4
سەرنووسەر
ژمارە ( )44سێشەممە 2019/11/26
سیروان رەشید
رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە
نەرمەبای دڵەڕاوكێ
لێم ببوورن ئەزیزانم ،لێم ببوورن، کە هەواڵێکتان ناپرسم ،دڵم دەڵێ
نۆستاڵگیا
هەر هەمووتان لە من باشتر،
نە لەنجەوالری خاتوونێک، تریقەی پێکەنینێک،
سەرحاڵترن .لێم ببوورن...
هاوڕێیانی تۆزلێنیشتووی زەمەنە
نە ترازانی سوخمەیەک،
کە لە سێباز و چاوشارکێ و
نە شەبەنگی شیعرێکی “ناری” و
نە دیقانێی مەمکۆڵەیەک،
گەنمگرد و جۆباڵو سەرڕێژ بوون،
“تایەر بەگ” نە ناڵەی لوولکی
لێنادەم،
سەوز و شینە! ئیتر من چۆن،
لێم ببوورن کە زەنگێکتان بۆ
“مینە” لە ئاسمانی ئەو دێبەرە،
ئاخر زەریایەک لە بەستەڵەکی
پەنجەرەی خەیاڵ بشکێنم،
بیرچوونەوە لەنێوانماندا کەوتووە و منیش نە تۆزقاڵێک ئاگر ،نە
حیکایەتی دەڵەدێو و کوڕەکەچەڵ،
تكایە ئاگاداربە نەوەك بەم سەرمایە ئەو گۆرانییە بكەوێتە ئاوەكەوە دوایی گەرووی دەنوسێ. *** تكایە ئاگاداربە نەوەك بەم گەرمایە ئەو سرودە گڕ بگرێ دوایی بۆمان ناكوژێتەوە. *** تكایە ئاگاداربە نەوەك بەم قەرەباڵغیە ئەو شیعرە سەیارە لێی بدا دوایی كێش و سەروای دەشكێ. *** تكایە ئاگاداربە نەوەك بەم تاریكەشەوە ئەو دەمەقاڵێیە ئاودیو بكەن دوایی دەست بەتاڵ دادەنیشین. *** تكایە ئاگاداربە نەوەك بەم رۆژی رووناكە رەنگی ئەو تابلۆیە بدزن دوایی شەوكوێر دەبین. *** تكایە ئاگاداربە نەوەك لەم چۆڵەوانییە ئەو قسەی نەستەقە بە تەنیا جێبهێڵن دوایی پیاوخراپێ دەیڕفێنێ. *** تكایە ئاگاداربە نەوەك لەم دۆخە نالەبارە ئەو جوغرافیایە خۆی بشارێتەوە دوایی هەموو شتێكمان لە دەست دەچێ *** تكایە ئاگاداربە نەوەك لەم وەزعی قاتوقڕیە ئەو مێژووە سەری خۆی هەڵگرێ دوایی تووشی پەتای لەبیرچوون دەبین
“حەمەوخان” و نە کانییەکە، نە عیشوە و نازی نیگایەک ،نە
لە رەوت جێماوەکانی مێژوویەک
تەیب جەبار
سەرپەرشتیار
کامەران سوبحان
من بۆچی بێم ،چی بهێنم؟
پشکۆ نەجمەدین
نە هیچێکم بۆ گێڕانەوە پێ ماوە.
من کە نایێم...
وێنەیەکیش بۆ پیشاندان و لێڕامان،
تەنیا نەبووم،گشت پێکەوە،
لێم ببوورن چراکانی هەڵەبجەکەی
تیشکی لێدەڕژا و بە هەورازی
بڕوا بکەن ،ئەوسا و ئێستاش
تەنیا نەبووین؛
لە پیشانگەی یادگەی مندا، رووحێکی تێدا نەماوە. تەمتوومانم!
ئێوارەیەک کە من رۆیشتم،
گیرفانەکانی هیوامان ،بارانی وەهمەکانی ئازادیدا ،سەردەکەوتین!
هەر ئێوە بوون و هەر ئێوەن،
شنەبای سەر کانییەکەی باخی میر و
بیرتان دەکەم ،کەچی رۆژێک
جیلوەی دارگوێزەکانی “گواڵن” و
وەک رۆژانی مێردمنداڵی،
“بەلەنجە گیان بەلەنجە”کەی
نیشتمانم.
جورئەت ناکەم،
ئیلهامی شیعری تایەربەگ ،سەما و بۆنی سیحراویی شەراب و
بێمەوە نێو چاخانەکانی رابردوو،
مەینۆشانی “کوڵەبۆز” و
دڵنیایی ،لە پیاڵەیەکی چڵکندا
هەموومان پێکەوە بووین.
لێم ببوورن...
ڕامانکرد و ئەوداڵی تارمایی ئاشتی،
لەگەڵ ئێوە ،چۆڕێک تیشکی بخۆمەوە!
قاقای ژنانی “کانی شێخ” هەر هەموو پێکڕا ،لەدەمی جەنگ
نازانم بۆ ،دارنەمامی رووحی حەزم،
چیاوچۆڵمان سەرپاک پشکنی و
بااڵ ناکات!
و هەموو جوانییەکانی شار و خودی
وەکو جاران ،لە دێبەری “دۆمینە”دا،
پاش زەمەنێک ،وەهم تێکیشکاندین
لێم ببوورن...
شارمان ،لە گۆڕیچەی ئازادیدا کفن
وا زەن دەکەم لە مێژوودا،
گشت “ئەزنیف” و یارییەکانی
کرد و هەر بە تەنیا گەڕاینەوە!
ببوورن ئازیزەکانم ...لێم ببوورن!
“پۆکەر” و “بیست و یەک”مان
وای چەند تەنیام ،وای چەند
لێم ببوورن...
من بێ شار و بەبێ ئێوە،
دۆڕاندوون!
تەنیاین..
ئیتر نە “ئاس”ێک ئیش دەکا و
دەردی تەنیایی کوشتوومی و
لە خەیاڵی منداڵیدا،
بێ هەناسەی باخی میر و
نە “فلۆش” و “ستریتفلۆش”!
ئێوەش بێ رەونەقی شار و
گشت یارییەکانمان بردنەوە و
بێ شکۆیی تەالرەکەی وەسمان پاشا
تااڵنفرۆش!
حامید بەگ و بەبێ پیاسەی ئێوارانی
بە گەوەرەیی ،مایەپووچ و
و بێ جەنجاڵیی قەیسەرییەکەی
بمبوورن ئازیزەکانم ،لێم ببوورن!
کانی شێخ و
بەرائەتی “عەبەڕیش” وەک
بەرانبەر مەکتەبی کچان ،داهۆڵێکن،
ئیدی مێزێکی بەرائەت ،وەک
بێ سەوزبوونتان لەسەر شۆستەی
جامەکەی دەستی “خاڵۆ” وەکو
چاوەڕێی رەشەبایەکن!
دەنگە نووساوەکەی کاکە “عوسمانی
لێم ببوورن کە هەرگیز زەنگێ
“عوسە قوبڵی” نەماوە کۆمانکاتەوە!
نە پیاڵە ،نە جامێکی مەی،
ئازادی” وەکو رووحی عەرەبانەکەی ببوورن ..ریشاڵەکانی جگەرم ،لێم
ببوورن! من کە زەنگێکیش لێنایەم...
لێنادەم ،کە من نایێم!
نە پەیمانەی سەر کانییەکەی
لێم ببوورن ،من کە زەنگێکیش لێنادەم ..کە من نایێم!
ئاخر چۆن بێم و درەنگە،
ساتێ کە رووحی “پاڵەوان”
زۆر لە مێژە گەیشتووەتە تەهی
ئاسمان ،من ئیتر لە کێی ببیستم: “ دارا هەر دوو داری دیوە و
منیش سەدان ،مامۆستا گیان!” من بۆچی بێم ،ساتێ “ئەمیری مام رەسووڵ” عەرەبانە “پیاوئەسپییە”کەی،
بە هەورازەکەی سەرادا،
راناکێشێ! وا بزانم نەک هەر ئەمیر، هەورازەکەش تەخت بووە! وای خودایە ،ئەم مێژووە
نەفرەتییە ،چیی کردووە! نا من نایێم،
هەرگیز زەنگێکیش لێنایەم! کوڕ کە ماوە ،بەاڵم باوکە
جوامێرەکەی“ ،حەمەڕەشیی حەمەی ئەحمەو” ئەستێرەگەشەی کۆڕی مەینۆشان ،چراوگی هەڵبووی
تاریکایی شار ،سەرتۆپی شکۆ و قسەی مانادار ،بۆ ئەبەد ونە و بێ رەونەقە شار!
جا من بۆچی بێم ،کە ئەو نەمابێ و کەس نەوێ بێژێ:
“زەینەکەی مامۆم! ژیان بێتامە،
شار هەر شار نییە،پیاگێک نەماگە، دونیا پڕبووگە ،لە ناکەسبەچە،
هاوشانم نەما ،هەر خۆمم و خۆم! جا من بۆچی بێم؟ **
“بەهادین رێوی”، “ زیول و داڵە”؛
بااڵنوماکەی دیوەکەی دیکەی نەبینراوی شار،
دیوێک بۆ خەڵکی، قیزەون ،دزێو،
بۆ خۆیان ،بەشێک لە ناوکی ژیان، بە بەردی زەمەن، شکا ،هاتە خوار!
نالــــــی بە دیدێ دی بەسەركردنەوەی بەرچاكێ وشە
ەکیم مەال ساڵح ح
ئەڵقەی چوارەم (ئەم نووسینە ،خوێندنەوەیەکی جیاوازە بۆ نالی ،بە چەند بەشێک ،لە (کولتووری زەمەن) دوو هەفتە جارێ باڵوی دەکەینەوە). -46دامەنی پاكی مەداری دائیرەی خامەك نییە خوێنی مەقتووالنە وا دامێنی یاری گرتووە. ل546 بۆ وشەی (دامەنی) نوسخەكانی (عم ،ت و عب) راستن كە (دامانی) یان نووسیوە ،چونكە بەم شێوە لەگەڵ (دامێنی) میسرەعی دوودا هونەری جیناسی الحیق پێكدێنن .وشەی (خامەك)یش لەسەری نووسراوە :قوماشێكی ئاوریشمە گەلێ رەنگی هەیە، رەنگی هەرە باوی مۆرە .كاكەی بەڕێزم ئەوە راستە و الیەكی مەبەستی نالییە ،دیوەكەی دیكەی خامەك بە واتای (تار) ئامێرە مۆسیقییەكەش دێت ،بەم پێیە واتای بەیتەكە بەم شێوەش دەبێت( .داوێنی پاكی یار خولگەی بازنەی تار و مۆسیقا لێدان نییە ،چونكە ئەو داوێنە خاوێنەی جارانی یار وەك ئێستە نەماوە ،بەڵكو گۆڕاوە بەوەی كە خوێنی رژاوی كوژراوەكانی داوێنیان سوور هەڵگەڕاندووە و شیوەن و گریان لەكایەدایە نەك ساز و ئاواز) ئەمەش لەو وردەكاریانەی نالییە كە ناوی ناون سیحری بەیان و حیكمەتی شیعر. هەروەها گەورەم ئێوە لە لێكدانەوەیەكدا نووسیوتانە (وەنەبێ لەبەرئەوە شین بكاتەوە كە لە قوماشی خامەك دروست كرابێ ،ئەو رەنگە شینەی پێوەیەتی رەنگی خوێنی دڵدارە كوژراوەكانیەتی) لەسەر ئەمە پرسیارمان ئەوەیە ،رەنگی خوێن و شین بە یەك دەخۆن؟! ئەمەیان زۆر دوورە لە سەرنجدان و تێبینیە وردەكانی ئێوەوە. -47گەردو بادی هیجری تۆ وا عالەمی لێ كردمە تۆز نەك دووچاوم ،بەڵكە حەتتا دڵ غوباری گرتووە. (گەردەباد)دروستە ،وشەیەكی فارسییە و لەكوردیدا واتای زۆرە ،وەكو لە ناوچە جۆراوجۆرەكاندا بەرگوێمان كەوتوون بریتین لە :دێوە لوول ،گەردەلوول ،باگێژە،
گژەبا ،چڕچەمان ،گەڕەپێچ ،تەنوورە ،باهۆز ،زالن، زڤیرك ،گێژەڵووكە ،گێژك و گێجەڵووكە .مەبەست ئەوەیە لوغەتنامە لەدەستدا هەبووە ،پێویستە فارسییانە وشەكە وەربگیرێ .وا ئەزانم ئەمەش هەڵەی چاپە. -48شەربەتی عوننابی لێوی ،شەككەر و بادامی چاو سەرووی قەدت راستە ئەنواعی سیماری گرتووە. لەم بەیتەدا جووت وشەی (ئەنواعی سیمار = چەند جۆر بەرهەم) جێگە ناگرێت ،چونكە عونناب و بادام وەك دوو بەر دانراون ،ئەم دوانەش دوورن لە(ئەنواع) ەوە و جووت دەگەیەنن ،نەك چەند جۆر .وشەی شەكەر ئەگەر وای دابنێین مەبەست ددانەكانییەتی كە وەكو شەكر سپین ،ئەوا ئەنواعی سیمار راست دەردەچێ. شەكریش بەری داری نەیشەكەرە .عوننابی لێو لەگەڵ بەری نەیشەكەر و بادامی چاودا(ئەنواع) هەڵدەگرن. نالی بە سەلیقەی خۆی شەكەری هێناوە و نەیشەكەری داوەتە دەست خوێنەر ،ئەگەر نەیشەكەری بنووسیایە ئەوا میسرەعەكە لەنگ دەردەچوو ،بۆیە دەبێ بەم شێوە بیخوێنینەوە: شەربەتی عوننابی لێو و شەكەر و بادامی چاو سەرووی ،قەدت راستە ئەنواعی سیماری گرتووە. دەبێ لەسەر (سەرووی قەد) یش بووەستین، ئەوە دیارە و زۆرە كە بااڵ چوێنراوە بە سەروو، ئەوەش موبالەغەی هونەری كالسیكییە .بەاڵم منی قوتابیت وێرگولێكم خستە دوای (سەرووی) بۆ ئەمیش پەیوەندی بە (لێو ،ددان و چاو) ەوە هەیە كە لە سەردان. -49یادی (كانی دمدم) و سەرچاوەكەی (مێگوڕ) دەكا (بەكرەجۆ)ی چاوم كە شێوەی (سەرچنار)ی گرتووە. ل548 كانی دووم هەرچەندە بۆم دیاری نەكرا لەكوێیە ،بەاڵم بەپێی ئەوەی (قەاڵی دمدم)ان هەیە ،دەكرێ ئەمیش هەبێت ،بە دووریشی نازانم ئەم كانییە سەرچاوەی ئاوی قەاڵی دمدم بێت .سەرچاوەی دووەمیش كە (مێگوڕ) نووسراوە ،وای بۆ دەچم (مەیگۆڕ) بێ كە مەیگۆڕێ دێیەكی تەڕ و سەر سەوزە نزیك بە شاری پاوە. -50گەرمی و تەڕی بەهارە كە پشكۆ كوژایەوە پشكۆی گواڵتەشین بە نەسیم بوو گەشایەوە. ل554 بەڕێزم من ئەم بەیتەم وا بۆ دەخوێنرێتەوە: گرمە و تەڕەی بەهارە كە پشكۆ كوژایەوە پشكی گواڵتەشین بوو بە نەسیم گوشایەوە. واتە :كە گرمە و بەهاری پڕباران پشكۆی كوژانەوە و سەرما نەما ،ئەوا پشكی گواڵتەشین بوو بەوەی بە بای نەسیم پەڕەكانی كرانەوە .بەم پێیە لە رووی هونەرییەوە دووجار (گەشایەوە) لەكۆتایی دوو بەیتی بەدوای یەكدا هاتوودا نالیانە نییە و هەروەها (گوشایەوە) لەگەڵ (گەشایەوە) ی بەیتی دوای خۆیدا دەبێتە جیناسی موحەڕڕەف .وشەی (تەڕە)ش لە زمانەكەماندا(تەڕەی بەهار) جێگەی خۆی هەیە. وشەی (پشكۆ) ش لە هەردوو میسرەعەكەدا دوورە لە هونەری نالییەوە ،بۆیە (پشكی) جێگەی خۆی
دەگرێ و لە رووی هونەریشەوە (پشكۆ) و (پشكی) دەبنە جیناسی الحیق .بۆ وشەی (گواڵتەشین) هەر دوو فەرهەنگی فارسی و كوردی گەڕام نەمدی ،بۆیە دەبێتە وشەسازیی شاعیرمان. -51هەنجیری نەوشكۆفە كە پڕ بوو لە شیری ساف تیفلی عینەب شكۆفەیی كرد و رشایەوە. ل556 ئەم بەیتە وشە دوانەی (تیفلی عینەب) ی تێدایە، كە بە كوردییەكەی دەبێتە (منداڵی ترێ) و تەركیبێكی هونەرییە ،دەبێ ئاماژەش بەوە بكەین كە شاعیر ئەم تەركیبەی بە شێوەیەك لە شێوەكان لە حافزی شیرازی خواستووە كە دەڵێ: (بنت العنب) كە زاهدام الخبائپش خواند اشهی لنا و احلی من قبلە العذارا واتە :كچی ترێ كە زاهید ناوی نا دایكی گەندان دڵگیر و شیرین ترە المان لە ماچی كیژان. بنت العنب مەبەستی لەو شەرابەیە كە لە ترێ دروست دەكرێ .تەركیبەكەی نالیش زۆر جوانە -منداڵی ترێ – واتە بەرسیلە كە دوای چرۆكردن پەیدا دەبێ و پاشان دەبێتە ترێ .بەداخەوە هەرچەند بیرم لێكردەوە وشەی (رشایەوە)م بۆ وەرنەگیرا ،بۆیە گومانم لێیەتی و پێم وایە (رەسایەوە) بێ ،بە واتای پێگەشتەوە .واتە بەرسیلە دوای شكۆفەكردن پێگەیشت. -52سۆفی ریایە خەڵوەتی بێنی بەهاری كرد هاتەدەرێ لە سایەیی چایەر حەسایەوە. ل560 بەڕێزم ئێوە وشەی (چایەر)تان بە بەهار بەند و تەویلە لێكداوەتەوە ،بەاڵم ئەوەی مامۆستا هەژار راستە كە بە (لەوەڕگە)ی داناوە .هەنبانە بۆرینە ل .201هەروەها (ریایە) تان هەربە (ریا) نووسیوە، بمبورن واتای پیسایی پیاكرد یا فیڕاندی پێیدا دێت. بەم پێیە لێكدانەوەی بەیتەكە وای لێدێت :سۆفی فیڕاندی بە خەڵوەتەكەیدا كاتێ كە بۆنی بەهاری هات بە سەردا و لێی هاتە دەرەوە و لە سێبەری لەوەڕگادا حەسایەوە .بەم شێوە سۆفی بە ئاژەڵ داناوە .نالی لە گەلێ بەیتی دیكەدا داباریوە بەسەر سۆفیدا ،ئەم بەیتەش یەكێكە لەوانە و دەست بەشەڕ یەخەی سۆفییەكانی گرتووە. -53كووچە كووچە خوون چەكەی پەیكانی موژگانی گوڵم بۆ شەهیدی شاهیدە دائیم كەخوێنم جارییە. وشەی (كووچە كووچە) بەداخەوە بە (كۆاڵن كۆاڵن) دیاری كراوە ،داوای لێبوردن دەكەم (كوچە كوچە) راستە كە وشەیەكی ناو جاف و گۆرانە بەواتای (كەم كەم) دێت .كەم كەم خوێن لەبەر رۆشتنم بە تیری برژانگی یارم....هتد. -54ناڵە ناڵی (نالی) یە وا خەڵقی خستە زەلزەلە یانە خۆ حەشرە ،گونەهكارە وەها هاوارییە. ل590 وشەی (زەلزەلە) بەواتای بومەلەرزە دێت .ناڵە ناڵی شاعیر ئەوەندە بەرزە بومەلەرزەی خستۆتە ناو خەڵكەوە ،ئەمە بەپێی موبالەغە لە هونەردا
3
ژمارە ( )44سێشەممە 2019/11/26
بۆ شاعیرێكی وەكو نالی دەگونجێ ،بەاڵم وشەكە دەشگونجێ بە (زڵە زڵ) بخوێنرێتەوە ،بە واتای جەنجاڵییەكی لەڕادەبەدەر .ناڵە ناڵی شاعیر جەنجاڵییەكی زۆری خستە ناو خەڵكەوە ،واتە گەلێ ناڵە ناڵ و هاواری بەرزبووەوە .ئەمەش لەو وشانەیەكە نالی خۆی پێیان دەڵێ سیحری بەیان ،كە خوێنەر دەخەنە ناو فیكرەوە و راوەستان لەسەریان. -55خوێنی سیرفە پێی سەرو دەستت حەنایی كردووە رەنگی دەست و سەر نییە ،رەنگی سەری دەستانییە. ل596 وشەی (حەنایی) وادەزانم (خەنایی)جێگیرترە و لەگەڵ (خوێنی) بەیەك دەخۆن ،هەردووكیان رەنگیان سوورە .هەروەها وشەی (سەری) دەبوایە (سیڕی) بێ ،ئەمەش بە پێوانەی ئەوەی لە بەیتەكەدا دووجاری تر وشەی (سەر) هاتووە و هونەر نانوێنێ، بۆیە(سیڕی) جێگە دەگرێ واتای نهێنی ،دەستان= داستان ،ئەفسانە .بەم پێیە ئەوە روونەكە ئەفسانە نهێنی خۆی تێدایە. -56تالیبی واهی (حیجاز)م لە (موخالیف) هەڵدەن بێ (نەوا) قەلبی حەزینم قووەتی بەندی نییە. ل601 وشەی ناوكەوانەكان پەیوەندن بە مۆسیقاوە ،لەگەڵ ئەمەشدا (حەزین) بە هەمان شێوەیە و هەروەها (بەند) یش بە واتای كورتە گۆرانی دێت .دڵم ئەوەندە غەمگینە توانای دەنگ بەرزكردنەوەم نییە .لەسەر (هەڵدەن) یش نووسراوە :بیدەنە بەر شەق .كە ئەمەش دەبێت ،بەاڵم ئەوەش دەبێت كە بە دەنگ هەڵدان لێكی بدەینەوە كە ئەمەیان ناسكترە تا (بیدەنە بەر شەق) -57فیووزاتی (سەفا)و (مەروە) هەروەك ناودان دەم دەم لە یەنبوعی دڵی پڕ زەمزەمەی میزابی جاری بێ. ل641 وشەی (زەمزەمەی) بۆ ئەوەش دەست دەدات كە بە (زەمزەمی) بیخوێنینەوە ،ئەمەش زیاتر بەو پێوانەیەی كە لە میسرەعی سەرەوەیدا (سەفا) و (مەروە) هاتوون و هەروەها وشەی (یەنبوع) كانیاو لە پێشیەوە هەیە كە دیارە مەبەستی سەرچاوەی زەمزەمە. -58بەكوێری دوور لە (نووری) مایەوە (نالی) لەمێ ،یاڕەب فیووزی تۆزی رێگەی كوحلی چاوی ئەشكباری بێ. ل642 لە لێكدانەوەی ئەم بەیتەدا نووسراوە :ئەشكباری: ئەمە تێكستی تەنها(چن)ە .نوسخەكانی تر هەموو (ئینتیزاری ).بەڕێزم منی قوتابیت ئینتیزاری بە شیاوتر دەزانم ،واتە نالی دوور لە(نووری) بە كوێری مایەوە لێرە ،یاڕەبی فەڕ و بەرەكەتی تۆزی رێگەی نووری بكەی بە كلەی چاوی كە ئەوەندە چاوەڕوانی كردووە چاوانی لەكاركەوتوون( .دیارە وشەی – كوێری – زیادەڕەوییە). -59ئەی قەلعەیی ماهم كە دەڵێی ئەوجی بورووجی وەی قوللەیی دووری كە دەڵێی قامەتی عووجی. ل644 لەبەرانبەر (ماهم) دا نوسخەی (خب) -ملهم -ی
پۆرترێتی نالی نووسیوە .كە بەشێوەی كوردی بینووسین (مولهیم) دەكات بە واتای ئیلهام بەخش ،كە بەم واتایەش لە شیعرەكەدا جێگەی خۆی دەگرێ :ئەی ئەو قەاڵیەی ئیلهام دەبەخشی و هەر لە لووتكەی بورجەكان دەچیت. هەروەها وشەی (دووری) بە (دەورێ) ش دەخوێنرێتەوە بە واتای سەردەم و رۆژگارێ ئەوەندە بەرزبووی بە ئەندازەی بااڵی عووجی كوڕی عەننەق. -60دنیا كە گوڵ گوڵی بووە ،قوربان ،ئەتۆش وەرە تالیب بەگوڵ بە ،قەیدی چییە گوڵ گوڵی بوێ. ل705 ئەم پارچە شیعرەش دابارینە بەسەر سۆفییەكاندا، بۆیە پێموایە لە كۆتایی بەیتەكەدا گوڵ گوڵی بوێ .گوڵی یەكەم دەبێ بە گول بخوێنرێتەوە ،كە بێزەون كردنی سۆفییە ،گول لەگەڵ گوڵ دا دەبنە جیناسی موزاریع.
چۆن رۆمانێک بە ١٠٠رۆژ یان کەمرت دەنووسی؟ ئەوەی چیرۆکێک بنووسێت هەموو جیهان لە خۆیدا کۆبکاتەوە ،بەو پێیە گوایە هەتا بیرۆکەکە گەورەبوو باشترە .بەاڵم ئەمە راست نییە ،با بیرۆکەی چیرۆکەکەت بچووک و چڕ بێت .بەناو رۆحی داهێنانتا بگەڕێ بۆ چیرۆکێکی بچووک کە ناوەرۆک و مانایەکی قووڵی هەبێت، هەموومان کوڕی یەک خێزانین و ئەگەر چیرۆکێک کە بەالی خۆتەوە پڕ مانا و قووڵ بێت بنووسیت ،بێگومان بەالی خوێنەریشەوە هەر وا دەبێت.
کێشەیەکی تر سەبارەت بەنووسینی رۆمانت بۆ پشتڕاست بکەمەوە :تەنها لەبارەی شتێکەوە بنووسە کە دەیزانی. بێگومان پێشتر گوێت لەمە بووە ،قسەیەکی بۆشیشە ،بۆ نموونە تۆم کالنسی هەرگیز ئەفسەر نەبووە لەسەر کەشتی ژێردەریا نەبووە ،پێش ئەوەی رۆمانی (گەڕان بەدوای ئۆکتۆبەر سوودا) بنووسێت .ریتشارد باش (باڵندەی نەورەس) نەبووە بۆ ئەوەی (جۆناسان لیڤینجسنونی) نەورەس بنووسێت .خۆ لەجیاتی ئەوەی لەبارەی ئەوەی دەیزانی بنووسیت ،دەتوانی لەبارەی ئەوەی حەزت لێیە بنووسیت .گرنگ نییە ئەو شتە چییە، گرنگ ئەوەیە حەزت لێیبێت .بۆ نموونە ،ئارتەر گۆلدن، نووسەری رۆمانی (یادەوەرییەکانی کچێکی جیشا) لە یابان دەژیان ،بۆ گۆڤارێک ئیشیدەکرد بە ئینگلیزی لە تۆکیۆ دەردەچوو ،ساڵی 1982بیرۆکەی کتێبەکەی بۆ هات و ساڵی 1986دوای ئەوەی خەاڵتی نووسینی داهێنەرانەی لە زانکۆی بۆستن پێبەخشرا ،دەستیکرد بە لێکۆڵینەوەکانی لەبارەی کچانی جیشا و لە ناویاندا “کولتوورێکی الوەکی دۆزیەوە کە یاسای سەیروسەمەرەی تیابوو” پێوستی بە دە ساڵ و چەندین رەشنووس بوو، پێش ئەوەی کتێبەکەی بە دەزگای ئالفرید ا .نوبف بە بڕی250هەزار دۆالری ئەمەریکی بفرۆشێتەوە.
لە نووسینی ئەو دیمەن و بەشانەی کە ناگەن بە هیچ جێگەیەک مەترسە ،دووریان مەخەرەوە ،ئامۆژگاریەکەی “جوان دیدیون”ی ژنە نووسەر پەیڕەو بکە ،کە نووسیبووی و لەسەر تابلۆیەک بە دەرزی هەڵیواسیبوو، بۆ ئەوەی دوایی سوودی لێ ببینێت .دەڵێ لە کاتی نووسینی رۆمانی “کتێبی نوێژی هاوبەش”دا دیمەنێکی کاراکتەری (شارلۆت دوگالس)م نوسیبوو کە دەڕوات بۆ فڕۆکەخانە .دەڵێ دیمەنەکم بە دڵ بوو ،کە لە چەند الپەڕەیەکی پەخشانئاسا زیاتر نەبوو ،بەاڵم جێگەی گونجاوی بۆ نەدۆزیبۆوە .دەڵێ“ :هەرچی جێگەیەکم بۆ دەستنیشان دەکرد ،رێگری دەکرد لە گێڕانەوەکە ،لە هەڵەیەک دەچوو لە جێگەیەکدا ،بەاڵم سووربووم لەسەر بەکارهێنانی ”.هەتا لە کۆتاییدا جێگەیەکی گونجاوم لە ناوەڕاستی کتێبەکەدا بۆ دۆزیەوە“ .هەندێجار لە ناوەڕاستی کتێبەکەدا لە تەنگاوییەک رزگارت دەبێت”.
رۆژی 11
رۆژی 8
ڤ کردوویینەۆس ف ا ی ە تی بە ق د کور ی
(بەشی سێیەم) رۆژی 5
بەدەر لە جۆری ئەو کتێبەی کە بڕیارتداوە بینووسیت، لە یەک رێسا زیاتر نییە کە گرنگ بێت ،ئەویش ئەوەیە چیرۆکەکەت دەبێت زۆر سەرنجڕاکێش ،interesting یان ترسناک ،یان گاڵتەجاڕ ،یان غەمگین بێت ،بەاڵم نابێت خوێنەر تووشی بێزاری بکات.
رۆژی 6
شیکردنەوە بکەو فێربە .رۆمانێک لەو جۆرەی کە ئارەزووی نووسینی دەکەیت هەڵبژێرەو جارێکیتر بیخوێنەرەوە ،وەک ئەوەی نامیلکەیەک بخوێنیتەوە لەبارەی چۆن دەبیتە ملیۆنێر .جارێکیتریش بیخوێنەرەوە، کتێبەکە بکە بە چەند بەشێکی بچووکەوە ،نەخشەیەک بە رووداوەکە لەسەر الپەڕەیەکی گەورە دروستبکەو لەسەر دیواری ژوورەکەت هەڵیواسە.
رۆژی 7
هەرچەندە رێسا لەبارەی بیرۆکەکانی چیرۆکەکانەوە بوونی نییە ،ئاگادارییەکی بچووکتان پێشکەش دەکەم. خراپترین هەڵە کە رۆماننووسێک لە نووسینی رۆمانێکدا تێبکەوێت ئەوەیە ،پەنا بۆ بیرۆکە گەورەکان بەرێت بۆ
شوبهاندن هەندێجار دەگاتە رەسەنایەتی ،مەشق بکە لەسەر نووسینی کورت کە لە شێوازی جیاواز بچێت. دە دەنگی جیاواز تاقیبکەرەوە هەتا دەگەیتە دەنگی گونجاو .السایی دەستێکی تووندوتۆڵی مامۆستایەکی گەورە بکەرەوە ،بەاڵم لە بیرت بێت :بە پشتبەستن بە ئەزموونی خۆت بنووسە .جۆرج براینی نووسەری رۆمانی (ژورێک لە سەربانەکە) بە“ :خۆ ئەگەر دەنگت لەناو هەزاران دەنگدا بیسرا ،ئەگەر ناوت لەناو هەزاران ناودا ماناداربوو ،ئەوە تەنها هۆ ئەوە دەبێت کە ئەزموونی تایبەتیی خۆتت پێشکەشکردووە”.
رۆژی 9
رۆژی 10
پێش ئەوەی لەدۆزینەوەی چیرۆکەکەت بینەوە،
ئەگەر هەموو شتێکت لەبارەی رۆمانەکەوە نەزانی، باشتر وایە لەو شتانەوە دەستپێبکەیت کە دەیانزانیت. شتێک لەبارەی جێگە یان کەسایەتییەکانی کتێبەکە. ئاسانترە ،بۆ بە نووسینی کەسەکان کە پێشتر دەیانناسیت و جێگەکانەوە کە دەیانزانیت دەستبکەیت.
رۆژی 12
یەکەمجار کارەکتەرەکانت هەڵبژێرە ،چونکە هەڵبژاردنیان لە هەڵبژاردنی چیرۆکەکە سەختترە. لە کاتی نووسیندا هەندێجار گێڕانەوەکە دەگۆڕدرێت و هەندێجاریش نا .بەاڵم کارەکتەرەکان پەرەدەسەنن و ژیانی خۆیان بەدەست دەهێنن .کە کارەکتەرەکانت پەرەدەسەنن خەسڵەت و سروشتی جیاواز وەردەگرن. هەروەک چۆن هاوڕێ نزیکەکانت دەناسیت ،دەشزانیت یەک لە کارەکتەرەکانت لە حاڵەتێکی تایبەتدا دەبێت و چیبکەن و چی نەکەن .نووسەری رۆمانە مەتەڵئامێزەکان ،ئۆکالی هال دەڵێت(:پێویستە لەسەر
هەر نووسەرێک گوێ لە پێداویستیی کارەکتەرەکانی بگرێت ،دوای ئەوەی کە دەچنە ژیانەوە ،پێداگری لەسەر چارەنووسێک بکەن)
رۆژی 13
دەستەیەک لە کارتی مقەبای پێوانەی 7 × 5 ئامادەبکەو لەسەر هەر یەکە لە کارەکتەرەکانت لەسەرەوەی کارتەکە بنووسە ،ئینجا بیر لە رۆڵی هەریەک لە کارەکتەرەکان لە چیرۆکەکەتا دەیگێڕن، سروشتی ئەو کەسە :تەمەن ،خوێندن ،جێگەی لەدایکبوونی ،هەروەها ئەگەر تووڕە ،رووخۆش ،قەڵەو یان ناشرینە .خەسڵەتە سەیروسەمەرەکانی چین؟ ئایا رۆژانە 500جار دەستەکانی دەشوات؟ گوێی لە دەنگەدەنگە لەسەریدا؟ ئایا لە جۆری ئەو مندااڵنە بوو کە حەزی بە ئەشکەنجەدانی پشیلەکان هەیە؟ هەموو ئەمانە بنووسە ،زۆر بنووسە ،هەتا لە کۆتاییدا دەگەیتە ناسینی ئەو کارەکتەرانە بە شیوەیەکی باش .ئەلفرێد هیتشکۆک دیمەنی فلیمەکانی لەسەر کارتی مقەبا دەنووسیەوە ،هەموو دیمەنێک لەسەر کارتێک ،دەیگوت بەم شێوەیە هەتا کاتی وێنەگرتنی فلیمەکە دێت ،ئەو پێشتر دیمەنەکانی وێنەگرتوە. هەندێ لە کارەکتەرەکان سەرەکین ،چیرۆکەکە لە دەوریان دەخولێتەوە ،ئەوانیتر بە پلەی دوو دێن ،بەاڵم گرنگیی خۆیان هەیە ،بەو پێیەی هەموو یاریکەرێک لە یاریدا هۆیەک هەیە بۆ بوونی لە یارییەکەدا .خۆ ئەگەر بوونیان لە رۆمانەکەتا بێ هۆ و زیادە بوو ،ئەوا دەبێتە هۆی ئەوەی چیرۆکەکە بە خاوی بەرەوپێشەوە بڕوات، خاوییش خوێنەر تووشی بێزاری دەکات.
رۆژی 14
زۆربەی رۆمانەکان بەپێی کڵێشەیەکی (صیغة) پێشتر ئامادەکراو دەنووسرێنەوە .بەتایبەت ئەوانەی زۆرترین فرۆشیان هەیە ،بۆ نموونە ،جۆن بالدوین، نووسەری بەشدار لە رۆمانی (تاعونی یازدەهەم) رۆمانێکی ترس و تۆقاندنی خاوە ،کڵێشەیەکی (صیغة) سادەی بەکارهێناوە بۆ بیناکردنی رۆمانەکەی. کڵێشەکەی لە دە 10هەنگاو پێکهاتووە ئەمانەن: 1پاڵەوانەکە پسپۆڕە (تایبەتمەندە لە بوارێکدا). 2پیاوخراپەکە پسپۆڕە (تایبەتمەندە لە بوارێکدا). 3دەبێ هەرچی بێئەدەبی و بێناموسی هەیە بەسەر
شانی پیاوخراپەکەوە ببینین. 4لە پشت پاڵەوانەکەوە تیمێک لە پسپۆڕەکان لە هەموو بوارەکاندا دەوەستن. 5دوو یان زیاتر لەو تیمە دەبێت لە پەیوەندییەکی خۆشەویستیدا بن. 6دوان یان زیاتر لەو تیمە دەبێت بمرن. 7پیاوخراپەکە دەبێت لە گرنگیدانی بە ئامانجە سەرکییەکەی بۆ الی تیمەکە البدات. 8دەبێت هەردوو پاڵەوانی چاک و خراپ بمێننەوە بۆ ئەوەی لە کۆتاییدا بەرانبەر یەکتر شەڕبکەن. 9دەبێت حاڵەتەکانی مردن لە گۆشەنیگایەکی تاکە کەسییەوە پێشکەش بکرێت ،ئینجا بەرەو الی کۆمەڵ :واتا هەرگیز نەکەی بڵێیت بۆمبێک تەقییەوە و پازدەهەزار کەس گیانیان لەدەستدا ،بەمە دەستپێبکە: “جیمی و سوزی لە باخێکی گشتیدا لەگەڵ نەنکیان پیاسەیان دەکرد ،کاتێک زەوی قڵیشایەوە. 10ئەگەر نشوستیت هێنا لەوە ،لە چیرۆکەکەتا بەرەو پێشەوە بڕۆیت ،ئەوەی پێویست دەکات بیکەیت ئەوەیە کەسێک بکوژیت. زۆرن کڵێشە ئامادەکراوەکان .کاتێک ئێرنست هەمنگوای وەکو رۆژنامەنووسێکی گەنج ،بوو بە پەیامنێری رۆژنامەی کەنساس سیتی ستار، الپەڕەیەکیان دایە ،لەگەڵ کۆمەڵێک رێنمایی کە چوار رێسای دیاریکراوی تیابوو ،ئەمانەن: • رستەی کورت بەکاربهێنە. • پەرەگرافی کورت بەکاربهێنە. • زمانێکی زیندوو بەکاربهێنە. • شێوازی سەلماندن بەکاربهێنە نەک نەفیکردن. دوای چەندین ساڵ کە پرسیار لەبارەی ئەو رێسایانەوە لە هەمنگوای کرا ،گوتی“ :ئەوانە باشترین رێسا بوون فێریان بووم لە ژیانمدا لە بواری نووسیندا و هەرگیز بیرم نەچوونەتەوە .کەس نییە ئەگەر کەمترین بەهرەی هەبێت و هەست بکات بە راستگۆیی دەنووسێت ،نشوستی بهێنێت ،ئەگەر پابەندی ئەو رێسایانە بێت”.
* ئەم کتێبەی(جۆن کوین) ئەزموونێکە لەسەر شێوازی رۆماننووسین ،هاوکارمان خاتوو ڤینۆس فایەق کردوویەتی بە کوردیی و بە چەند بەشێک باڵویدەکەینەوە.
2
جەستەی مەستوورە لە رۆحی شیعری نالی -دا
ژمارە ( )44سێشەممە 2019/11/26
()2- 2
()20 شیعر یەکێکە لەو ژانرە ئەدەبیانەی کە هەمیشە هەمان پرسیاری لێدەکەین “شیعر چییە؟” بڕوا ناکەم هیچ ژەنرێکی دیکە هەندەی شیعر پرسیاری ئاڕاستەی ماهییەتی خۆی کردبێ ،فەلسەفە پرسیار دەکات ،بەاڵم پرسەکانی فەلسەفە سەبارەت بە دەرەوەی خۆیەتی ،سەبارەت بە دنیایە ،جواڵندنی شتگەلێکە کە دەوری لێداوین ،ئایین ،خودا، مرۆڤ ،مەرگ ،سیاسەت هتد ،کەچی شیعر سەرەڕای ئەوەی سەرجەم ئەم پرسانە بەسەر دەکاتەوە ،بەاڵم پرسیارە گەورەکە لە خۆی دەکات “خۆم چیم”. دەتوانین لە رێگەی زمانەوانی وەاڵمی ئەم پرسیارە بدەینەوە ،دەتوانین بە زمانێکی مەجازی دەیان پێناسەی بکەین ،بەاڵم وەاڵمی راستەقینە ئەوەیە کە شیعر خودی شاعیرەکەیە .بۆ نموونە( :پەشێو) وەکو ئەندازیار شیعر دەنووسێ ،بیر لە نەخشەو پالنی شیعر دەکاتەوە ،وشەکان بە سەرنج و دیقەتەوە هەڵدەبژێرێ ،بناغەی بۆ دادەنێ و دواتر ئەم دامەزراوەیە هەڵدەزەنێ؛ سەرەتا و کۆتایی هەیە .الی پەشێو ،شیعر بە دیمەنێک دەکات کە چوارچێوەرێژ دەکرێ .لەودیو چوارچێوە ،ئیدی هیچ شتێک نامێنێ بە ناوی شیعرەوە .لەالی (شێرکۆ بێکەس) شیعر وەک فیچقەی خوێنە کە لە لەشێک بەربووبێ، نەزیفێکە دەبێ ئەو خوێنەی لەبەر بڕوا ،ئاساییە بە قەراغ چوارچێوەکەشدا شۆڕبێتەوە( .لەتیف هەڵمەت) دنیا لەسەر یەک کۆدەکاتەوە، وێنەکان کۆالژ دەکات ،دواجار ئەوەی لە بیر دەچێ کە لەسەر کاغەز دەنووسێ ،یا لەسەر دنیا( .رەفیق سابیر) گوێ بۆ دوور رادەهێڵێ، مرۆڤێکی بریندار هەمیشە رایدەچەڵەکێنێ، گۆرانیبێژێکە .دەتوانین ناوی دەیان شاعیری دیکە بهێنین و لیستەکە درێژتر بکەینەوە. بەاڵم ئەگەر وردبینەوە ،ئەوجا دەگەینە ئەنجامێکی قووڵتر ،ئەویش ئەوەیە کە ئەم شێوازانە خودی شاعیرەکانن ،پەیوەندی ئەوان بە دنیادا ساغدەکاتەوە .پێنووسەکان، خودەکانن ،دواجار خۆیان دەنووسنەوە. وشەکان جیهانێکن :پتەو ،ناسک ،خاوەن بناغە و تەمەڵی پتەو ،سووک ،بێ پەروا ،بێ پەرژین، قووڵ ،هاوسەنگ ،التەریک ،دوورەدەست، تەماوی ،سادە ،تێکچڕژاو ،بێ بن هتد. ئێمە لە رێگەی شیعرەوە خۆمان دیاریی دەکەین ،خۆمان هەڵدەخەین ،خۆمان رووت دەکەینەوە .ژنێک بە ئاسانی دەتوانێ جیهانەکەی (لەتیف هەڵمەت) تێبشکێنێ و خۆی لە ناوەند و چەقی شیعرەکەی دانێ، (شێرکۆ بێکەس) دەڵێ ئەگەر کوردستان لە شیعرەکانم دەرهێنن هیچ نامێنێتەوە، ئەگەر نەخشەی ژن و کوردستان لە پەشێو بسەنیتەوە هەندەسەی دەقەکانی دەکەونە خوارەوە .ئەمانە هاوکێشەی شاعیربوونیانە. چۆن هەندەسەی شیعر لە الی (رامبۆ) کریستاڵ بووە؟ چی رەگەزێک لە شیعری رامبۆ دەرهێنین ساخوتمانی شیعرەکانی هاڕە دەکەن؟ چین ئەو دارەڕایانەی کە هاوسەنگییان بە شیعرەکانی داوە؟ لەسەر چ نەخشەیەک سنوورەکانی کێشراون؟ لە چ پنت و دەسپێکێکەوە سەرهەڵدەدەن و لە چ ئاقارێکدا ئاوا دەبن؟ چ پەیوەندییەکیان لەگەڵ دنیادا هەیە ،لە کوێی دنیاوە دەردەپەڕن و بەرەو چ ئاڕاستەیەک وەرچەرخاون؟ چین ئەو حوکمانەی کە بوون شیعرەکانیان پاراستووە و لەنێو چ چوارچێوەیەکدا هەڵدەکەن؟ لە ناوەوەی چوارچێوەن یا بێ چوارچێوەن؟ لە سەر چ فەرهەنگێک خۆیان پاراستووە و لە ژێر چ ئاسمانێکدا هەڵدەکەن؟ دەتوانین دەیان پرسیاری دیکەیان ئاڕاستە بکەین و نەشتوانین وەاڵمیان بدەینەوە. شیعر سنووری ئێمە لە جیهان دیاریی دەکات ،سنووری بوون و تێگەیشتنمان بۆ خودی بوونمان بەیان دەکات .بوونی سیاسی، بوونی کۆمەاڵیەتی ،بوونی میتافیزیک ،بوونی کولتووری ،گشت ئەم بوونانە لەناو بۆتەی شیعر دەتوێنەوە ،هەوداکانی پەیوندی شاعیر و ژیان روون دەکەنەوە .تاکو رایەڵەکان زۆربن، تاکو پردەکانی نێوان شیعر و جیهان فرە بن، ئەوەندە شیعر قووڵ و فرە ئاڕاستە و فرە بیچم خۆی نیشاندەدا .وەک چۆن دەتوانین لەشیعرەوە سەیری شاعیر بکەین ،دەشتوانین لە شاعیریشەوە جیهان بخوێنینەوە.
خالق یەعقووبی عەبدول دوایی لە سۆنگەی چەند پاتکردنەوەی وشەی “ئەڤین” لەم دێڕە شیعرەدا:
برینی من هەمووی لە سۆنگەی ئەڤینە.
دەخوازێت پێمان بڵێت ئەڤین شایانی ئەوەیە وەک بێدەنگیی نێوان پەیڤەکانی مەحەببەت بۆی رووت ببیتەوە ،تەنانەت ئەگەر بە قیمەتی برینداربوونی ئاشق کۆتایی پێ بێت .ئەم هارمۆنی و تەباییەی نێوان پاژە وەسفییەکانی ئەم چەند دێڕە شیعرەی (فروغ) بەشێک لە تایبەتمەندیی جوانیناسانە و چێژی فۆڕمیی و واتایی شیعرەکەی ئەو پێکدێنن .کەواتە شاعیر خەمی خۆی لەم شیعرە جوانەدا وەسف دەکات و خوێنەرەوە لە خوێندنەوەی ئەم شیعرە تژی لە خەمە چێژ وەردەگرێت .بە کورتی جوانیی وەسفی خەمی نێو ئەم شیعرە دەبێتە هەوێنی خۆشی و جوانیی سەرلەبەری دەقی شیعرەکە. ئەگەر وەک نموونەی دووهەم ،لەم چەند دێڕە شیعرە سەرچڵ و داهێنەرانەیەی “خەوەبەردینە”ی (سوارە ئێلخانیزادە) وردبینەوە ،دەبینین حەسرەتی شکست -جا چ شکستی فەلسەفی بێت ،چ سیاسی -سەرتاپای وجوودی تانوپۆی شیعرەکەی داگیرکردووە ،کەچی خوێندنەوەی ئەم شیعرە تەمی حەسرەتی بەسەرکردنەوەی شیعرێکی سەرکەوتووت لە دڵ دەڕەوێنیت: لە بەر نووری خۆرا گەلێ کوێرەکانی شەوارەن زنەی دەم بە هاواری هاری درۆزن هەزارن کە تەسلیمی سیحر و تەلیسمی بنارن بەبێ هەوڵی هەڵدان و چارانی چارن بەهیوان بگرمێنێ هەوری بەهاری رەها بن لە زیندانی بەردینی غارا. کەچی وا کەوی و دەستەمۆی دەسەاڵتی رکەی دۆڵ و شیون لەبەر سامی رێ وا بەزیو و تەزیون لە گەڵ گۆچی کردن گزنگێ، چەواشەن لە پێچی نزارا. ئەو دەستڕۆیشتووییەی سوارە لە ناسینی مۆسیقای وشە و دەستەواژەکانی نێو شیعرەکەیدا هەیەتی ،وای لە شیعری “خەوەبەردینە” کردووە کە هیچ دێڕێکی نەبینی بەبێ مۆسیقایەکی دەروونیی وشەکان گوێی بیسەر و خوێنەرەوەی نەزرینگێنێتەوە و نەالوێنێتەوە .بیرۆکەی ئەم پاژە لە شیعری “خەوەبەردینە” وەک گوتمان، حەسرەت و داخی شاعیرە لە شکست و بێورەیی “کوێرە کانی” و “زنە دەم بە هاوارەکان” کە بێگومان پیشاندەری خەم و دڵەڕاوکێی شاعیرە بۆ شکستی فەلسەفی و سیاسیی ئەو کۆمەڵەی تێیدا دەژیت ،بەاڵم خوێندنەوەی ئەم کۆپلەیە و سەرنجدان بە کەشوهەوای واتایی و باری مۆسیقایی شیعرەکە ،هێندە چێژبەخشە و وشەکان لە سەر زمان هێندە رەوان و بێ گرێوگۆڵ دەگوترێن ،دەڵێی گەڕیانی مۆسیقایی شیعرەکە و کەفچڕێنە خۆی رووبارێکی بە هاژەهاژ کە بە رەوتی نەرمونیان و دڵنشینی ترپەی هەنگاوەکانی دژایەتیی مەندیی و گیانگرانیی و بەزیویی و تەزیویی کوێرە کانی و زنە دەم بە هاوارەکان دەکات .بۆ وێنە من لە هەشت دێڕی سەرەتای ئەم پاژەی شیعری “خەوەبەردینە”دا لە رێگای ئەو زنجیرە وشەیە کە هەڵگری دەنگی “ها”ن هەست بە بیستنی ئاهێکی بەردەوام و خەماویی شاعیر دەکەم کە لە داخی بێ ورەیی و درۆزنیی کوێرە کانی و زنە دەم بە هاوارەکان هەڵی دەکێشێت: لە بەر نووری خۆرا گەلێ کوێرە کانی شەوارەن زنەی دەم بە هاواری هاری درۆزن هەزارن کە تەسلیمی سیحر و تەلیسمی بنارن بەبێ هەوڵی هەڵدان و چارانی چارن بەهیوان بگرمێنێ هەوری بەهاری رەها بن لە زیندانی بەردینی غارا. بێگومان ئەم ئاخ و ئاهە کە لە ناخی شاعیردا ئاگری کردووەتەوە ،تینەکەشی دەگاتە گیانی خوێنەرەوەی زانا و زامار .مۆسیقای سترانی ئەم چەند دێڕە لێوڕێژ لە حەسرەت و هیوابڕاوییەی شاعیر ،لە هەمبەر مرۆڤە ورەنزمەکانی کۆمەڵی خۆی ،گیانی خوێنەرەوەی وردبین وەها تژی لە چێژی دەنگی بالوێنی خۆی دەکات ،کە بیستنی ئەم ئاخە و ئاهە ئۆخژنی پێ ببەخشێت و ئۆخەی
بە زماندا بێنێت. لە قەسیدەی “مەستوورە”دا بەپێی ئەو شرۆڤە و شیکارییە باوانەی تا ئێستا کراون، ئۆبژە و بابەتی وەسفی نالی – واتە ،ئەندامی نێرینە و مێینەی مرۆڤ – بە شتگەلێکی جوان لە قەڵەم نەدراون و بەو هۆیەوە زۆر کەس نالی بەوە تاوانبار دەکەن ئەو لە راستەڕێی وەسفی جوانیی الیداوە و رووی شیعری کردووەتە دوو ئەندامی لەشی مرۆڤ کە بەپێی باوەڕی زاڵی کۆمەڵی کوردی دوو ئەندامی تابووی جەستەی مرۆڤن و نزیکبوونەوە لێیان نزیکبوونەوەیە لە عەیبە و شوورەیی و دزێویی و ناحەزیی .هەروەتر بەپێی ئەم بڕوا رەگ داکوتاو و بااڵدەستەی کۆمەڵی کوردی ،ئەم شێوە خۆ لە قەرەدانە ئەندامی نێرینە و مێینەی جەستەی مرۆڤ ،تێپەڕاندنی هێڵی سووری ئایین و باوەڕی دینی و پێشێلکردنی هەستی مانەوەی مرۆڤی کوردە .هەندێکی تر بەتایبەت ئەوانەی لە دەروازەی باسوخواسی پەیوەندیدار بە مافی ژنەوە دێنە ژووری ئەم باسەوە ،باوەڕیان وایە شیعری “مەستوورە” حورمەت و گەورەیی و شان و شکۆی ئینسانیی ژنی خستووەتە مەترسییەوەو ژن وەک جەستەی رووت چاو لێدەکات و پلەوپایەی وجوودیی ژنی تا ئاستی باسکردنی ئەندامی مێینەی دابەزاندووە .بەکورتی رای زۆربەی ئەم کەسانە ئەوەیە نالیی پیاو ،دەرهەق بە مەستوورەی ژن، قسەی رەقی کردووەو بابەتێکی دزێوی کردووەتە هەوێنی شیعرەکەی ،لە وەسفی جوانی الیداوەو رووخساری ژنێکی هەڵکەوتەی ناحەز نواندووە. دیارە هەوڵی من لەم وتارەدا ،وەاڵمدانەوەی راستەخۆی ئەم جۆرە تۆمەتانە نییە ،کە بە لێشاو و بە ناهەق خروانەتە پاڵ نالی؛ ناشخوازم لە دەالقەی مێژووەوە لەم مژارە بدوێم .ئەوەی من مەبەستمە سوکە ئاوڕێک و گەڕانەوەیەکە بۆ جیهانی ئەم دەقە شیعرییەی نالی و دەخوازم لە رۆچنەی ئەم جیهانەوە ،تێڕوانینی خۆم لەمەڕ ئەم چەشنە شیعرە دەرببڕم .پرسیارێکی گرینگ لێرەدا ئەوەیە ،ئایا لەم دەقە شیعرییەدا و بەپێی مەنتیق و سیستمی زمانی و واتایی ئەم شیعرە، نالی قسەی رەق و دزێوی کردووە؟ ئایا نالی لە شیعری “مەستوورە”دا ،هەڵبژاردنی وشە و داڕشتنی زمانی شاعیرانەی ئەوەندە ناشیانە و نەشیاوە کە خوێنەرەوە بەم ئەنجامە بگەیەنێت، مەبەستی سەرەکیی ئەو سوک و چرووککردنی ژن و بە سوک زانینی کەسایەتیی خەیاڵیی مەستوورەی نێو جیهانی شیعرەکەی خۆیەتی؟! ئایا نالی حافیزی شیرازی گوتەنی ،ئەو بولبولە بووە سەبارەت بە گوڵ قسەی راست بەاڵم قسەی رەقی کردووە؟! (بەیانی ،باڵندەی نێو باغان بە گوڵی تازەپشکوتووی گوت: کەم ناز بکە! لەم باغەدا گەلێ گوڵی وەک تۆ پشکوتوون گوڵ پێکەنی و گوتی :دڵمان لە قسەی راست ناهێشێت بەاڵم هیچ ئاشقێک قسەی رەقی دەرهەق بە مەعشووق نەگوتووە). ئایا ئەم شێوە وەسف و وێناندنەی نالی بۆ “تەعریف کردن”ی نوکتەی زەریفی مەستوورە بەکاری هێناوە ،بەپێی مەنتقی گێڕانەوەیی ئەم شیعرە ،کە وەک روونمان کردەوە ،پێداویستیی وەسفی ئەندامی نێرینە و مێینەی هێناوەتە گۆڕێ ،شایانی چێژوەرگرتنی جوانیناسانە لە شێوازی هەڵبژاردنی وشە و هەڵبواردنی وێنە و جۆری خوازە و شوبهاندنەکان نییە؟ ئایا
بۆمان هەیە بڵێین لەم دەقەدا نالی پتر لەوەی مەبەستی ناوزڕاندنی ژنێکی هەڵکەوتووی کۆمەڵی ئەوسای کورد بێت ،ئامانجی سەلماندنی توانستی شاعیرانەی خۆی و پەیڕەویکردن لە نەریتێکی شیعری کالسیکە لە بواری شیعری ئیرۆتیکی (بۆ نموونە ،لە ئەدەبی فارسی هەندێک لە شیعرەکانی “سەعدی” و لە ئەدەبی کوردی زۆرینەی شیعرەکانی شێخ رەزای تاڵەبانی؟) ئایا بەپێی بنەماکانی رەخنەی ئەدەبی راست و رەوایە ئەو وێنە شاز و وشە تیفتیفەدراو و دەستەواژە خۆش جێگرتوانەی نێو دێڕە شیعرەکانی ئەم قەسیدەیە ،زۆر بە سانایی و ساویلکانە تەنها بگەڕێنینەوە بۆ سەر مەدلوولی ئەندامی نێرمایی مرۆڤ و بەس؟! لێرەدا لەسەر پێناسەی قسەی جوان و وتەی نەرمونیان ،سوکە لەنگەرێک دەگرین و لەم رێیەوە پەیڤی نالی لەم شیعرەدا هەڵدەسەنگێنین و باس لەوە دەکەین لەم شیعرەدا نالی بایی چەندە قسەی رەقی کردووەو بارتەقای چەند وتەی نەرمونیانی دەربڕیوە .قسەی جوان و نەرمونیان واتە هەڵبژاردن و بەکارهێنانی واژە یان واژەگەلێک لە واتایەکی پەسندکراو و شایستە و بەجێ و رێدا .نالی هەر خۆی لە دێڕە شیعرێکیدا ئاماژەیەکی ناڕاستەوخۆی بۆ ئەم پێناسەیە هەیە: نالی عەجەب بە قووەتی حیکمەت ئەدا دەکا مەعنایی زۆر و گەورە بە لەفزی کەم و بچووک. لە شیعری گۆرینی “حافیزی شیرازی”دا بولبولی ئاشق ئەگەرچی وشەی نەرمونیان و ناسکی “ناز”ی لە پەیڤی خۆیدا بەکارهێناوە، بەاڵم چونکی ئەم وشەیە بۆ پۆز بەسەردا لێدان و لۆمەکردنی گوڵ گوتراوە ،دەبێتە پاژێک لە پەیڤی رەق و وتەی دزێو و دڵی مەعشوق ،واتە گوڵی پێ دەشکێت .بە وتەیەکی تر ،وشەی “ناز” لە رستەی “ناز کم کن” (کەم ناز بکە) و لە پەنا رستەی “کە در این باغ بسی چون تو شکفت” (لەم باغەدا گەلێ گوڵی وەک تۆ پشکوتوون) دەبێتە قسەیەکی هێندە توانجئامێز و ناحەز ،کە بە تەواوی رواڵەتی جوان و ناوەڕۆکی قەشەنگی خۆی دەدۆڕێنێت و لە کارکردی جوانیناسانەی وشەیەکی شایستە بەتاڵ دەبێتەوە .بەاڵم لە سەرێکی ترەوە دەبینین خودی شیعرەکەی حافیز ،هەر چەندە قسەی رەق و تاڵی بەنیسبەت گوڵی ناسک و شیرین تێدا کراوە ،زۆر جوانە و لەو وتە تاڵ و رەقە شیعرێکی شەکرئاسا و نەرمونیان بەرهەم هاتووە .نالی خویشی هەر دەڵێی ئەم شیعرەی بۆ مەبەستێکی ئەوتۆ هۆنیوەتەوە: دەخیلت بم نەخیلی یان روطابی وەها شیرین و سینە نەرم و دڵڕەق با لە کۆتاییدا کورتە سەرنجێک بگرینە شیعری “مەستوورە” و بزانین پێناسەی قسەی جوان و نەرمونیان بۆ ئەم شیعرە دەشێت یان نا. شیعری مەستوورە ،هەر لە سەرەتاوە بە تەکنیکی گێڕانەوەی خەونێک لە دووتوێی دانوستان و وتووێژی دووقۆڵیی نێوان مەستوورەو “دێوانە”ی نالی دەچێتە پێشێ و ئەم رەوتە تا کۆتاییهاتن بە خەونی شاعیر بەردەوامە .دیارە ئەو نەرمونیانی و هێوری و مەندییەی کە دەکرێت لە جیهانی دیالۆگدا هەبێت ،کەمتر لە دنیای تاکڕەهەندی و تاکبێژیدا هەستی پێ دەکرێت .بە وتەیەکی تر ،نالی لە رێگای پێدانی درەتانی وتووێژ (کە ئەم دانوستانی پەیڤییە خۆی لە هەمانکاتدا ئاماژەیەکیشە بۆ دانوستانی جەستەیی) بە مەستوورەی نێو خەونەکەی رەقیی و زبریی
پەیکەری مەستورە لە کاتی دروستکردندا -پەیکەرساز :هادی زیائەدین
وەسف و وێناکانی لەمەڕ ئەندامە نێرماییەکان (نێرینە+مێینە) کاڵ کردووەتەوە .لەالیەکی ترەوە هەر لە چوارچێوەی ئەم پانتاییە دیالۆگ ئاسایەدا، نالی زاراوە و دەستەواژە بەکارهاتووەکانی بۆ وەسفی ئەو ئەندامانە بە شێوەیەک لە دەقی شیعرەکەیدا جێگیر کردوون ،کە بە هیچ کلۆجێک تەنیا و تاکە ئاماژەیەکی رووت و زەق و بێ پەردە نەبن بۆ ئەو ئەندامانە ،بەڵکو رێی تێبچێت خوێندنەوەی تریش هەڵبگرن و دەاللەتی دیکەش بگرنەخۆ (بۆ وێنەی دەاللەتی دینی) نالی ئەم کارەی نەک هەر بۆ وەسفی ئەندامی نێرینە لە زمان دێوانەوە کردووە: فەرقێکی هەبێ داخیلی میحرابی رەجا بێ چاوێکی هەیە غەرقەیی فرمێسکی بوکا بێ بەڵکو بۆ وەسفی ئەندامی مێینە لە زمان مەستوورەشەوە هەمان رێسای رەچاو کردووە: هاتووم ،وتی ،عوقدەم هەیە قەت مومکینە وا بێ هی تۆم ئەگەرەم مەسئەلە حەل کەی بە جەوابێ نالی نەیخواستووە لە رێگای ئەم دەقەوە تەنیا توانایی خۆی بۆ نووسینی شیعری رووهەڵماڵڕاو – ئەو سیفەتەی زۆر جار دەخرێتە پاڵ ئەم شیعرە – نیشان بدات ،ئەوەندەی ویستوویەتی بڕشتی قەڵەمی خۆی لە بواری گوتارێکی نوێی شیعری – النیکەم بە نیسبەت زمان و شیعری کوردی – لە سەنگی مەحەک بدات .هەڵبەت گومانی لەسەر نییە لە هەمانکاتدا و لە دەرەوەی تەحریری ئەم خەونە ،پەیام و قسەوباسێکی تایبەتیش لە هەناوی ئەم دەقە بۆ مەستوورەی جیهانی واقیع ،مەستوورەی ئەردەاڵنیانی رکابەری دەسەاڵتی بابانییەکان پێیە .بە وتەیەکی تر ،من لەم وتارەدا نکوڵی لە باری توانجئاسا و ناوەڕۆکی نێرماییخوازانەی ئەم شیعرە ناکەم؛ تەنانەت نکوڵی لەوەش ناکەم کە هەموو وجوودی ژنانەی مەستوورە لە جەستە و ئەندامی مێینە و خواستێکی ئیرۆتیکدا کورت کراوەتەوە ،بەاڵم ئەم شێوە وەسفە لەم دەقەدا شتێکە کە وەکو پێداویستیی سیستمی هزریی و جوانیناسیی و جیهانبینیی ئەم شیعرە هاتووەتە ئاراوە ،کە هەمان تەحریری خەیاڵ و خەوی نالی بێت ،ئەگەرچی نووسینەوەی ئەو خەون و خەیاڵە “هەزلێکی عاری شوعەرا”یە و “صەحفەی لەوح و کیتابی پێ رووڕەش” دەبێت: نالی وەرە هەزلێکی کە عاری شوعەرا بێ رووڕەش مەکە پێی صەحفەیی هەر لەوح و کیتابێ تەحریری خەیاڵ و خەو ئەگەر بێتە حیسابێ دەروێش و گەدا شاه و دەبێ شاه گەدا بێ ئەوانەی پێیان وایە نالی نەدەبوایە ئەم شیعرەی بنووسیایە و نەدەبوایە ئەم شیعرەی وەک پەڵەیەک بە نێوچاوانی مرۆڤخوازیی جیهانی شیعریی خۆیەوە بلکێنێت ،دەشێت لە مەنتیقی گێڕانەوەیی و سیستمی واتایی ئەم شیعرە ورد ببنەوە .شاعیر ناشێت لە سۆنگەی ئەو وتە شیاوانەی نەیگوتوون شەرمەزار بکرێت ،بەڵکو دەبێت بەهۆی ئەو شتە نەشیاوانەی – نەشیاو بەپێی مەنتیقی جیهانی شیعر – گوتوونی رەخنەی لێ بگیرێت .ئەوەی راستی بێت نالی لەم شیعرەدا دەستی بۆ چەند تابوویەکی دیاردە کۆمەاڵیەتیی و دینییەکان بردووە ،بێ ئەوەی مەبەستی بێرێزی کردن بێت بە کۆمەڵ یان دین .بۆ نموونە بە دەم و بە بۆنەی وەسفی ئەندامی مێینەوە رەخنە لە هەندێک چینی کۆمەڵی کوردی دەگرێت کە مشەخۆرانی کۆمەڵ (بوخەال ،واتە چینی رژد و پارەپیس) و ئافاتی دیندارین (مەال ،واتە ئەو چینەی سەقفی مەعیشەت لەسەر ستوونی شەریعەت [تەعبیری د .عەبدولکەریم سرووش] دادەمەزرێنن): یا کۆمەڵە زیوی بوخەال دوور لە سەخا بێ موغلەق بە بەخیلی بە مەثەل مشتی مەال بێ بە کورتی ،ئەم شیعرە الدان نییە لە جیهانی تایبەتی شیعریی و جیهانبینیی ئینسانیی نالی. نالی ئەگەرچی لە دوایین بەشی ئەم شیعرە زۆر زیرەکانە و رەندانە ددانی بە بێبایەخیی خەون و خەیاڵی لەم چەشنەدا ناوە و بە “بەحسی سروور و عەلەم و بادی هەوا”ی لە قەڵەم داوە ،بەاڵم بێگومان بە باوەڕەوە ئەم شیعرەی هۆنیوەتەوە و دڵنیا بووە لە شیاویی شیعرەکە و داهێنەربوونی خۆی لەم شاکارەیدا .چ بەڵگەیەک بۆ ئەم قسەیە لەوە گەورەترە ،کە ئەگەر ئەو لەم شیعرەی دڕدۆنگ بووە و بە راستی بە “هەزلی عاری شوعەرا”ی زانیوە ،بۆچی هەر لە بنەڕەتەوە “سەحفەی لەوح و کیتابی پێ رووڕەش” دەکرد؟! نالی لە خۆڕا پێشتر پێی نەگوتبووین: نالی بە داوەشەعری دەقیقی خەیاڵی شیعر بۆ ئەو کەسەی کە شاعیرە سەد داوی نایەوە.
ژمارە ( )44سێشەممە 2019/11/26
کولتووری “زەمەن” گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات
تەیب جەبار
نەرمەبای دڵەڕاوکێ
الپەڕە 4
www.zamenpress.com
نالی بە دیدێ دی
الپەڕە 3
23
حەکیم مەال ساڵح
4الپەڕە
ریشۆڵــــەی سپی لەگەڵ محەمەد شوكری
شوان ئەحمەد
کتێب وەک فریادرەس نەجات نوری
ریشۆڵە سپیەكەی شاری تەنجە لە ساڵی 1935هاتۆتە دنیاوەو لە -15تشرینی دووەمی 2003 -ماڵئاوایی لە ژیان دەكات.
رنگ و بایەخدارە ،خەیاڵ تا ئاستێکی فراوان گ اری لە دەقەکەدا کردووە ،بەتایبەتیش ک پەیوەندیی نێوان مرۆڤ و شار ،یان لە ەرییەکان و شار ،ناوی راستترە بڵێم پەیوەندیی نێوان نووسەر ئیستانبوڵ -یادەو شار ،بە ئاستێک شاری وەک فیگۆرێ یەکێک لە رۆمانە بەناوبانگەکانی وەرگری و پاموک”ە ،کە لە بەکارهێناوە بۆ دۆزینەوەی پەیوەندیی خەاڵتی نۆبڵ“ ،ئۆرهان ێوان شار و نووسەر بوون ،شار و ساڵی 2003بە زمانی تورکی باڵوکرایەوە .ن پاش ماوەیەکی کەم وەرگیرا بۆ سەر زۆرێ خەیاڵدانی نووسەرێک. *پەیوەندی پاموک ،بە ئیستەمبوڵەوە، زمانە زیندووەکانی دنیا .لەم رۆژانەشدا، لە جیاوازە لە پەیوەندی زۆر نووسەری تری لەالیەن سامان کەریم وەرگێڕدرا بۆ کوردی. تایبەتە لە نێوان دونیا بە شارەوە ،جیاوازە لە پەیوەندیی رۆمانەکە ،ستایلێکی ۆرێ لەو نووسەر و نووسەرانی تری کورد ،بە شارەوە. بیرەوەریی و رۆمان ،ز یاواز لەو پەیوەندییەی پیرەمێرد بە رەخنەگرانەی بابەتیان لەسەر رۆمانەکە ج نووسیوە ،پێیان سلێمانییەوە هەیبوو ،لە دەربڕینی سۆزی ووربوون لێی ،جیاوازە لە ستایشی مەوالنا وایە پاموک رۆمانی د وەک بیانوویەک خالیدی نەقشبەندی لە دووریی سلێمانی، هێنا و ە تە و ە ،جیاوازە لە پەیوەندیی نالی و خاک و گێرانەوەی خۆڵ و کوچەکانی سلێمانی ...جیاوازە لە بۆ ەیاڵدانی شێرکۆ بێکەس بە سلێمانی و یا د ە و ە ر ییە کا نی خ خۆی ،لە کوچەکانی زێدی منداڵییەوە. لەگەڵ ئەوەی ئۆرهان پاموک ،کۆمەڵێ تا منداڵییەوە سەردەمی نووسین رۆمانی بەناوبانگی وەک (بەفر ،من ناوم و عاشقبوون و سوورە ،ژنە قژ سوورەکە و چەندینی تر) ەاڵم ئەم رۆمانەی لە هەموو ئەوانی تر، گەورەیی. ب لە لەالیەن خوێنەرانەوە ،پێشوازی کرا. ئەوەی زۆر رۆمانەکەدا
ئیستانبوڵ
نیشتمانی سارا
ناوی سلێ دەما مانییە ،پێکەوە دەژین و دوور لە رگیریی رێز لە یەکدی دەگرن. نیشتم زمانی انی سارا ،نوێترین رۆمانی گێڕانەوەی رۆمانەکە ،وەک ئەو شێ وازە تایب نووسەر و ر ۆماننووس “میران ئەبراهام”ە ،گرێ و ەت و پڕ لە چێژە ،زمانێکی بێ ن لەم رۆژان ەرم ستایل ەدا باڵوکرایەوە .رۆمانەکە بە و سەرنجڕاکێش .لە گێڕانەوەی چی رۆک و ەکان پەنایە شێوازێکی تایبەت ،لە سوچ و یشدا ،لە شوێنە جیاوازەکانی ش ار، کی و ک ەک شارێک ارلێنەکراوەوە قسە لە مێژووی فۆتۆگرافێکی بە سەلیقە ر وود اوە د کان ەکات ،شارێک لەناو دنیای دەگیڕێتەوە ،لە دیمەنێکی یەکتر نهێنی و چیرۆک و بەسەرهاتی دە ەک ناسی نی نێ وان هەر دوو کار کتە ری ست (ساالر و بۆ سارا) نەبراو و نا بەم شێوەیە دەکەونە ئاخافتن: دیاردا ،چیرۆکگەلێ کە دەکرێ ( کات هەندێجار با سکردن و گیڕانەوەی لەالیەن بینی ،ێک ساالر قهشه یوسف پهری رو نووسەرەوە وی جۆرێ بێت لە گوناه و بەر گهشایهوه و بهدهم پێکهنینهوه به ره وڕو وی ئەو نەفرەتی انی تر بکەوێت. کاتێک چوو ،باوهشیان بهیهکتریدا کرد، لە گێڕا س االر دهستی نیشتم نەوەی چیرۆک و بەسەرهاتەکانی له شان انی س و ملی ارا ،رۆماننوس کار لەسەر ئەوە قه شه دەکات مر یوسف ۆڤ لە دەرەوەی ئایدۆلۆژیا و ک ئایین رده و وه، نا ئاو ڕی له سنامەوە ،بە جیاوازییەکانیانەوە پێک سارا ەوە دایه وه هەم و وتی ەڕەنگ و پلۆرالیزمێکی وا س درو ارا، ست ئه بک وه قهشه ەن ،کە پێکەوە بژین و رێز لە ی جیا وس وازی فه. یەک هاوڕێ و انی یەکتر بگرن. کارەکتەرەکانی وەک “کهریمی خۆشهویستی باپیره خایمه). عهلهکه و حهمهجانی حاجی سهلیم پێنجوێنی و پیرهمێرد و جهمال عیرفان و چەن دین ک ارەکتەری تری ئەو شارەی
کاریکاتێری محەمەد شوکری
بوونی کتێب دەگەڕێتەوە بۆ بوونی مرۆڤ خۆی، بە جۆرێک لە جۆرەکان کتێب خۆی مرۆڤە ،مرۆڤێکی پڕ لە پرسیارو کەلێنی شاراوە ،کاتێک کتێب دێتە ناو ژیانی ئینسانەکانەوە هەر لە سەدەکانی زووەوە بۆ ئەوە نییە کە تەنیا بۆ ناساندنی بیرو ژیانی نووسەرەکەی بێت و ئیتر ون ببێت ،کتێب لەالی نووسەران بۆ رزگاریی مرۆڤە ،بۆ گەیشتنە بە داڕمانی ئەو هەستانەی کە لە ژیانی مرۆڤایەتی نەگەیشتوون، بۆ الدانی ئەو شەپۆلە تاریکانەیە کە باڵی بەسەر ژیانی مرۆڤایەتیدا کێشاوە ،کتێب دەرگای بوونە بۆ مرۆڤ، ئەمە ئەگەر وەکو کتێبە ئاسمانییەکان وەریبگرین کە تەورات و ئینجیل و ئاڤێستاو قورئان بۆچی هاتوون؟ خودا چی دەوێت لەم کتێبانەدا لە مرۆڤ؟ بێگومان کەم تا زۆر تێیاندا باسی رزگاریی مرۆڤە بۆ بێگوناهی و پاکبوونەوەی رۆح .بەمە لە کتێبە ئاسمانییەکانەوە دەبێت ئیتر کتێب دەرگای ناساندنی ئازارەکانی مرۆڤی بۆ مرۆڤ خۆی کردبێتەوە ،لە دەرەوەی ئەم کتێبانە کتێبەکانی مرۆڤ خۆی دێت، کە بەشێکی زۆری نووسەران بۆ ئەوە کتێب دەنووسن تا مرۆڤ بە مرۆڤ بناسێننەوە ،چونکە زۆرکەس لە مرۆڤ و برینەکان و ئازارەکانی تێنەدەگەیشتن، تا کتێب هات و لە قوواڵیی ئەو کتێبانەدا مرۆڤ بە جۆرێکی دەرکەوت کە دەمێکە بێدادی و ستەم و خوێن بەرەوکۆتای دەبات ،ئەوە کتێب بوو کە جیهانی مرۆڤی خستەوە بەر باس و تێڕامان. ئێستا دوای زیاتر لە سەد ساڵ لە کتێبەکەی دۆستۆیفسکی(یادگارییەکانی خانەی مردوان) کە کاربەدەستانی قەیسەری ناچارکرد بە رەفتارو بیری خۆیاندا بچنەوە بۆ زیندانی و زیندانەکان و دوورخستنەوەی مرۆڤ بۆ شوێنە پیس و مەرگ هێنەرەکان ،لەم چەند مانگەی رابردووشدا کتێبەکەی بێهرۆز بوچانی(هیچ دۆستێک جگە لە چیاکان) دەبێتەوە کتێبێک بۆ دووبارە ناساندنەوەی برین و ستەمکاری لە مرۆڤ ،لە قوواڵیی رۆژگارێکی تر کە پێی دەڵێن رۆژگاری رۆشنگەری و شارستانی و رۆژگاری کتێب ،ئەو کتێبەی کە بانگەوازی هەڵگیرساندنی جەنگێکی سارد دەکات بۆ رزگاریی مرۆڤ لە قوواڵیی زیندانێکی وەکو زیندانی دوورگەی مانوس لە ئوسترالیا ،ئەو واڵتەی کە سااڵنە زیاتر لە سەد هەزار کتێبی جۆربەجۆری تێدا باڵودەکرێتەوە، بەاڵم مرۆڤایەتی تێدا ئەتک دەکرێت ،پەناهەندەکانی تێدا سەرگەردان و شێت دەبن ،ئەو واڵتەی کە بێحورمەتی بە ئینسانی سەرهەڵگرتوو دەکات و دەیانچەوسێنێتەوە ،ئەم کتێبەی بێهروز دەبێتە کۆپی ئازارەکانی دۆستۆیفسکی لە رۆژگارێکی تردا لە دورگەیەکی تردا لە ژێر دەسەاڵتێکی بەناو مۆدرێندا ،ئەم کتێبە دووبارە بووە ناساندنی ئازاری پەناهەندەکان ،رووە شاراوەکەی دەسەاڵتدارانی ئوسترالیا بە رووی جیهاندا ،کتێبەکە مەرگی ئەو کەسانەی ئاشکراکرد کە لە ستەمەوە چوونە باوەشی ستەمێکی ترەوە ،بۆ دووبارە خوێندنەوەو ناساندنی رۆحی ئینسانە سەرهەڵگرتووەکان لەم جێهانەدا. ئەم کتێبە خوێندنەوەیەکی قووڵە بۆ جیهانی مرۆڤ لە رۆژگاری سەرمایەداری و ستەمدا ...لەم کتێبەوە ئازارەکانی بێهرۆز دەبێتە ئازاری هەموو پەناهەندەکانی جیهان بەبێ جیاوازیی رەگەزو ئایین ...ئازاری یەک بە یەکمانە لەم جیهانە گول بوەدا.
مەغریبییەكان وەك دیاردەیەكی ئەدەبی و وەك شێوە ئەفسانەیەك، سەیری محەمەد شوكری دەكەن. ئەو لە ژیانی خۆیدا چەندی نووسیووە ،هێندەی ئەوەو زیاتریشی لەسەرنووسراوە .گەر بەشێكی كەمی ئەو نووسینانە لەسەر بەرهەمەكانی بووبن ،ئەوا بەشی زیاتریان لەسەر ژیانی تایبەتی و كەسایەتیی خۆی بووە .هەرچەندە جیاوازییەكی ئەوتۆ لە نێوان ژیان و بەرهەمەكانیدا نییەو بە جۆرێك تێكەڵی یەكتر بوون ،جیاكردنەوەیان ئەستەمە.لە كۆتا ساڵەكانی ژیانیداو تەنانەت دوای لە دنیادەرچونیشی (-11-10 )2003سااڵنە كتێب و لێكۆڵینەوەی نوێی لەبارەوە دەنووسرێت و بەسەردەكرێتەوە .سیان لەو مەغریبی و تەنجەییانەی لە نزیكەوە پێی ئاشنابوون و لە كۆتا ساڵەكانی تەمەنیدا هاودەمی بوون( ،زوبێربن بوشتی) شانۆكار و (یەحیا بن وەلیدی)ی رەخنەگر و ئەكادمیست و (حەسەن بێریش)ی نووسەرو رۆژنامەنووسن. ئەمانە بەهۆی نزیكایەتیان لە خاوەنی (نانی رووت)و (سیماكان) و ئاگاداربوونیان لە ژیانی رۆژانەی و لە رێی ئەو دیدارە رۆژنامەوانییە دوورو درێژانەی لەگەڵیدا ئەنجامیانداوە ،توانیویانە زیاترو زۆرتر محەمەد شوكری لە خوێنەرانی نزیك بكەنەوەو زانیاری وردتر لەسەر ژیانی تایبەتی و ئەدەبی ئەو ئاشكرا بكەن. لەم چەند ساڵەدا ئەم هاوڕێیانەی ،سێ تا چوار كتێبیان دەربارەی ژیان و ئەدەبی ئەو بە چاپ گەیاندووە (حوار ،هكذا تكلم محمد شكري ،محمد شكري كما عرفته ,المعيش قبل المتخيل) دوانیان نووسین و بیرەوەرییەو دوانەكەی دیكەشیان ،دیداری رۆژنامەوانیی تێروتەسەلن و هەمووشتێكیان دەربارەی ژیان و بەرهەمەكانی محەمەد شوكری تێدا دەخوێنیتەوە .ئەو دوو كتێبەیانم کردووە كوردی ،بەم ناونیشانانەی الی خوارەوە: دەربارەی نانی رووت و شتی تریش.ژیانم یەكبینە دڵشكان بوو.هەردوو كتێبەكەش لە ئێستادا ئامادەن بۆ چاپ .لەو دوو گفتوگۆ ئامێزەدا ،پرسیارەكانی نووسین و پرسیارەكانی ژیان ،شانبەشانی یەكتری رێدەكەن .الی ئەو لە نێوان ژیانی رۆژانەی و نووسینەكانیدا، هێڵێكی جیاكەرەوە نەبوو .تێكستەكانی تۆماری ژیانێکی پڕ نوشستی و نەهامەتی خۆی بوو .بۆ ئەو نووسین فریادڕەس بووە .نووسین توانیویەتی لە زۆرشت قوتاریكات و لە زۆر شتی رابردووش پاكی بكاتەوە .ئەوەی لە سێینەكەیدا (نانی رووت ،سەردەمی هەڵەكان و سیماكان)دا دەینووسێتەوە ،ماجەرای ژیانی خۆیەتی .باس و خواسی قۆناغی منداڵی و مێردمنداڵی و هەژاری و وێڵگەردی و سێكس و دڵڕەقی خێزان و كۆمەڵگە و ژیانی شەوانەی (تەنجە و تەوتوان و عەرائیش)ە ،بە هەموو نهێنی و وردەكارییەكانیەوە. سەرەتای هەموو قسەوباسێك لەگەڵ ئەو ،بە (نانی رووت) دەستپێدەكات .شوكری نموونەی ئەو نووسەرانەیە كە بە تاکە یەك بەرهەم ناودەردەكەن و خوێنەران و خەڵك و خوا دەیانناسن.
هەرچەندە رۆمانی دیكەو كورتە چیرۆكی زۆرو رەخنە و بیرەوەری و شانۆنامەو ...هتد دەنووسێت ،وەلێ هەموو ئەوانە دەكەونە پەراوێزەوەو لە پاشكۆی (نانی رووت) دا دەمێنێتەوە. ئەو رۆمانەی (كەسەر گوزشتەی حاڵی خۆیەتی)و بۆ چەندین زمانی جیاجیا وەرگێڕدراوەو كراوەتە فیلمی سینەمایی و شانۆنامە و تەغارێك راوبۆچونی هەمەچەشن و دژ بە یەكی لەسەر نووسراوە ،هەوێن و بابەتی سەرەكیی تەواوی ئەو گفتوگۆ و دیدارە رۆژنامەوانیانە بووە كە لێرەولەوێ لەگەڵیدا سازكراوە. ئاخر لەنێو ئەدەبیاتی عەرەبیدا ،تا ساتی نووسینی ئەو رۆمانە ،كەس وەك ئەو بوێری نەنواندووەو نەیتوانیوە ئەو شتانە بدركێنێ كە ئەو نووسیونی و ئاشكرای كردوون .شتێك كە وایكردووە ئەو ببێتە دیاردەیەكی ئەدەبی ،قووڵی و گەورەیی و نووسینە داهێنەرانەکانی نین ،بەڵكو بەرلەوانە ژیانە سەیرو سەمەرەكەیەتی. ئەمیش وەك ژان ژینییەی هاوڕێی ،شێوەی ژیانكردن و گەورەبوونی لە فەزایەكی دڵڕەق و ناشیریندا ،دەیكاتە ئەو ئەدیب و ئایكۆنەی باس بكرێت و ناوی لەنێو ناواندا بێت .وەك چۆن ئەدەبیاتی ژان ژینییە ،بەراورد بە ئەدەبیاتی ئەدیبانی دیكەی فەرەنسای سەدەی بیستەم ،لەو ئاستە بەرزەدا نییە ،بۆ شوكریش هەمان شت راستە ،وەلێ هەردووكیان بەو شێوازی ژیانكردنەیان، وەك وێڵگەرد و سالوكێك لەنێو كۆمەڵگەدا ،ئەمەش زیاتر كاریگەریی هەبووە لەسەر ئەوەی نووسین و بەرهەمەكانیان رەواج پەیدا بكەن. لە نووسەرێكی وادا ،جگە لە راستگۆیی و راشكاوی لە نووسینەكانیدا، ئەوەیە سەرباری جەوروجەفای زەمانە ،بەاڵم پەرۆشیی ئەو بۆ ژیان و بۆ جوانی و بۆ مرۆڤایەتی (بەتایبەت بۆ بەشمەینەتانی وەكو خۆی) لەق نەبووە و ژیاندۆستێكی گەورەبووە .لەم دیدارە رۆژنانەوانیانەی كۆتایی ژیانیدا لەگەڵ(زوبێربن بوشتی و یەحیا بن وەلید و حەسەن بێریش)دا ،هەرجارێ قسەكان بەرەو ماڵئاوایكردن لە ژیان چووبێت، شوكری قسەكەی پێ بڕیون و داوای لێكردون ئەو مەسەلەیە وەالوە بنێن(:واز لە مردن بێنن ،با باسی ژیان بكەین ،من لە مردن ناترسم، ئەوەی ترسم لێی هەیە پیری و پەكەوتنە).