‬له ماوهی‬ ‫ئهو دوو خولهدا سهقامگیریهك به دۆخی‬ ‫سیاسی و دهستوری ببهخشێت وه دووهم‪:‬‬ ‫رێگر بێت له كیانه ركابهرهكانی ههڵبژاردن‬ ‫ههمواری ئهو بنهما بنچینهییانهی دهسهاڵتداری‬ ‫له عێراق‪ ،‬بكهن به بانگهشهی ههڵبژاردن‪.‬‬

‫قهدهغهی بابهتی‬

‫له سهرهوه باسمان لهو بابهتانه كرد كه له‬ ‫ماوهی دوو خولی ههڵبژاردن قهدهغهیه ههموار‬ ‫بكرێن‪ ،‬كه بریتین له بنهما بنچینهییهكانی‬ ‫دهستور و ماف و ئازادیه گشتیهكان‪ .‬وه‬ ‫دەرەنجامی ئهمهش ئهوهیه كه له دوای كۆتایی‬ ‫ماوهی دوو خولی ههڵبژاردن دهسهاڵتی ههموار‬ ‫بهپێی دهستور و بهگرتنهبهری ئهو رێكاریانهی‬ ‫له دهستوردا هاتووه‪ ،‬دهسهاڵتی ههمواری ئهو‬ ‫دوو بابهتهشی ههیه وهك بابهتهكانی تری ناو‬ ‫دهستور‪.‬‬ ‫بهاڵم سهبارهت به قهدهغهی بابهتی‬ ‫مادهی (‪/126‬چوارهم) به راشكاوی قهدهغهی‬ ‫ههر ههموارێكی كردووه‪،‬كه ببێته هۆی‬ ‫كهمكردنهوهی دهسهاڵتهكانی ههرێمهكان‪،‬‬ ‫كه ناكهونه ناو چوارچێوهی دهسهاڵته‬ ‫فیدرالی‪.‬‬ ‫دهسهاڵتی‬ ‫(حصریه‌كان)ی‬ ‫لهمهوه دهردهكهوێت كه ههمواری ههموو‬ ‫ئهو بابهتانهی باس له دهسهاڵتی ههرێمهكان‬ ‫دهكهن كه بریتین له‪:‬‬ ‫‪ -1‬دهسهاڵته هاوبهشهكانی نێوان‬ ‫ههرێمهكان و ناوهند‪.‬‬ ‫‪ -2‬ههموو ئهو دهسهاڵتانهی كه لهم‬ ‫دهستورهدا له باسی دهسهاڵته حهسریهكان و‬ ‫هاوبهشهكان نههاتوون‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئهو بابهتانهی پهیوهستن به پێكهێنانی‬ ‫ههرێمی نوێ له عێراق‪.‬‬ ‫‪ -4‬ئهو بابهتانهی پهیوهستن به‬ ‫پارێزگاكانهوه له رووی دهسهاڵت و حوكمی‬ ‫نا ناوهندی‪.‬‬

‫رێكارهكانی ههمواری دهستور‬

‫دهستوری عێراق سهبارهت به رێكارهكانی‬ ‫ههمواری دهستور جیاوازیكردووه له نێوان‬ ‫ئهو ههموارانهی پهیوهندی به دهسهاڵتهكانی‬ ‫فیدرالی ههیه لهگهڵ ئهو ههموارهی‬ ‫پهیوهندی به ههرێمهكان ههیه‪ .‬لهم بارهیهوە‬ ‫ئهو ههموارانهی پهیوهستن به ههمواری‬ ‫دهستور جگه لهو بابهتانهی پهیوهستن‬ ‫به دهسهاڵتهكانی ههرێمهكانهوه‪ ،‬ئهوا بۆ‬ ‫ئهنجامدانی ههموارهكه دوای گهیشتنی‬ ‫پێشنیارهكه لهالیهن دهسهالتی جێبهجێكردن‬ ‫یان كۆكردنهوهی رای (‪)5/1‬ی ئهندامانی‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران‪ ،‬ئهم بابهته دهخرێته‬ ‫بهرنامهی دانیشتنهكانی ئهنجوومهن و دهبێت‬ ‫ببێت به یاسای ههموار و به زۆرینهی (‪)3/2‬‬ ‫دهنگی ئهندامانی ئهنجوومهن پهسهندبكرێت‪.‬‬ ‫دوای ئهم پهسهندكردنە پێویسته راپرسی‬ ‫گشتی بۆ ههموارهكه ئهنجامبدرێت‪ ،‬ئهم‬ ‫راپرسیهش پێویسته رهزامهندی زۆرینهی‬

‫دهنگدهران بهدهستبهێنێت‪ ،‬دوای ئهمه‬ ‫پێویسته بخرێته بهردهست سهرۆك كۆمار‬ ‫بۆ راستاندنی له ماوهی (‪ )7‬رۆژدا‪.‬وه ئهگهر‬ ‫لهو ماوهیهدا سهرۆك كۆمار راستاندی ئهوا‬ ‫دوای باڵوكردنهوهی له رۆژنامهی فهرمی‬ ‫جێبهجێدهكرێت‪ .‬بهاڵم ئهگهر سهرۆك كۆمار‬ ‫لهو ماوهیهدا نهیڕاستاند ئهوا بهحوكمی یاسا‬ ‫دوای ماوهی (‪ )7‬رۆژهكه به راستێنراو‬ ‫دادهنرێت‪.‬‬ ‫بهاڵم سهبارهت به ههمواری ئهو بابهتانهی‬ ‫پهیوهستن به دهسهاڵتهكانی ههرێمهكان‪ ،‬ئهوا‬ ‫رێكارهكه ئهوهیه كه پێویسته رهزامهندی‬ ‫دهسهاڵتی یاسادانانی ههرێمهكه بدرێت‬ ‫لهسهری‪ ،‬دواتر له ناو ههرێمهكه راپرسی‬ ‫لهسهر بكرێت‪ .‬دوای ئهم دوو رێكاره دووباره‬ ‫دهبێت بخرێتهوه بهردهم ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهرانی عێراق و راپرسی و راستاندنی‬ ‫سهرۆك كۆمار‪.‬‬

‫دهسهاڵتی ههموار‬

‫بهپێ حوكمهكانی مادهی (‪)126‬‬ ‫لهدهستور ‪،‬دهسهالتی ههمواری دهستور‬ ‫ههمان دهسهالتی یاسادانانه له عێراق‪.‬‬ ‫سهبارهت به رێكارهكان وهك دهردهكهوێت كه‬ ‫بهچهند قۆناغێكدا تێدهپهرێت‪.‬یهكهم قۆناغ‬ ‫قۆناغی پێشنیاره و دواتر دهخرێته بهردهم‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران و دواتر بۆ راپرسی‬ ‫گشتی و دواتر رهزامهندی سهرۆك كۆمار‪.‬‬ ‫بۆیه دهردهكهوێت كه رێكارهكان قورسن‬ ‫بهتایبهتی رهزامهندی ئهنجوومهنی نوێنهران‬ ‫و راپرسی‪ ،‬بۆیه ئهم دهستوره به دهستوری‬ ‫بهستێن(دستور جامد) ناوزهددهكرێت‪.‬‬

‫ههمواری دهستور و‬ ‫كێشهى مادهی ‪ 142‬ی دهستور‬

‫دوای ئهوهی لهسهرهوه باسی ههمواری‬ ‫دهستورمان كرد له دهستوری عێراق‪،‬ئێستا‬ ‫پێویسته باس له مادهی (‪)142‬ی دهستور‬ ‫بكهین‪ ،‬كه پهیوهسته به ههمواری دهستور‬ ‫و بزانین تا چهنده لهگهڵ ئهو حوكمانهی‬ ‫له سهرهوه باسكران ناكۆك دهبن یان‬ ‫یهكدهگرنهوه‪.‬‬ ‫بهگوێرهی دهقی مادهی (‪/142‬یهكهم) له‬ ‫دهستورهكه‪ ،‬ئهنجوومهنی نوێنهران لهسهرهتای‬ ‫كاركردنی لیژنهیهكی تایبهتمهند پێكدێنێت بۆ‬ ‫ئامادهكردنی راپۆرتێك و پێشكهشكردنی به‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران لهسهر ئهو ههموارانهی‬ ‫پێویسته له دهستور بكرێن‪ .‬بهگوێرهی‬ ‫بهندی (دووهم) له مادهی ئاماژهبۆكراو‬ ‫راسپاردهكانی لیژنهكه دهخرێته بهردهم‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران بۆ به یاساییكردنی‬ ‫و دوای پهسهندكردنی به زۆرینهی رههای‬ ‫دهنگی ئهندامانی ئهنجوومهن‪ ،‬راپرسی گشتی‬ ‫لهسهر ئهنجامدهدرێت و راپرسیهكه بۆ ههموار‬ ‫به سهركهوتوو دادهنرێت ئهگهر زۆرینهی‬ ‫دهنگدهران رهزامهندبوون و لهالیهن دوو لهسهر‬ ‫سێی دهنگدهران له سێ پارێزگا یان زیاتر‬ ‫رهتنهكرایهوه‪.‬ههروهها به حوكمی بڕگهی‬ ‫(چوارهم ) لهو مادهیهى سهرهوه‪ ،‬كار به‬ ‫مادهی (‪ )126‬ناكرێت‪ ،‬تاكو دوا بڕیار لهسهر‬ ‫ئهو ههموارانه نهدرێت كه لهم مادهیهدا (واتا‬ ‫‪ )142‬هاتوون‪.‬‬ ‫دوای لێوردبوونهوه له ههردوو مادهی‬ ‫(‪ 126‬و ‪ )142‬ی دهستور ئهوهمان بۆ‬ ‫دهردهكهوێت‪.‬كه ههمواری دهستوری عێراق‬ ‫دوو قۆناغه‪،‬كه قۆناغی یهكهمیان ئهو‬ ‫ههموارهیه كه له مادهی (‪)142‬ی دهستور‬ ‫باسكراوه و دووهمیان ئهو ههموارهی كه له‬ ‫مادهی (‪)126‬ی دهستور باسكراوه‪ ،‬لەبەرئەوه‬ ‫قۆناغی دووهم ئهنجامنادرێت تا قۆناغی یهكهم‬ ‫تهواو نهبێت‪.‬‬

‫جیاوازی نێوان ئهم دوو قۆناغه‬

‫‪ -1‬ههموار دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫قۆناغی یهكهمه و پێش ههمواری دهستور‬ ‫بهپێی مادهی (‪ )126‬دهكرێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی‬ ‫(‪ )142‬پهیوهست به قهدهغهی ماوهیی نییه‬ ‫و ههر لهسهرهتای دهستبهكاربوونی یهكهم‬ ‫خولی ههڵبژاردن دهكرێت(بێگومان ئهمه‬ ‫نهكراوه)‪،‬بهاڵم ههمواری دهستور بهپێی مادهی‬ ‫(‪ )126‬پهیوهسته به قهدهغهی ماوهیی و‬ ‫دوای دوو خولی ههڵبژاردنی یهكلهدوایهكی‬ ‫ئهنجوومهنی نوێنهران دهكرێت‪.‬‬ ‫‪ -3‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫پهیوهست به قهدهغهی بابهتی نییه و ههمووی‬ ‫حوكم و مادهكانی دهستور دهگرێتهوه‪.‬بهاڵم‬ ‫ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)126‬‬ ‫پهیوهسته به قهدهغهی بابهتی و بنهما‬ ‫بنچینهییهكانی دهستور و ماف و ئازادیهكان‬ ‫ناگرێتهوه‪.‬‬ ‫‪ -4‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫پهیوهست نیه به كهمكردنهوهی دهسهاڵتی‬ ‫ههرێمهكان و وهرگرتنی رهزامهندیان‪،‬بهاڵم‬ ‫ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪ )126‬نابێت‬ ‫ببێته هۆی كهمكردنهوهی دهسهاڵتی ههرێمهكان‬ ‫و بهبێ رهزامهندی ههرێمهكان ناكرێت‪.‬‬ ‫‪ -5‬ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫له رووی رێكار و قۆناغهكانهوه جیاوازه له‬ ‫ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪ )126‬چونكه‬ ‫بۆ یهكهمیان لیژنهیهكی پهرلهمانی پێشنیاری‬ ‫ههموار دهكات و دهیدات به ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهران به زۆرینهی رههای دهنگی ئهندامانی‬ ‫بڕیاری لێدهدات و پێویست به راستاندنی‬ ‫سهرۆك كۆمار ناكات‪ ،‬بهاڵم پێشنیاری ههموار‬ ‫بهپێی مادهی (‪)126‬لهالیهن ئهنجوومهنی‬ ‫وهزیران و سهرۆك پێكهوه یان (‪ )1/5‬ی‬ ‫ئهندامانی ئهنجوومهن دهكرێت و به (‪)2/3‬‬ ‫دهنگی ئهندامانی ئهنجوومهن بڕیاری لێدهدرێت‬ ‫و دواتر سهرۆك كۆمار راستاندنی دهكات‪.‬‬ ‫‪ -6‬له روویی راپرسی گشتیهوه‪ ،‬بۆ ههردوو‬ ‫قۆناغی ههموار دوای رهزامهندی ئهنجوومهنی‬ ‫نوێنهران‪ ،‬پێویسته راپرسی بكرێت‪ ،‬بهاڵم‬ ‫بۆ ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)142‬‬ ‫دهشێت (‪ )2/3‬ی دهنگدهرانی دوو پارێزگا‬ ‫یان زیاتر رهتیبكهنهوه‪،‬بهاڵم ئهم رهتكردنهوه‬ ‫له ههمواری دهستور بهپێی مادهی (‪)126‬‬ ‫باسنهكراوه‪.‬‬

‫ههڵسهنگاندنی‬ ‫ههمواری دهستور له عێراق‬

‫دوای وانهكاری ههمواری دهستور‪ ،‬بۆمان‬ ‫دهردهكهوێت كه دهستوری عێراق وهكو دهقی‬ ‫ههموار دهستورێكی بهستێنه(دستور جامد)‬ ‫چونكه رێكارهكانی ههمواركردنی ئاڵۆزتر و‬ ‫قورستره له دانان و ههمواری یاسای ئاسایی‪.‬‬ ‫لهههمانكاتدا ههموو بنهما دهستوریهكانی‬ ‫ههموار له ئێستادا ههڵپهسێنراون به حوكمی‬ ‫دهستور‪.‬چونكه قۆناغی یهكهم كه ههمواره‬ ‫بهپێی مادهی (‪ )142‬پێویست بوو له ماوهی‬ ‫چوار مانگ لیژنه پهرلهمانیهكه راپۆرتی‬ ‫خۆی بدات به ئهنجوومهنی نوێنهران و دواتر‬ ‫بڕیاری لهسهر بدرێت و راپرسی گشتی لهسهر‬ ‫ئهنجامبدرێت‪.‬دوای ئهمه حوكمی مادهی‬ ‫(‪ )126‬دهستپێدهكات‪ ،‬بهاڵم لهبهرئهوهی‬ ‫قۆناغی یهكهم ئهنجامنهدرا وه بهپێی مادهی‬ ‫(‪/142‬پێنجهم) كار به مادهی(‪ )126‬ناكرێت‬ ‫تا دوا بڕیار لهسهر ههموارهكان بهپێی مادهی‬ ‫(‪ )142‬نهدرێت‪ ،‬ئهوا له ئێستادا به هیچ‬ ‫شێوهیهك هیچ جۆره ههموارێك ئهنجامنادرێت‬ ‫تهنها به پێشێلی دهستور نهبێت یان دووباره‬ ‫گهڕانهوه بۆ مادهی (‪.)142‬‬ ‫* دكتۆرای فەلەسەفە لە یاسای گشتی‬

‫دانا دارا حسین‬

‫سهرنجی یاسایی زیاتر لهبارهی‬ ‫ههمواری دهستوری عێراقهوه‬ ‫دهستور یاسای بڵندو شكۆمهندی واڵته‪ ،‬كه له سیستمی‬ ‫پهیكهره یاساییهكهیدا بهرزترین پێگهی ههیه‪ ،‬ههموو تهشریعاتهكانی‬ ‫دهرچوو له واڵتهكهدا دهبێت شهرعیهتهكهی لهوهوه وهربگیرێت‪.‬‬ ‫بهاڵم بههۆی گهشهسهندنی ژیان و گۆڕانی سیاسی و بارودۆخهوه‬ ‫ئهم دهقه دهستوریهش پێویستی بهههمواره كه له سادهترین‬ ‫پێناسهی دا بریتیه له‪:‬چاوپێداگێڕانهوهی دهقه نوسراوهكانی‬ ‫دهستورهكه به گۆرانكاری یاخود البردن یاخود زیاد كردن دێت‪.‬‬ ‫ئهم پرسه پێویسته پاساوی ههبێت بۆ ئهوهی دهستور ههموار‬ ‫بكرێتهوه كه دیارترینیان ئهمانهن‪:‬‬ ‫‪ -1‬گونجاندن و هاوشانی لهگهڵ گهشهسهندن و بیرۆكه نوێكانی‬ ‫ناو كۆمهڵگا‪.‬‬ ‫‪ -2‬چاك كردن و كۆتایی هێنان به ناتهواوییهكانی نێو دهقه‬ ‫دهستوریهكه‪.‬‬ ‫‪ -3‬پێداچوونهوه بهسهرلهنوێ دابهش كردنهوهی دهسهاڵته‬ ‫دهستوریهكانی نێو دهسهاڵته دابهش كراوهكان‪.‬‬ ‫‪ -4‬گهشهپێدانی سیستمی سیاسی واڵت‪.‬‬

‫‪ -‬ڕێكارهكانی ئهنجامدانی ههمواری دهستور‪:‬‬

‫‪ -1‬لهدهقه دهستوریهكانی دهستوری عێراق دا بۆ ڕێكارهكانی‬ ‫ههمواری دهستور جیاوازی كردووه له نێوان ئهو ههموارانهی كه‬ ‫پهیوهندی به دهسهاڵتهكانی فیدراڵیهوه ههیه لهگهڵ ئهو ههموارهی‬ ‫كه پهیوهندی به ههرێمهكانهوه ههیه‪.‬‬ ‫ماددهی (‪ :)126‬بهسهرجهم بڕگهكانیهوه ئهم پرسهی‬ ‫ڕێكخستووه بهشێوهیهك بۆ ئهنجام دانی ههموارهكه دهسهاڵتی‬ ‫داوه به دهسهالتی جێبهجێ كردن كه سهرۆك كۆمار و ئهنجومهنی‬ ‫وهزیران بهیهكهوه پێشنیازی ههموارهكه بكهن‪ ،‬یاخود(‪)5\1‬ی‬ ‫ئهندامانی ئهنجومهنی نوێنهران ئهم پێشنیازه بكهن دواتر ئهم‬ ‫پێشنیاره دهخرێته بهرنامهی دانیشتنهكانی ئهنجومهنهوه دهبێت‬ ‫به یاسای ههمواری دهستور بهڕێژهی دهنگدانی زۆرینهی (‪)3\2‬‬ ‫ی دهنگی ئهندامان پهسهند دهكرێت‪ ،‬پاشان دهچێت بۆ ڕاپرسی‬ ‫جهماوهری‪ ،‬و مهرجه بۆ سهركهوتنی ڕاپرسیهكهش ڕهزامهندی‬ ‫زۆرینهی دهنگدهران بهدهست بهێنێت و پاشان دهخرێته بهردهستی‬ ‫سهرۆك كۆمار بۆ(تصدیق)كردن‪.‬‬ ‫بهاڵم سهبارهت به ههمواری ئهو دهقه دهستوریانهی پهیوهستن‬ ‫به دهسهاڵتی ههرێمهكانهوه (كه له عێراقی فیدراڵدا تهنها یهك‬ ‫ههرێم ههیه تا ئێستا) ئهوا پێویسته ڕهزامهندی دهسهاڵتی‬ ‫یاسادانانی ههرێمهكه بدرێت لهسهری و دانیشتوانی ههرێمهكه‬ ‫ڕاپرسی لهسهر ئهنجام بدهن و پاشتریش دهبێت بخرێته بهردهم‬ ‫ئهنجومهنی نوێنهرانی عێراق و سهرۆك كۆماریش ڕاستاندنی بۆ‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ -2‬ههموو ئهو ڕێكارانهو قورس و گرانییان له پهیڕهو كردن و‬ ‫بهدهست هێنانی ئهنجام‪ ،‬پێمان دهڵێت كه دهستوری عێراق له‬ ‫جۆری دهستوره جامدهكانه و ئاسان نیه ههموار كردنی‪.‬‬ ‫‪ -3‬سهبارهت به ئیشكالیهتی پشتیوانی یاسایی له دهقه‬ ‫دهستوریهكهدا بۆ ههموار كردن‪ ،‬ئهوا پێویسته سهرهتا كار به‬ ‫ماددهی (‪)142‬ی دهستورهكه بكرێت‪ ،‬ههروهك له بڕگهی چوارهم‬ ‫له ماددهی(‪)142‬هاتووه كه كار به ماددهی (‪)126‬ی دهستور‬ ‫بۆ ههموار ناكرێت تا بهپێی ماددهی (‪ )142‬ههموارهكان لهالیهن‬ ‫پهرلهمانهوه یهكال نهكرێتهوه و له ڕاپرسیهكی گشتیدا بهڵێ ی‬ ‫بۆ نهكرێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬ڕاستیهكی گرنگ ههیه له تهماشاكردنی ووردی ههردوو‬ ‫ماددهی (‪ )126‬و(‪)142‬ی دهستوردا ئهویش ئهوهیه كه‪:‬‬ ‫ههموار به پێی ماددهی (‪ )142‬ههموو حوكم وماددهكانی‬ ‫دهستور دهگرێتهوه بهاڵم ههموار بهپێی ماددهی(‪ )126‬بنهما‬ ‫سهرهكیهكان و ماف وئازادیهكان و كهم كردنهوهی دهسهاڵتهكانی‬ ‫ههرێمهكان ناگرێتهوه‪.‬‬ ‫ئهمهش واتای ئهوهی كه مهترسی ههیه لهسهر پێگهی ههرێمی‬ ‫كوردستان كاتێك ههموارهكه بهپێی ماددهی(‪ )142‬كرا به ئامانجی‬ ‫كهم كردنهوهی دهسهاڵته دهستوریهكانی ههرێم و ئیلغا كردنهوهی‬ ‫كۆی سیستهمی فیدراڵی له عێراق‪.‬‬ ‫‪ -5‬دادگای بااڵی فیدراڵی له بڕیاری خۆیدا به ژماره (‪/54‬‬ ‫اتحادیه‪ 2017/‬له بهرواری ‪ )2017/5/22‬ههستاوه به شیكردنهوهی‬ ‫ههردوو ماددهی (‪)126‬و (‪ )142‬دهستوری عێراق كه پوختهكهی‬ ‫ئهوهیه‪ :‬لهكاتی پێشكهش كردنی پێشنیازی ههموار كردنی‬ ‫ماددهیهك یاخود زیاتری ماددهكانی دهستور‪ ،‬ئهوا ماددهی (‪)126‬‬ ‫جێبهجێ ناكرێت تا پێشنیازی ئهم ههموار كردنه ئهنجام نهدرێت‬ ‫كه لیژنه پهرلهمانیهكه بهپێی بڕگهی یهكهم له ماددهی (‪)142‬ی‬ ‫دهستور هاتووه پهیڕهو نهكرێت‪.‬‬ ‫واتای ئهوهیه كه ئهولهویهتی ههموار كردنی دهقهكانی دهستور‬ ‫دهبێت سهرهتا به ماددهی (‪)142‬ی دهستور بكرێت پاشان‬ ‫پهیڕهوی له ماددهی (‪ )126‬بكرێت‪.‬‬ ‫‪ -6‬ههموان ئهو ڕاستیه دهزانن كه ژینگهی سیاسی و‬ ‫گوزهران و قهیرانهكان له عێراق دا هیچ لهبارنیه بۆ ئهنجام دانی‬ ‫وهها ههموارێك‪ ،‬كه ههموو ئهگهرهكان ئاماژه بهوه دهكهن كه‬ ‫هیچ گرهنتیهك نیه پێگهو سهنگی كورد تیایدا الواز نهبێت و‬ ‫سهرنهكێشێت بۆ ههڵوهشاندنهوهی سیستهمی سیاسی له عێراقدا‬ ‫ئهوهی كورد بهدهستی هێناوه لهبار بچێت!!‬ ‫‪ -7‬دهرفهتی یاسایی بههێز بۆ كورد ئهوهیه كه زۆرینەی‬ ‫(‪)3\2‬ی (‪)3‬پارێزگا ئهم ههمواره ڕهت بكهنهوه ئهگهر مهترسی‬ ‫لهسهر مافهكانی كورد ههبوو‪ ،‬دهبێت سهركردایهتی سیاسی كورد‬ ‫ههموو ئهو ئهگهره خراپانه لهبهرچاو بگرێت و بۆ ههر دۆخێك‬ ‫شێوازی مامهڵهی دروست بۆ دۆخەکە پهیڕهو بكات‪ ،‬چونکە له‬ ‫نادیدهگرتنی ئهم پرسهدا ئهوا زیانی بهكۆمهڵ چاوهڕێی ههموان‬ ‫دهكات‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫سهید عهبدولعهزیز حهكیم له مانگی‬ ‫‪ 12‬ی ساڵی ‪ 2003‬دا بۆ ماوهی یهك مانگ‬ ‫بو به سهرۆكی نۆرهیی “مهجلیسی حوكم”‬ ‫له كۆتایی ئهو مانگهدا له كاتێكدا زۆری‬ ‫ئهندامانی مهجلیس به هۆی ئاههنگهكانی‬ ‫سهری ساڵهوه بهم الو ئهوالدا رۆیشتبون‪،‬‬ ‫ههلی به دهرفهت زانی به كهمایهتییهكی‬ ‫پچوك بڕیارێكی گرنگی دا “قانونی ئهحوالی‬ ‫شهخسی” عیراقی ههڵوهشاندهوه‪ ،‬بڕیاری دا‬ ‫ههر مهزهبه به پێی فیقهی تایبهتی خۆی‬ ‫باری كهسایهتی رێك بخا‪.‬‬ ‫دهقی بڕیارهكه به عهرهبی بهم جۆره بو‪:‬‬ ‫قرار (‪)137‬‬ ‫قرر مجلس الحكم بجلسته املنعقدة بتاريخ‬ ‫‪ 2003/12/29‬ما ييل‪:‬‬ ‫‪ .1‬تطبيق أحكام الرشيعة االسالمية فيام يخص‬ ‫الزواج والخطبة وعقد الزواج واالهلية واثبات‬ ‫الزواج واملحرمات وزواج الكتابيات والحقوق‬ ‫الزوجية من مهر ونفقة وطالق وتفريق رشعي‬ ‫او خلع والعدة والنسب والرضاعة والحضانة‬ ‫ونفقة الفروع واالصول واالقارب والوصية وااليصاء‬ ‫والوقف واملرياث وكافة املحاكم الرشعية (االحوال‬ ‫الشخصية) وطبقا لفرائض مذهبه‪.‬‬ ‫‪ .2‬الغاء كل القوانني والقرارات والتعليامت‬ ‫والبيانات احكام املواد التي تخالف الفقرة (‪ )1‬من‬ ‫هذا القرار‪.‬‬ ‫‪ .3‬يعمل به من تاريخ صدوره‪.‬‬ ‫السيد عبدالعزيز الحكيم‬ ‫رئيس مجلس الحكم‬ ‫‪2003/12/29‬‬ ‫ئهودهم كه هێشتا جێبهجێ كردن و‬ ‫راگرتن و ههڵوهشاندنهوهی بڕیارهكانی‬ ‫“مهجلیسی حوكم” به دهس حاكمی‬ ‫ئهمهریكی سهفیر پۆل بریمهر بو‪ ،‬بریمهر‬ ‫بڕیارهكهی راگرت‪ .‬رێكخراوهكانی ئافرهتان و‬ ‫كۆمهڵی شارستانی دژی ئهم بڕیاره راوهستان‬ ‫و‪ ،‬له كۆبونهوهیهكی تری مهجلیسدا‪،‬‬ ‫كه زۆرایهتی ئهندامهكانی بهشدار بون‪،‬‬ ‫بڕیارهكهیان ههڵوهشاندهوه‪.‬‬ ‫ئیستاش له نوسینهوهی دهستوری‬ ‫ههمیشهییدا ههمان ملمالنێ دوباره‬ ‫ئهبێتهوه‪ .‬رهنگه ههندێ له داكۆكیكهرانی‬ ‫ئهم پرۆژهیه‪ ،‬ئهو ژنانه بن كه ئیستا ئهندامی‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقن‪.‬‬ ‫ئهمانه ههندێكن لهو بیروبۆچونه‬ ‫جیاوازانهی چاوهڕێ ئهكرێ له كاتی نوسینی‬ ‫دهستوردا بێنه پێشهوه‪ ،‬بێگومان گهڵێ‬ ‫كێشهی تریش ههن و به رێگاوهن‪ ،‬بهاڵم‬ ‫“ملمالنێی بیروبۆچونهكان” له ناو كۆمیتهی‬ ‫نوسینی دهستور و‪ ،‬دواتر له كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی دا‪ ،‬به دهنگدانی زۆرایهتی و‬ ‫كهمایهتی ئهندامان به الدا ئهخرێن یان به‬ ‫پێكهاتن و “سازان”؟‬ ‫پرسی دهستور‪:‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬خواستهكانی‬ ‫كورد له دهستوری نوێ‬ ‫‪27-5-2005‬‬ ‫له ناو ههندێ كۆڕ و كۆمهڵی عهرهبی‬ ‫عیراقدا سهبارهت به كورد و دهوری كورد له‬ ‫نوسینی دهستور و‪ ،‬دهوری كورد له دهزگای‬ ‫بڕیاردانی سیاسی و‪ ،‬بهشداری كردنی كورد‬ ‫له كاروباری عیراقدا بیروبۆچونی جیاواز‬ ‫ههیه‪:‬‬ ‫له ناو كوڕ و كومهڵه لیبرال و دیمۆكرات‬ ‫و عهلمانییهكاندا ئومێدێكی گهوره به‬ ‫كورد ههیه كه دهورێكی گرنگ و كاریگهر‬ ‫بگێڕێ له نوسینهوهی دهستوری ههمیشهیی‬ ‫و‪ ،‬له دامهزراندنهوهی عیراقی نوێدا‪،‬‬ ‫عیراقێكی دیمۆكراتی پلورالی‪ ،‬عیراقێ كه‬ ‫مافه سهرهتایییهكانی مرۆڤی عیراقی‪ ،‬بێ‬ ‫جیاوازی نهتهوه و رهگهز و دین‪ ،‬تێدا دابین‬ ‫بكرێ‪...‬‬ ‫عیراقی نوێ عیراقی ههموان بێ‪ ،‬عیراقی‬ ‫عهرهب و كورد و توركمان و كلدۆئاشوری‬ ‫‪ ...‬بێ‪ .‬عیراقێ بێ هاوواڵتییهكانی نهك‬ ‫ههر به پێی مادده نوسراوهكانی دهستور‬ ‫و قانونهكانی بهڵكو به كردهوهش له بواری‬ ‫ژیان و كار كردندا ئهو ههستهیان له ال‬ ‫دروست ببێ كه خۆیان به یهكسان و خاوهنی‬ ‫واڵت و دهوڵهت بزانن‪.‬‬ ‫بهاڵم له ناو ههندێ كۆڕ و كۆمهلی‬ ‫عهرهبییدا‪ ،‬حوكمڕان و نهحوكمڕان‪ ،‬كه‬ ‫ههتا دوێنێ ههندێكیان دۆست و هاوپهیمانی‬ ‫جواڵنهوهی كورد بون‪ ،‬به ئاشكرا باس و‬ ‫خواسێكی پێچهوانهی ئهم بۆچونه ههیه‪،‬‬ ‫ئهڵێن‪:‬‬ ‫كورد ههرێمی كوردستانی خۆیان‬ ‫ههیه‪ .‬له ناو ههرێمهكهیاندا سهربهخۆن‪.‬‬ ‫هیچ داوودهزگایهكی عیراقی – عهرهبی‬ ‫بۆی نیه دهس وهر بداته كاروباریانهوه‪،‬‬ ‫یا تهنانهت ئاگای له ئیشوكارهكانیان بێ‪.‬‬ ‫له هیچ شتێكدا پرس به عهرهب ناكهن و‬ ‫رایان وهرناگرن‪ .‬كهچی هاتون بۆ بهغداد‬ ‫و ئهیانهوێ له ههمو كاروبارهكانی عیراقدا‬ ‫هاوبهش بن؟‬ ‫كورد بهشی خۆی وهرگرتوه چی له‬ ‫بهشی عیراقی عهرهبی ئهوێ؟‬ ‫یان با كورد واز له عیراقی عهرهبی بهێنێ‬ ‫عهرهب خۆی بهڕێوهی ببا‪ ،‬یان با كوردیش‬ ‫رێگه بدهن به عهرهب له كاروبارهكانی‬

‫هەمواری‬

‫شهڕی دهستور‪،‬‬ ‫شهڕێكی سیاسی‬ ‫سهخته‪،‬‬ ‫ئهبێ كورد‬ ‫خۆی بۆ‬ ‫ههمو ئهگهرهكانی‬ ‫ئاماده بكا‬ ‫ئهواندا بهشدار بێ یا هیچ نهبێ ئاگادار بێ!‬ ‫ئهو هێزانه ئهگهر بتوانن ههوڵ ئهدهن‬ ‫دهوری كورد له نوسینی دهستوردا الواز‬ ‫بكهن‪ ،‬بۆ ئهوهی دهستورێ دابڕێژن له‬ ‫گهڵ ویست و بیروبۆچونهكانی خۆیاندا‬ ‫گونجاو بێ و‪ ،‬ئهگهر بتوانن ههوڵ ئهدهن‬ ‫كورد بخهنه پهراوێزی ناوهندی بڕیاردانی‬ ‫سیاسی عیراقهوه‪ ،‬بۆ ئهوهی خۆیان به تهنیا‬ ‫چارهنوسی سیاسی عیراق دیاری بكهن‪.‬‬ ‫بهاڵم عیراق واڵتی یهك رهگهز و یهك‬ ‫نهتهوه و یهك عهشیرهت و یهك دین و یهك‬ ‫مهزهب و یهك حیزب و یهك بیروباوهڕی‬ ‫سیاسی نیه‪ .‬عیراق واڵتی ههموانه‪ .‬ئهگهر‬ ‫بویسترێ عیراقی نوێ دابمهزرێنرێتهوه و بۆ‬ ‫ئهوهی پێكهوه بژین‪ ،‬ئهبێ یهكتری قبوڵ‬ ‫بكهن‪ ،‬دان به ههبونی یهكتریدا بنێن‪ ،‬مافی‬ ‫یهكتری بسهلمێنن و رێز له مافهكانی یهكتری‬ ‫بگرن‪.‬‬ ‫ئهمانه ئهبێ له دهستوری داهاتودا وهكو‬ ‫گرێبهندێكی ئارهزومهندانهی سیاسی –‬ ‫كۆمهاڵیهتی نێوان نهتهوه و دین و مهزهب‬ ‫و باوهڕی سیاسی جیاواز رهنگ بداتهوه و‪،‬‬ ‫میكانیزمێكی بۆ رێك بخرێ به كردهوه له‬ ‫ژیانی رۆژانه و‪ ،‬له پارلهمان و حکومهت و‬ ‫داوودهزگاكانی دهوڵهتدا جێبهجێ بكرێ‪.‬‬ ‫بۆ دامهزراندنهوهی عیراقی نوێ كورد‬ ‫ئهبێ له دهستوری داهاتودا پێ دا بگرێ له‬ ‫سهر چهسپاندنی دو جۆره خواستی سیاسی‬ ‫عیراقی و كوردستانی‪ ،‬كه له الیهكهوه به‬ ‫توندی پێكهوه گرێ دراون و كار له یهكتری‬ ‫ئهكهن و‪ ،‬له الیهكی تریشهوه جیاوازن و ههر‬ ‫یهكهیان رهنگدانهوهی تایبهتمهندێتییهكانی‬ ‫عیراق و كوردستانه‪ .‬ئهگهر كورد بهشێ‬ ‫بێ له عیراقی داهاتو ئهبێ خواسته‬ ‫عیراقییهكانی له بهر چاو بگیرێ و‪ ،‬ئهگهر‬ ‫بویسترێ له عیراقی داهاتودا بمێنێتهوه ئهبێ‬ ‫خواسته كوردستانییهكانی خێبهجێ بكرێن‪:‬‬ ‫كورد بۆ جێبهجێ كردنی خواسته‬ ‫عیراقییهكانی دهستورێكی ئهوێ‪:‬‬ ‫» دیمۆكراتی بێ‬ ‫واته ههڵبژاردنی ئازاد و دهستاودهست‬ ‫كردنی هێمنانهی دهسهاڵتی سیاسی‬ ‫سهرهتای بنهڕهتیی حوكمڕانی واڵت بێ‪.‬‬ ‫دهسهاڵتهكانی كارگێڕی‪ ،‬یاسادانان‪،‬‬ ‫دادگایی‪ ،‬له یهكتری جیا بكاتهوه‪.‬‬ ‫» فیدرالی بێ‬ ‫واته دهسهاڵت و سامان و ئهرز له نێوان‬ ‫ناوهند و ههرێم دا دابهش بكا‪.‬‬ ‫» پلورالی بێ‬ ‫واته فره نهتهوهیی و‪ ،‬فره ئایینی و‪ ،‬فره‬ ‫مهزهبی و‪ ،‬فره فهرههنگی و‪ ،‬فره بیروباوهڕی‬ ‫و‪ ،‬فره حیزبی و‪ ،‬فره رۆژنامهوانی‪....‬‬ ‫بسهلمێنێ و‪ ،‬قبوڵی یهكتری و رێزگرتنی‬ ‫مافی یهكتری دابین بكا‪.‬‬ ‫» پارلهمانی بێ‬ ‫واته پارلهمانی ههڵبژێردراوی خهڵك‬ ‫سهرۆكی واڵت ههڵبژێرێ‪ ،‬وهزارهت پێك‬ ‫بهێنێ‪ ،‬باوهڕی پێ ببهخشێ و باوهڕی لێ‬ ‫بسێنێتهوه‪ ،‬قانون دابنێ‪ ،‬سیاسهتی ناوه‬ ‫و دهرهوهی واڵت دابڕێژێ‪ ،‬بودجهی سااڵنه‬ ‫تاووتوێ بكا‪ ،‬رێگه نهدا جارێكی تر رژێمی‬ ‫تۆتالیتاری و دڕندهی سیاسی دروست ببن‪.‬‬ ‫» مافی مرۆڤ دابین بكا‬ ‫واته جاڕی گهردونی و قانونی‬ ‫ناودهوڵهتی مافهكانی مرۆڤ جێبهجێ بكا‪.‬‬ ‫» دین و دهوڵهت تێكهاڵو نهكا‬ ‫واته رێزی دینی ئیسالم و ههمو‬ ‫ئایینهكانی تر بگرێ و‪ ،‬نههێڵێ دین بۆ‬ ‫مهبهستی سیاسی به كار بهێنرێ و له گهڵ‬ ‫قانون تێكهاڵو بكرێ‪.‬‬ ‫كورد بۆ جێبهجێ كردنی خواسته‬ ‫كوردستانییهكانی دهستورێكی ئهوێ‪:‬‬ ‫» دهسهاڵت له نێوان ههرێم و ناوهنددا‬ ‫دابهش بكا‪.‬‬ ‫» ناوچه كوردستانییهكانی دهرهوهی‬ ‫سنوری ههرێم بگهڕێنێتهوه سهر ههرێمی‬

‫كوردستان‪.‬‬ ‫» موڵكیهتی سهرچاوه سروشتییهكان‬ ‫بگێڕێتهوه بۆ دانیشتوانی ههرێم‪.‬‬ ‫» پاراستنی ئاسایشی كوردستان له‬ ‫هێرشی دهرهكی و ناوهكی دابین بكا‪.‬‬ ‫» له سهفارهتهكانی عیراقدا نوێنهرایهتی‬ ‫ههرێمی كوردستان دابمهزرێنێ‪.‬‬ ‫» یهکسانی زمانی كوردی و عهرهبی له‬ ‫عیراقدا جێبهجێ بكا‪.‬‬ ‫گونجاندنی ههر یهكێ لهم خواسته‬ ‫چارهنوسسازانه له دهستوری ههمیشهیی‬ ‫عیراقدا‪ ،‬جگه له یهكڕیزیی كورد و‪،‬‬ ‫پشتیوانی و هاوكاری نوێنهرانی عهرهب و‬ ‫هێزه دیمۆكراتییهكانیان‪ ،‬عهقڵ و مهنیتق‬ ‫و‪ ،‬شارهزایییهكی زۆری گهرهكه له زانینی‬ ‫هونهری موناوهرهی سیاسی و‪ ،‬سهودا و‬ ‫سازیندا‪ ،‬له دانوسهندنهكانی چهند مانگی‬ ‫داهاتودا‪.‬‬ ‫تۆ بڵێی نوێنهرهكانی كورد له كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراقدا و‪ ،‬نوێنهرانی كورد له‬ ‫كۆمیتهی نوسینی دهستوردا و‪ ،‬له پشتی‬ ‫ئهوانهوه سهركردایهتی كورد لهو ئاستهدا‬ ‫بن؟‬ ‫پرسی دهستور‪:‬‬ ‫شەشەم‪ :‬كێ كوردستان ئهپارێزی؟‬ ‫‪1-6-2005‬‬ ‫هێرش بۆ سهر گهلی كورد و بۆ سهر‬ ‫خاكی كوردستانی عیراق له كوێوه هاتوه‪ ،‬له‬ ‫الیهن لهشكری ئێران و توركیا و سوریاوه‪،‬‬ ‫یان له الیهن سپای ئوردون و عهرهبستانی‬ ‫سعودی و كوێتهوه هێرشی كراوهته سهر‪،‬‬ ‫یان له پایتهختی عیراقهوه؟‬ ‫وهاڵمی ئهم پرسیاره الی ههمو كوردێ‬ ‫ئاشكرایه‪.‬‬ ‫دوای ئهوهی حکومهتی عیراق یهكهمین‬ ‫فهوجی نیزامیی جهیشی عیراقی دروست كرد‬ ‫به ناوی “فهوجی ئیمام موسای كازم”هوه‪،‬‬ ‫هاوشان له گهڵ هیزی زهمینی و ئاسمانی‬ ‫بریتانی هێرشی هێنایه سهر كوردستان‪.‬‬ ‫“حكومهتی كوردستانی جنوبی”یان روخاند‬ ‫و كوردستانیان داگیر كرد و “دهشتی كانی‬ ‫ئاسكان”یان له سلێمانی كرد به بارهگای‬ ‫ههمیشهیی بۆ ئهوهی لهوێوه سهركردایهتی‬ ‫لهشكركێشیهکانی هێزه چهكدارهكانی عیراق‬ ‫بكهن دژی بزوتنهوهی نهتهوهیی كورد‪.‬‬ ‫به درێژایی تهمهنی دهوڵهتی عیراق له‬ ‫‪ 1921‬هوه تا روخانی له ‪ 2003‬دا فهرمانی‬ ‫هێرش بۆ سهر گهلی كورد ههر له بهغدادهوه‬ ‫دهرچوه و‪ ،‬گهورهترین مهترسی بۆ سهر‬ ‫گهلی كورد و خاكی كوردستان ههر جهیشی‬ ‫عیراق بوه‪.‬‬ ‫حكومهتهكانی عیراق و دامهزراوه‬ ‫جهنگیی و ئهمنییهكانی‪ ،‬بهرپرسن له قڕ‬ ‫كردنی سهدان ههزار كورد و له كاول كردنی‬ ‫كوردستان‪ ،‬له بهر ئهوه كورد ههقێتی له‬ ‫دامهزراوی جهنگیی و ئهمنیی عیراق بترسێ‬ ‫و‪ ،‬نه ئیستا و نه له پاشهرۆژدا‪ ،‬بێ گهرهنتی‬ ‫دهستوری و مادی‪ ،‬باوهڕی پێ نهكات‪.‬‬ ‫گهرهنتی دهستوری ئهوهیه‪ :‬به پێی‬ ‫دهستوری نوێی عیراق‪ ،‬وهزیری دیفاعی‬ ‫عیراق ههمیشه “مهدهنی” بێ‪ ،‬جهیش‬ ‫دور بێ له كاری سیاسی و حیزبی‪ ،‬ئهركی‬ ‫سهرهكی پاراستنی سنور بێ‪ ،‬بودجهكهی‬ ‫له چاو بودجهی گشتی عیراق دا دیاریكراو‬ ‫بێ‪ ،‬ژمارهی سهربازهكانی و چهشنی‬ ‫چهك و تفاقی جهنگیی سنوردار بێ‪ ،‬بێ‬ ‫رهزامهندی پارلهمانی كوردستان بۆی نهبێ‬ ‫بێته كوردستانهوه یا لهشكركێشی تێدا بكا‪.‬‬ ‫بهاڵم به تهنیا گهرهنتی دهستوری‬ ‫بهس نیه بۆ دڵنیا كردنی كورد بهڵكو له‬ ‫گهل گهرهنتی دهستوریدا ئهبێ گهرهنتی‬ ‫مادییشی له گهڵ بێ‪.‬‬ ‫گهرهنتی مادی ئهوهیه‪ :‬كوردستان بۆ‬ ‫پاراستنی خۆی ئهبێ هێزی تایبهتی خۆی‬ ‫ههبێ‪.‬‬ ‫كه باس له هێزی تایبهتی كوردستان‬ ‫بكرێ رهنگه یهكسهر بیر له پێشمهرگه‬ ‫بكرێتهوه و بیر لهم هێزی پێشمهرگهیهی‬ ‫ئیستا بكرێتهوه‪.‬‬ ‫پێشمهرگه جێگهیهكی تایبهتی ههیه له‬ ‫مێژوی بزوتنهوهی نهتهوهیی كورد و‪ ،‬له‬ ‫پاراستنی كوردا‪ ،‬بهاڵم پێشمهرگه ئهگهر له‬ ‫سهردهمی شۆڕشی چهكداردا له ‪ 1961‬هوه‬ ‫تا ‪ 1991‬ئهركی روبهروبونهوهی هێزهكانی‬ ‫حكومهتهكانی عیراقی له ئهستۆدا بوبێ‬ ‫و‪ ،‬له ‪ 1991‬هوه تا ‪ 2003‬ئهركی پاراستنی‬ ‫حكومهتی ههرێمی كوردستانی له ئهستۆدا‬ ‫بوبێ و‪ ،‬له قۆناغی ئیستادا ئهركی پاراستنی‬ ‫ئاسایش و بهرهنگاری مهترسی “ئیرهاب” و‬ ‫“حهربی ئههلی” له ئهستۆدا بێ‪ ،‬ئهوا ئهم‬ ‫هێزهی ئیستا ئهو هێزه تایبهتییه نیه كه‬ ‫كوردستان له مهترسی پاشهرۆژ بپارێزێ‪.‬‬ ‫هێزی پێشمهرگهی ئیستا‪ ،‬هێزی خهڵكی‬ ‫كوردستان نیه‪ ،‬هێزی حكومهتی ههرێمی‬ ‫كوردستان نیه‪ ،‬بهڵكو هێزی حیزبهكانی‬ ‫كوردستانه‪ ،‬یان راستتر هێزی یهکێتی و‬ ‫پارتییه‪ ،‬له ئهنجامی ئهوهشدا دڵسۆزی‬ ‫و گوێڕایهڵی ههر هێزه بۆ سهركرده و‬ ‫سهركردایهتی حیزبهكهی خۆیهتی نهك‬ ‫بۆ گهلی كورد و بۆ خاكی كوردستان‪.‬‬ ‫سهركردایهتی پێشمهرگه فهرمان له‬ ‫سهركردایهتی حیزبهكانیان وهرئهگرن نهك‬ ‫له حكومهتی ههرێم و پارلهمانی كوردستان‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬ ‫راستییهكی چهند خۆشه كه‬ ‫ئهڵێن‪“ :‬ئاسایشی كوردستان له سایهی‬ ‫پێشمهرگهوه پارێزراوه” له ههمان كات‬ ‫دا راستییهكی چهند ناخۆشه كه ئهڵێن‬ ‫“ترسناكترین ههڕهشه بۆ سهر ئاسایشی‬ ‫كوردستان پێشمهرگهیه‪”.‬‬ ‫ههمو جار كه پێوهندی سیاسی‬ ‫نێوان پارتی و یهكێتی گرژی تێ ئهكهوێ‬ ‫هاواڵتییانی كوردستان ترسیان لێ ئهنیشێ‬ ‫“شهڕی ناوخۆ” تازه ببێتهوه‪ .‬ههتا ئهم‬ ‫دو هێزهش بهمجۆره بمێننهوه مهترسی‬ ‫ههڵگیرسانهوهی شهری ناوخۆ ههر ئهمێنێ‬ ‫و‪ ،‬هیچ كاتێك و له هیچ ههڵبژاردنێكی‬ ‫گشتیدا‪ ،‬له ترسی پێكادانی پێشمهرگه‪،‬‬ ‫ئهم دو حیزبه ناتوانن به ئازادی بۆڕبۆڕێنی‬ ‫سیاسی ‪ -‬دیمۆكراتی بكهن‪ ،‬چونكه پێیان‬ ‫بوترێ و پێیان نهوترێ رهنگه پێشمهرگهی‬ ‫تێوه بگلێ‪.‬‬ ‫• ههتای كهی ئهو دو هێزه به جیا له‬ ‫یهكتری كار بكهن و له سهركردایهتی دو‬ ‫حیزبی جیاوزهوه فهرمان وهر بگرن؟‬ ‫• ههتا كهی ئهو دو هێزه ئامڕازی‬ ‫هاوسهنگیی چهكدار و سیاسی نێوان‬ ‫حیزبهكان بن‪.‬‬ ‫• ههتا كهی ئهو دو هێزه باوهڕیان به‬ ‫یهكتری نهبێ و‪ ،‬هێزی یهكێتی نهتوانێ‬ ‫بچێته ناوچهكانی ژێر دهسهاڵتی پارتی‬ ‫دابمهزرێ و مهشق و موناوهره بكا و‪ ،‬هێزی‬ ‫پارتییش نهتوانێ بچێته ناوچهكانی یهكێتی‬ ‫بۆ ههمان مهبهست؟‬ ‫• ههتا كهی پێشمهرگه‪ ،‬له روی چهك و‬ ‫تهكنۆلۆجیاوه‪ ،‬الواز و دواكهوتو بێ؟‬ ‫• بهم حاڵهی ئیستا سهركردایهتی‬ ‫كورد چۆن ئهتوانێ داوا له كاربهدهستانی‬ ‫وهزارهتی دیفاعی عێراق و جهنهرالهكانی‬ ‫ئهمهریكا بكا به چهكی پێشكهوتو پۆشتهی‬ ‫بكهنهوه‪.‬‬ ‫• گریمان حكومهتی یهكگرتوی ههرێمی‬ ‫كوردستان دامهزرا‪ ،‬بهاڵم ههردو هێزی‬ ‫پێشمهرگه وهكو خۆیان و‪ ،‬ههر یهكهیان‬ ‫سهر به حیزبهكهی خۆی مایهوه‪ ،‬چۆن‬ ‫ئهتوانرێ داوا له عیراق بكرێ‪ ،‬به رهسمیی‬ ‫دان به پێشمهرگهدا بنێ و ئهم دو هێزه‬ ‫جیاوازه به شێوهیهكی قانونی وهكو هێزی‬ ‫پاراستنی كوردستان بناسێ؟‬ ‫بۆیه ئهبێ ئهم هێزانه یهك بخرێن و له‬ ‫سهر بنچینهیهكی نوێ رێك بخرێنهوه‪.‬‬ ‫ئهبێ پێشمهرگه له هێزی حیزبییهوه‬ ‫بگۆڕێ به هێزێكی نیزامی ناحیزبی‬ ‫فهرمانبهری حكومهتی یهكگرتوی ههرێمی‬ ‫كوردستان و ئهنجومهنی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‪ .‬ئهبێ له هێزێكهوه كه ههمیشه‬ ‫مهترسی ههڵگیرساندنی شهڕی ناوخۆ و‬ ‫حیزبیی لێ ئهكرێ‪ ،‬ببێته هێزێكی ئهوتۆ‬ ‫خهڵك به هێزی پارێزهری ئاسایش‪،‬‬ ‫ئاسایشی ناوهكی و دهرهكی كوردستانی‪،‬‬ ‫بزانێ‪.‬‬ ‫رهنگه تهجروبهی كورد‪ ،‬له مهسهلهی‬ ‫یهكخستنی میلیشیای جیاوازدا له “جهیشی‬ ‫نیزامی” پێشكهوتودا‪ ،‬كهم بێ یان ههر نهبێ‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهمهی كورد یهكهم و دوا تهجروبهی‬ ‫گهالنی دنیا نیه‪ .‬ئهگهر كورد خۆی‪ ،‬لهم‬ ‫بوارهدا‪ ،‬شارهزایی نهبێ ئهوا تهجروبهكانی‬ ‫كوبا‪ ،‬ساندهنیستهكانی نیكاراگوا‪ ،‬جهزائیر‪،‬‬ ‫یهمهن‪ ،‬ئیسرائیل‪ ،‬ئهڵمانیای شهرقی و‬ ‫ئهلمانیای غهربی‪ ...‬ههیه‪ ،‬كه چۆن هێزی‬ ‫چهكداری جۆراوجۆریان له ناو “جهیشێكی‬ ‫نیزامی” دا توانهوه‪ .‬ئهشێ سهركردایهتی‬ ‫كورد كهڵك له تهجروبهكانی ئهوان وهربگرێ‪.‬‬ ‫یهكێ له ئهركه نهتهوهییهكانی ئیستای‬ ‫سهركردایهتی كورد له عیراق دا ئهوهیه‪:‬‬ ‫“پالنێكی زهمانبهندی كراو” دابنێ بۆ‬ ‫دامهزراندنی هیزێكی تایبهت ‪ -‬ناوهكهی‬ ‫پێشمهرگه‪ ،‬پاسهوانی نیشتمان‪ ،‬یا ههر‬ ‫ناوێكی تر بێ ‪ -‬بۆ پاراستنی كوردستان‪،‬‬ ‫ئهشێ ناوكهكهی و شادهمارهكانی له‬ ‫ئهفسهرانی ئهم هێزانهی ئیستا بێ‪ ،‬بهالم‬ ‫ئهبێ له روی سهركردایهتی و جۆری‬ ‫رێكخستنی و جۆری پهروهرده كردنی‬ ‫و جۆری دابهشكردنی و‪ ،‬له روی ئهركی‬ ‫نیشتمانی و دڵسۆزی سیاسییهوه‪ ،‬جیاواز‬ ‫بێ لهم هێزانهی ئیستا‪.‬‬ ‫هێزێكی لهو بابهته ئهتوانێ كوردستان‬ ‫بپارێزێ!‬ ‫پرسی دهستور‪:‬‬ ‫حەوتەم‪ :‬سنوری كوردستانی عیراق‬ ‫كوێیه؟‬ ‫‪05-06-2005‬‬ ‫كوردستان ناوی جوگرافییه بۆ ئهو‬ ‫سهرزهمینهی كوردی تێدا ژیاوه و ئهژی‪.‬‬ ‫كوردستان‪ ،‬ناوێكی دروستكراو نیه‪،‬‬ ‫بهڵكو ناوێكه له سهدهكانی ناوهراستهوه‬ ‫نوسهرانی مێژو و جوگرافیا به زمانهكانی‬ ‫عهرهبی و فارسی بۆ نیشانه دان به‬ ‫مهڵبهندی ژیانی كورد به كاریان هێناوه‪.‬‬ ‫ئهم سنوره هێڵێكی سیاسی یا كارگێڕی‬ ‫دیاریكراو جیای نهكردۆتهوه له سنوری‬ ‫ژیانی نهتهوهكانی دراوسێی‪ ،‬له بهر‬ ‫ئهوهی كورد ههمیشه نهتهوهی ژێردهستهی‬ ‫نهتهوهیهكی سهردهستهی له خۆی بههێزتر‬ ‫بوه‪ ،‬نیشتمانهكهی به شێوهیهكی قانونی‬ ‫نهناسراوه‪ ،‬زۆر جار و تا ئیستایش له‬ ‫ههندێ دهوڵهت دا ئینكاری كراوه و ئهكرێ‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫و‪ ،‬ئهرزی لێ داگیر كراوه‪ ،‬دهركراوه و‬ ‫جێگۆڕكێ به دانیشتوانی كراوه‪ ،‬ناوی گوند‬ ‫و چهم و چیاكانی گۆڕاوه‪...‬‬ ‫“كێشهی ئهرزیی” له زۆر جێی دنیا‬ ‫ههیه‪ .‬جاری وا ههیه كێشه له سهر خاوهنێتی‬ ‫گوندێك‪ ،‬شاخێك‪ ،‬جهزیرهیهك‪ ،‬چهمێك‪،‬‬ ‫لێواری ئاوێك‪ ،‬له نێوان دو دهوڵهت دا‪ ،‬یا‬ ‫تهنانهت له ناو یهك دهوڵهت دا له نێوان دو‬ ‫یهكهی كارگێڕی دا رو ئهدا و دهیان ساڵ‬ ‫ئهخایهنێ‪ .‬گهالن ئاماده نین دهس له ئهرز‬ ‫و ئاوی خۆیان ههڵبگرن‪.‬‬ ‫حیزبواڵی لوبنانی رزگار كردنی‬ ‫“مهزاریع شهبعا” ی كردۆته بیانوی مانی‬ ‫داوودهزگاكانی خۆی و چهكدارهكانی‪.‬‬ ‫مهزاریع شهبعا له ژێر دهستی ئیسرائیل‬ ‫دایه‪ .‬گوندێكی پچوكه ساخ نهبۆتهوه موڵكی‬ ‫لوبنان یا هی سوریایه‪ ،‬چونكه ههردوكیان‬ ‫ئیدیعای موڵكیهتی ئهكهن‪.‬‬ ‫“كێشهی ئهرزیی” سنوری كوردستانی‬ ‫جنوبی (به زاراوی بیستهكانی سهدهی‬ ‫بیستهم) و كوردستانی عیراق (به زاراوی‬ ‫ئهم زهمانه) له دوای یهكهمین جهنگی‬ ‫جیهانییهوه له بهردهم بزوتنهوهی نهتهوهیی‬ ‫كوردا دروست بوه و بۆته ناكۆكییهكی‬ ‫سهرهكی له نێوان كورد و‪ ،‬سهرهتا له گهڵ‬ ‫دهسهاڵتی ئینگلیزی و‪ ،‬دوای ئهویش‪ ،‬له‬ ‫گهڵ ههمو حكومهتهكانی عیراق‪ ،‬ههر له‬ ‫سهردهمی مهلیك فهیسهلی یهكهمهوه تا‬ ‫روخانی سهدام حسێن‪.‬‬ ‫دوای روخانی رژێمی بهعس و‪،‬‬ ‫ههڵتهكاندنی بنچینهكانی تهعریب له‬ ‫ههندێ ناوچهی كوردستانی دا‪ ،‬گهلی كورد‬ ‫ئومێدێكی زۆری پهیدا كرد زوڵمی مێژویی له‬ ‫سهر ههڵبگیرێ و‪ ،‬ناوچه كوردستانییه تازه‬ ‫رزگارهكان بخرێنه سهر ههرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫بهاڵم ئهو ئومێده نههاته دی‪ .‬له الیهكهوه‬ ‫دهسهاڵتی ئهمهریكی رێگهی نهدا ئهو‬ ‫ناوچانه بخرێنه سهر ههرێم و‪ ،‬له الیهكی‬ ‫ترهوه كه “قاد” نوسرا چهندین كۆسپی‬ ‫قانونی دانا له بهردهم گێڕانهوهی ناوچه‬ ‫كوردستانییهكان بۆ سهر ههرێم‪.‬‬ ‫مادهی ‪ 53‬ی “قاد” كه بۆ به رهسمیی‬ ‫ناسینی حکومهتی ههرێمی كوردستان‬ ‫تهرخان كراوه و‪ ،‬گروپی كوردی لهوانه‬ ‫بهڕێزان تاڵهبانی و بارزانی ئیمزایان كردوه‪،‬‬ ‫سهبارهت به سنوری كوردستان چهند‬ ‫بڕگهیهكی قانونی رون و دیاری به سهر‬ ‫كوردا سهپاندوه‪ ،‬كه ههمویان به زهرهری‬ ‫تهواو ئهبن‪ ،‬ئهبێ ههوڵ بدرێ له كاتی‬ ‫نوسینی دهستوردا راست بكرێنهوه‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫بڕگهی ئهلف ئهڵێ‪ :‬دان ئهنرێ به‬ ‫حکومهتی ههرێمی كوردستان دا‪ ،‬كه‬ ‫حكومهتی رهسمیی ئهو ئهرزانهیه‪ ،‬له‬ ‫پارێزگاكانی دهۆك و ههولێر و سلێمانی‬ ‫و كهركوك و دیاله و نهینهوا‪ ،‬له الیهن‬ ‫حكومهتی ناوبراوهوه له ‪ 19‬ی ‪ 3‬ی ‪2003‬‬ ‫بهڕێوه براوه‪...‬‬ ‫بهم پێیه ههمو ناوچه كوردستانییهكانی‬ ‫كه له ژێر دهستی سهدام دا بون و له‬ ‫ئهنجامی روخانی رژێمی بهعس دا رزگار بون‬ ‫ههر له دهرهوهی ههرێم مانهوه‪.‬‬ ‫بڕگهی ب ئهڵێ‪ :‬سنوری كارگێڕی ههر‬ ‫‪ 18‬پارێزگاكهی عیراق له ماوهی گواستنهوهدا‬ ‫بێ گۆڕین وهكو خۆیان ئهمێننهوه‪.‬‬ ‫بهم پێیه كهركوك وهكو خۆی مایهوه‬ ‫قهزا و ناحیهكانی كه دوای ساڵی ‪1968‬‬ ‫لێی جیا كرا بونهوه نهخرانهوه سهری‪.‬‬ ‫ههروهها ناوچه كوردستانییهكانی كه‬ ‫بهسترا بون به نهینهوا و سهالحهدین و‬ ‫دیالهوه نهخرانهوه سهر ههرێمی كوردستان‪.‬‬ ‫بڕگهی ج ئهڵێ‪ :‬چهند پارێزگایهك له‬ ‫دهرهوهی ههرێمی كوردستان‪ ،‬به مهرجێ له‬ ‫سێ تێ نهپهڕێ‪ ،‬جگه له بهغداد و كهركوك‬ ‫مافیان ههیه‪ ،‬له ناو خۆیان دا ههرێمێ پێك‬ ‫بهێنن‪...‬‬ ‫بهم پێیه‪:‬‬ ‫‪ .1‬ههرێمی كوردستان كه پێك دێ له ‪3‬‬ ‫پارێزگای دهۆك و ههولێر و سلێمانی وهكو‬ ‫خۆی مایهوه‪ ،‬هیچ پارێزگایهكی تر‪ ،‬لهوانه‬ ‫كهركوك‪ ،‬بۆیان نهبو بێنه سهر ههرێمی‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫‪ .2‬كهركوك و بهغداد نابێ له گهڵ هیچ‬ ‫پارێزگایهكی تردا ههرێمێكی فیدرالی پێك‬ ‫بهێنن‪ .‬ئهمهش لهو كاتهوه رازی بونێكی‬ ‫ژێرزارهكییه بهوهی كه ئهشێ كهركوك‪،‬‬ ‫به جیا له ههرێمی كوردستان و به جیا‬ ‫له ههرێمهكانی تری عیراق‪ ،‬خۆی به تهنیا‬

‫كورد بۆ جێبهجێ‬ ‫كردنی خواسته‬ ‫عیراقییهكانی‬ ‫دهستورێكی ئهوێ‬ ‫دیمۆكراتی بێ‬

‫یهكهیهكی فیدرالی بێ‪.‬‬ ‫لهم چهند حهفتهیهدا‪ ،‬كه دهستوری‬ ‫ههمیشهیی عیراقی تێدا ئهنوسرێ‪ ،‬ئهم‬ ‫كێشهیه دیسان سهر ههڵئهداتهوه و‪ ،‬له دو‬ ‫ئاستی جیاوازدا ئهبێته مایهی لێدوانی گهرم‬ ‫و مشتومڕی زۆر و ناكۆكی‪:‬‬ ‫ئاستی یهكهمیان‪ ،‬له ناو ئهندامانی‬ ‫كۆمیتهی نوسینی دهستور و له ناو‬ ‫ئهندامانی كۆمهڵهی نیشتمانی دا‪.‬‬ ‫ئهندامانی كۆمیتهكه‪ ،‬چ كورد بن و چ‬ ‫عهرهب و توركمان‪ ،‬بیانهوێ یا نهیانهوێ‪،‬‬ ‫توشی ئهم پرسه ئهبن‪ ،‬به تایبهتی كاتێ‬ ‫كه دێنه سهر دیاری كردنی سنوری ههرێمی‬ ‫كوردستان و‪ ،‬داوای كورد بۆ گێڕانهوهی‬ ‫ناوچه كوردستانییهكانی دهرهوهی ههرێم بۆ‬ ‫سهر ههرێم‪ .‬ئالێرهدا پرسیارهكه به زهقی‬ ‫دێتهوه بهردهم ههمویان‪ :‬سنوری كوردستان‬ ‫كوێیه؟ ئا لێرهدا بۆچونه جیاوازهكانی كورد‬ ‫و ئهوان روبهڕوی یهكتری ئهبنهوه و‪ ،‬ناكۆكی‬ ‫و گومان له یهكتری دروست ئهبێتهوه‪.‬‬ ‫ئاستی دوهمیان‪ ،‬له ناو خهڵكی عیراق‬ ‫دا‪.‬‬ ‫شۆڤێنییهكانی عهرهب‪ ،‬به درێژایی‬ ‫دهیان ساڵ‪ ،‬به هۆی پرۆگرامی خوێندن‬ ‫و دهزگاكانی راگهیاندن و نوسینهوهی‬ ‫سهرلهنوێی مێژوی عیراق و عهرهب‪،‬‬ ‫عهرهبی عیراقیان به گیانی رهگهزپهرستی‬ ‫پهروهرده كردوه‪ .‬وایان تێ گهیاندون عیراق‬ ‫بهشێكی له جیابونهوه نههاتوی نیشتمان و‬ ‫نهتهوهی عهرهبه‪ .‬زۆریان الیان وایه كورد‬ ‫ئهرزی خۆی نیه و له سهر ئهرزی ئهوان‬ ‫دانیشتون و‪ ،‬ئهوهی ئهوان به كوردیان‬ ‫بهخشیوه توركیا و ئێران نیوهی ئهوهیشیان‬ ‫نهداونهتێ‪.‬‬ ‫شۆڤێنییهكانی عهرهب‪ ،‬چ عهلمانی و چ‬ ‫دینیی‪ ،‬ههوڵێكی زۆر ئهدهن بۆ ئهوهی رای‬ ‫گشتی عهرهبی عیراق دژی خواستهكانی‬ ‫كورد بوروژێنن و‪ ،‬دهوڵهتانی دراوسێ بكهن‬ ‫به گژی دا‪.‬‬ ‫شهڕی دهستور‪ ،‬شهڕێكی سیاسی‬ ‫سهخته‪ ،‬ئهبێ كورد خۆی بۆ ههمو‬ ‫ئهگهرهكانی ئاماده بكا‪.‬‬ ‫خۆ ئاماده كردن بۆ ئهم ملمالنێیه‪:‬‬ ‫“كێشه ئهرزییهكانی نێوان كورد و عیراق”‬ ‫و شێوهی بهڕێوهبردنی و به الدا خستنی به‬ ‫قازانجی كورد‪ ،‬كارێكی ئاسان نیه‪ .‬به ئیدیعا‬ ‫و موزایهده و ههراو هوریا و پرۆپاگاندهی‬ ‫دیماگۆگی دهزگاكانی راگهیاندن ناكرێ‪،‬‬ ‫ههندێ جار رهنگه پرۆپاگانده به قازانجی‬ ‫كاتیی حیزب بێ بهاڵم به زهرهری‬ ‫ههمیشهیی كورد تهواو ببێ‪.‬‬ ‫ساخ كردنهوهی ناوچه كوردستانییهكان‬ ‫پالنێكی ههمه الیهنهی ورد و ژیرانهی ئهوێ‪،‬‬ ‫كه جگه له سهركردایهتی كورد و نوێنهرانی‬ ‫كورد له كۆمهڵهی نیشتمانی و ئهنجومهنی‬ ‫نیشتمانی دا‪ ،‬ئهبێ چهندین شارهزای ئهو‬ ‫ناوچانه و پسپۆڕی جوگرافیا و مێژو و‬ ‫قانون و كارگێڕی‪ ...‬بۆ كۆ بكرێتهوه لهم‬ ‫شهڕهدا هاوكار بن‪.‬‬ ‫بهر له ههر شتێ پێویسته كورد ناوچه‬ ‫كوردستانییهكانی دهرهوهی ههرێم دیاری‬ ‫بكا‪.‬‬ ‫ئهو ناوچانهی داوای ئهكا بخرێنه سهر‬ ‫ههرێمی كوردستان كامانهن؟‬ ‫كامانهن ناوچهكانی ههموی كوردن؟‬ ‫كامانهن ناوچهكانی تێكهاڵون له كورد‬ ‫و نهتهوهكانی تر؟‬ ‫كامانهن ناوچهكانی له كورد زهوت‬ ‫كراون و‪ ،‬ئیستا كوردیان تێدا بۆته‬ ‫كهمایهتی یا پاكتاوی نهژادی كراون؟‬ ‫كورد چی ئهكا بۆ ئهوهی‬ ‫كهمایهتییه نهكوردهكانی دانیشتوی‬ ‫ناوچه كوردستانییهكان به الی خۆی دا‬ ‫رابكێشێ؟‬ ‫كورد چۆن له گهل توركمان‪ ،‬عهرهب‪،‬‬ ‫مهسیحییهكان‪ ،‬رهفتار ئهكا؟‬ ‫كورد له سهر كوێ پێ دائهگرێ و له‬ ‫سهر كوێ سهودا و سازان ئهكا؟‬ ‫كورد له داواكارییهكانی دا بۆ ههر‬ ‫ناوچهیهك ئهبێ پشت ئهستور بێ به‬ ‫بیانوی جوگرافی مێژویی و دیمۆگرافی و‪،‬‬ ‫به بهڵگهی سیاسی و قانونی‪.‬‬ ‫ئهبێ دانیشتوانی ئهو ناوچانه ساز بدرێن‬ ‫خۆیان ببن به ئااڵههڵگری گهڕانهوهیان بۆ‬ ‫سهر كوردستان‪.‬‬ ‫جگه له بزوێنهری سیاسی جۆرێ له‬ ‫دهسكهوتی مادییان بخرێته بهر چاو ئهگهر‬ ‫بهسترانهوه به كوردستانهوه‪ ،‬چ قازانجێ‬ ‫ئهكهن‪.‬‬ ‫ئهبێ میكانیزمێ دابنرێ بۆ جێبهجێ‬ ‫كردنی پرۆسهی گهڕانهوهیان بۆ سهر‬ ‫كوردستان‪.‬‬ ‫چهندین ساڵه كورد به رێگهی‬ ‫جۆراوجۆر خهباتی كردوه بۆ به دهس‬ ‫هێنانی مافهكانی‪ ،‬له سهرو ههمویانهوه‬ ‫دیاری كردنی سنوری نیشتمانهكهی‪ ،‬ئیستا‬ ‫كه له كاتی نوسینی دهستوردا چارهنوسی‬ ‫ئهو ناوچانه به الدا ئهخرێ‪ ،‬سهركردایهتی‬ ‫كورد له بهردهم تاقیكردنهوهیهكی مێژویی‬ ‫سهخت دایه‪:‬‬ ‫تا چهند سهركهوتو ئهبێ “كێشه‬ ‫ئهرزییهكان” به قازانجی ههرێمی‬ ‫كوردستان به الدا بخا!‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە‌(‪‌)44‬سێشەممە‌‪‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌2019/11/26‬‬ ‫گرنگهكاندا بیروڕای خۆی رون بكاتهوه و‪،‬‬ ‫پشتیوانی له باشهكانی دهرببڕێ و‪ ،‬له سهر‬ ‫چهوتییهكانی به دهنگ بێ‪.‬‬ ‫ئهم پرۆسه چارهنوسسازه‪ ،‬كه ئایندهی‬ ‫كوردی له سهر بنیات ئهنرێ‪ ،‬نابێ له پشتی‬ ‫دهرگای داخراوی ژوری كۆبونهوهكانهوه‬ ‫حهشار بدرێ‪ ،‬بهڵكو ئهبێ بهو پهڕی‬ ‫رۆشنییهوه له دهزگاكانی راگهیاندندا بۆ رای‬ ‫گشتی كورد باس بكرێ‪ ،‬به تایبهتی دهستور‬ ‫بۆ پهسهندنی له الیهن خهڵكی عیراقهوه‪،‬‬ ‫لهوانه گهلی كورد‪ ،‬سهرهنجام ئهخرێته‬ ‫ریفراندۆمهوه‪.‬‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪:‬‬ ‫چوارەم‌ملمالنێ‌ی‌بیروبۆچونه‌كان‬ ‫‪22-5-2005‬‬ ‫ههڵبژاردنی ‪ 30‬ی ‪ 1‬ی ‪ 2005‬له ههمو‬ ‫ناوچهكانی عیراقدا نهتوانرا وهكو یهك‬ ‫بهڕێوهبچێ و به یهك شێوه ئهنجام بدرێ‪.‬‬ ‫ئهگهر ناوچهكانی عیراق “سنورێكی‬ ‫وههمیی” نهتهوهیی و تائیفی بۆ بكێشرێ‪،‬‬ ‫ئهشێ ببێته ‪ 3‬ناوچهی جیاوازی‪ :‬كوردنشین‪،‬‬ ‫سوننهنشینی عهرهبی‪ ،‬شیعهنشینی عهرهبی‪،‬‬ ‫كه ‪ 3‬پێكهێنهری سهرهكی گهلی عیراقن‪.‬‬ ‫له ناوچهی پێكهاتهی یهكهمدا‪ ،‬كه خۆیان‬ ‫به ‪ 65%‬ی دانیشتوانی عیراق دائهنێن‪ ،‬له‬ ‫ناوهڕاست و خواروی عیراق‪ ،‬مهڵبهندی‬ ‫شیعهنشینی عهرهب‪ ،‬سیستانی دهستی‬ ‫خسته ههڵبژاردنهوه‪ .‬خۆی لێ كردن به‬ ‫خاوهن‪ .‬سهرهتا ههمویانی له لیستێكی‬ ‫یهكگرتودا كۆ كردهوه‪ ،‬ئینجا داوای لێ كردن‬ ‫بۆ ئهوهی بچنه بهههشت بچن بۆ دهنگدان و‬ ‫بۆ ئهوهی “تهاڵق”یشیان نهكهوێ دهنگ به‬ ‫لیستی یهكگرتوی شیعه بدهن‪ .‬دهنگدهرانی‬ ‫شیعه به لێشاو بهشدار بون و‪ ،‬زۆرایهتی‬ ‫كورسییهكانی كۆمهڵهی نیشتمانییان به‬ ‫دهس هێنا‪.‬‬ ‫له ناوچهی پێكهاتهی دوهمدا‪ ،‬كه به‬ ‫سێگۆشهی سوننی ناو ئهبرێ‪ ،‬له ناوچهكانی‬ ‫رۆژئاوای عیراق‪ ،‬ناوچه سوننهنشینهكانی‬ ‫ئهنبار‪ ،‬سهالحهدین‪ ،‬نهینهوا و بهشێكی دیاله‬ ‫و تهئمیم‪ ...‬چهندین ال دهستیان وهر دایه‬ ‫رهوتی ههڵبژاردنهوه‪:‬‬ ‫تهنزیمی قاعیده ههڕهشهی كوشتن و‬ ‫تهقاندنهوهی كرد له ههمو ئهوانهی بهشداری‬ ‫ههڵبژاردن ئهبن‪ ،‬ههر لهو دوكاندارانهوه‬ ‫كه كارتی خۆراكیان ال بو‪ ،‬تا ئهوانهی‬ ‫سهرپهرشتی سنوقی دهنگدان ئهكهن و‪ ،‬تا‬ ‫ئهوانهی خۆیان ئهپاڵێون و دهنگ ئهدهن‪.‬‬ ‫ههڕهشهكانی قاعیده جێی خۆی گرت‪.‬‬ ‫هاوكات له گهڵ ئهو ههڕهشانه‪ ،‬ههیئهتی‬ ‫عولهمای موسلیمین داوای له خهڵك كرد‬ ‫بایكۆتی بكهن‪ .‬حیزبی ئیسالمی عیراق له‬ ‫پرۆسهكه كشایهوه‪ .‬زۆرایهتی سوننهی عهرهب‬ ‫پێیان وابو ههڵبژاردن له عیراقدا سهرناگرێ‪.‬‬ ‫بهمجۆره زۆرایهتی عهرهبی سوننه‪ ،‬به زۆر بێ‬ ‫یان به خوایشت‪ ،‬بهشداری ههڵبژاردن نهبون‬ ‫و‪ ،‬ژمارهیهكی كهمیان گهیشتنه كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانی‪.‬‬ ‫له كوردستان ههڵبژاردن بێ گیروگرفت‬ ‫بهڕێوه چو‪.‬‬ ‫لیستی یهکگرتوی شیعه ‪ 146‬جێگه و‪،‬‬ ‫لیستی هاوپهیمانی كوردستان ‪ 75‬جێگه و‪،‬‬ ‫لیستی عیراقیه ‪ 40‬جێگه و‪ ،‬لیستهكانی تر‬ ‫ژمارهی كهمیان به دهس هێنا‪ .‬له ئهنجامی‬ ‫ئهمهدا نهخشهی سیاسی ناو كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق “ناهاوسهنگ” بهڵكو‬ ‫“السهنگ” دهرچو‪.‬‬ ‫ئێستا ههر الیهك‪ ،‬له پێكهاتهكانی گهلی‬ ‫عیراق‪ ،‬سهرهكی و پچوك‪ ،‬داواكانی خۆی‬ ‫ئههێنێته سهر مێزی گفتوگۆ و‪ ،‬ئهیهوێ له‬ ‫دهستوری ههمیشهییدا بیچهسپێنێ‪.‬‬ ‫• شیعهكان ههوڵ ئهدهن ناسنامهی دینی‬ ‫به سهر دهوڵهتی عیراقدا بسهپێنن‪.‬‬ ‫• عهرهبه نهتهوهپهرستهكان‪ ،‬چ عهلمانی‬ ‫و چ دینی‪ ،‬ههوڵ ئهدهن ناسنامهی عهرهبی‬ ‫به سهر دهوڵهتی عیراقدا بسهپێنن‪.‬‬ ‫• كورد ههوڵ ئهدا وهكو نهتهوهی‬ ‫سهرهكی له گهڵ نهتهوهی سهرهكی عهرهبدا‬ ‫یهكێتییهكی ئارهزومهندانه له سهر بنچینهی‬ ‫فیدرالیزم دابمهزرێنێ‪.‬‬ ‫• توركمان ههوڵ ئهدا وهكو نهتهوهی‬ ‫سێیهم بناسرێ و له پایه سهروهرییهكانی‬ ‫دهوڵهت و داوودهزگا حكومهتییهكاندا بهشی‬ ‫بدرێ‪.‬‬ ‫• یهزیدی ئهیانهوێ له دهستوردا وهكو‬ ‫گروپێكی دینی دانپیانراو ناویان بهێنرێ‪.‬‬ ‫• كلدۆ ئاشوری ئهیانهوێ مافی دینیی‪،‬‬ ‫سیاسی‪ ،‬رۆشنبیری‪ ،‬كارگێڕی‪ ..‬یان‪،‬‬ ‫بسهلمێنرێ و‪ ،‬له داوودهزگاكانی دهوڵهتدا‬ ‫بهشدار بكرێن‪.‬‬ ‫مهسیحییهكان له ناو خۆیاندا ناكۆكن‬ ‫ههندێكیان ئهیانهوێ ههمویان له ژێر ناوی‬ ‫كلدۆئاشوریدا كۆ بكرێنهوه‪ ،‬بهاڵم ههندێكی‬ ‫تریان خۆیان به یهك نهتهوه نازانن‪ ،‬پێیان‬ ‫وایه ‪ 3‬نهتهوهی جیاوازن‪ :‬كلدانی‪ ،‬ئاسوری‪،‬‬ ‫سریانی‪ ،‬بهالم ههمویان به دین مهسیحی و‬ ‫به مهزهب جیاوازن‪.‬‬ ‫ههر یهكێ لهمانه نۆڕینی خۆی بۆ عیراقی‬ ‫نوێ و سهرهتا گشتییهكانی دامهزراندنهوهی‬ ‫ههیه‪ ،‬له ههمان كاتدا داوای تایبهتی خۆی‬ ‫ههیه‪.‬‬ ‫قانونی ئیدارهی دهوڵهت “قاد”‪ ،‬كه تا‬

‫نوسینی دهستوری ههمیشهیی و پهسهندنی‬ ‫و‪ ،‬ههڵبژاردنی حكومهتێكی نوێ به پێی‬ ‫دهستوری نوێ‪ ،‬كاری پێ ئهكرێ‪ ،‬ئهشێ‬ ‫ههموی یا ههندێكی بكرێته بنچینه بۆ نوسینی‬ ‫دهستوری داهاتو‪ ،‬بهاڵم كهموكوڕییهكانی‬ ‫و‪ ،‬گۆڕانی تهرازوی هێزهكانی ناو كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانی به قازانجی “شیعهی سیاسی”‬ ‫بابهته كۆنهكان‪ ،‬كه به چاره نهكراوی‬ ‫به جێ هێڵراون‪ ،‬ئهژێنێتهوه و بابهتی‬ ‫تازه ئههێنێته گۆڕێ‪ .‬له چهندین بابهتی‬ ‫بنهڕهتیدا بیروبۆچونی جیاواز ههیه‪ ،‬له ناو‬ ‫ئهوانهدا‪ :‬دهوری دینی ئیسالم له دهوڵهتی‬ ‫عیراقی نوێدا‪ ،‬عروبه و عهرهبایهتی عیراق‪،‬‬ ‫ناوهندێتیی و نهناوهندێتیی‪ ،‬فیدرالیزم‪،‬‬ ‫سیستهمی حوكمڕانی‪ ،‬مافی ئافرهت‪...‬‬ ‫یه‌كه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌ئیسالم‬ ‫سهرهڕای‬ ‫عیراق‪،‬‬ ‫دهستورهكانی‬ ‫جیاوازی قۆناغه سیاسییهكانی نوسینیان‪،‬‬ ‫ههمویان ئیكتیفایان بهوه كردوه‪“ :‬ئیسالم‬ ‫دینی رهسمی دهوڵهته”‪ .‬دوای روخانی‬ ‫رژێمی بهعس زۆر كهس به هیوا بون‬ ‫“دین له دهوڵهت جیا بكرێتهوه” و عیراقی‬ ‫نوێ “دهوڵهتێكی عهلمانی” بێ‪ ،‬بهاڵم به‬ ‫پێچهوانهی ئهم چاوهڕوانییهوه دهوری دین له‬ ‫ژیانی سیاسیدا‪ ،‬له چاو جاراندا بههێزتر بو‪.‬‬ ‫عیراق له ماوهی سهد ساڵی رابوردودا‬ ‫هیچ كاتێ‪ ،‬به ئهندازهی ئیستا‪ ،‬رێكخراوه‬ ‫دینییه بنچینهوانهكانی ئیسالمی سیاسی‪ ،‬چ‬ ‫له ناو شیعهدا و چ له ناو سوننهدا‪ ،‬زاڵ نهبون‬ ‫به سهر كۆمهڵدا‪.‬‬ ‫له ناو شیعهدا چهندین رێكخراوی دینی ‪-‬‬ ‫سیاسی باڵو بونهتهوه‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫مهجلیسی ئهعالی سهورهی ئیسالمی‬ ‫له عیراقدا‪ .‬ئهمیش چهندین رێكخراوی‬ ‫تری سیاسی‪ ،‬چهكدار‪ ،‬فیكری‪ ،‬خێریی‪..‬‬ ‫دامهزراندوه‪ ،‬كه گرنگترینیان رێكخراوی‬ ‫“بهدر”ه‪.‬‬ ‫حیزبی دهعوهی ئیسالمی ئهویش ‪ 3‬باڵی‬ ‫جیاوازن‪ :‬حیزبی دهعوه‪ ،‬تهنزیمی عیراق‪،‬‬ ‫حهرهكهی دهعوهی ئیسالمی‪.‬‬ ‫حیزبی فهزیله‪.‬‬ ‫تهیاری سهدر‪.‬‬ ‫ههروهها دهیان رێكخراوی پچوك و‬ ‫خۆجێیی كه به ناوی دینهوه كار ئهكهن‪.‬‬ ‫مهجلیسی ئهعال له ئهنجومهنی ‪7‬‬ ‫پارێزگادا‪ ،‬لهوانه ئهنجومهنی پارێزگای‬ ‫بهغداد‪ ،‬حیزبی فهزیله له ئهنجومهنی ‪3‬‬ ‫پارێزگادا‪ ،‬لهوانه ئهنجومهنی پارێزگای‬ ‫بهسرا‪ ،‬دهسهاڵتدارن‪.‬‬ ‫له ناو سوننهشدا چهندین رێكخراوی‬ ‫دینی – سیاسی باڵو بونهتهوه‪ ،‬لهوانه‪:‬‬ ‫تهنزیمی قاعیدهی جیهاد و تهوحید‬ ‫و‪ ،‬دهیان رێكخراوی چهكدار كه به ناوی‬ ‫ئیسالمهوه كاری تێڕۆڕیستی ئهكهن‪.‬‬ ‫ههیئهتی عولهمای موسلمین‪ ،‬كه وهكو‬ ‫باڵی سیاسی رێكخراوه تێرۆریستییهكان‬ ‫رهفتار ئهكا‪.‬‬ ‫دهیان رێكخراوی تری پچوك و خۆجێیی‬ ‫كه به ناوی دینهوه به ئاشكرا و نهێنی كار‬ ‫ئهكهن‪.‬‬ ‫حیزبی ئیسالمی عیراقی‪.‬‬ ‫دینیییهكان ههوڵ ئهدهن ناسنامهی‬ ‫ئیسالمی به سهر دهستوردا بسهپێنن‪،‬‬ ‫بیانویان بۆ ئهمهیش ئهوهیه كه زیاتر له ‪95%‬‬ ‫ی دانیشتوانی عیراق موسوڵمانن‪ .‬له “قاد”ا‬ ‫زۆر زیاتریان له جاران سهپاند‪( .‬بڕگهی ئهلفی‬ ‫مادهی‪ )7‬ئهڵێ‪“ :‬ئیسالم دینی رهسمیی‬ ‫دهوڵهته و به یهكێ له سهرچاوهكانی تهشریع‬ ‫دائهنرێ و‪ ،‬له ماوهی گواستنهوهدا نابێ‬ ‫قانونێ دابنرێ له گهڵ سهوابیتی ئیسالم‪،‬‬ ‫كه ئیجماعی لهسهره‪ ،‬و له گهڵ سهرهتاكانی‬

‫ئێستا ههر الیهك‪،‬‬ ‫له پێكهاتهكانی‬ ‫گهلی عیراق‪،‬‬ ‫سهرهكی و پچوك‪،‬‬ ‫داواكانی خۆی‬ ‫ئههێنێته سهر‬ ‫مێزی گفتوگۆ و‪،‬‬ ‫ئهیهوێ له دهستوری‬ ‫ههمیشهییدا‬ ‫بیچهسپێنێ‬

‫دیمۆكراتی و مافهكانی كه له بابی ‪ 8‬ی ئهم‬ ‫قانونهدا هاتوه‪ ،‬نهگونجێ‪ .‬ئهم قانونه رێزی‬ ‫ناسنامهی ئیسالمی زۆرایهتی گهلی عیراق‬ ‫ئهگرێ و‪ ،‬گشت مافه دینییهكانی ههمو كهس‬ ‫له ئازادی باوهڕ و ئهنجامدانی رێوشوێنهكانی‬ ‫دابین ئهکا‪ ”.‬ئهم مادهیه لێكدانهوهی جیاواز‬ ‫و جۆراوجۆر ههڵئهگرێ‪.‬‬ ‫ئیستایش رهنگه له كاتی نوسینی‬ ‫دهستوردا ههمان پرس‪ ،‬گهرمتر له جاری‬ ‫پێشو‪ ،‬سهر ههڵبداتهوه‪ .‬ههندێكیان داوا‬ ‫ئهكهن‪“ :‬ئیسالم تهنیا سهرچاوهی تهشریع‬ ‫بێ” و‪ ،‬ههندێكی تریان داوا ئهكهن‪“ :‬ئیسالم‬ ‫سهرچاوهی سهرهكی تهشریع بێ”‪ ،‬له نێوان‬ ‫ئهوانهدا و له نێوان ئهوانهی ئهڵێن‪“ :‬ئیسالم‬ ‫ئهبێ سهرچاوهیهكی سهرهكی تهشریع بێ”‬ ‫و‪ ،‬نهرمتر‪“ :‬ئیسالم یهكێ له سهرچاوهكانی‬ ‫تهشریع بێ” مشتومڕ دروست ئهبێ‪.‬‬ ‫لهوانهیه ئهمه ببێته یهكێ له مشتومڕه‬ ‫سهرهكییهكانی دانهرانی دهستور نهك ههر‬ ‫له نێوان الیهنگرانی ئیسالمی سیاسی و‬ ‫الیهنگرانی جیاكردنهوهی دین له دهوڵهت‪،‬‬ ‫بهڵكو له نێوان الیهنگرانی شهریعهتدا‬ ‫خۆیاندا‪.‬‬ ‫ئهگهر ئیسالم كرا به “تهنیا سهرچاوه” یا‬ ‫“سهرچاوهی سهرهكی” كام شهریعهت ئهكهن‬ ‫به سهرچاوه؟ فیقهی شیعی یان فیقهی‬ ‫سوننی؟‬ ‫ئهگهر فیقهی شیعی به زۆرایهتی دهنگ‬ ‫سهپێنرا‪ ،‬كام فیقهی شیعی كاری پێ ئهكرێ؟‬ ‫دوه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌عه‌ره‌ب‬ ‫نهتهوهپهرستهكانی عهرهب‪ ،‬دینی و‬ ‫نهدینییان‪ ،‬ئهیانهوێ مادهی كۆنهكانی‬ ‫دهستوره كۆنهكانی عیراق كه “عیراق بهشێكه‬ ‫له نهتهوهی عهرهب” له دهستوری داهاتودا‬ ‫جێگیر بكهن و‪ ،‬ناسنامهی عهرهبی عیراق‬ ‫ساخ بكهنهوه و‪ ،‬عیراق وهكو ههر دهوڵهتێكی‬ ‫تری عهرهبی له قهڵهم بدهن‪ .‬بیانویان بۆ‬ ‫ئهمهش ئهوهیه كه له ‪ 80%‬زیاتری دانیشتوانی‬ ‫عیراق عهرهبن‪.‬‬ ‫ئهمه كێشهیهكی كۆنه له نێوان كورد و‬ ‫نهتهوهپهرستهكانی عهرهبدا‪ .‬ئهوان پێیان‬ ‫داگرتوه له سهر ئهوهی‪“ :‬عیراق بهشێكه له‬ ‫نهتهوهی عهرهب”‪ .‬كوردیش پێی داگرتوه له‬ ‫سهر ئهوهی‪“ :‬گهلی عهرهبی عیراق بهشێكه‬ ‫له نهتهوهی عهرهب و گهلی كوردی عیراق‬ ‫بهشێكه له نهتهوهی كورد”‪.‬‬ ‫كورد تا چهند ئهتوانێ ئهمه بهوان‬ ‫بسهلمێنێ‪ ،‬یان ئهوان تا چهند ئهتوانن به‬ ‫سهر كوردیدا بسهپێنن؟ وهكو چارهیهكی‬ ‫مامناونجی (بڕگهی بێی مادهی ‪)7‬‬ ‫ی “قاد” نوسیوێتی‪“ :‬عیراق واڵتێكی‬

‫‪7‬‬

‫دەستور‬

‫فرهنهتهوهیه و گهلی عهرهبی تێدا بهشێكی‬ ‫له جیابونهوهنههاتوی نهتهوهی عهرهبه”‪ .‬ئهم‬ ‫گۆڕینه ئهگهرچی خواستی كوردی نههێناوهته‬ ‫دی بهوهی به ئاشكرا بڵێ‪“ :‬كوردی عیراق‬ ‫بهشێكه له نهتهوهی كورد”‪ ،‬بهاڵم ناڕهزاییهكی‬ ‫فراوانی له ناو نهتهوهپهرستهكانی عیراق‬ ‫و سهرانسهری واڵتانی عهرهبیدا وروژاند‪.‬‬ ‫عهرهبی توڕه كردوه‪ ،‬كوردیشی پێ رازی‬ ‫نهكراوه‪.‬‬ ‫لێرهدا چهند پرسیارێ دێنه پێشهوه‪:‬‬ ‫كورد تا چهند ئهتوانێ عیراق له واڵتانی‬ ‫عهرهبی داببڕێ؟‬ ‫كورد چهند قازانج ئهكا له دابڕینی عیراق‬ ‫لهواڵتانی عهرهبی؟‬ ‫كورد چ زهرهرێ ئهكا له مانهوهی عیراق‬ ‫له ناو واڵتانی عهرهبیدا؟‬ ‫كورد ئهیهوێ وهكو عهرهب به نهتهوهی‬ ‫سهرهكی دابنرێ‪ ،‬ئهگهر گهلی عهرهب له‬ ‫عیراقدا بهشێكه له نهتهوهی عهرهب و‬ ‫عیراقی عهرهبی بهشێكه له نیشتمانی گهورهی‬ ‫عهرهب‪ ،‬كوردیش بهشێكه له نهتهوهی كورد‬ ‫و كوردستانی عیراق بهشێكه له نیشتمانی‬ ‫گهورهی كورد‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌فیدرالیزم‬ ‫دهوڵهتی عیراق ساده بێ یا لێكدراو؟‬ ‫ناوهندی بێ یا نهناوهندی؟ فیدرالی بێ یا نه؟‬ ‫ئهمانهش لهو پرسانهن كه ئهبێ دهستوری‬ ‫نوێ یهکااڵیان بكاتهوه‪.‬‬ ‫مادهی ‪ 4‬ی “قاد” نوسیوێتی‪“ :‬نیزامی‬ ‫حوكم له عیراقدا جمهوری‪ ،‬فیدرالی‪،‬‬ ‫دیمۆكراتی‪ ،‬پلورالییه‪ ،‬دهسهاڵت له‬ ‫نێوان حكومهتی فیدرالی و حکومهتهكانی‬ ‫ههرێم و پارێزگاكان و شارهوانییهكان‬ ‫خۆجێییهكاندا‬ ‫بهڕێوهبهرایهتیهیه‬ ‫و‬ ‫دابهش ئهكرێ‪ ،‬نیزامی فیدرالی له سهر‬ ‫بنچینهی راستییه جوگرافی و مێژوییهكان‬ ‫و جیاكردنهوهی دهسهاڵتهكانه‪ ،‬نهك له‬ ‫سهر بنجینهی رێچهڵهك‪ ،‬رهگهز‪ ،‬ئیتنی یا‬ ‫نهتهوهیی یا مهزهبی‪”.‬‬ ‫عیراق ماوهیهكی درێژ ناوهندێكی‬ ‫بههێز و دهسهاڵتدار حوكمی كردوه‪ .‬ههمو‬ ‫سهرچاوهكانی سامان و دهسهاڵت و هۆیهكانی‬ ‫ژیانی گرتۆته دهس خۆی‪ .‬ناوهندێتی بۆته‬ ‫بهشێ له بیری سیاسی كاربهدهستان و‪،‬‬ ‫كردویانه به بیانویهك بۆ پاراستنی یهكێتی‬ ‫ئهرز و گهلی عیراق‪ .‬چهندین وهچه و چهندین‬ ‫نهوهی عیراقی له خوێندنگه و زانكۆ زانستی‬ ‫و جهنگی و پۆلیسییهكانی عیراقدا بهم‬ ‫بیره پهروهرده كراون‪ .‬ههر جۆره باسێ له‬ ‫دابهشكردنی دهسهاڵت له نێوان ناوهند و‬ ‫چواردهوریدا چهند كهم و الواز بوبێ‪ ،‬به‬

‫ههوڵدانی جیابونهوهخوازی دائهنرا‪ .‬ئهم جۆره‬ ‫بیر كردنهوهیه تا ئیستایش له مێشكی گهلێ‬ ‫له سیاسییهكانی عهرهبدا‪ ،‬چ سوننی و چ‬ ‫شیعی‪ ،‬چ عهلمانی و چ دینی‪ ،‬تهنانهت له‬ ‫مێشكی ههندێ دیمۆكرات و كۆمۆنیستی‬ ‫عیراقیدا ماوه‪.‬‬ ‫بۆ یهكهم جار له عیراقدا كورد باسی‬ ‫خۆبهڕێوهبردن و “ئیدارهی موختاره” و‬ ‫“المهركهزی” و “حوكمی زاتی”‪ ...‬هێناوهته‬ ‫ناو گفتوگۆی سیاسییهوه‪ .‬ههر ئهویش بۆ‬ ‫یهكهم جار حكومهتی عیراقی ناچار كرد له‬ ‫‪ 1963‬دا “نهناوهندێتی كارگێڕی” و له ‪1970‬‬ ‫دا “ئۆتۆنۆمی” بۆ كوردستان بسهلمێنێ‪.‬‬ ‫بهر له روخانی سهدام زۆری سهرانی‬ ‫موعارهزهی عیراقی‪ ،‬به تایبهتی ئهوانهی‬ ‫هاوپهیمانی كورد بون‪ ،‬سهرهتای فیدرالییان‬ ‫سهلماند بو بۆ رێكخستنی نێوان كوردستان و‬ ‫حكومهتی بهغداد‪ ،‬ئهوهش هیچ منهتێكی تێدا‬ ‫نهبو چونكه كوردستان‪ ،‬به كردهوه خۆی له‬ ‫ههرێمێكی فیدرالی زیاتر‪ ،‬له دهوڵهتێكی‬

‫ئهوانهی هاوپهیمانی‬ ‫كورد بون‪ ،‬سهرهتای‬ ‫فیدرالییان سهلماند‬ ‫بو بۆ رێكخستنی نێوان‬ ‫كوردستان و حكومهتی‬ ‫بهغداد‪ ،‬ئهوهش هیچ‬ ‫منهتێكی تێدا نهبو‬ ‫چونكه كوردستان‪،‬‬ ‫به كردهوه خۆی له‬ ‫ههرێمێكی فیدرالی‬ ‫زیاتر‪ ،‬له دهوڵهتێكی‬ ‫سهربهخۆ ئهچو‬

‫سهربهخۆ ئهچو‪.‬‬ ‫یهكێ له ههڵه مێژویییهكانی سهركردایهتی‬ ‫كورد له سااڵنی بهرههڵستی سهدام و‬ ‫رژێمی بهعسدا ئهوه بو‪ :‬كێشهی سنوری‬ ‫كوردستان و دهسهاڵتهكانی ههرێمی فیدرالی‬ ‫كوردستانیان ئهودهم له گهڵ هاوپهیمان و‬ ‫هاوكاره عیراقییهكانیان ساخ نهكردهوه و‬ ‫ههڵیان گرت بۆ رۆژێكی وهكو ئهمڕۆ‪ .‬ئهودهم‬ ‫ئهكرا وهكو مهرجی هاوكاری ئهم خواستانهیان‬ ‫پێ بسهلمێنرایه‪ .‬ههرچهنده لهوانه بو ئهمڕۆ‬ ‫دوای ئهوهی ههندێ دهسهاڵتیان كهوتۆته‬ ‫دهس لێی پاشگهز ببنهوه و‪ ،‬بیانوی تازه‬ ‫ساز بكهن‪ ،‬بهاڵم كورد ئیستا بهڵگهیهكی‬ ‫بههێزی به دهستهوه ئهبو‪.‬‬ ‫سهرهتای فیدرالی‪ ،‬له ناو زۆر كۆڕ و‬ ‫كۆمهڵ و شار و ناوچهی عهرهبیدا پهسنده‬ ‫و‪ ،‬خهریكه له ههندێ ناوچهی عیراق‪ ،‬بۆ‬ ‫چارهسهر كردنی كێشهكانیان‪ :‬كێشهی‬ ‫ئاسایش‪ ،‬بێكاری و ههژاری‪ ،‬كهمی كاروباری‬ ‫خزمهتگوزاری ئاوی خواردنهوه و كارهبا و‬ ‫زێراب و رێگاوبان و ئاوهدانكردنهوه‪ ،‬ئهبێته‬ ‫خواستی خهڵكی‪ .‬ههرێمی كوردستان‬ ‫نمونهیهكی باشی‪ ،‬لهو الیهنهوه‪ ،‬له ال دروست‬ ‫كردون‪.‬‬ ‫ههرچهنده تا ئیستایش له ناو عهرهبدا‬ ‫ههن فیدرالییان پێ قبوڵ ناكرێ‪ ،‬وهكو له‬ ‫سوێندخواردنهكهی وهزیرهكاندا پیشانیان دا‪،‬‬ ‫بهاڵم كێشهی سهرهكی ئیستا سهلماندن و‬ ‫نهسهلماندنی سهرهتای فیدرالی نیه‪ ،‬بهڵكو‬ ‫جۆری فیدرالی و ناوهرۆك و دهسهاڵتهكانێتی‪.‬‬ ‫جۆری فیدرالییهكه چیه؟ كارگێڕییه‪،‬‬ ‫جوگرافییه‪ ،‬مێژویییه‪ ،‬نهتهوهیییه‪ ،‬دینییه‪،‬‬ ‫مهزهبییه؟ له سۆنگهی چیهوه چهند‬ ‫پارێزگایهك له ههرێمێكی فیدرالیدا یهک‬ ‫ئهگرن و‪ ،‬چی پێكهوه كۆیان ئهكاتهوه؟ بۆ‬ ‫ئهوهی جۆرێ له نهناوهندێتی كارگێڕییان‬ ‫ههبێ؟ نزیكی جوگرافییان له یهكتری و‬ ‫مێژوی هاوبهش و داب و نهریتی كۆمهاڵیهتی؟‬ ‫قازانجی ئابوری هاوبهش؟ ئامانجی‬ ‫نهتهوهیی؟ یا خۆپاراستنی مهزهبی له‬ ‫ههاڵواردنی تائیفی؟ له یهكچونی ئایدیۆلۆجیا‬ ‫و سیستهمی سیاسی؟‬ ‫چواره‌م‪‌،‬عیراق‌و‌سیسته‌می‌حوكم‬ ‫سیستهمی سیاسی ئیستای عیراق‪،‬‬ ‫به پێی “قاد”‪ ،‬پارلهمانییه‪ .‬كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق سهرۆك و جێگرهكانی‬ ‫ههڵئهبژێرێ‪ .‬ئهمه له الیهكهوه باشه بۆ گهلی‬ ‫عیراق‪ ،‬چونكه جۆرێكه له گهرهنتی بۆ ژیانی‬ ‫دیمۆكراتی و رێ نهدان به كهس ببێتهوه‬ ‫به دیكتاتۆر‪ ،‬یا تهنانهت به دهسهاڵتداری‬ ‫یهكهمی سهروی پارلهمان‪ .‬له الیهكی ترهوه‬ ‫باشه بۆ كورد‪ ،‬چونكه له ناو پارلهمانێكی‬ ‫چهند سهد كهسیدا ههمیشه ماوهی سهودا و‬ ‫سازان و پێكهاتن ههیه له نێوان فراكسیۆنی‬ ‫كورد و فراكسیۆنهكانی تردا‪ ،‬ئهوسا ههلێ‬ ‫له بهردهم كوردا ئهبێ بۆ ئهوهی بتوانێ‬ ‫ببێته سهركۆمار یا سهروهزیران‪ ،‬له كاتێكدا‬ ‫ههڵبژاردنی كوردێ له ناو گهلێكی ‪27 – 25‬‬ ‫ملیۆنی دا‪ ،‬كه زۆرایهتییان عهرهبن‪ ،‬ئهگهر‬ ‫مهحاڵ نهبێ ستهمه‪.‬‬ ‫له ناو لیستی یهكگرتوی شیعیدا‬ ‫بۆچونێكی بههێز ههیه كه سیستهمی سیاسی‬ ‫عیراق‪ ،‬وهكو سیستهمی سیاسی ئێران‪،‬‬ ‫سیستهمی سهرۆكایهتی بێ‪ ،‬به ههڵبژاردنی‬ ‫گشتی له ناو خهلك دا ههلببژێردرێ و‪ ،‬ئهو‬ ‫خۆی بهرزترین دهسهاڵتی كارگێڕی واڵت‬ ‫بێ و‪ ،‬خۆی وهزیرهكانی خۆی ههلبژێرێ و‬ ‫سهرۆكی وهزیرانی نهبێ‪ .‬شیعهی سیاسی‬ ‫پێیان وایه له بهر ئهوهی ئهوان زۆرایهتی‬ ‫دانیشتوانی عیراقن مافێكی ئاسایی خۆیانه‬ ‫ئهوان سهرۆكی عیراق بن و‪ ،‬پێیان وایه‬ ‫له ههر ههڵبژاردنێكی گشتیدا بۆ سهرۆكی‬ ‫كۆمار‪ ،‬جگه له پاڵێوراوی شیعه‪ ،‬هیچ‬ ‫پاڵێوراوێكی تر‪ ،‬كورد یا عهرهبی سوننی‪،‬‬ ‫ههلی دهرچون و بردنهوهی نابێ‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪‌،‬عیراق‌و‌ئافره‌ت‬ ‫ئهگهرچی (بڕگهی جیم له مادهی ‪)30‬‬ ‫“قاد” ئهوهی بڕییهوه كه ئهبێ رێژهی‬ ‫ئافرهت له چواریهكی ئهندامانی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق كهمتر نهبێ و‪ ،‬یاسای‬ ‫ههڵبژاردن لهوهیشی تێ پهڕاند ههمو‬ ‫لیستهكانی ناچار كرد كه دوای ناوی ‪2‬‬ ‫پیاو ناوی ‪ 1‬ئافرهت بنوسرێ‪ ،‬بهم پێیه‬ ‫سێیهكی ئهندامانی كۆمهڵهی نیشتمانیی‬ ‫ئافرهتن و بهشێكیان له رێگهی لیستی‬ ‫یهكگرتوی شیعهوه بونهته ئهندامی كۆمهڵه‬ ‫و زۆریان ههڵگری بڕوانامهی ئاكادیمین‪.‬‬ ‫ئهمه گۆڕینێكه نهك ههر له عیراق و‬ ‫رۆژههاڵتی ناوهڕاستدا‪ ،‬بهڵكو له هیچ‬ ‫جێیهكی دنیای پێشكهوتوشدا رێژهیهكی‬ ‫بهو ئهندازهیه بۆ ئافرهت تهرخان نهكراوه‪.‬‬ ‫له راستیدا ئهم رێژهیهی ژنان له كۆمهڵهی‬ ‫عیراقیدا ئهشێ به شتێكی روكهش‪ ،‬بگره به‬ ‫جۆرێ له دیكۆری تهفرهدانی چاو دابنرێ‪،‬‬ ‫چونكه ههندێ لهو ژنانهی بونهته نوێنهر له‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی ئیستای عیراقدا‪ ،‬له‬ ‫سهدهی بیستویهكهمدا له بواری یهكسانی‬ ‫ژن و پیاودا‪ ،‬وهكو ژنهكانی ناو حهریمهكانی‬ ‫سهردهمی سوڵتانهكانی عوسمانی و‬ ‫شاههكانی سهفهوی و قاجاری بیر ئهكهنهوه‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫هەمواری‬

‫دەستور‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە‌(‪‌)44‬سێشەممە‌‪‌2019/11/26‬‬

‫ته‌نیا‌بۆ‌بیر‌هێنانه‌وه‌‪‌:‬پرسی‌ده‌ستور‬ ‫نەوشیروان مستەفا‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪:‬‬ ‫یەکەم‪‌:‬تایبه‌تمه‌ندی‌یه‌كانی‌عیراق‬ ‫‪18-5-2005‬‬ ‫عیراق ساڵی ‪ 1921‬له دوای كۆنگرهی‬ ‫قاهیره‪ ،‬كه به سهرپهرشتی وینستن‬ ‫چهرچل وهزیری ئهوسای “وهزارهتی‬ ‫موستهعمهرات”ی بریتانی بهسترا‪ ،‬بۆ‬ ‫دابین كردنی بهرژهوهندییه ستراتیجی و‬ ‫نهوتییهكانی ئیمپریالیزمی بریتانی‪ ،‬له‬ ‫‪ 3‬والیهتی عوسمانی‪ :‬بهسرا و بهغداد و‬ ‫موسل‪ ،‬كه دهیان نهتهوه و رهگهز و دین و‬ ‫مهزهب و عهشیرهتی جیاواز و جۆراوجۆری‬ ‫تێدا بو‪ ،‬به زۆری هێزی زهمینی و ئاسمانی‬ ‫ئینگلیزی‪ ،‬دروست كرا‪ .‬سهردهمێ له الیهن‬ ‫كاربهدهستانی ئینگلیزهوه به داگیركراوی‬ ‫بهڕێوه ئهبرا و‪ ،‬سهردهمێكیش له ژێر‬ ‫مانداتی ئهواندا مایهوه‪ ،‬تا له ‪ 1932‬دا‬ ‫عیراق وهكو دهوڵهتێكی سهربهخۆ بو به‬ ‫ئهندامی “كۆمهڵهی نهتهوهكان”‪.‬‬ ‫خواستی ئهو سهردهمهی جواڵنهوهی‬ ‫سیاسی “كوردستانی جنوبی” له حكومهتی‬ ‫بریتانی و له حكومهتی عیراق “سهربهخۆیی‬ ‫كوردستان” بو‪.‬‬ ‫لهم عیراقهدا‪ ،‬كه ههندێ به موزاییك‬ ‫و‪ ،‬ههندێ به چهپكهگوڵ و‪ ،‬زانای عیراقی‬ ‫بواری زانستی جوگرافی د شاكیر خهسباك‪،‬‬ ‫به “مهتحهفی ئهجناس” ناوی ئهبا‪،‬‬ ‫ئهوهنده كێشهی رهگهزیی‪ ،‬نهتهوهیی‪،‬‬ ‫دینیی‪ ،‬مهزهبیی‪ ،‬جۆراوجۆری تێدایه‪،‬‬ ‫كۆكردنهوهیان‪ ،‬بۆ ئهوهی به ئاشتی و تهبایی‬ ‫و دڵنیایی و رازی بونهوه‪ ،‬له چوارچێوهی‬ ‫یهك دهوڵهتدا پێكهوه بژین‪ ،‬كارێكه ههتا‬ ‫بڵێی سهخت و دژوار و ئاڵۆزه‪.‬‬ ‫زۆر لهوانهی باسی حامورابی و سۆمهر‬ ‫و ئهكهد و بابل و‪ ،‬عیراقی ئهرزی ‪ 7‬ههزار‬ ‫ساڵ شارستانی ئهكهن و‪ ،‬باسی یهكێتی و‬ ‫ژنوژنخوازی نێوان كورد و عهرهب و توركمان‬ ‫و كلدۆئاشوری و سوننه و شیعه و مهندائی‬ ‫و یهزیدی‪ ...‬ئهكهن‪ ،‬له ناخی دڵی خۆیاندا‪،‬‬ ‫گاڵتهیان به قسهكانی خۆیان دێ‪ ،‬ئهگهر‬ ‫خۆیشیان ئهو خۆههڵكێشانهیان له ئهنجامی‬ ‫پهروهردهكردنی ناڕاستی عهرهبیدا‪ ،‬لێ بوبێ‬ ‫به راست‪ ،‬ئهوا ئهوانهی گوێیان لهو قسانه‬ ‫ئهبێ‪ ،‬فشهیان پێی دێ‪.‬‬ ‫زیاتر له ‪ 80‬ساڵ پێكهوه ژیان‪ ،‬له‬ ‫چوارچێوهی یهك دهوڵهتدا‪ ،‬نهك ناسنامهی‬ ‫عیراقی بۆ دروست نهكردون‪ ،‬بگره روخانی‬ ‫سهدام‪ ،‬دهرگای داخراوی زیندانێكی گهورهی‬ ‫كردۆتهوه كه ناوی عیراق بو‪ ،‬ههمو ئهم‬ ‫گروپه جیاوازانهی كه به زۆر ئاخنرا بونه‬ ‫ئهم زیندانهوه‪ ،‬ئیستا دهرچون ههر یهكهیان‬ ‫داوای مافی تایبهتی خۆی ئهكا‪.‬‬ ‫ههڵبژاردنهكانی ئهمجاره پهیكهری لهشی‬ ‫گهلی عیراقی به روتوقوتی خسته بهرچاوی‬ ‫دنیا‪ .‬ریزبهستنی خهڵكی عیراق بۆ دهنگدان‪:‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی جیاوازی بیروباوهڕی‬ ‫سیاسی ‪ -‬دیمۆكراتی‪ ،‬لیبرالی‪ ،‬ئیشتیراكی‪،‬‬ ‫قهومی عهرهبی‪ ،‬شیوعی‪ ....‬بو‪.‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی جیاوازی پرۆگرامی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬كۆمهاڵیهتی‪ ،‬رۆشنبیری‪...‬‬ ‫حیزب و گروپهكان بو‪.‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی كۆمهاڵیهتی ‪-‬‬ ‫خێڵهكی و ناوچهیی بو‪.‬‬ ‫نه له سهر بنچینهی دینیی – ئیسالمی‬ ‫بو‪.‬‬ ‫بهڵكو ریزبهستنی خهلكی بۆ دهنگدان‪:‬‬ ‫له سهر بنچینهی مهزەبیی ‪ -‬دینیی‬ ‫شیعی‪ ،‬سوننی‪.‬‬ ‫له سهر بنچینهی ئیتنی ‪ -‬كوردی‪،‬‬ ‫توركمانی‪ ،‬كلدۆ ئاشوری‪ ...‬بو‪.‬‬ ‫عیراقی قۆناغی ئیستا‪ ،‬كه دهستوری‬ ‫ههمیشهیی تێدا ئهنوسرێتهوه‪ ،‬له بهردهم‬ ‫دوڕییانێكی مێژویی دایه‪:‬‬ ‫رێیهكیان‪ ،‬بهستنی گرێبهندێكی‬ ‫ئارهزومهندانهی سیاسی – كۆمهاڵیهتییه له‬ ‫نێوان پێكهێنهره سهرهكییهكانی گهلی عیراق‬ ‫دا‪ ،‬به تایبهتی له نێوان كورد و عهرهب‪ ،‬یان‬ ‫له نێوان كورد و عهرهبی شیعه و عهرهبی‬ ‫سوننهدا‪ ،‬كه رهنگ بداتهوه له دهستورێكی‬ ‫ههمیشهییدا‪“ ،‬دابهشكردنی دادپهروهرانهی‬ ‫دهسهاڵت و سامان و ئهرز” و “هاوبهشی‬ ‫راستهقینه“ له دهزگای بڕیاردانی سیاسی و‬ ‫له جۆری حوكمڕانی دهوڵهتی عیراقی نوێدا‬ ‫دابین بكا‪.‬‬ ‫رێیهكهی تریان‪ ،‬ههڵوهشانی ئهم قهواره‬ ‫دهستكردهیه‪ ،‬تهنانهت ئهگهر ههلومهرجی‬ ‫ههرێمایهتی و ناودهوڵهتییش‪ ،‬رێگه نهدا‬ ‫ببێ به چهند دهوڵهتێكی سهربهخۆ‪ ،‬له‬ ‫ناو سنوری خۆیدا ببێته چهند “كانتۆن”ی‬ ‫جیاواز و له یهك دابڕاو‪.‬‬ ‫بهالداخستنی كێشه چارهنوسسازهكان‬ ‫به دهنگدانی زۆرایهتی و كهمایهتی له ناو‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقیدا‪ ،‬له كاتێكدا‬

‫نوێنهرانی لیستی شیعهی عهرهب زۆرایهتی‬ ‫كۆمهڵهكهن و‪ ،‬نوێنهرانی لیستهكانی‬ ‫سوننهی عهرهب‪ ،‬كورد‪ ،‬توركمان‪،‬‬ ‫مهسیحی‪ ،‬عهلمانییهكان‪ ..‬كهمایهتی‬ ‫پێك ئههێنن‪ ،‬جۆرێ له ناهاوسهنگی له‬ ‫نوسینهوهی دهستوردا دروست ئهكا‪ ،‬كه‬ ‫ئهگهر دهستورهكه به زۆرایهتی دهنگی‬ ‫شیعه له كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقیشدا‬ ‫تێ بپهڕێ‪ ،‬له ریفراندۆمدا بێگومان رهت‬ ‫ئهكرێتهوه‪ .‬ئهوسا عیراق ئهباتهوه بهردهم‬ ‫دوبارهكردنهوهی ههڵبژاردن بۆ كۆمهڵهیهكی‬ ‫نیشتمانی كه سهرلهنوێ رهشنوسی‬ ‫دهستوری ههمیشهیی بنوسێتهوه‪ .‬بۆ ئهوهی‬ ‫ئهوه رو نهدا‪ ،‬نوسهرانی دهستور‪ ،‬ئهبێ‬ ‫پهنا بهرنهوه بهر پێڕهوی سهرهتای سازان‬ ‫(تهوافوق)‪ .‬ئهو سهرهتایهی كه نهئههێڵێ‬ ‫هیچ الیهك ههمو داواكانی بهدهس بهێنێ و‬ ‫نهئههێڵێ هیچ الیهك هیچ له داواكانی دهس‬ ‫نهكهوێ!‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪‌:‬‬ ‫دووەم‪‌:‬چه‌ندین‌ده‌ستور‌و‌یه‌ك‌ئه‌نجام‬ ‫‪19-5-2005‬‬ ‫عیراق له چاو ئهوهدا دهوڵهتێكی تازهیه‬ ‫چهند جارێ دهستوری تێدا دانراوه و‬ ‫گۆڕاوه‪.‬‬ ‫جاری یهكهم‪ ،‬قانونی ئهساسی عیراقی‪.‬‬ ‫پرۆژهی ئهم قانونه پسپۆڕی ئینگلیزی‬ ‫نوسیوێتی‪ ،‬له كاتێكدا كه عیراق هیشتا‬ ‫له ژێر دهسهاڵتی ئینگلیزدا بو‪“ .‬مهجلیسی‬ ‫تهئسیسی عیراق” له ‪ 20‬ی ‪ 7‬ی ‪ 1924‬دا‬ ‫ئهم “قانونی ئهساسی”یه واته دهستوری‬ ‫عیراقی پهسهند و‪ ،‬تا روخانی رژێمی‬ ‫پاشایهتی و دامهزرانی رژێمی جمهوری له ‪14‬‬ ‫ی ‪ 7‬ی ‪ 1958‬دا كاری پێ كراوه‪.‬‬ ‫كورد له نوسینی ئهم دهستورهدا هیچ‬ ‫دهستێكی نهبوه‪ ،‬بهاڵم له ناو مهجلیسدا له‬ ‫كاتی دهنگداندا دهنگیان بۆ پهسهندنی داوه‪.‬‬ ‫ئهم دهستوره‪ ،‬ئهگهرچی له چاو‬ ‫سهردهمی خۆیدا‪ ،‬ههندێ له مافه‬ ‫بنهڕهتییهكانی هاوواڵتییانی سهلماندوه‪،‬‬ ‫بهاڵم ئازادی سیاسی و دادی كۆمهاڵیهتی له‬ ‫نێوان ههژار و دهوڵهمهندا دابین نهكرد بو‪.‬‬ ‫شاعیری به ناوبانگی عیراق مهعروف‬ ‫رهسافی‪ ،‬كه خۆی چهند جارێ ئهندامی‬ ‫پارلهمانی عیراق بوه‪ ،‬له باسی ئهم‬ ‫دهستورهدا وتویهتی‪:‬‬ ‫علم ودستور ومجلس امة‬ ‫كل عن المعنی الصحیح محرف‬

‫واته‪ :‬ئااڵیهك و دهستورێك و‬ ‫ئهنجومهنێكی گهل‪ ،‬كه ههمویان له مهعنای‬ ‫راستهقینهیان الدراون‪.‬‬ ‫به درێژایی ئهم سهردهمه كورد له‬ ‫خهباتی سیاسی و چهكداردا بوه بۆ به دهس‬ ‫هێنانی مافهكانی‪.‬‬ ‫شۆڕشهكانی شیخ مهحمود (‪- 1923‬‬ ‫‪ ،)1931‬شۆڕشهكانی بارزان (‪)1931 - 1930‬‬ ‫و (‪ ،)1945 - 1943‬راپهڕینی ‪ 6‬ئهیلولی‬ ‫‪ ،1930‬خۆپیشاندانهكانی ‪،1952 ،1948‬‬ ‫‪ ...1956‬لهم سهردهمهدا بون‪.‬‬ ‫حیزب و رێكخراوه سیاسییهكانی كورد‬ ‫قهدهغه بون و‪ ،‬ئهندامهكانیان ئهگیران و راو‬ ‫ئهنران‪.‬‬ ‫رۆژنامه سیاسییهكان‪ ،‬له بهر ئهوهی‬ ‫بواری دهرچونی قانونییان نهبوه‪ ،‬به نهێنی‬

‫نوسهرانی دهستور‪،‬‬ ‫ئهبێ پهنا بهرنهوه‬ ‫بهر پێڕهوی سهرهتای‬ ‫سازان (تهوافوق)‪.‬‬ ‫ئهو سهرهتایهی كه‬ ‫نهئههێڵێ هیچ الیهك‬ ‫ههمو داواكانی بهدهس‬ ‫بهێنێ و نهئههێڵێ‬ ‫هیچ الیهك هیچ‬ ‫له داواكانی دهس‬ ‫نهكهوێ!‬

‫دهرچون‪.‬‬ ‫جاری دوهم‪ ،‬دهستوری موهقهتی‬ ‫عیراقی‪.‬‬ ‫دوای كودهتای ‪ 14‬ی تهموزی ‪1958‬‬ ‫كه رژێمی جمهوری راگهیهنرا وهكو یهكێ له‬ ‫نیشانهكانی گۆڕینی سیاسی رژێمی پاشایهتی‬ ‫به جمهوری له ‪ 27‬ی ‪ 7‬ی ‪ 1958‬دا‬ ‫“دهستوری موهقهت” باڵو كرایهوه‪ .‬سهرانی‬ ‫حیزبی وهتهنی دیمۆكراتی‪ ،‬به تایبهتی‬ ‫پارێزهر حسێن جهمیل‪ ،‬ئهم دهستورهیان‬ ‫نوسیوه‪ .‬كامیل چادرچی رێبهری حیزبی‬ ‫وهتهنی دیمۆكراتی بو‪.‬‬ ‫بۆ یهكهمین جار له مێژوی عیراق‬ ‫و دهوڵهتانی تری ناوچهكهدا دهستوری‬ ‫موهقهتی عیراقی دانی نا به بونی كوردا‪ .‬له‬ ‫مادهی سێیهمیدا نوسی بو‪“ :‬عهرهب و كورد‬ ‫هاوبهشن لهم نیشتمانهدا‪ ،‬ئهم دهستوره دان‬ ‫ئهنێ به مافی نهتهوهیییاندا له ناو یهكێتی‬ ‫عیراقدا”‪.‬‬ ‫له نوسینی پرۆژهی ئهم دهستورهدا‬ ‫كورد دهستی نهبوه‪ ،‬له مادهی دوهمیدا‬ ‫نوسی بوی‪“ :‬عیراق بهشێكه له نهتهوهی‬ ‫عهرهب” ئهم مادهیه پێچهوانهی مادهی‬ ‫سێیهمی بو‪ ،‬جێگهی ناڕهزایی كورد و هێزه‬ ‫سیاسییهكانی بوه‪ ،‬بهاڵم به گشتی هێزه‬ ‫سیاسی و پیشهیییهكانی كورد و رۆژنامه و‬ ‫گۆڤارهكانی و رای گشتی‪ ،‬پشتیوانییان لهم‬ ‫دهستوره كردوه‪.‬‬ ‫لهم سهردهمهدا سهرهتا كورد ههندێ‬ ‫دهسكهوتی سیاسی و رۆشنبیری به دهس‬ ‫هێنا‪ ،‬بهاڵم دواتر درێژترین و خوێناویترین‬ ‫شۆڕشی كورد له سهدهی بیستهمدا له‬ ‫ئهیلولی ‪ 1961‬دا دهستی پێ كرد‪.‬‬ ‫جاری سێیهم‪ ،‬دهستوری موهقهت‪.‬‬ ‫عهبدوسهالم عارف‪ ،‬به كودهتایهكی‬ ‫سهربازی‪ ،‬دهسهاڵتی بهعسی روخاند‬ ‫و وهزارتێكی تازهی له هاوبیره‬ ‫نهتهوهپهرستهكانی خۆی پێك هێنا‪ ،‬ئهویش‬ ‫له ‪ 1964‬دا دهستورێكی موهقهتی دانا‪.‬‬ ‫دهستورهكهی ئهم له چاو دهستورهكانی‬ ‫پێش خۆیدا زۆر دواكهوتو تربو‪ .‬له مادهی‬ ‫‪ 19‬دا نوسی بوی‪“ :‬عیراقیهكان ههمو‬ ‫یهكسانن له ئاستی قانون و ههموشیان‬ ‫یهكسانن له ماف و فرمانی گشتیدا و‬ ‫لهمهدا هیچ جیاوازییهكیان له نێواندا نیه‬ ‫به هۆی رهگهز و رێچهڵهك و زمان و دینهوه‬ ‫و گشت هاونیشتمانان هاوكاری ئهكهن بۆ‬ ‫پاراستنی قهوارهی ئهم نیشتمانه به عهرهب‬ ‫و كوردهوه‪ .‬ئهم دهستوره دان ئهنێ به مافی‬ ‫نهتهوهیییاندا له ناو یهكێتی عیراقیدا‪”.‬‬ ‫له نوسینی پرۆژهی ئهم دهستورهدا كورد‬ ‫دهستی نهبوه‪.‬‬ ‫لهم سهردەمەدا‪ ،‬ئهگهرچی ههندێ‬ ‫ماوهی ئاگربڕ و “نهشهڕ و نهئاشتی”‬ ‫تێكهوت‪ ،‬چهوساندنهوهی كورد و وێرانكردنی‬ ‫دێهاتی كورد و نیشتهجێ كردنی عهرهب له‬ ‫كوردستان ههر بهردهوام بو‪ .‬ئهم سهردهمه‬ ‫قۆناغێكی شومه له جواڵنهوهی سیاسی –‬ ‫چهكداری كوردا‪ ،‬جواڵنهوهی كورد له روی‬ ‫سیاسی و پێشمهرگهیییهوه ناكۆكی تێ‬ ‫كهوت و كهرت بو‪ ،‬له پاڵ شهڕی كورد –‬ ‫عیراق دا شهڕی كورد – كورد دهستی پێ‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫جاری چوارهم‪ ،‬دهستوری موهقهت‪.‬‬ ‫بهعس به كودهتایهكی سهربازی له‬ ‫‪ 17‬ی ‪ 7‬ی ‪ 1968‬دا دهسهاڵتی گرته‬ ‫دهس‪ .‬دهستورێكی موهقهتی دانا بهالم ئهم‬ ‫دهستوره دوای رێككهوتنی ئازاری ‪1970‬‬ ‫دهسكاری كرا بهو جۆرهی دانی نابو بهوهدا‬ ‫كه‪“ :‬گهلی عیراق پێك دێ له دو نهتهوهی‬ ‫سهرهكی عهرهب و كورد‪”...‬‬ ‫ئهگهرچی بهعس له دهستوری عیراق‬ ‫دا ئهوهی سهلماند بو كه كورد و عهرهب‬ ‫دو نهتهوهی سهرهكین گهلی عیراق پێك‬ ‫ئههێنن‪ ،‬بهاڵم لهم سهردهمهدا‪:‬‬ ‫گهورهترین كارهساتی نهتهوهیی‪،‬‬ ‫تهعریب‪ ،‬تههجیر‪ ،‬تهرحیل‪ ،‬ئهنفال‪،‬‬ ‫كیمیاباران‪ ،‬تێكدانی سروشتی كوردستان‪،‬‬ ‫ههڵتهكاندنی بنچینهكانی ئابوری دێهات و‬ ‫ههڵوهشاندنی تهونی كۆمهاڵیهتی كۆمهڵی‬ ‫كوردستان‪ ،‬به سهر كوردا هات‪.‬‬ ‫ئهم دهستوره تا روخانی بهعس له ‪ 9‬ی‬ ‫‪ 4‬ی ‪ 2003‬دا به موهقهتی مایهوه‪.‬‬ ‫هیچ كام لهم دهستورانه‪:‬‬ ‫• نهیتوانی كۆمهڵێ بهێنێته بهرههم‬ ‫ناسنامهی “دهوڵهت – نهتهوه” یا “نهتهوه‬ ‫– دهوڵهت” ی عیراقی ههبێ و‪“ ،‬ههستی‬ ‫هاوواڵتیبونی عیراقی” له ناخی دانیشتوانی‬ ‫عیراقدا بخوڵقێنێ‪.‬‬ ‫• نهیتوانی كێشهكانی چهساندنهوهی‬ ‫نهتهوهیی‪ ،‬ههاڵواردنی رهگهزی‪ ،‬جیاوازی‬ ‫تائیفی‪ ،‬ناكۆكی چینایهتی‪ ،‬چارهسهر بكات‬ ‫و‪ ،‬ئاشتی كۆمهاڵیهتی و تهبایی سیاسی‪ ،‬له‬ ‫ناو كۆمهڵی عیراقی دا دابمهزرێنێ‪.‬‬ ‫• نهیتوانی گهشهكردنی ئابوری‬ ‫و‪ ،‬نزمترین ئاستی خۆشیی گوزهران و‬

‫ئاسودهیی ژیان‪ ،‬بۆ دانیشتوانی عیراق دابین‬ ‫بكات‪ ،‬سهرهڕای ئهوهی عیراق یهكێك بو له‬ ‫واڵته ههره زهنگینهكانی جیهان له نهوت و‬ ‫غاز و ئاو و ئهرزی كشتوكاڵ دا‪.‬‬ ‫• نهیتوانی ئاسایشی ناوخۆی عیراق و‬ ‫ئاسایشی دهرهوهی دابین بكا‪ ،‬له كاتێكدا‬ ‫بهشێكی زۆری داهاتی عیراق بۆ ئاسایشی‬ ‫ناوهكی و دهرهكی به فیڕۆ ئهڕۆیشت و‪ ،‬عیراق‬ ‫یهكێ له گهورهترین دامهزراوه جهنگییهكانی‬ ‫ناوچهكه و گهورهترین داوودهزگای پۆلیسی‬ ‫و سهركوتكردنی ههبو‪.‬‬ ‫دوای روخانی بهعس بۆشایییهكی‬ ‫دهستوری دروست بو‪ .‬دهسهاڵتی داگیركهری‬ ‫ئهمهریكی ویستی ئهم بۆشاییه به نوسینی‬ ‫دهستورێكی نوێ پڕ بكاتهوه‪ .‬كه “مهجلیسی‬ ‫حوكم” دروست بو‪ ،‬مهجلیسی حوكم لهو‬ ‫بارهیهوه خهریك بو‪ ،‬بهاڵم مهرجهعی‬ ‫بااڵی شیعه سهید عهلی سیستانی فتوای‬ ‫دا كه دهستور ئهبێ له الیهن نوێنهرانی‬ ‫ههڵبژێردراوی دانیشتوانی عیراقهوه‬ ‫بنوسرێ‪ .‬فتواكهی سیستانی رێی بڕی له‬ ‫ههر تهقهالیهك بۆ نوسینی ههر دهستورێ‪،‬‬ ‫ههمیشهیی یا كاتیی بێ‪ ،‬بۆیه مهجلیسی‬ ‫حوكم قانونێكی دانا ناو نرا “قانونی ئیدارهی‬ ‫دهوڵهت بۆ ماوهی گواستنهوه”‪ .‬به پێی‬ ‫ئهو قانونه رێوشوێنی ههڵبژاردنی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق و ئهنجومهنی سهرۆكایهتی‬ ‫و ئهنجومهنی وهزیران و نوسینی دهستور‬ ‫دیاری كرا‪.‬‬ ‫له ‪ 30‬ی ‪ 1‬ی ‪ 2005‬دا ههڵبژاردنی گشتی‬ ‫بۆ ههڵبژاردنی ‪ 275‬ئهندامی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق و بۆ ههڵبژاردنی ‪111‬‬ ‫ئهندامی ئهنجومهنی نیشتمانیی كوردستان و‬ ‫بۆ ههلبژاردنی ئهنجومهنی ههمو پارێزگاكانی‬ ‫عیراق ئهنجام درا‪.‬‬ ‫له ‪ 6‬ی ‪ 4‬ی ‪ 2005‬دا كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق به زۆرایهتی ‪ 227‬دهنگ له‬ ‫كۆی ‪ 257‬دهنگ “ئهنجومهنی سهرۆكایهتی”‬ ‫ههڵبژارد‪ .‬جهالل تاڵهبانی به سهرۆكی كۆمار‬ ‫و عادل عهبدولمههدی به جێگری یهكهم و‬ ‫غازی یاوهر به جێگری دوهم‪.‬‬ ‫له ‪ 7‬ی ‪ 4‬ی ‪ 2005‬دا ئهنجومهنی‬ ‫سهرۆكایهتی له بهردم كۆمهڵهی نیشتمانییدا‬ ‫سوێندی یاسایییان خوارد و‪ ،‬ههمان رۆژ د‬ ‫ئیبراهیم جهعفهرییان راسپارد ئهنجومهنی‬ ‫وهزیران پێك بهێنێ‪.‬‬ ‫له ‪ 28‬ی ‪ 4‬ی ‪ 2005‬دا سهرۆكی وهزیران‬ ‫و جێگرهكانی و وهزیرهكانی‪ ،‬له كۆی ‪185‬‬ ‫ئهندام كه ئامادهی كۆبونهوهكه بون ‪180‬‬ ‫دهنگیان به دهس هێنا‪.‬‬ ‫له ‪ 3‬ی ‪ 5‬ی ‪ 2005‬دا ئهندامانی وهزارهت‬ ‫“سوێندێكی قانونی ناتهواویان” له بهردهم‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقدا خوارد‪ .‬له‬ ‫سوێندهكه رستهی “نیزامی دیمۆكراتی‬ ‫فیدرالی” لێ دهرهێنرا بو‪.‬‬ ‫له ‪ 10‬ی ‪ 5‬ی ‪ 2005‬دا كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق له ناو ئهندامهكانی خۆیدا‬ ‫‪ 55‬كهسی ههڵبژارد به ئهندامی كۆمیتهی‬ ‫نوسینی دهستور‪.‬‬ ‫بهمجۆره پرۆسهی نوسینی دهستوری‬ ‫ههمیشهیی عیراق‪ ،‬یان به واتهیهكی تر‬ ‫“پرسی دهستور”‪ ،‬دهستی پێ كرد‪.‬‬ ‫پرسی‌ده‌ستور‪:‬‬ ‫سێیەم‪‌:‬كورد‌چۆن‌به‌شداری‬ ‫نوسینی‌ده‌ستور‌بێ؟‌‬ ‫‪20-5-2005‬‬ ‫میكانیزمی‌نوسینی‌ده‌ستور‬ ‫مادهی ‪ 61‬و بڕگهكانی له ‪ -‬ئهلف تا‬ ‫زێ ‪ -‬ی قانونی ئیدارهی دهوڵهت “قاد”‬ ‫ههنگاوهكانی نوسین و پهسهندن و كار پێ‬ ‫كردنی دهستوری ههمیشهیی له عیراق دا‬ ‫رون كردۆتهوه‪.‬‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراق ئهبێ‬ ‫نوسینی رهشنوسی دهستوری ههمیشهیی‬ ‫عیراق ئهوپهڕی تا ‪ 15‬ی ‪ 8‬ی ‪ 2005‬تهواو‬ ‫بكا و‪ ،‬به شێوهیهكی فراوان بۆ گفتوگۆ و‬ ‫لێدوان و تاووتوێ كردن له ناو خهڵكدا‬ ‫باڵوی بكاتهوه‪ ،‬ئینجا بیخاته بهردهم گهل‬ ‫بۆ ریفراندۆم‪.‬‬ ‫ئهگهر زۆرایهتی دهنگدهرانی عیراق‬ ‫رهشنوسی دهستورهكهیان له ریفراندۆمدا‬ ‫پهسهند‪ ،‬ئهوا تا ‪ 15‬ی ‪ 12‬ی ‪2005‬‬ ‫سهرلهنوێ ههڵبژاردنی گشتی ئهنجام ئهدرێ‬ ‫و‪ ،‬تا ‪ 31‬ی ‪ 12‬ی ‪ 2005‬ئهبێ كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی نوێ و حكومهتی نوێی عیراق‬ ‫بۆ چهند ساڵی داهاتو به شێوهیهكی ئاسایی‬ ‫بكهونه كار‪.‬‬ ‫ئهگهر كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراق‬ ‫نهیتوانی تا ‪ 15‬ی ‪ 8‬له نوسینی دهستور‬ ‫ببێتهوه‪ ،‬سهرۆكی كۆمهڵه به رهزامهندی‬ ‫زۆرایهتی ئهندامهكانی ئهتوانی داوا بكا له‬ ‫ئهنجومهنی سهرۆكایهتی ماوهكهیان بۆ‬ ‫درێژ بكاتهوه بهو مهرجهی له ‪ 6‬مانگ تێ‬ ‫نهپهڕێ‪.‬‬ ‫ئهگهر زۆرایهتی دهنگدهرانی عیراق‪ ،‬یان‬

‫ئهگهرچی بهعس له‬ ‫دهستوری عیراق دا‬ ‫ئهوهی سهلماند بو‬ ‫كه كورد و عهرهب دو‬ ‫نهتهوهی سهرهكین‬ ‫گهلی عیراق پێك‬ ‫ئههێنن‪ ،‬بهاڵم لهم‬ ‫سهردهمهدا گهورهترین‬ ‫كارهساتی نهتهوهیی‬ ‫به سهر كوردا هات‬ ‫دوسێیهكی ‪ 3‬پارێزگای عیراق‪ ،‬رهشنوسی‬ ‫دهستورهكهیان نهپهسهند‪ ،‬كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق ههڵئهوهشێتهوه و‪ ،‬تا‬ ‫‪ 15‬ی ‪ 12‬ی ‪ 2005‬ههڵبژاردن بۆ كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق ئهبێ دوباره بكرێتهوه و‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانی و حکومهتی عیراق‪،‬‬ ‫كه ههردوكیان درێژه پێ دهری ماوهی‬ ‫گواستنهوه ئهبن‪ ،‬ئهبێ تا ‪ 31‬ی ‪ 12‬ی‬ ‫‪ 2005‬كار بگرنه دهس‪ .‬ماوهی ساڵێكیان‬ ‫له بهردهمدا ئهبێ بۆ نوسینی دهستور و‬ ‫پهسهندنی له دوهمین ریفرندۆمدا‪.‬‬ ‫كۆمیته‌ی‌نوسینی‌ده‌ستور‬ ‫رۆژی ‪ 10‬ی ‪ 5‬ی ‪ 2005‬كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی عیراق له كۆبونهوهیهكی تهرخان‬ ‫كراودا بۆ داڕشتنی دهستوری ههمیشهیی‬ ‫عیراق كۆمیتهیهكی ههڵبژارد كه ‪ 55‬ئهندامی‬ ‫كۆمهڵهكهن‪ .‬له ‪ 161‬نوێنهر كه ئامادهی‬ ‫كۆبونهوهكه بون كۆمیتهكه ‪ 142‬دهنگی‬ ‫هێناوه‪ .‬له كۆبونهوهیهكی تردا كۆمیتهكه‬ ‫ئهبێ سهرۆك و جێگری سهرۆك و بڕیاردهرێ‬ ‫بۆ خۆی ههڵبژێرێ‪.‬‬ ‫لهو ‪ 55‬كهسهی ههڵبژێردراون بۆ‬ ‫ئهندامهتی كۆمیتهی نوسینی دهستور‪28 :‬‬ ‫یان له نوێنهرانی لیستی شیعی و‪ 15 ،‬یان‬ ‫له لیستی كوردستانی و‪ 8 ،‬یان له لیستی‬ ‫عهالوی و‪ 4 ،‬ی تریان له لیستی جۆراوجۆرن‪.‬‬ ‫لهوانهیه زۆریی ژمارهی ئهندامهكانی‬ ‫و‪ ،‬زۆریی درێژهدان به قسه و مشتومڕ و‬ ‫لێدوان كاتی دیاریكراوی كۆمیتهكه به قسهی‬ ‫دوباره و بێهودهوه بكوژێ‪ ،‬ئهگهر كۆمیتهكه‬ ‫نهبێته چهند “الكۆمیتهیهك” و ههر یهكهیان‬ ‫بابهتێكی دهستورهكه بگرێته ئهستۆ‪ .‬بهاڵم‬ ‫ههوڵدانی ههمو الیهنهكان بۆ بهشدار بون‬ ‫به ژمارهی زۆر نیشانهی گرنگی ئهركهكانی‬ ‫كۆمیتهكه و ناوهرۆكی دهستورهكهیه‪.‬‬ ‫چه‌ند‌سه‌رنجێ‌له‌پێكهاته‌ی‌كۆمیته‌كه‪:‬‬ ‫یهكهم‪ ،‬لیستی یهكگرتوی شیعه به ‪28‬‬ ‫ئهندام بهشدار بون‪ ،‬ئهمه له نیوه زیادتری‬ ‫تێكڕای ئهندامانی كۆمیتهكهیه‪ .‬له نیوه‬ ‫كهمتریان داوه به ههمو پێكهاتهكانی تری‬ ‫عیراق‪ ،‬له كورد و سوننهی عهرهب و توركمان‬ ‫و كلدۆئاشوری و یهزیدی‪ ...‬بۆ ئهوهی له‬ ‫ههمو دهنگدانێكدا خۆیان مسۆگهر بن‪.‬‬ ‫له كاتێكدا گروپه جیاوازهكانی ناو لیستی‬ ‫شیعه له ملمالنێدا بون بۆ بهدهسهێنانی‬ ‫وهزارهت‪ ،‬سیستانی داوای له ئهندامانی‬ ‫لیستهكه كرد ههڵپهی وهزارهت نهكهن بهڵكو‬ ‫له كۆمهڵهدا به ئهندام بمێننهوه خهریكی‬ ‫نوسینی دهستور بن‪ .‬پێ ئهچێ رێنماییهكهی‬ ‫سیستانییان جێبهجێ كرد بێ‪.‬‬ ‫له ههڵسوكهوتی نوێنهرانی شیعهدا‬ ‫ههست به جۆرێ له “خۆگنخاندنی ئهنقهست”‬ ‫ئهكرێ بۆ ئهوهی رهشنوسی دهستور له‬ ‫كاتی دیاریكراودا ئاماده نهبێ‪ ،‬تا (به پێی‬ ‫بڕگهی واوی مادهی ‪ )61‬سهرۆكی كۆمهڵهی‬ ‫نیشتمانیی له ‪ 1‬ی ‪ 8‬ی ‪ 2005‬دا ناچار بێ‬ ‫داوا له ئهنجومهنی سهرۆكایهتی بكا ‪ 6‬مانگی‬ ‫تر ماوهی نوسینی دهستور درێژ بكاتهوه‪.‬‬ ‫نوێنهرانی شیعه له كۆمیتهكهدا‬ ‫ئهگهرچی ههندێكیان ئاخوندی مێزهر به‬ ‫سهرن و ههندێكیان قات و بۆینباخیان‬ ‫له مل دایه‪ ،‬بهاڵم ههمویان سهر به یهك‬ ‫قوتابخانهی ئایدیۆلۆجی دینیی دیارن‪،‬‬ ‫كه فیقهی جهعفهرییه‪ .‬د عهلی دهباغ‬ ‫یهكێكه له نزیكهكانی سیستانی و‪ ،‬جاروبار‬

‫بیروبۆچونهكانی سیستانی بۆ دهزگاكانی‬ ‫راگهیاندن رون ئهكاتهوه‪ .‬شێخ هومام‬ ‫حهمودی و شێخ جهاللی سهغیر دو ئاخوندی‬ ‫ئهندامی سهركردایهتی مهجلیسی ئهعالی‬ ‫سهورهی ئیسالمی عیراقن‪ ،‬د جهواد مالیكی‬ ‫ئهندامی سهركردایهتی حیزبی دهعوه و‪ ،‬د‬ ‫سامی عهسكهرییش پێشتر ئهندامی حیزبی‬ ‫دهعوه بوه‪.‬‬ ‫شیعهی عیراق‪ ،‬تهجروبهی شیعهی‬ ‫ئێرانیان له بهر دهس دایه بۆ نوسینی‬ ‫دهستور‪ .‬دوای روخانی شا به ههمان‬ ‫شێوهی ئیستای عیراق له الیهن مهجلیسێكی‬ ‫ههڵبژێردراوهوه “قانونی ئهساسی ئێران”‬ ‫داڕێژرا و‪ ،‬خرایه بهر “ریفراندۆم”‪ .‬له‬ ‫ریفراندۆمدا پهسهند كرا و‪ ،‬كهوتنه جێبهجێ‬ ‫كردنی و‪ ،‬لهو ساوه كار بهو قانونه ئهكرێ‪.‬‬ ‫شیعهی عیراق ژمارهیهكی زۆر پسپۆڕی‬ ‫شارهزا و لێزانی قانونیان ههیه ئهتوانن له‬ ‫كاتی نوسینی دهستوردا پرسیان پێ بكهن و‬ ‫كهڵكیان لێ وهر بگرن‪.‬‬ ‫دوهم‪ ،‬نوێنهرایهتی سوننهی عهرهب لهم‬ ‫كۆمیتهیهدا تهنیا ‪ 2‬ئهندامه‪ :‬عهدنان جهنابی‬ ‫و عهبدوڕهحمان نعێمی‪ .‬سوننهی عهرهب‬ ‫بهوهی له ههڵبژاردندا بهشدارییهكی كهمیان‬ ‫كرد‪ ،‬ژمارهی نوێنهرهكانیشیان بهو پێیه له‬ ‫كۆمهڵهی نیشتمانیی عیراقدا كهم و الوازه‪.‬‬ ‫بهاڵم ئهگهر له ئیستاوه ئهمه چارهسهر‬ ‫نهكرێ و‪ ،‬له نوسینی دهستوری ههمیشهییدا‬ ‫بهشدار نهكرێن و بیروبۆچون و قازانجهكانیان‬ ‫له بهر چاو نهگیرێ‪ ،‬له ریفراندۆمی داهاتودا‬ ‫ئهتوانن دهستور رهت بكهنهوه و‪ ،‬ببنه‬ ‫هۆی ههڵوهشاندنهوهی ئهم كۆمهڵهیهی‬ ‫ئیستا و‪ ،‬دوباره كردنهوهی ههڵبژاردنێكی‬ ‫تر بۆ كۆمهڵهی نیشتمانی‪ ،‬ئهوسا ئهتوانن‬ ‫به قورسایی و هێزێكی زۆرترهوه بێنه ناو‬ ‫ههڵبژاردن و ناو هۆڵی كۆمهڵهی نیشتمانی و‬ ‫ناو كۆمیتهی نوسینی دهستورهوه‪.‬‬ ‫سێیهم‪ ،‬نوێنهرایهتی لیستی كوردستانی‬ ‫لهم كۆمیتهیهدا ‪ 15‬ئهندامه‪.‬‬ ‫نوێنهرانی لیستی كوردستانی له‬ ‫كۆمیتهكهدا بریتییه له‪ :‬د فوئاد مهعسوم‪،‬‬ ‫قازی دارا نورهدین‪ ،‬د سهعدی بهرزنجی‪،‬‬ ‫فهرهیدون عهبدولقادر‪ ،‬د مونزیر فهزل‪،‬‬ ‫حهمید مهجید موسا‪ ،‬د حسێن بالیسانی‪،‬‬ ‫سهید ئهحمهد‪ ،‬دیندار نهجمان‪ ،‬عادل ناسر‪،‬‬ ‫نوری پهترۆس‪ ،‬سامی شهبهك‪ ،‬عهبدولخالق‬ ‫زهنگهنه ‪ ،‬نێرگز مهجید‪ ،‬مونیره عهبدول‪.‬‬ ‫وهكو له ناوی نوێنهرهكاندا دهر ئهكهوێ‪،‬‬ ‫له روی نهتهوهیییهوه‪ :‬جگه له كورد‪،‬‬ ‫عهرهب و توركمان و كلدۆئاشوری و‪ ،‬له روی‬ ‫دینییهوه‪ :‬موسوڵمانی سوننی و موسوڵمانی‬ ‫شیعی و مهسیحی و یهزیدی و‪ ،‬له روی‬ ‫بیروباوهڕی سیاسییهوه‪ :‬دیمۆكرات و لیبرال‬ ‫و ئیسالمی و كۆمۆنیستی تێ دایه‪...‬‬ ‫كورد‌چۆن‌به‌شداری‌نوسینی‌ده‌ستور‌بێ؟‬ ‫سهركردایهتی كورد نابێ به تهنیا به‬ ‫هیوای ئهو ‪ 15‬كهسهی كه چونهته ناو‬ ‫كۆمیتهی نوسینی دهستورهوه پشتی لێ‬ ‫بكاتهوه و كارهكان به تهمای ئهوان به جێ‬ ‫بهێڵێ‪ ،‬بهڵكو ئهبێ له نزیكهوه ئاگاداری‬ ‫گفتوگۆ و روداوهكانی ناو كۆمیتهكه بێ و‪،‬‬ ‫به وردی چاودێری بكات‪ .‬نهك له بهر ئهوهی‬ ‫نوێنهرهكانی له ئاستی ئهو كارهدا نین‪،‬‬ ‫بهڵكو له بهر ئهوهی مادهكانی ئهم دهستوره‬ ‫كار له چارهنوسی كورد و پاشهڕۆژی‬ ‫سیاسی عیراق ئهكهن‪ ،‬له بهر ئهوه و بۆ‬ ‫ئهوهی ههڵهكانی كاتی نوسینی “قاد” دوباره‬ ‫نهبنهوه‪ ،‬پێویسته‪:‬‬ ‫‪ .1‬گروپێ له شارهزاكانی بواره‬ ‫جیاوازهكانی كاروباری قانونی‪ ،‬سیاسی‪،‬‬ ‫جوگرافی‪ ،‬مێژویی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬رۆشنبیری‪...‬‬ ‫له پسپۆڕهكانی كورد و عهرهبی عیراقی‪،‬‬ ‫دۆستی كورد‪ ،‬كۆ بكاتهوه‪ ،‬بهردهوام ئاگایان‬ ‫له گفتوگۆكانی ناو كۆمیتهكه و داڕشتنی‬ ‫گهاڵڵهی مادهكانی بن و‪ ،‬ئامۆژگاری‬ ‫نوێنهرانی كورد بكهن و بهڵگه و بیانوی‬ ‫قانونییان بۆ ئاماده بكهن‪.‬‬ ‫‪ .2‬چهند پسپۆڕێكی “قانونی دهستوری”‬ ‫له واڵتانی فیدرالی وهكو‪ :‬كهنهدا‪ ،‬ئوسترالیا‪،‬‬ ‫سویسرا‪ ،‬بهلچیكا‪ ،‬ئهڵمانیا‪ ،‬ئیسپانیا‪،‬‬ ‫ئهمهریكا‪ ،‬روسیا‪ ،‬هیندستان‪ ،‬پاكستان‪...‬‬ ‫بانگ بكهن بۆ ئهوهی پرسوڕایان پێ‬ ‫بكهن و‪ ،‬كهڵك له تهجروبهی ئهوان‬ ‫وهربگرن له بواری‪ :‬دابهشكردنی دهسهاڵت‬ ‫له نێوان ههرێم و ناوهند‪ ،‬موڵكیهتی‬ ‫سامانی سروشتی‪ ،‬نواندنی دیپلۆماسی‬ ‫ههرێم له دهزگای دیپلۆماسی عیراقی و له‬ ‫سهفارهتهكانیدا‪ ،‬خۆپاراستنی له ههڕهشهی‬ ‫ناوهكی و دهرهكی‪ ،‬پاراستنی كهمایهتی‬ ‫رهگهزی و دینیی‪...‬‬ ‫‪ .3‬ئهنجومهنی نیشتمانیی كوردستان به‬ ‫وردی چاودێری گفتوگۆكانی ناو كۆمهڵه و‬ ‫دهزگاكانی راگهیاندن و تاووتوێ كردنی ههمو‬ ‫بابهتهكانی دهستور بكا و له ههمو كێشه‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫هەمواری‬

‫دەستور‬

‫ته‌نیا‌بۆ‌بیرهێنانه‌وه‌‪‌:‬پرسی‌ده‌ستور‬ ‫له دوای باڵوکردنهوهی “قانون ادارة الدولة العراقیة للفترة االنتقالیة”و بهر له باڵوکردنهوهی‬ ‫دهستوری ههمیشهیی عیراق‪ ،‬ئهم ‪ 7‬وتاره لەژێر سهرناوی “پرسی دهستور”دا نوسراوهو‬ ‫له سایتی “ریفۆرم بۆ”دا به زنجیره باڵو کراوهتهوه‪.‬‬

‫تایبهتمهندییهكانی عیراق‬ ‫چهندین دهستور و یهك ئهنجام‬ ‫كورد چۆن بهشداری نوسینی دهستور بێ؟‬ ‫ملمالنێی بیروبۆچونهكان‬ ‫خواستهكانی كورد له دهستوری نوێ‬ ‫كێ كوردستان ئهپارێزێ؟‬ ‫سنوری كوردستانی عیراق كوێیه؟‬

‫‪5‬‬

‫‪4‬‬

‫هەمواری‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫تارق حەرب‪ ،‬شارەزای دەستوریی بۆ “زەمەن”‪:‬‬

‫هەرێمی کوردستان کیانێکە بوونی یاسایی خۆی‬ ‫لە ئەمری واقیعەوە وەرگرتووە نەک دەستور‬ ‫زەمەن‬ ‫تارق حەرب شارەزایی دەستوریی‬ ‫بەناوبانگی عێراقی لە لێدوانێکی تایبەتیدا‬ ‫بۆ “زەمەن” رایگەیاند‪ ،‬دەستوری عێراقی‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬دەستورێکی زۆر “موتەکامیل”‬ ‫نییەو هەموارکردنەوەی نەک کارێکی‬ ‫ئاساییە بەڵکو پێویستییەکی حەتمییە‪،‬‬ ‫چونکە وەکو تارق حەرب ئاماژەی بۆ‬ ‫دەکات لە نێو دەستوردا نەک دژیەکی‬ ‫یاسایی بەڵکو هەڵەی زمانەوانی گەورەی‬ ‫تێدایە کە لە سیاقە جیاوازەکانیدا ماناو‬ ‫مەدلولی جیاواز بەرهەم دەهێنێت‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا ئەو شارەزا‬ ‫دەستورییە‪ ،‬نایشارێتەوە کە ئەوەی‬ ‫پرۆسەی هەموارکردنەوەی دەستوری‬ ‫عێراقی ساڵی ‪٢٠٠٥‬ی قورس و ئەستەم‬ ‫کردووە‪ ،‬رێوشوێنە دەستورییەکانی‬ ‫هەموارکردنەوەکە نین وەکو هەندێ‬ ‫کەس ئاماژەی بۆ دەکەن‪ ،‬چونکە بە‬ ‫بڕوای ئەو بۆ کەسانێک کە لە دەستور‬ ‫تێ دەکەنو شارەزایی میکانیزمە‬ ‫دەستورییەکانی پرۆسەکەن هیچ شتێک‬ ‫لە هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬ ‫ئاسانتر نییە‪ ،‬بەاڵم ناوبراو دەڵێت‪:‬‬ ‫“کێشەکە سیاسییەکانن‪ ،‬چونکە ئامانج‬ ‫لە هەموارکردنەوەی دستور لە ئێستادا‬ ‫خودی دەستورەکە نییە‪ ،‬هەروەکو‬ ‫جێبەجێکردنی داخوازی خۆپیشاندەرانیش‬ ‫نییە‪ ،‬چونکە خۆپیشاندەران داوای هەلی‬ ‫کارو خزمەتگوزاری و بژێوی و ژیانێکی‬ ‫شەرەفمەندانە دەکەن‪ ،‬بەڵکو داواکاری‬ ‫هەموارکردنەوە داخوازی هەندێ الیەنی‬ ‫سیاسییە کە دەیانەوێت لەو رێگەیەوە‬ ‫کۆمەڵێک بەرژەوەندی سیاسی و ئابوری‬ ‫و دەسەاڵتخوازییان جێبەجێ بکەن”‪.‬‬ ‫تارق حەرب لە لێدوانە تایبەتەکەیدا بۆ‬

‫هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور ناتوانێت‬ ‫قەیرانەکانی‬ ‫ئێستای عێراق‬ ‫چارەسەر بکات‬ ‫ئەگەر ئیرادەیەکی‬ ‫بەهێز نەبێت‬ ‫“زەمەن” روونیکردەوە‪ ،‬کە الیەنی کوردی‬ ‫پێویست ناکات ترس و دڵەڕاوکێیان لەال‬ ‫دروست بێت سەبارەت بە هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستوری عێراقی ساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬بەوپێیەی‬ ‫هەندێ بابەت لەوە دەرچووە تەنها‬ ‫رەهەندێکی دەستورییان هەبێت بەڵکو‬ ‫بوونەتە ئەمری واقیع و کەس ناتوانێت‬ ‫بازیان بەسەردا بدات‪ ،‬لەوبارەیەوە ئاماژە‬ ‫بە دەسەاڵتی هەرێمی کوردستان دەکات‪،‬‬ ‫کە بە هیچ شێوەیەک کەس ناتوانێت‬ ‫ئەم هەرێمە فیدراڵییە هەڵبوەشێنێتەوە‬ ‫ئەگەر لە بنەرەتیشدا باوەڕیان بە‬ ‫سیستمی فیدراڵیش نەبێت‪ ،‬چونکە‬ ‫وەک ئەو دەڵێت‪“ :‬هەرێمی کوردستان‬

‫کیانێکە بوونی یاسایی خۆی هێندەی‬ ‫لە ئەمری واقیعەوە وەرگرتووە‪ ،‬هێندە‬ ‫لە دەستورەوە ئەو هێزەی وەرنەگرتووە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەی کە دەستوریش بووەتە‬ ‫بنەمایەکی یاسایی بۆ بەرجەستەکردنی‬ ‫بەهێزتری دەسەاڵتی هەرێمی کوردستان”‪.‬‬ ‫تاریق حەرب دەڵێت‪“ :‬ئەو ماددانەی لە‬ ‫دەستوردا داوای هەموارکردنەوەی دەکرێت‬ ‫بە هیچ شێوەیەک پەیوەندی بە دەسەاڵتی‬ ‫هەرێمەکانەوە نییە”‪ ،‬لەوبارەیەوە نمونەی‬ ‫هەندێ لەو ماددانە دەهێنێتەوەو دەلیت‪:‬‬ ‫“قسەکردن لەسەر ئەوەی پارێزگارەکان‬ ‫راستەوخۆ لەالیەن خەڵکەوە هەڵببژێردرێن‬ ‫چ پەیوەندییەکی بە دەسەاڵتی هەرێمی‬

‫کوردستانەوە هەیە؟ زیادکردنی رێژەی‬ ‫نوێنەرایەتی کردنی دانیشتوان لە الیەن‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە لە ‪١٠٠‬‬ ‫هەزار کەسەوە بۆ ‪ ٢٠٠‬هەزار یان زیاتر چ‬ ‫پەیوەندییەکی بە کوردەوە هەیە؟ یاخود‬ ‫مەسەلەی دیاریکردنی کوتلەی زۆرینە بە‬ ‫هەمان شێوە بۆ دەبێت مەترسی بێت‬ ‫لەسەر هەرێم؟”‪.‬‬ ‫لەالیەکی دیکەوە ئەو شارەزا دەستورییە‬ ‫دەڵێت‪“ :‬کێشەکانی ئێستای عێراق هیچ‬ ‫پەیوەندییەکیان بە دەستورەوە نییەو هیچ‬ ‫خۆپیشاندەرێکیشم نەبینیوە الفیتەیەک‬ ‫یان داخوازییەکی بەرز کردبێتەوەو داوای‬ ‫گۆڕین یان هەموارکردنەوەی دەستور‬

‫بکات‪ ،‬قەیرانەکانی ئێستای عێراق‬ ‫پەیوەندییان بە رەفتاری سیاسیەکانەوە‬ ‫هەیە کە نەیانتوانیوە حوکمڕانییەکی‬ ‫باش و دادپەروەرانە بۆ خەڵک بەڕێوە‬ ‫ببەن”‪ ،‬تاریق حەرب ئاماژە بەوەش‬ ‫دەستور‬ ‫هەموارکردنەوەی‬ ‫دەکات‬ ‫کارێکی زەرورییە بەاڵم دەبێت ئەوە لە‬ ‫یاد نەکەین هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫ناتوانێت قەیرانەکانی ئێستای عێراق‬ ‫چارەسەر بکات ئەگەر ئیرادەیەکی بەهێز‬ ‫نەبێت لەالیەن هێزە سیاسییەکانەوە بۆ‬ ‫کۆتایی هێنان بەم کێشانەو هەوڵدان بۆ‬ ‫چارەسەرکردنی قەیرانە جیاوازەکان‪.‬‬

‫لەالیەن هێزە‬ ‫سیاسییەکانەوە‬ ‫بۆ کۆتایی هێنان‬ ‫بەم کێشانە‬

‫مادە گرنگەکانى دەستور تۆزیان لێ نیشت‬

‫لە ڕوانگەی بەرژەوەندی هەرێمەوە؛‬ ‫ئەو ماددە دەستوریانەی تا ئێستا جێبەجێنەكراون‬ ‫زەمەن‬ ‫دەستورى عێراق کە ساڵى ‪٢٠٠٥‬‬ ‫نوسرایەوە‪ ،‬چەندین مادەى گرنگى‬ ‫لەخۆگرتبوو‪ ،‬ئەگەر جێبەجێ بکرانایە‬ ‫رەنگە دۆخەکە بە جۆرێکى تر بوایە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو مادەو بڕگە گرنگانە فەرامۆشکران‬ ‫و لە نێوان ملمالنێ و کێشمە کێشمە‬ ‫سیاسیەکاندا تۆزیان لێنیشت‪.‬‬ ‫دەستورى عێراق ‪ ١٤٤‬مادە لە‬ ‫خۆدەگرێت‪ ،‬مادەى ‪ ١٤٠‬تایبەت بە‬ ‫ئاساییکردنەوەى دۆخى ناوچە کێشە‬ ‫لەسەرەکان و سەرژمێری و راپرسی لە‬ ‫سنوری ناوچە جێناکۆکەکان بەتایبەت‬ ‫لە کەرکوک بەشێکە لە مادەی ‪١٤٠‬ی‬ ‫دەستوری عێراق تا ئێستا لەمڕووەوە هیچ‬ ‫نەکراوە‪ ،‬مادەی چوار بەندی سێهەم کە‬ ‫تێیدا زمانی کوردی و عەرەبی لە دامەزراوە‬ ‫رەسمییەکانی دەسەاڵتی ئیتیحادی و هەرێم‬ ‫دەبێت بەکاربهێنرێت ئێستا تەنیا لەسەر‬ ‫پاسپۆرت بە کوردى دەنوسرێت و تەنانەت‬ ‫لە دانیشتەکانى پەرلەماندا بەتەنیا زمانى‬ ‫عەرەبى بەکاردەهێنرێت و زۆرینەى ماڵپەرو‬ ‫دەزگاکانى دەوڵەت بەالى زمانى کوردیدا‬ ‫ناچن‪.‬‬ ‫لە مادەى ‪ ٦٥‬دا باسلەوەکراوە‬ ‫ئەنجومەنێکى تەشریعى بەناوى ئەنجومەنى‬ ‫ناوەندى پێکدەهێنرێت بە ئەندامیەتى‬ ‫نوێنەرانى هەرێم و ئەو پارێزگایانەى لە‬ ‫چوارچێوەى هەرێمێکدا یەکنەخراون‪.‬‬ ‫مادەی ‪ ١٠٥‬کە تێیدا هاتووە‬ ‫دەستەیەكی گشتیی پێكدەهێنرێت‬ ‫بەمەبەستی پاراستنی مافی هەرێمەكان و‬ ‫ئەو پارێزگایانەی نەكەوتوونەتە سنووری‬ ‫هیچ هەرێمێكەوە بۆ بەشداریكردنیان‬ ‫بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لە بەڕێوەبردنی‬

‫چەکدارێکی عێراقی ئااڵی کوردستان لە کەرکوک لێدەکاتەوە‬ ‫دامودەزگاكانى حكومەتی فیدراڵی و‬ ‫نێردەكان و زەمالەكانی خوێندن و شاندەكان‬ ‫و كۆنگرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان ئەم‬ ‫دەستەیەش پێكدێت لە نوێنەری حكومەتی‬ ‫فیدراڵی و هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی‬ ‫سەر بە هیچ هەرێمێك نین و ئەوەش بە‬ ‫یاسا رێكدەخرێت‪.‬‬ ‫مادەی ‪١٠٦‬یش باس لەوەدەکات بە یاسا‬ ‫دەستەیەكی گشتیی بۆ چاودێریكردن و‬ ‫تەرخانكردنی داهاتی فیدراڵی دادەمەزرێت‪،‬‬

‫دەستەكە لە پسپۆڕانی حكومەتی فیدراڵی‬ ‫و هەرێمەكان و نوێنەرانیان پێكدێت‪ ،‬هەر‬ ‫سێ مادەکە تائێستا جێبەجێنەکراون‪.‬‬ ‫لە ماددەی ‪ ١١٧‬بەندی دووەمدا‬ ‫هاتووە ئەم دەستورە دان دەنێت بەو‬ ‫هەرێمە نوێیانەی کە دواتر پێکدەهێنرێن‬ ‫و لە مادەی ‪ ١١٩‬دەڵێت هەر سێ پارێزگا‬ ‫دەتوانن هەرێمێک پێکبهێنن‪ ،‬بەاڵم تائیستا‬ ‫بەتەنیا هەرێمى کوردستان هەیە‪ ،‬پێش‬ ‫شەڕى داعش و لەسەردەمى دەسەاڵتى‬

‫نورى مالیکیدا سوننەکان داواى هەرێمى‬ ‫سوننیان کرد‪ ،‬بەاڵم بەتوندى وەاڵمدرانەوە‪،‬‬ ‫لەم سااڵنەى دواییدا لە بەسرەوە دەنگى‬ ‫بە هەرێمکردنى پارێزگاکە بەرزبووەتەوە‬ ‫بەاڵم لەالیەن دەسەاڵتى فیدراڵییەوە‬ ‫رەتکراوەتەوە‪.‬‬ ‫مەحمود عوسمان‪ ،‬سیاسەتمەدارى‬ ‫کورد کە ماوەیەک لە بەغدا پەرلەمانتار‬ ‫بووە‪ ،‬دەڵێت‪“ :‬جێبەجێنەکردنى مادەکان‬ ‫پەیوەندى بە کوتلەکانەوە هەیە‪ ،‬بتەوێت‬

‫مادەیەک جێبەجێ بکەیت پێویستى بە‬ ‫بڕیارى پەرلەمان هەیە‪ ،‬جارى واهەیە‬ ‫کوتلە گەورەکان نایانەوێت مادەیەک‬ ‫بخرێتە بەرنامەى کارەوە بۆ ئەوەى‬ ‫جێبەجێ بکرێت زۆربەى مادەکان هەر‬ ‫وابووەو دواخراون”‪.‬‬ ‫مەحمود عوسمان زیاتر وتى‪“ :‬هەندێک‬ ‫مادە وەکو زمانى کوردى کە جێبەجێ‬ ‫نەکراون خەتاى هەرێمى کوردستانیشى تێدا‬ ‫بووە‪ ،‬هەم کەس داوای نەکردووەو هەمیش‬

‫الیەنەکانى تر نایانەوێت پارێزگاکان ببنە‬ ‫هەرێمێک”‪ .‬بە بڕواى ئەو سیاسەتمەدارە‬ ‫“کێشە لە بەندەکان و جێبەجێکردنى‬ ‫مادەکانى دەستوریشدا هەیە”‪.‬‬ ‫پەرلەمانى عێراق لیژنەیەکى بۆ‬ ‫هەموارکردنەوەى دەستور پێکهێناوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تائێستا ئەو بڕگەو مادانە دیارینەکراون کە‬ ‫پێویستە هەمواربکرێنەوە‪.‬‬ ‫بەهار مەحمود‪ ،‬ئەندامى پەرلەمانى‬ ‫عێراق‪ ،‬پێیوایە ئەم دەستورەى ئێستا‬ ‫هەیە بەراورد بە دەستورى واڵتانى ترو‬ ‫دەستورەکانى پێشوو زۆر باشە‪ ،‬بەاڵم کێشە‬ ‫لە جێبەجێکردنیدا هەیە‪ .‬بە “زەمەن”ى‬ ‫وت‪“ :‬جێبەجێنەکردنى ئەو مادانەى کە‬ ‫پەیوەندیان بە هەرێم و بەغداوە هەیە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پەیوەندییە ناڕاستەى‬ ‫لەنێوان هەرێم و بەغدا هەبووە”‪.‬‬ ‫لەمڕووەوە زیاتر وتى‪“ :‬هەڵە‬ ‫لە هەردووالوە هەیە الیەنى بەغدا‬ ‫نەیانویستووە ئەو مادانە جێبەجێ‬ ‫بکەن کە لە بەرژەوەندى کوردە‪ ،‬الیەنى‬ ‫هەرێمیش ئەوەندى شتى تریان بەالوە‬ ‫گرنگ بووە وەکو دەسەاڵت و پارە ئەوەندە‬ ‫خاک و شتە ستراتیژییەکانیان بەالوە گرنگ‬ ‫نەبووە”‪.‬‬ ‫لەبارەى ئەگەرەکانى جێبەجێکردنى‬ ‫لە دواى هەموارکردنەوە‪ ،‬بەهار مەحمود‬ ‫وتى‪“ :‬لەمەودواش جێبەجێکردنى مادەکان‬ ‫دەکەوێتە سەر شێوازى گفتوگۆکان‬ ‫لەنێوان هەرێم و بەغدا ئایا بەهەمان‬ ‫نەفەس بەردەوام دەبن یاخود تێڕوانینەکان‬ ‫گۆڕانیان بەسەردا دێت”‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا وتى‪“ :‬نامەوێت‬ ‫گەشبینى باڵوبکەمەوە بەاڵم پێموانیە‬ ‫ئێستاش‬ ‫جێبەجێبکرێن‪،‬‬ ‫مادەکان‬ ‫سوننەکان هەرێمى سەربەخۆى خۆیان‬ ‫دەوێت”‪.‬‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫هەمواری‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪3‬‬

‫دەستور‬

‫یوسف محەمەد‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور‪:‬‬

‫هیچ كەسو الیەنێك باسی‬ ‫كۆتاییهێنان بە فیدراڵی ناكات‬ ‫زەمەن‪ :‬بۆچی لەم كاتەدا دەست بۆ‬ ‫هەمواری دەستور دەبرێت‪ ،‬ئایا كەموكوڕی‬ ‫هەیە یان كێشە لە جێبەجێكردندایە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬خۆی دەستور‬ ‫بە جۆرێك پەسەندكراوە كە لە كۆتا‬ ‫لەحزەكاندا بۆ رازیكردنی سوننە مادەیەكی‬ ‫تێدا جێگرایەوە كە باس لە هەمواری‬ ‫دەستور دەكات بەپێی مادەی ‪،126‬‬ ‫بەشێوەیەكی ئاوارتەش هەر رێك دوای‬ ‫پەسەندكردنی دەستورو دەستبەكاربوونی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پرۆژەی‬ ‫دەستورەكە هەمواربكرێتەوەو بخرێتە‬ ‫راپرسیەوە كە ئەویش بەپێی مادەی‬ ‫‪ 142‬ە‪ .‬بەاڵم لەیەكەم خولی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران لیژنە دەستوریەكە نەیتوانی‬ ‫بگات بە تەوافوقی تەواو لەسەر ئەو‬ ‫پرسە چونكە بەپێی مادەی ‪142‬‬ ‫پێویستی بە تەوافوقە چونكە دوو‬ ‫لەسەر سێی سێ پارێزگا دەتوانن رەفزی‬ ‫بكەن‪ ،‬سوننەكان دواتر دەستبەرداری‬ ‫خواستەكانی خۆیان بوون‪ ،‬بەتایبەت ئەو‬ ‫كاتە زۆر دژی سیستمی فیدراڵی بوون‪،‬‬ ‫بەاڵم دواتر رێك بە پێچەوانەوە كەوتنە‬ ‫هەوڵی بەدەستهێنانی فیدراڵی‪ ،‬ئێستاش‬ ‫لە دوای خۆپیشاندانەكانی عێراق لەناو‬ ‫هەندێك لە هێزە شیعەكانەوە دەنگی ئەوە‬ ‫بەرزبوەتەوە دەستور هەمواربكرێتەوەو‬ ‫سیستەم بكرێت بەسەرۆكایەتی‪.‬‬ ‫قەیس خەزعەلی سەركردە لەناو‬ ‫حەشدی شەعبی بە ئاشكرا داوای‬ ‫سیستەمی سەرۆكایەتی كرد‪ ،‬هەندێك‬ ‫هێزی تریش هەمان داواكاریان هەبوو‪.‬‬ ‫لەناو خۆپیشاندەرانیش هەندێك‬ ‫داواكاری هاتنە دەرەوە كە بە دەقیقی‬ ‫نازانرێت داواكاری خۆپیشاندەرانن چونكە‬ ‫تا ئێستا سەركردایەتیەكی دیاریكراو لە‬ ‫ناو خۆپیشاندەران نیە‪ ،‬لەو داواكاریانە‬ ‫باسی هەمواركردنەوەی دەستور كراوە‪،‬‬ ‫دروستكردنی لیژنەكە پەیوەندی بەمەوە‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫داوای‬ ‫خۆپیشاندەران‬ ‫زەمەن‪:‬‬ ‫ئایا‬ ‫دەكەن‪،‬‬ ‫خزمەتگوزاری‬ ‫هەمواركردنەوەی دەستور كێشەكانی‬ ‫ئەوان چارەسەر دەكات؟‬ ‫خۆی‬ ‫محەمەد‪:‬‬ ‫یوسف‬ ‫خۆپیشاندانەكانی دژ بە خراپی‬ ‫حكومڕانیە لە دوای ‪2003‬ەوە تائێستا‪،‬‬ ‫حكومڕانیەكی شكستخواردوو بووەو‬ ‫پارەیەكی زۆری عێراق بە گەندەڵی‬ ‫بە هەدەردراوە لە كەرتی ژێرخانی‬ ‫ئابووریدا هیچ گۆڕانكارییەك رووینەداوەو‬ ‫خزمەتگوزارییەكان لە ئاستێكی زۆر‬ ‫خراپدانو تەقینەوەیەكی گەورەی زۆربونی‬ ‫ژمارەی دانیشتوانیش هەیە‪ ،‬لە ئەنجامی‬ ‫ئەمەش بێكاریەكی زۆر هەیەو قوتابخانەو‬ ‫كەرتی تەندروستیش لە ئاستی پێویست‬ ‫نیە‪ ،‬خۆپیشاندانەكان دژ بەوانەن‪،‬‬ ‫بەاڵم رەنگە هەندێك خۆپیشاندەر هەبن‬ ‫وابزانم ئەمە پەیوەندی بەدەستورەوەو‬ ‫دەستور ئەمەی رەنگڕێژكردووەو پێیانوایە‬ ‫سیستەمەكە لە پەرلەمانیەوە بكرێت‬ ‫بەسەرۆكایەتی كێشەكان چارەسەر‬ ‫دەبن‪ ،‬لە ئەسڵدا كێشەكە لە سیستەمدا‬ ‫نیە‪ ،‬گرفتەكە لە شێوازی پیادەكردنی‬ ‫سیستەمدایە ئەگینا خۆی سیستمی‬ ‫پەرلەمانی یەكێكە لە راقیترین سیستەمە‬ ‫دیموكراتیەكان لە جیهاندا‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئایا ئەوەتان دیاریكردووە كە‬ ‫چ بڕگەو مادەیەك هەموار دەكرێتەوە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬تائێستا هیچ‬ ‫بڕگەو مادەیەك دیارینەكراوەو لیژنەكە‬ ‫داواكارییەكان وەردەگرێتو گوێ لە‬ ‫خەڵكانی پسپۆڕو رێكخراو و سەندیكا‬ ‫پیشەییەكان دەگرێت تا گەاڵڵە‬

‫تەنیا بەشێك لە‬ ‫هێزە شیعەكان داوای‬ ‫گۆڕینی سیستم‬ ‫دەكەنو هەموویان‬ ‫كۆك نین‬

‫لەناو هەندێك لە‬ ‫شیعەكانەوە دەنگی ئەوە‬ ‫بەرزبوەتەوە دەستور‬ ‫هەمواربكرێتەوەو‬ ‫سیستم بكرێت بە‬ ‫سەرۆكایەتی‬

‫د‪ .‬یوسف محەمەد‪ ،‬جێگری سەرۆكی لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور‪ ،‬رەتیدەكاتەوە‬ ‫مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان هەبێت بەهۆی هەمواركردنەوەی دەستورو‬ ‫وتی‪”:‬هیچ كەسو الیەنێك باسی كۆتایهێنان بە فیدراڵی ناكات”‪.‬‬ ‫یوسف محەمەد لەم چاوپێكەوتنەی “زەمەن”دا قسەی لەسەر ئەوە كرد پێویست‬ ‫ناكات كورد بە تێگەیشتنێكی سەلبی لە هەمواری دەستور بڕوانێت‪.‬‬ ‫یوسف محەمەد‪ ،‬باسیلەوەشكرد بەمزوانە دەست بەدیدارو گفتوگۆكانیان دەكەن‬ ‫لەگەڵ خەڵكانی پسپۆڕو لەگەڵ حكومەتی هەرێمیش لە پەیوەندیدان‪.‬‬ ‫سازدانی‪ :‬زەمەن‬

‫بەپێی مادەی‬

‫لە كۆی ‪29‬‬

‫‪ 142‬دوو لەسەر‬

‫ئەندام شەش‬

‫سێی سێ پارێزگا‬

‫ئەندامی لیژنەكە‬

‫دەتوانن هەموارەكە‬ ‫رەتبكەنەوە‬ ‫ئامادەبكرێتو دواتر دەكەوینە گفتوگۆی‬ ‫بڕگەو مادەكان‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬كورد بە گومانەوە لە زۆربەی‬ ‫هەنگاوەكان لە بەغدا دەڕوانێت ئایا ئەمە‬ ‫لە جێگەی خۆیدایە بۆ هەمواركردنەوەی‬ ‫دەستوور؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬پێموایە ئەوە‬ ‫لە الوازییەوە‪ ،‬پێویست دەكات بە‬ ‫ئامادەسازییەوە بەرەو رووی بڕۆین‪ ،‬هەوڵی‬ ‫ئەوە بدەین بەشێك لە داخوازییەكان‬ ‫خۆمان زیاتر بچەسپێنین هەمیش‬ ‫تێگەیشتنت هەبێت بۆ هاجیسەكانی ترو‬ ‫چۆنیەتی چارەسەركردنی هاجیسەكانی‬ ‫ئەوانی تر ‪ ،‬بەراستی وەكو كورد‬ ‫پێویست دەكات زیاتر لەگەڵ چەسپاندنی‬ ‫دیموكراسی بینو هەوڵی ئەوەش بدەین‬ ‫كێشە بۆ مافو داخوازییەكانی هەرێمی‬ ‫كوردستانیش دروست نەبێت‪ ،‬بەراستی‬ ‫نابێت هەر لە ئێستاوە تێگەیشتنێكی‬ ‫سەلبی لەالیەن كوردەوە بدرێت بەوەی‬ ‫كورد دەترسێت لەم هەموارە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬لە دەستوردا مەسەلەی‬ ‫فیدراڵی چەسپیوە بە هەمواركردنەوەكە‬ ‫هیچ مەترسیەك لەسەر قەوارەی هەرێم‬ ‫دروست دەبێت؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬ئەوەی كە من‬ ‫دەیبینم لە ئەنجامی گفتوگۆكاندا لەناو‬ ‫هێزە سیاسیەكاندا هیچ كەسێك باسی‬ ‫كۆتایهێنان بە فیدراڵی لە عێراقدا‬ ‫ناكات‪ ،‬هەندێك لە هێزە شیعەكان‬ ‫باسی گۆڕینی سیستم دەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەس باسی دەستكاریكردنی سیستەمی‬ ‫فیدراڵی نەكردووە‪ ،‬بەپێچەوانەوە ئەو‬ ‫هێزانەی لەكاتی نوسینەوەی دەستوردا‬ ‫دژی فیدراڵی بوون ئێستا دەیانەوێت‬

‫كوردن‪ ،‬حزورێكی‬ ‫خراپ نیە‬ ‫زیاتر بیچەسپێنن بە تایبەت سوننەكان‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە لەمڕوەوە پێموانیە مەترسیەك‬ ‫هەبێت‪ ،‬مادەی ‪ 140‬دەبێتە جێگەی‬ ‫گفتوگۆ چونكە عەرەبو توركمانەكانی‬ ‫كەركوك زۆر ئیش لەسەر ئەم‬ ‫بابەتە دەكەن‪ ،‬نەوتو غازو دەروازە‬ ‫سنورییەكانیش دەبێتە جێی مشتومڕ‪ ،‬كە‬ ‫ئەمانەش بەشی هەرە زۆری پەیوەندی‬ ‫بە هەڵە سیاسەتكردنی هەرێمی‬ ‫كوردستانەوە هەبووەو وایكردووە ببنە‬ ‫جێگەی مشتومڕ‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬زۆر باسی ئەوە دەكرێت كە‬ ‫سیستەم لە پەرلەمانیەوە بگۆڕدرێت بۆ‬ ‫سەرۆكایەتی‪ ،‬ئەمە یەكالبوەتەوە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬تەنیا بەشێك لە‬ ‫هێزە شیعەكان داوای گۆڕینی سیستەم‬ ‫دەكەنو هەموویان كۆك نین‪ ،‬هێزە‬ ‫سوننەكانیش لەگەڵ بەردەوامیدانن بە‬ ‫سیستەمی پەرلەمانیی بەدڵنیاییەوە ئێوە‬ ‫ئەزانن ئێمە لە هەرێم لەگەڵ سیستەمی‬ ‫پەرلەمانین لە عێراقیش بە هەمانشێوە‬ ‫لەگەڵ سیستەمی پەرلەمانین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬دوای روخانی رژێم‬ ‫بەرپرسانی یەكەمی هەرێم بەشداربوون لە‬ ‫نوسینەوەی دەستوردا‪ ،‬ئایا ئێوە ئێستا‬ ‫هیچ پەیوەندیەكتان لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫هەرێم هەیە بۆ ئەوەی سەرنجو تێبینیان‬ ‫بزانن؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬وردە وردە دەست‬ ‫دەكەین بە هەماهەنگی‪ ،‬هەماهەنگیەكی‬ ‫لەمڕۆژانەدا‬ ‫هەیە‪،‬‬ ‫سەرەتایی‬ ‫دەستدەكەین بە بینینی مامۆستایانی‬ ‫زانكۆو مامۆستایانو ئابوریناسانو‬ ‫شارەزایانو ئەوانەی شارەزایان لە ناوچە‬ ‫جێناكۆكان هەیە دەكەوینە پەیوەندی‬

‫لەگەڵیاندا‪ ،‬لەوەدەچێت لە نزیكترین‬ ‫كاتدا كۆنفرانسێك بگرێن لە دوای ئەوەش‬ ‫وۆك شۆپێك سازدەكەین لەسەر كۆی‬ ‫پرۆسەكە گفتوگۆ دەكەین‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬ئەی لەگەڵ بەرپرسانو‬ ‫دامەزراوەكانی هەرێم؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬زیاتر پەیوەندی‬ ‫لەگەڵ دامەزراوە حكومیو زانستیەكان‬ ‫دەكەین‪ ،‬حكومەت تیمێكیان دروستكردووە‬ ‫كۆنتاكت لە نێوانماندا هەیە‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬تا چەند راستە پەسەندكردنی‬ ‫بڕگەو مادەكان بە تەوافوق دەبێت نەك‬ ‫دەنگدان؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬بەڵێ ئەوەمان‬ ‫چەسپاند لە كۆبونەوە سەرەتاییەكانی‬ ‫لیژنەكەدا كە كارەكان بە تەوافوق دەبێت‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬حزوری كورد لە لیژنەكە وەك‬ ‫پێویستە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬لە كۆی ‪ 29‬ئەندام‬ ‫شەش ئەندامی لیژنەكە كوردن‪ ،‬حزورێكی‬ ‫خراپ نیە‪ ،‬كورد لە ئەنجومەنی حكوم‬ ‫پێنج ئەندامی هەبووە لە ‪ 25‬ئەندام‬ ‫كەواتە حزورەكەی ئێستا خراپ نیە‪،‬‬ ‫مادەم كارەكان بە تەوافوق دەڕوات كێشە‬ ‫نابێتو لە پەیوەندیشداین لەگەڵ هێزو‬ ‫الیەنە سیاسیەكان‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬رۆڵی سەرۆكو بەرپرسانی‬ ‫كورد لە بەغدا چی دەبێت دەتوانن بە‬ ‫ئەركی نەتەوەیی خۆیان هەستن؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬خۆی ئەگەر‬ ‫هەموارەكە بە مادەی ‪ 142‬بڕوات‪ ،‬ئەوە‬ ‫كارەكە لەناو پەرلەمانەوە دەبێت‪،‬‬ ‫سەرۆكایەتی كۆمارو راوێژكارەكانی‬ ‫دەتوانن هاوكارو هەماهەنگ بن‪،‬‬ ‫ئێستا سەرۆكایەتی كۆمار لیژنەیەكیان‬ ‫دروستكردووە بۆ هەمواری دەستور بەپێی‬ ‫مادەی ‪ 126‬ئەوانیش كار لەسەر ئەوە‬ ‫دەكەن پرۆژەیەك بۆ هەمواری دەستور‬ ‫ئامادە بكەن‪.‬‬ ‫زەمەن‪ :‬مادەی ‪142‬و نەوتو غازو‬ ‫دەستە سەربەخۆكانو دەسەاڵتەكانی‬ ‫سەرۆك وەزیران پێشتر جێی مشتومڕ‬ ‫بوون ئێستاش هەروایە؟‬ ‫یوسف محەمەد‪ :‬هەموویان گفتوگۆیان‬ ‫لەسەر دەكرێت‪ ،‬بەراستی من زیاتر‬ ‫سەرنجەكەم لەسەر ناوخۆیی هەرێمە‪،‬‬ ‫چونكە بەپێی مادەی ‪ 142‬دوو لەسەر‬ ‫سێی سێ پارێزگار دەتوانن هەموارەكە‬ ‫رەتبكەنەوە‪ ،‬كێشەكە لەوەدایە دۆخی‬ ‫حكومڕانی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫بەشێوەیەكە بەردەوام متمانەی هاواڵتی‬ ‫بە حكومڕانی الواز دەبێتو لە ئەنجامی‬ ‫ئەمەدا بەشداری خەڵك لە هەڵبژاردنەكان‬ ‫بە الوازی دەڕوات پێویستمان بە‬ ‫ئاشتكردنەوەی خەڵكە بۆ ئەوەی بتوانین‬ ‫قەناعەت بە خەڵك بكەین ئەگەر هەمواری‬ ‫دەستور لە بەرژەوەندی كورد نەبێت‬ ‫رەتبكرێتەوە‪.‬‬

‫ئێمە لە هەرێم لەگەڵ‬ ‫سیستمی پەرلەمانین‬ ‫لە عێراقیش‬ ‫بەهەمانشێوە لەگەڵ‬ ‫سیستمی پەرلەمانین‬

‫سمكۆ ئەسعەد ئەدهەم‬

‫بۆچی نابێت پشتگیری‬ ‫لە گۆڕینی دەستووری عێراق بكەین؟‬ ‫زۆرن ئەو بابەتانەی شایستەی پارێزگاریی لێكردنن لە دووتوێی‬ ‫دەستووری بەركاری ئێستای عێراقدا‪ ،‬چ بابەتە گشتییە پەیوەستدارەكان‬ ‫بە هاواڵتیانی هەرێمەكان و كۆی هاواڵتیانی عێراق‪ ،‬چ ئەو بابەتانەی بنەمای‬ ‫رێكخستن و هەڵسوڕانی سیستمی سیاسی عێراق دیاریدەكەن‪.‬‬ ‫لێرەدا‪ ،‬بە كورتی و بە خستنەڕووی دوو مادەی دەستووری عێراق‪،‬‬ ‫مادە ‪ 105‬و ‪ ،106‬بنەمایەكی زۆر گرنگی پەیوەست بە ژیان و گوزەران و‬ ‫یەكسانی و مافی هاواڵتیانی هەرێم ئەکەوێتە بەرچاومان‪.‬‬ ‫دەقی هەردوو ماددەكە ئەمەیە‪:‬‬ ‫مادەی ‪: 105‬‬ ‫دەستەیەكی گشتیی پێكدەهێنرێت بەمەبەستی پاراستنی مافی‬ ‫هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی نەكەوتوونەتە سنووری هیچ هەرێمێكەوە بۆ‬ ‫بەشداریكردنیان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لە بەڕێوەبردنی دامودەزگاكانى‬ ‫حكومەتی فیدراڵی و نێردەكان و زەمالەكانی خوێندن و شاندەكان و‬ ‫كۆنگرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان ئەم دەستەیەش پێكدێت لە نوێنەری‬ ‫حكومەتی فیدراڵی و هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی سەر بە هیچ هەرێمێك‬ ‫نین و ئەوەش بە یاسا رێكدەخرێت‪.‬‬ ‫مادەی ‪: 106‬‬ ‫بە یاسا دەستەیەكی گشتیی بۆ چاودێریكردن و تەرخانكردنی داهاتی‬ ‫فیدراڵی دادەمەزرێت‪ ،‬دەستەكە لە پسپۆڕانی حكومەتی فیدراڵی و‬ ‫هەرێمەكان و نوێنەرانیان پێكدێت و ئەم لێپرسراویەتیانەی هەیە ‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬دڵنیابوون لە دابەشكردنی دادگەرانەی باربوو و یارمەتی و‬ ‫قەرزە نێودەوڵەتیەكان بەگوێرەی پشكی هەریەكە لە هەرێمەكان و ئەو‬ ‫پارێزگایانەی ناكەونە سنووری هیچ هەرێمێكەوە‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬دڵنیابوون لە بەكاربردن و دابەشكردنی داهاتی دارایی فیدراڵی‬ ‫بە باشترین شێوە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬دڵنیابوون لە هەبوونی شەفافیەت و دادپەروەری لە تەرخانكردنی‬ ‫پارەو پول بۆ حكومەتە هەرێمییەكان و ئەو پارێزگایانەی ناكەونە سنووری‬ ‫هەرێمەكانەوە بەپێی ئەو ڕێژانەی بڕیاری لەسەر دراوە ‪.‬‬ ‫تێگەیشتن لە واتاو ناوەڕۆكی ئەو دوو ماددەیە پێویستی بە پسپۆڕبوون‬ ‫نییە لە بواری یاسایی و دەستووریدا‪ ،‬هەروەها بەرگری لێكردنیشی نابێت‬ ‫تەنها لەئەستۆی یاساناساندا بێت‪ ،‬لەبەرئەوەی بابەتێكە بۆ ئێستاو ئایندەی‬ ‫ژیان و گوزەرانی هاواڵتیانی هەرێم و عێراق داڕێژراوە ‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێك دێتە پێشەوە‪ ،‬ئایا تا چەند كاربەدەستان و‬ ‫پەرلەمانتارانی كورد لەسەر ئاستی عێراق كاریان بۆ جێبەجێكردنی ئەو‬ ‫دوو ماددەیە كردووە؟‬ ‫ئەگەر كاركردنێكی ڕێژەییشیان لەپێناودا كردبێت‪ ،‬ئایا ئەو كاربەدەست‬ ‫و پەرلەمانتارە كوردانە دەتوانن ئەو دوو ماددەیە لە شااڵوی هەمواركردنەوە‬ ‫بپارێزن؟‬ ‫ئەوەی جێگای دووبارەوتنەوەیە لەم نووسینەدا‪ ،‬ئەوەیە‪ :‬كێشە لە‬ ‫دەستووری عێراقدا نییە‪ ،‬كێشە لە جێبەجێنەكردنیدایە ‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫هەمواری‬

‫‪zamenpress@gmail.com‬‬

‫دەستور‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫دەستور یان جێبەجێ نەکردنی دەستور؟‬

‫هەرێم لەبەردەم مەترسییەکانی هەموارکردنەوەی دەستوردا‬ ‫زەمەن‬

‫رۆژی ‪١‬ی ئۆکتۆبەری ‪ ٢٠١٩‬خۆپیشاندانی‬ ‫ناڕەزایی شەقامی عێراقی دەستی پێکرد‪،‬‬ ‫هەرچەندە ئەوە یەکەمجار نییە شەقامی‬ ‫عێراقی خۆپیشاندان دەکات و لەسەر‬ ‫شەقامەکانی ناڕەزایەتی نیشان دەدات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وا دیارە یەکەمجارە کە شەقامی عێراقی ئەم‬ ‫جۆرە لە خۆپیشاندەر بەخۆیەوە دەبینێت‬ ‫کە داواکاری یەکەمی بریتیە لە “نیشتمانێکی‬ ‫شکۆدار”‪ ،‬کە لە دەرەوەی دابەشبوونە‬ ‫تائیفی و مەزهەبی و حزبیەکانی پێشووتر‪،‬‬ ‫خەڵکی شارە جیاوازەکانی عێراق بەشداری‬ ‫تێدا دەکەن و تا ئێستا زیاتر لە ‪ ٣٠٠‬کوژاروو‬ ‫نزیکەی ‪ ١٥‬هەزار برینداری لێکەوتووەتەوە‪.‬‬ ‫خۆپیشاندانەکانی ئۆکتۆبەر لە سەرەتاوە‬ ‫هاوشێوەی خۆپیشاندانەکانی پێشووتری‬ ‫شەقامی عێراقی‪ ،‬داخوازی باشکردنی‬ ‫خزمەتگوزاری و هەلی کارو پێدانی دەرفەتی‬ ‫یەکسان بە هەموو کەسێک‪ ،‬بەشێک بوون‬ ‫لە داخوازییە سەرەکیەکانی خۆپیشاندەران‪،‬‬ ‫بەاڵم لە دوای ‪٢٥‬ی ئۆکتۆبەرو بەرفراوان بونی‬ ‫رووبەری خۆپیشاندانەکان‪ ،‬سەقفی داخوازی‬ ‫خۆپیشاندەرانیش بەرزبووەو داخوازی‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستوری عێراقیش وەک‬ ‫بەشێکی گرنگ لە داخوازییە سەرەکییەکانی‬ ‫خۆپیشاندەران چەسپا‪ .‬هەرچەندە بە بڕوای‬ ‫چاودێران ئەو داخوازیەش بەشێکە لە هەوڵی‬ ‫بە سیاسیکردنی ناڕەزایەتیەکانی شەقام‪.‬‬ ‫هەرچۆنێک بێت بانگەشەی هەمواری‬ ‫دەستوری عێراقی لەمڕۆدا لە هەموو‬ ‫بابەتەکانی دیکە گەرمترە‪.‬‬

‫دەستورەکە‪ ،‬رۆژی ‪١٥‬ی ئۆکتۆبەری ‪ ٢٠٠٥‬لە‬ ‫راپرسییەکی جەماوەرییدا توانی رەزامەندی‬ ‫خەڵکی عێراق بەدەستبهێنێ و ‪ ٧٨‬لە سەدی‬ ‫بەشداربوانی راپرسییەکە بە بەڵێ دەنگیان‬ ‫بە دەستورەکەداو پەسەندیان کرد‪.‬‬ ‫دواتر و دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکەی‬ ‫مانگی کانونی یەکەمی ‪ ،٢٠٠٥‬بە پێی مادەی‬ ‫‪ ١٤٤‬دەستوری هەمیشەیی عێراق چووە‬ ‫بواری جێبەجێکردنەوەو کاری پێکرا‪.‬‬

‫پەیوەندی دەستور‬ ‫بە قەیرانەکانی عێراقەوە‬

‫دەستور بەڵگەنامەیەکی سەرەکییە بۆ‬ ‫بنەماو کۆڵەکە بنەڕەتییەکانی دەوڵەت‪،‬‬ ‫بەوپێیەی ستراکچەری سیستمی حوکمڕانی‬ ‫پێکدەهێنێت لە هەردوو رووە یاسایی و‬ ‫سیاسیەکەیەوە‪ ،‬هەربۆیە دەستور لە رووی‬ ‫یاساییەوە دواجار دەبێتە سەرچاوەی هەموو‬ ‫یاساکان و نابێت هیچ دەقێکی یاسایی کە‬ ‫دەسەاڵتی یاسادانان دایدەڕێژێت پێچەوانەی‬ ‫چوارچێوەو بنەما گشتییەکانی دەستوری‬ ‫واڵت بوەستێتەوە‪.‬‬

‫هەموارکردنەوەوە هەیە‪.‬‬ ‫یەحیا ئەلمحمەمەدی پەرلەمانتاری‬ ‫فراکسیۆنی میحوەری نیشتمانی دەڵێت‬ ‫“کێشەکانی ئێستا هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور نییە بەڵکو جێبەجێ نەکردنی‬ ‫خودی دەستورەکەیە‪ ،‬چونکە دواجار لیژنە‬ ‫یاساییەکانی هەموارەکە ناچار بە گوێگرتن‬ ‫لە تەفسیری سیاسییەکان دەکرێن‪،‬‬ ‫سیاسییەکانیش ژۆک نابن و هەرگیزیش‬ ‫کۆک نەبوون لەسەر کۆمەڵێک بەهای گشتی‬ ‫و هاوبەش لە خزمەتی واڵتدا‪ ،‬بەڵکو هەر‬ ‫الیەنێک دەخوازێت بەپێێ بەرژەوەندییە‬ ‫تائیفی و سیاسییەکانی خۆی ماددەیەک‬ ‫کەم بکاتەوە یان ماددەیەک زیاد بکات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە پرۆسەی هەموارکردنی دەستور لە‬ ‫ئێستادا هەرچۆنێک بەڕێوە بچێت بارگاوییە‬ ‫بە هەژمونی سیاسییەکان و هاوتەریب بە‬ ‫بەرژەوەندی ئەوان ئاڕاستە دەکرێت‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫بە بڕوای من هەموارکردنی دەستور جگە لە‬ ‫گەڕانەوە بۆ خاڵی سفری ملمالنێ و ناکۆکی‬ ‫تائیفی هیچی دیکەی لێ بەرهەم نایەت”‪.‬‬ ‫لە بەرامبەردا د‪ .‬بوشرا ساڵح پسپۆڕی‬

‫چین و توێژەکانی کۆمەڵگەی عێراقی هاوکات‬ ‫لیژنەکە داوای لە نەتەوە یەکگرتووەکانیش‬ ‫کردووە بە پسپۆڕیی دەستوریی و یاسایی‬ ‫هاوکاری و کۆمەکی بکات‪.‬‬ ‫یەکێک لەو بابەتانەی کە زۆرێک لە‬ ‫سیاسیەکان داوای هەموارکردنەوەی دەکەن‪،‬‬ ‫پەیوەستە بە داداگای ئیتیحادی یان دادگای‬ ‫دەستوری‪ ،‬کە بەرزترین دەسەاڵتی دادوەرییە‬ ‫بۆ یەکالکردنەوەی کێشە دەستورییەکان‪.‬‬ ‫لە گرنگترین ئەو بابەتانەی جێگای‬ ‫مشتومڕن بۆ هەموارکردنەوە بریتین‬ ‫لە بابەتی نەوت و گازو ماددەی ‪١٤٠‬ی‬ ‫پەیوەست بە ناوچە جێناکۆکەکانی نێوان‬ ‫هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی‪،‬‬ ‫هەروەها یاسای دەستە سەربەخۆکان و‬ ‫ئەو دەسەاڵتانەی بە سەرۆک وەزیران دراوە‬ ‫لە دیاریکردنی وەزیرو پارێزگارەکان و‬ ‫لەکارخستنیان‪.‬‬ ‫گرنگترین ئەو بابەتانەی کە جێگەی‬ ‫گفتوگۆن و بە باش دەزانرێن هەموار‬ ‫بکرێنەوە‪ ،‬بابەتی سیستمی حوکمڕانییە‪،‬‬ ‫پەرلەمانی بمێنێتەوە یان بکرێتە‬

‫دەروازەی حوکمە کۆتایی و ئینتیقالیەکان‬ ‫شێوازی هەموارکردنەوەی دەستورو‬ ‫میکانیزمەکانی ئەو پرۆسەیەی دیاریکردووە‬ ‫کە ئەویش بەم شێوەیەیە‪:‬‬ ‫یەکەم‪ .‬سەرۆک کۆمارو سەرۆک وەزیران‬ ‫پێکەوە یاخود پێنجیەکی ئەندامانی پەرلەمان‬ ‫پێشنیازی هەموارکردنەوە دەستور دەکەن‪.‬‬ ‫دووەم‪ .‬هەمواری بنەما سەرەکییەکانی‬ ‫دەستور ناکرێت کە لە بەشی یەکەم و‬ ‫بەشی دووەمی تایبەت بە مافەکان و ئەرکە‬ ‫گشتییەکاندا هاتووە‪ ،‬مەگەر دوای دوو خولی‬ ‫هەڵبژاردنی یەک بە دوای یەکدا بێت‪ .‬ئەوەش‬ ‫دەبێت بە رەزامەندی سێیەکی ئەندامانی‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران و رەزامنەدی گەل لە‬ ‫رێگەی راپرسی گشتی بێت‪ ،‬ئەویش دوای‬ ‫پەسەندکردنی لەالیەن سەرۆک کۆمارەوە لە‬ ‫ماوەی ‪ ٧‬رۆژدا‪.‬‬ ‫سێهەم‪ .‬نابێت هەمواری ئەو ماددانەی‬ ‫دیکە بکرێت کە لە بەندی دووەمی ئەم‬ ‫مادەەیەدا ئاماژەیان بۆ نەکراوە‪ ،‬مەگەر دوای‬ ‫رەزامەندی سێیەکی ئەندامانی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەراو رەزامەندی گەل لە رێگەی راپرسیی‬

‫چیرۆکی دەستوری‬ ‫عێراقی ساڵی ‪٢٠٠٥‬‬

‫لە دوای ساڵی ‪٢٠٠٣‬ەوە کاتێک‬ ‫سیستمێکی نوێی حوکمڕانی لە عێراقدا لە‬ ‫دایک دەبێت‪ ،‬بە دوایدا چەندین کێشەو‬ ‫قەیرانی نوێ و جیاواز بەرۆکی عێراق دەگرن‪،‬‬ ‫لە واڵتێکدا کە پێشتر خۆی لێوانلێو بوو لە‬ ‫چەندان قەیران و ئاریشەی جیاواز‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ژێر فشارو توندوتیژی رژێمێکی وەکو حیزبی‬ ‫بەعسدا بەر لە تەقینەوەو دەرکەوتنیان‪،‬‬ ‫گیرابوو‪.‬‬ ‫دوای ساڵی ‪ ٢٠٠٣‬و کەوتنی رژێمی‬ ‫بەعس و هەرسێ دەسەاڵتەکانی یاسادانان‬ ‫و دادوەری و جێبەجێکردن‪ ،‬دواتریش‬ ‫هەڵوەشاندنەوەی دەستوری ساڵی ‪،١٩٧٠‬‬ ‫ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری‬ ‫ژمارە ‪١٤٣٨‬ی دەرکرد‪ ،‬کە دەسەاڵتی هێزی‬ ‫هاوپەیمانانی بە سەرکردایەتی ئەمریکا‬ ‫ناچارکرد بەرپرسیارێتی نوسینەوەی‬ ‫دەستورێکی کاتی هەڵبگرێت‪ ،‬تاوەکو گەلی‬ ‫عێراق بتوانن لە رێگەیەوە دەستورێکی‬ ‫هەمیشەیی و حکومەتێکی نیشتیمانی‬ ‫دابمەزرێنن‪.‬‬ ‫ئەوەبوو مادەی ‪ ٦١‬لە یاسای بەڕێوەبردنی‬ ‫دەوڵەت بۆ قۆناغی راگواستنەوە دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانانی پابەندکرد بە نوسینەوەی‬ ‫دەستورێکی هەمیشەیی لە ماوەیەکی زەمەنی‬ ‫کە لە ‪١٥‬ی ئابی ‪ ٢٠٠٥‬تێپەڕ نەبێ‪.‬‬ ‫لە ‪٨‬ی ئایاری ‪ ٢٠٠٥‬کۆمەڵەی نیشتمانیی‬ ‫راگوزەر “ئینتیقال”ی‪ ،‬لیژنەیەکی ‪ ٥٥‬کەسی‬ ‫پێکهێنا بۆ نوسینەوەی دەستورێکی‬ ‫هەمیشەیی بۆ واڵت‪ ،‬لیژنە ‪ ٥٥‬کەسییەکە‬ ‫لە ‪ ٢٨‬ئەندامی هاوپەیمانی شیعەکان و ‪١٥‬‬ ‫ئەندامی هاوپەیمانی کوردستانی و‪ ٨‬ئەندامی‬ ‫لیستی ئەلعێراقیەو چەند ئەندامێکیش لە‬ ‫کەمە نەتەوەکان‪ ،‬پێکهێنا‪.‬‬ ‫هومام حەمودی کە سەر بە ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی شۆڕشی ئیسالمی بوو‪ ،‬سەرۆکایەتی‬ ‫لیژنەکەی پێ سپێردرا‪ ،‬دواتر بڕیاردرا ‪١٥‬‬ ‫ئەندامی عەرەبی سوننەش بەشداری لیژنەکە‬ ‫بکەن‪ ،‬هەرچەندە مافی دەنگدانیشیان‬ ‫نەبوو لە لیژنەکەدا‪ ،‬بەوپێیەی لە دەرەوەی‬ ‫ئەنجومەنی نیشتمانی بوون‪ .‬لیژنەکە‬ ‫کارەکانی بەسەر چەند لیژنەیەکی بچوکتردا‬ ‫دابەش کردبوو‪ ،‬کە بریتی بوون لە‪:‬‬ ‫بنەما سەرەکییەکان بە‬ ‫لیژنەی‬ ‫سەرۆکایەتی ئەحمەد ئەلسافی‪.‬‬ ‫لیژنەی مافەکان و ئەرکە گشتییەکان‪ ،‬بە‬ ‫سەرۆکایەتی خوزەیر خزاعی‪.‬‬ ‫لیژنەی سیستمی حوکمڕانی و‬ ‫دامەزراوەکانی دەوڵەتی فیدڕاڵی‪ ،‬بە‬ ‫سەرۆکایەتی سامر غەزبان‪.‬‬ ‫لیژنەی دامەزراوەکانی حکومەتە‬ ‫هەرێمییەکان‪ ،‬بە سەرۆکایەتی سەعدی‬ ‫بەرزنجی‪.‬‬ ‫لیژنەی گرەنتییە دەستوریەکان‪ ،‬بە‬ ‫سەرۆکایەتی حسێن عەزاب‪.‬‬ ‫لیژنەی حوکمە کۆتایی و ئینتیقالییەکان‪،‬‬ ‫بە سەرۆکایەتی عەبدولخالق زەنگەنە‪.‬‬ ‫رەشنوسی‬ ‫ئامادەکردنی‬ ‫دوای‬

‫خاتونێک رەشنوسی دەستوری عێراق نیشان دەدات پێش پەسەندکردنی لە ڕاپرسیی گشتیدا‬ ‫لە رووی سیاسیشەوە‪ ،‬دەستور شوناسی‬ ‫دەوڵەت و سیستمی حوکمڕانی و رێکخستنی‬ ‫کاری سێ دەسەاڵتەکە دیاری دەکات‪.‬‬ ‫هەروەکو پارێزەری ئەو ماف و ئازادیانەشە‬ ‫کە بۆ هاونیشتمانیانی دەستنیشانکردووە‪.‬‬ ‫بەشێک لە پسپۆڕانی دەستوریی‪،‬‬ ‫پێیانوایە دەستوری هەمیشەیی عێراق ‪،٢٠٠٥‬‬ ‫بە بەراوورد بە دەستوری واڵتانی دیکەی‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست‪ ،‬دیموکراسیترو لیبراڵتر‬ ‫خۆی دەنوێنێ‪ ،‬ئەگەرچی هەتا ئێشتاش‬ ‫بەشێکی گرنگ لە ماددە دەستورییەکانی‬ ‫دەستورەکە وەکو خۆی جێبەجێ نەکراوە‪،‬‬ ‫کە ئەگەر جێبەجێ بکرانایە رەنگە دۆخی‬ ‫عێراق ئاڕاستەیەکی دیکەی وەربگرتایە‪.‬‬ ‫ئەمە سەرباری ئەوەی هەندێ ماددەی‬ ‫دیکەی بەشیوەیەکی دوور لە ناوەڕۆکی خۆی‬ ‫جێبەجێکراوە کە ئەوەش کاریگەری خراپی‬ ‫دروستکردووە لەسەر شێوازی حوکمڕانی‬ ‫دواتریش ئاستی گوزەران و بژێوی خەڵک‪.‬‬ ‫بەاڵم دوای ‪ ١٤‬ساڵ لە نوسینەوەی‬ ‫دەستوری هەمیشەیی‪ ،‬بارودۆخی سیاسی و‬ ‫ئابوری و کۆمەاڵیەتی لە عێراق لە تاریکترین‬ ‫دۆخەکانیدا دەژی‪.‬‬ ‫گەندەڵی رێژەیەکی هێندە ترسناکی‬ ‫تۆمارکردووە‪ ،‬دەوڵەتی عێراقی هێناوەتە‬ ‫سەر خەرەندی رووخانێکی حەتمی‪ .‬بێکاری‬ ‫و نەبونی خزمەتگوزاری و زیادبونی ئەو‬ ‫خێزانانەی لە خوار هێڵی هەژارییەوەن‪ ،‬لە‬ ‫سیما دیارەکانی ناسینەوەی ئەم قۆناغەی‬ ‫حوکمڕانییە لە عێراقدا‪ ،‬ئەوە لە کاتێکدایە‬ ‫کە عێراق خاوەنی یەدەگێکی گەورەی نەوتەو‬ ‫رۆژانەش نزیکەی ‪ ٤‬ملیۆن بەرمیل نەوت‬ ‫هەناردە دەکات‪.‬‬ ‫پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە ئایا‬ ‫دەستوری ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬تا چەند پەیوەستە‬ ‫بە بەرجەستەکردنی ئەو کێشەو قەیرانانەوە؟‬ ‫بە دیوێکی دیکەدا ئایا هەمواری دەستور‬ ‫دەتوانێت ببێتە ماکی چارەسەری ئەو‬ ‫قەیرانانە؟‬ ‫وەاڵمی ئەو پرسیارانە رای جیاوازی لە‬ ‫شەقامی عێراقیدا دروستکردووە‪ .‬هەردوو‬ ‫الیەن پاساوی لۆجیکی بۆ وەاڵمەکانیان‬ ‫دەهێننەوە‪ .‬هەندێک پێیوایە جێبەجێ‬ ‫نەکردنی دەستور بووەتە هۆی کێشەو‬ ‫لەالیەکی دیکەوە هەندێکی تر دەڵێن‬ ‫کێشەکە دەستورە‪ ،‬هەربۆیە پێویستی بە‬

‫یاساو زانستە سیاسیەکان دەڵێت “پرۆسەی‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستور سودێکی زۆری‬ ‫هەیە‪ ،‬چونکە دەستورێکی باش حکومەتێکی‬ ‫باش بەرهەم دەهێنێت‪ ،‬حکومەتێکی باشیش‬ ‫دەتوانێت ژیان و گوزەرانی خەڵکی واڵت بەرز‬ ‫بکاتەوەو هەموو ئەو قەیران و گیروگرفتانە‬ ‫چارەسەر بکات کە سااڵنێکی زۆرە خەڵکی‬ ‫عێراقیان گیرۆدە کردووە‪.‬‬ ‫د‪ .‬بوشرا نمونەی ماددەی ‪٦٣‬ی دەستور‬ ‫دەهێنێتەوە کە ماف و ئیمتیازاتە داراییەکانی‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی دیاریکردووە‬ ‫تەنها بەوەی “بە پێی یاسا رێک دەخرێت”‪،‬‬ ‫د‪ .‬بوشرا دەڵیت “ئەم ماددەیە وایکرد لە‬ ‫رابردوودا بودجەیەکی زۆری دەوڵەت بە فیڕۆ‬ ‫بچێت چونکە ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫یاسایەکیان بۆ ئیمتیازاتی خۆیان دەرکرد کە‬ ‫جگە لە دەوڵەمەندکردنی پەرلەمانتاران و‬ ‫بەهەدەردانی بودجەی گشتی شتێکی دیکەی‬ ‫لێ بەرهەم نەهات‪ ،‬هەربۆیە بە بڕوای ئەو‬ ‫پسپۆڕە یاساییە ماددەی ‪ ٦٣‬زۆر پێویستە‬ ‫هەموار بکرێتەوە”‪.‬‬ ‫لە هەوڵێکدا بۆ هەڵمژینی توڕەیی‬ ‫و ناڕەزایەتیەکانی شەقامی عێراقی‪،‬‬ ‫ئەنجومەنی نوێنەران کۆتایی مانگی ئۆکتۆبەر‬ ‫بڕیاری پێکهێنانی لیژنەیەکی پەرلەمانیدا بۆ‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‪ ،‬کە لە‬ ‫‪ ١٨‬ئەندام پێکهاتووە بە سەرۆکایەتی فالیح‬ ‫ئەلساریی سەرۆکی فراکسیۆنی حیکمەی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن لە ئەنجومەنی نوێنەران‪.‬‬ ‫بەاڵم لیژنەکەو ئەندامەکانی لە هەمان ئەو‬ ‫سیاسییانە پێکهاتوون کە خۆپیشاندەران بە‬ ‫بەرپرسیاری سەرەکی دۆخی قەیرانئامێزی‬ ‫عێراقیان دەزانن لە دوای ساڵی ‪٢٠٠٣‬ەوە‪.‬‬ ‫ئیحسان شمەری‪ ،‬سەرۆکی ناوەندی‬ ‫بیرکردنەوەی سیاسی عێراقی دەڵیت هەر‬ ‫لە سەرەتاوە پێکهێنانی لیژنەکە لەسەر‬ ‫بنەمای پشکپشکێنەی تائیفی دیاریکراون‪،‬‬ ‫دیاریکردنی فالیح ئەلسارییش بۆ رازییکردنی‬ ‫رەوتی حیکمەی ئۆپۆزسیۆن بووە‪ ،‬کە ئێستا‬ ‫لە سەرۆک وەزیارن عادل عەبدولمەهدییەوە‬ ‫زۆر نزیکن‪.‬‬ ‫لیژنەکە پێویستە پێشنیازەکانیان ئامادە‬ ‫بکەن لە ماوەیەکی زەمەنیدا لە چوار مانگ‬ ‫زیاتر نەبێت‪ ،‬هەر لەو چوارچیوەیەدا لیژنەکە‬ ‫پێگەیەکی ئەلیکترۆنیان کردۆتەوە بۆ‬ ‫وەرگرتنی پێشنیازە جیاوازەکانی سەرجەم‬

‫سەرۆکایەتی‪ .‬هەروەها ماددەی ‪٧٦‬ی‬ ‫دەستور پەیوەست بە دیاریکردنی کوتلەی‬ ‫زۆرینەوە‪ ،‬هەروەها بابەتی پارێزگارەکان‬ ‫و ئەنجومەنی پارێزگاکان‪ ،‬ئایا پارێزگار لە‬ ‫الیەن خەڵکەوە راستەوخۆ هەڵببژێردرێ یان‬ ‫هەروەکو ئێستا بمێنێتەوە‪ .‬جگە لەوانەش‬ ‫رێژەی نوێنەرایەتی دەنگی خەڵک لەالیەن‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە‪ ،‬ئایا هەر‬ ‫پەرلەمانتارێک نوێنەرایەتی ‪ ١٠٠‬هەزار کەس‬ ‫بکات یاخود زیاتر‪.‬‬ ‫سەرباری ئەوانەش بابەتی یاسای‬ ‫هەڵبژاردن ئایا دەستور گرەنتی بکات یاخود‬ ‫نا؟ هەروەها یاسای نەوت و گازیش بابەتێکی‬ ‫دیکەیە کە داوای هەموارکردنەوەی دەکرێت‪.‬‬

‫ئەگەرەکانی هەموارکردنی‬ ‫دەستورو ئاستەنگەکانی‬

‫لە تشرینی دووەمی ‪ ٢٠٠٦‬ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەران لیژنەی هەموارکردنەوەی دەستوری‬ ‫پێکهێنا‪ ،‬بەاڵم ئەو دەمە خودی دەستور‬ ‫خۆی رێگر بوو لە هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫پاشان الیەنە سیاسییەکانیش بە باشیان‬ ‫نەدەزانی ئەو بابەتە بوروژێنن لە دۆخێکدا کە‬ ‫واڵت بە تەنگژەیەکی سیاسی زۆر سەختدا‬ ‫تێپەڕ دەبوو‪.‬‬ ‫هەتا ساڵی ‪ ٢٠١٤‬ئەگەری هەموارکردنەوە‬ ‫کارێکی تاڕادەیەک مەحاڵ بوو بەوپێیەی‬ ‫ماددەی ‪ ١٢٦‬هەموو پرۆسەیەکی هەمواری‬ ‫راگرتبوو تا تێپەڕینی دوو خولی پەرلەمانی‬ ‫کە ‪ ٨‬ساڵی دەکرد واتە لە ‪ ٢٠٠٥‬هەتاوەکو‬ ‫‪ ،٣٠١٣‬بەاڵم بەهۆی درێژکردنەوەی ماوەی‬ ‫پەرلەمانی لە ساڵی ‪٢٠١٣‬دا کۆتە زەمەنییەکە‬ ‫هەتا ساڵی ‪ ٢٠١٤‬درێژەی کێشا‪ .‬بەاڵم لە‬ ‫ئێستادا ئەو کۆتە زەمەنییە تێپەڕیوە کە‬ ‫دەستور دیاریکردبوو‬ ‫د‪ .‬رەوافید محەممەد‪ ،‬سەرۆکی بەشی‬ ‫توێژینەوە یاساییەکان لە زانکۆی کەربەال‬ ‫هەرجارێک باسی هەمواری دەستوری‬ ‫عێراقی دەکرێت قسە بەرباڵوەکە دەوترێتەوە‬ ‫“دەستوری عێراق جامیدەو هەموارکردنەوەی‬ ‫قورس و مەحاڵە”‪ .‬بەاڵم ئەم قسەیە هەم‬ ‫دیوی راستی هەیەو هەم دیوی ناڕاستیش‪،‬‬ ‫چونکە بە بڕوای د‪ .‬رەوافید دەستور خۆی‬ ‫میکانیزمەکانی هەموارکردنەوەی داناوە‬ ‫ئەوانیش لە ماددەی ‪ ١٢٦‬و ماددەی ‪١٤٢‬‬ ‫لە دەستوری عێراقدا مادەی ‪ ١٢٦‬لە‬

‫گشتی‪ ،‬ئەویش دوای پەسەندکردنی لەالیەن‬ ‫سەرۆک کۆمارەوە لە ماوەی ‪ ٧‬رۆژدا‪.‬‬ ‫چوارەم‪ .‬نابێت هیچ ماددەیەکی دەستوری‬ ‫هەموار بکرێتەوە کە دەسەاڵتی هەرێمەکان‬ ‫کەم بکاتەوە‪ ،‬بە تایبەتی ئەو دەسەاڵتانەی‬ ‫لە چوارچێوەی تایبەتمەندییەکانی دەسەاڵتە‬ ‫حەسرییەکانی دەسەاڵتی ئیتیحادییدایە‪،‬‬ ‫مەگەر بە رەزامەندی دەسەاڵتی دادوەری‬ ‫هەرێمەکە ئەنجام بدرێ‪ ،‬هەروەها دوای‬ ‫رەزامەندی زۆرینەی خەڵکی هەرێمەکە لە‬ ‫راپرسییەکی گشتیدا‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ .‬لە کاتی راستاندن نەکردنی‬ ‫لەالیەن سەرۆک کۆمارەوە‪ ،‬هەموارەکە بە‬ ‫راستیندراو هەژمار دەکرێت لە الیەن سەرۆک‬ ‫کۆمارەوە دوای تەواو بونی ئەو ماوەیەی‬ ‫لە بەندی دووەم و سێهەمی ئەم ماددەیەدا‬ ‫ئاماژەیان بۆ کراوە‪.‬‬ ‫هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬ ‫زادەی خۆپیشاندانەکانی مانگی ئۆکتۆبەر‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو لە زۆر وێستگەی زەمەنی ‪١٥‬‬ ‫ساڵی رابردوودا ئەم پرسە وەکو داخوازی‬ ‫سیاسی زۆر الیەن و فراکسیۆنی پەرلەمانی‬ ‫بەرزکراوەتەوەو خراوەتەڕوو‪.‬‬ ‫لە خولەکانی پێشتردا زۆر سەرکردەی‬ ‫سیاسی داوای هەمواری دەستوری عێراقییان‬ ‫کردووە‪ ،‬لەوانە نوری مالیکی سەرۆک‬ ‫وەزیرانی پێشوتری عێراق‪ .‬هەرچۆنێک بێت‬ ‫داخوازییەکان بۆ هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫ئێستا بووەتە خواستێکی جەماوەری‬ ‫سیاسی و بەشێوەیەکی بەهێز ناوەندە‬ ‫بڕیاربەدەستەکانی عێراقیشی گرتوەتەوە‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی دوای بەرفراوان بوونی خۆپیشاندانو‬ ‫ناڕەزایەتیەکانی شەقام لە بەغداو پارێزگاکانی‬ ‫دیکەی باشوری عێراق‪.‬‬ ‫بەاڵم چاودێران و پسپۆڕانی یاسایی‬ ‫ئاماژە بەوە دەکەن کە دەستوری عێراق‬ ‫ئاسان هەموار ناکرێت‪ ،‬چونکە لە شێوەی‬ ‫دەستورە جامیدەکانە کە هەموارکردنەوەی‬ ‫پێویستی بە چەندین رێوشوێنی قورس‬ ‫هەیە‪ ،‬النیکەمی ئەو رێوشوێنانە بریتین‬ ‫لەوەی کە دەبێت پرۆسەی هەموارەکە ناتەبا‬ ‫نەبێت لەگەڵ ئەو میکانیزمانەی کە خودی‬ ‫دەستور بۆ پرۆسەی هەموارکردنەکەی‬ ‫دیاریکردووە‪ ،‬ئەوەش لە باشترین حاڵەتیدا‬ ‫پێویستی بە ئیرادەیەکی سیاسی کۆک و‬ ‫دەستەجەمعی و تەوافوقی نێوان سەرجەم‬

‫پێکهاتە جیاوازەکانی عێراق هەیە‪ ،‬ئەوەش‬ ‫ئەو شتەیە کە لە دوای ‪٢٠٠٣‬ەوە لە نێو‬ ‫هاوکێشە سیاسییەکانی واڵتدا لە غیابێکی‬ ‫قوڵدا دەژی‪.‬‬ ‫واسیق هاشمی‪ ،‬شرۆڤەکاری سیاسی‬ ‫دەڵێت هەموارکردنەوەی دەستورو کەمکردن‬ ‫یان زیادکردنی ماددەی دیکە بۆی‪ ،‬کارێکی‬ ‫ئاسایی و سروشتیەو لە زۆر واڵتی دیموکراتی‬ ‫دونیاش ئەنجامدراوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی لە‬ ‫عێراق کارەکەی سەختکردووە‪ ،‬نەبوونی‬ ‫کۆدەنگییەکی سیاسییە لەنێوان الیەنەکاندا”‪.‬‬ ‫واسیق ئاماژە بەوە دەکات هەموو پێکهاتەو‬ ‫الیەنە سیاسییەکان بەرژەوەندی سیاسی‬ ‫و ئابوری جیاوازی هەیەو هەر الیەنێکیش‬ ‫دەیەوێت هەموارەکە هاوتەریب بەو‬ ‫خواستانەی خۆی بڕوات‪.‬‬

‫هەرێمی کوردستان لەبەردەم‬ ‫مەترسییەکانی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستوردا‬

‫د‪ .‬بوشرا حسێن‪ ،‬پسپۆڕی یاساو‬ ‫زانستە سیاسیەکان دەڵێت کورد لە دەمی‬ ‫نوسینەوەی دەستوری هەمیشەیی عێراقدا‬ ‫ساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬شارەزایی سیاسی خۆی‬ ‫بەکارهێناو دەرفەتەکانی بارودۆخی ئەوکاتی‬ ‫عێراقی قۆستەوە بۆ جێگیرکردنی چەندەها‬ ‫بڕگەو مادەی جیاواز لە دەستورەکەدا بۆ‬ ‫پاراستنی پێگەو بەرژەوەندییەکانی خۆی‬ ‫هەروەها دەشڵێت ئەو جۆرە ئیتیحادەی‬ ‫کورد لە دەستوردا جێگیری کرد فیدراڵی‬ ‫نەبوو بەڵکو کونفیدراڵی بوو‪ ،‬لە هەموو‬ ‫ئەوانە گرنگتر دەستنیشانکردنی چەند‬ ‫ناوچەیەک بوو بە ناوی ناوچەی ناکۆکی‬ ‫لەسەر کە لە مادەی ‪١٤٠‬دا جێگیریانکرد‪،‬‬ ‫هەرچەندە مادەکە جێبەجێش نەکراوە بەاڵم‬ ‫هەربوونی لە نێو دەستوردا بە یاسایی کردنی‬ ‫پرسێک و ئیعتیراف کردنە بە داخوازییەک کە‬ ‫کوردەکان لەمێژە شەڕیان لەسەری کردووە‪.‬‬ ‫لە مانگی ئایاری ‪٢٠١٧‬دا دادگای فیدراڵی‬ ‫بااڵ رونکردنەوەیەکی شیکارئامێزی دەربارەی‬ ‫میکانیزمەکانی دەستور دەرکرد بە پێی‬ ‫ماددەی ‪ ١٢٦‬و ماددەی ‪ ،١٤٢‬ئەویش لەسەر‬ ‫داوای سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران‪.‬‬ ‫بەپێی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی‬ ‫بااڵ “جێبەجێکردنی ماددەی ‪١٢٦‬ی‬ ‫دەستور لەکاتی پێشکەشکردنی پێشنیازی‬ ‫هەموارکردنەوەی ماددەیەک یان زیاتر ئەنجام‬ ‫نادرێت هەتاوەکو بابەتی هەموارەکە وەک‬ ‫ئەو رێوشوێنانە ئەنجام نەدرابێت کە ماددەی‬ ‫‪ ١٤٢‬بەندی یەکەمی دەستور هاوتەریب‬ ‫نەبێت”‪.‬‬ ‫د‪ .‬رەوافید محەممەد دەڵێت بە پێی ئەو‬ ‫بڕیارە بێت کە ژمارە ‪٥٤‬ی فیدراڵی ساڵی‬ ‫‪٢٠١٧‬ی لەسەرەو رۆژی ‪٢٢‬ی ئایاری ‪٢٠١٧‬‬ ‫دەرچووە جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی‬ ‫هەموارکردنەوە لە ماددەی ‪ ١٤٢‬دەبێت‬ ‫پێش جێبەجێکردنی میکانیزمەکانی‬ ‫هەموارکردنەوە بێت بە پێی ماددەی ‪.١٢٦‬‬ ‫بەپێی ماددەی ‪ ١٤٢‬بەندی دووەم دەبێت‬ ‫“هەموو هەموارە پێشنیازکراوەکان بە یەک‬ ‫پاکیج لەالیەن لیژنەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور پێشکەشی ئەنجومەنی نوێنەران‬ ‫بکرێت‪ ،‬بابەتەکەش بە پەسەندکراو هەژمار‬ ‫دەکرێ ئەگەر زۆرینەی رەهای پەرلەمان‬ ‫دەنگیان لەسەر دا‪ .‬هاوکات پێویستە بخرێتە‬ ‫راپرسی گشتییەوەو زۆرینەی گەل پەسەندی‬ ‫بکەن‪ .‬ئەوە جگە لەوەی نابێت دەنگدەرانی‬ ‫سێ پارێزگا یان زیاتر رەتی بکەنەوە‪.‬‬ ‫وەزیرێکی پێشووی عێراق لە کابینەکەی‬ ‫مالیکی دەڵێت الیەنی کوردی چەندین‬ ‫بەربەستی یاسایی و ستراتیژییان لە‬ ‫دەستوری عێراقدا جێگیرکردووە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫بەر لە هەر هەموارکردنەوەیەک بگرێت‬ ‫بەرامبەر ئەو ماددانەی خواستەکانی کوردیان‬ ‫لە دەستوردا جێگیرکردووە‪ ،‬کە لە داهاتوودا‬ ‫رەنگە بۆ دەستور ئەنجام بدرێت ئەویش بە‬ ‫پێی ماددەی ‪ ،١٤٢‬بەوپێیەی ئەگەر سێ‬ ‫پارێزگا یان زیاتر دژی هەموارەکە دەنگیاندا‬ ‫ئەوا هەموارەکە بە هەژمارنەکراو حساب‬ ‫دەکرێت‪ ،‬دیاریکردنی سێ پارێزگاش وەکو‬ ‫ئاماژەیەکە بۆ هەر سێ پارێزگای هەولێرو‬ ‫سلێمانی و دهۆک‪.‬‬ ‫هەربۆیە بە بڕوای ئەو وەزیرەی پێشووی‬ ‫عێراق هەر هەموارکردنەوەیەک رەزامەنی‬ ‫الیەنی کوردی لەسەر نەبێت‪ ،‬بە مردوویی‬ ‫لەدایک دەبێت‪.‬‬ ‫هاوکات واسیق هاشمیش هاوڕایە‬ ‫لەوەدا کە پرۆسەی هەموارکردن لە‬ ‫عێراقدا سەرناگرێت ئەگەر الیەنی کوردی‬ ‫رەزامەند نەبێت لەسەری‪ ،‬بەوپێیەی ئەوە‬ ‫لە دەستوردا جێگیرکراوە‪ ،‬واسیق دەڵێت‬ ‫“پێش هەموو هەوڵێک پێویستە گفتوگۆ‬ ‫لەگەڵ الیەنی کوردیدا ئەنجام بدرێت و ئەوان‬ ‫دڵنیا بکرێنەوە لەوەی کە هەمواری دەستور‬ ‫لە زیانی ئەوان نییە”‪.‬‬

‫هەمواری‬

‫‪1‬‬

‫دەستور‬ ‫دۆسیەیەکی رۆژنامەی “زەمەن”ە تایبەت بە پرسی هەموارکردنەوەی دەستوری عێراق‬

‫ژمارە (‪ )44‬سێشەممە ‪2019/11/26‬‬

‫‪www.zamenpress.com‬‬

‫‪ 12‬الپەڕە‬

‫کوردو هەمواری دەستوری عێراق‬ ‫ئایا دەگەڕێینەوە‬ ‫بۆ خاڵی سفر؟‬ ‫زەمەن‬

‫مەترسییەکــــانی هەموارکــردنەوەی دەســـــــتور‬

‫‪2‬‬

‫ههمــواری دهســــتور و كێشهى مـــادهی ‪142‬‬

‫‪9‬‬

‫بەراوردی سیستمی سەرۆکایەتی و پەرلــــــــــەمانی‬

‫‪10‬‬

‫یوسف محەمەد‪ ،‬جێگری سەرۆكی‬ ‫لیژنەی هەمواركردنەوەی دەستور‪:‬‬

‫هیچ كەس و الیەنێكی‬ ‫عێراقی باسی‬ ‫كۆتاییهێنان بە سیستمی‬

‫‪3‬‬

‫فیدراڵی ناكات‬

‫تاریق حەرب‪ ،‬شارەزای دەستوریی بۆ “زەمەن”‪:‬‬

‫هەرێمی کوردستان‬

‫کیانێکە بوونی یاسایی‬

‫خۆی هێندەی لە ئەمری‬ ‫واقیعەوە وەرگرتووە‪،‬‬ ‫هێندە لە دەستورەوە‬ ‫وەرینەگرتووە‬

‫تهنیـــا بۆ بیرهێنــانهوه‪ :‬پرســــی دهستور‬

‫‪4‬‬

‫‪5‬‬

‫هێشتا شەقامی عێراقی لێوانلێوە بە‬ ‫خۆپیشاندەری گەنج و توڕە‪ ،‬نەوەیەکن لە رێگەی‬ ‫سمارتفۆنەکانیانەوە ژیانی شکۆمەندو شایستەی‬ ‫واڵتە پێشکەوتووەکانی دونیا دەبینن‪ ،‬هەروەک ئەو‬ ‫ستەم و نادادیە گەورەیەش دەبینن کە النیکەم ‪١٥‬‬ ‫ساڵە لەسەر دەستی نوخبەی سیاسی و حوکمڕانی‬ ‫دوای کەوتنی رژێمی بەعس‪ ،‬بەرجەستەیانکردووە‪.‬‬ ‫بۆ هەڵمژینی ناڕەزایەتی و توڕەیی‬ ‫خۆپیشاندەران‪ ،‬بانگەشەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستوری عێراق ‪ ،٢٠٠٥‬کراوەتە بابەتێکی هێندە‬ ‫گەرم کە کەسێک لەدەرەوەی دیمەنە گشتییەکەی‬ ‫عێراقەوە تەماشا بکات‪ ،‬وا گومان دەبات ئەوەی‬ ‫ئێستا لە عێراقدا دەگوزەرێ ئەو دەستورە بەرهەمی‬ ‫هێناوە‪ .‬لە کاتێکدا دەیان بەندو ماددەی گرنگی‬ ‫نێو دەستوری ساڵی ‪ ٢٠٠٥‬هێشتا جێبەجێ نەکراون‬ ‫و ئەگەر بۆ نمونە عێراق هاوشێوەی هەرێمی‬ ‫کوردستان بکرابایە بە چەند هەرێمێک وەک ئەوەی‬ ‫دەستور هێڵە گشتیەکانی داڕشتووە‪ ،‬رەنگە ئێستا‬ ‫دۆخی عێراق ئاڕاستەیەکی دیکەی وەربگرتایە‬ ‫النیکەم لە ئاستی فەراهەمکردنی هەلی کارو‬ ‫خزمەتگوزاری پێویست بۆ خەڵک‪.‬‬ ‫هەرچۆنێک بێت هەموارکردنەوەی دەستور‬ ‫بووەتە بابەتێکی سەرەکی لە نێو هاوکێشەی‬ ‫سیاسی عێراقداو ئەنجومەنی نوێنەرانیش لیژنەی‬ ‫بۆ پێکهێناوە‪ ،‬پرسیارەکە ئەوە نییە ئایا رێوشوێنە‬ ‫دەستورییەکانی هەموارکردنەوە لە نێو خودی‬ ‫دەستورەکەدا تا چەند رێگە بە جێبەجێ بوونی‬ ‫ئەو خواستە دەدات‪ ،‬بەڵکو پرسیارەکە ئەوەیە‬ ‫ئایا نوخبەی سیاسی عێراقی دەتوانن لە دەرەوەی‬ ‫خواستە مەزهەبی و تائیفیو سیاسییەکانی‬ ‫کۆدەنگییەکی رەوا پێکبهێنن بۆ باشترکردنی‬ ‫دەستوری ساڵی ‪ ،٢٠٠٥‬چونکە ئەگەر دۆخی ئەو‬ ‫دەمی عێراق بهێنینەوە یادو بەراووردی بکەین بە‬ ‫ئێستا ئەتوانین بڵێین هیچ شتێک لە دونیابینی‬ ‫هێزە سیاسیەکان نەگۆڕاوەو هەر هێزەو هەموارێک‬ ‫پێشنیاز دەکات کە بەرژەوەندییەکانی خۆی تێدا‬ ‫دەبینێتەوەو رەنگە لەالیەن هێزەکەی بەرامبەرییەوە‬ ‫رەتبکرێتەوە‪ ،‬کەواتە پرۆسەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور جگە لە بەربەستە دەستورییەکانی نێو‬ ‫خودی دەستورەکە‪ ،‬ئەگەری گەڕانەوەش بۆ خاڵی‬ ‫سفر دەخاتە سەر پشت‪ ،‬چونکە ئەو هێزانەی‬ ‫بە هەر شێوەیەک بووبێت توانیان دەستورێک‬ ‫بنوسنەوە کە کۆدەنگی ‪ ٧٨‬لە سەدی دانیشتوانی‬ ‫بەدەستهێنا‪ ،‬ئێستا مەحاڵە شتێک لەو کۆدەنگی و‬ ‫ئیجماعە بەرجەستە بکرێتەوە‪.‬‬ ‫سەرباری هەموو ئەوانەش نابێت وەکو کورد‬ ‫ئەوە لە یاد بکەین کە پرۆسەی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور بابەتێکی زۆر زۆر گرنگ و هەستیارە‬ ‫چونکە شکڵ و سیمای سیستمی حوکمڕانی و کایە‬ ‫جیاوازەکانی ژیانی نەوەی داهاتوش دیاری دەکات‪.‬‬ ‫هەربۆیە سەرکردایەتی کوردو نوێنەرەکانی ئەرکێکی‬ ‫سەخت و دژواریان دەکەوێتە سەر شان‪ ،‬کە بە‬ ‫هەر شێوەیەک بێت کار بکەن بۆ ئەوەی بە دەست‬ ‫هاتووە بۆ کورد لە دەستوری ‪ ٢٠٠٥‬پارێزگاری لێ‬ ‫بکەن و نەهێڵن بە کەمتر لەوە رازی بن‪.‬‬ ‫ئێمە لە رۆژنامەی “زەمەن” وەک هەستکردنمان‬ ‫بە بایەخ و گرنگی ئەم پرسە‪ ،‬بڕیاری کردنەوەی‬ ‫ئەم دۆسیەیەمان داوە تاوەکو پرۆسەی هەموارەکە‬ ‫بەردەوام بێت ئێمەش بەپێی پێویستی پرۆسەکە‬ ‫ئەم پاشکۆیە بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫لەم پاشکۆیەدا چەندین چاوپێکەوتنو شرۆڤەو‬ ‫نووسین و بیروڕای جیاواز باڵوکراونەتەوەو‬ ‫هەریەکەیان لە گۆشەیەکەوە پرسی هەموارکردنەوەی‬ ‫دەستور هەڵدەسەنگێنێت‪ ،‬جگە لە باڵوکردنەوەی‬ ‫نووسینە مێژووییەکەی رەوانشاد نەوشیروان مستەفا‬ ‫بەناوی “تەنیا بۆ بیرهێنانەوە‪ :‬پرسی دەستور”‪.‬‬ ‫ئەرکەکە سەختەو هەموو الیەک پێویستە رۆڵی‬ ‫مێژوویی خۆی بگێڕێت‪ ،‬چونکە هەر هەنگاوێکی‬ ‫دیراسە نەکراوو پێشوەختە ئامادەنەکراو ئەگەری‬ ‫هەیە بۆ ئێمەی کورد گەڕانەوە بێت بۆ خاڵی سفر‪.‬‬