4
سەرنووسەر
ژمارە ( )45سێشەممە 2019/12/3
رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە
سەرپەرشتیار
سیروان رەشید
کامەران سوبحان
شیــــعر و ئاڵــــــــۆزیی حسێن لەتیف ئالۆزیی شیعر ،دەربڕینێكە زیاتر ئەو كەسانە بەكاری دەهێنن تێگەیشتنیان بۆ شیعر لە رابردوودایە نەك لە ئێستادا ،ئەوانە خوێنەرانێكن ناتوانن چێژ لە شیعری نوێ وەربگرن “شیعری نوێ” مەبەستمان دەرچوونە لە باو .هەموو دەرچوونێك لە باو هەوڵێكی نوێگەرانییە ،چونكە هەوڵە بۆ جێهێشتنی دونیایەك و رووكردن لە دونیایەكی تر. خوێنەرانێك لە پەنای دەربڕینێكی وەك شیعری ئاڵۆز دا ،شكستی خۆیان لە تێگەیشتن لە شیعر دەشارنەوە .شیعر سادە نییە ،دەشێت شیعر روون بێت بەاڵم روونی بەرە و سادەبوونەوەی نەبات، بەرەو قووڵی وێنە و مانایی ببات .پێویستە تەمومژ تێكەڵ بە ئااڵۆزی نەكرێت. ئەگەر “رۆالن بارت” لە باسی شێوازدا ئاماژەی بۆ ئەوەكردبێت كە شێواز خودی نووسەرە، ئەوا لە باسی ئالۆزیی شیعردا ،دەكرێت بڵێین ئالۆزیی خودی شاعیرە .شیعر نمایشكردنی خودی شاعیرە ،بەاڵم تەمومژ ،پەنابردنی شاعیرانە بۆ خۆ رزگاركردن لە سانسۆرە كۆمەاڵیەتی و ئایینییەكانی ناو كۆمەڵگە. شاعیری راستەقینە ،شاعیریی ئاڵۆزییەكانە، نەك تەمومژ .شیعر هەموو رۆژگارێك دەبێت ئاڵۆز بێت ،ئاڵۆزیی شیعر پەیوەندیی بە پەیوەندییە زمانییەكانی ناو دەقەوە هەیە ،بەاڵم تەمومژ هەڵبژاردنێكی ناچاریانەی شاعیرەكانە .ئاڵۆزیی شیعر لەوەدایە شاعیر بەردەوام دەستكاری پەیوەندیی نێوان وشەكان و شتەكان دەكات، خەریكی گۆڕینی پەیوەندیی نێوان وشەكانە لەگەڵ یەكتر و لەگەڵ مرۆڤ ،هەر لەبەر ئەمەشە شیعر پڕۆسەی بەڕێوەبردنی شۆڕشێكی بەردەوامە لە زماندا .رەنگە ئەم تێڕوانینە كەمێك پێویستی بە سادەكردنەوە نا ،بەڵكو بە تەنككردنەوە هەبێت. گۆڕینی پەیوەندییەكانی ناو زمان لە دەقدا، پەیوەندیی زمان لەگەڵ مرۆڤدا لەسەر تێڕوانینی شاعیر وەستاوە .هەتا تێڕوانینی شاعیر تازە
رۆالن بارت ،لەباسی نووسیندا ،پێیوایە شێواز خودی نووسەرەکەیە بێت بۆ پەیوەندییەكان ،پەیوەندییە باوەكان زیاتر پاشەكشە دەكەن .شاعیرە نامەئلوفەكان لە رۆژگاری خۆیاندا غەریبن و وەك پێویست ناخوێنرێەوە ،چونكە خوێنەرانێكی زۆر لە روودانی گۆڕانكارییەكانی ناو دەق تێناگەن .بۆ تێگەیشتن لە شیعر ،پێویستە دیدگایەكی شاعیرانەمان هەبێت، یان وەك ئەدۆنیس دەڵێت( :پێویستە شاعیر بین
بۆ ئەوەی لە شیعر تێبگەین) چونكە هەموو دەقێك ژیانی تایبەتیی خۆیی هەیە ،زمان لە هەر دەقێكدا جیاوازە لە دەقێكی تر ،جیاوازی ژیانی زمان لە دەقدا ،دەق دەباتە ئاستی شیعرەوە .خوێنەرێك بەم دیدگایەوە سەیری شیعر نەكات ،مەحاڵە بەهرە و چێژ لە شیعر وەربگرێت ،تێنەگەیشتنەكەی دەداتەوە پاڵ ئاڵۆزیی شیعر.
تەمومژ لە شیعردا ،تەواو پێچەوانەی ئاڵۆزییە، بەڵكو دەركەوتەی كولتوورە چەپێنەرەكانە، كۆمەڵگەی كوردییش سیخناخە لە چەپاندن .لە عێراقی سەردەمی بەعسدا ،شیعرەكان لە بری باسكردن لە ئاشتی ،ئاماژەیان بۆ كۆتر دەكرد، لە بری باسی شۆڕش ،باسی ئەسپ و ئاژەڵی بەهێزیان دەكرد .دەشێت لە حاڵەتی یەكەمدا كە
شیعر ئاڵۆزییە و لە دووەمدا كە تەمومژە ،پڕۆسەی تەئویل كارا بێت ،بەاڵم لە یەكەمیان بە قازانجی دەق و لە دووەمیاندا بە زیانی دەق تەواو دەبێت، چونكە لە یەكەمیاندا زمان ئامانجە و لە دووەمیاندا زمان رۆڵێكی الوەكی دەبینێتـ ،زیاتر ئامڕازە. شاعیرێك لە رابردوودا ئاڵۆز بووە و لە ئێستادا نا ،ئەمە پەیوەندی بە سووربوونی شاعیرەوە هەیە لەسەر یەك شێوە كاركردن لە زماندا ،خوێنەری لەگەڵ خۆ راهێناوە ،تا ئەو رادەی زمانەكەی گشتر بووەتەوە ،خوێنەر دەتوانێت قسەی پێ بكات ،واتە ئەوەی لە تێكستدا “وتن”ە ،بۆ شاعیر بە دەربڕینی سۆسێر ،دووبارە گەڕاوەتەوە بۆ ناو زمان كە ،موڵكی هەموو تاكێكە ،شیعر وتنە ،وتنی جیاواز ،هەموومان بە یەك زمان قسە بكەین ،بەاڵم هەموومان وەك یەك نادوێین ،شیعر پەڕینەوەیە لە قۆناغی زمانەوە بۆ وتن .هێندەی جیاوازیی شاعیرەكان جیاوازیی لە وتندا هەیە ،ئەو جیاوازیانەیە وا دەكات خوێنەر دەقێكی ال سادە بێت و دەقێكی ال ئاڵۆز بێت. نموونەیەك لە جیاوازی زمان ،محەمەد عومەر عوسمان دەڵێت( :بە پلەی پەیژەی بروسكەیەكا سەركەوم بە گڕ دڵ بشۆمەوە) لە بەكاربردنی رۆژانەدا ،لە بینیندا هەمیشە هەورەبروسكە لە بەرزی و ئاسمانەوە هاتۆتە خوارەوە ،مرۆڤ و درەختی سووتاندووە ،بەاڵم باران و ئاو كوژاندویەتیەوە، لێرەدا پەیوەندییەكە تەواو پێچەوانەیە ،بروسكە بۆ سەركەوتنە ،گڕ بۆ پاككردنەوەیە ،نەك بۆ سووتان. محەمەد عومەر پەیوەندییەكانی وشەی لەگەڵ خۆ گۆڕیوە ،هەر بۆیە دەشێت كەسێك بێت و بانگەشەی ئەوە بكات ئەمە شیعرێكی ئاڵۆزە و لێی تێناگات! چونكە مەعریفەی ئەو لە زماندا بەشی تێگەیشتن لە دێڕێكی وەها ناكات .هەر لەبەر ئەو دەرچوونە لە زمان و مانا باوەكان و بەكاربردن و وێنا رۆژانەییەكانی ئەو وشانە ،دێڕی وەها ئاڵۆز هەتاهەتایە بە نوێ و تازەیی دەمێنێتەوە.
*بۆ تێگەیشتن لە شیعر ،خوێنەر دەتوانێت بگەڕیتەوە بۆ سەر كتێبی الحوارات الكاملە.نووسینی ئەدۆنیس.
ئەحمەد بازگر:
هونەر و ئەدەبیات لە هەموو سەردەمەکانی تر ،زیاتر چینایەتییە
* گرنگیی پەیدابوونی ئەدەبی کرێکاری چییە؟ النی کەم لەم سەد ساڵەی دواییدا وشەی کرێکاربووەتە رەمزێک بۆ ناسینەوەو و پێناسەکردنی بیری چەپ ،مارکسیستی ،کۆمونیستی و بەشێکی زۆر لەو بیر و باوەڕانەی کە دژی سیستەمی ئابووری و سیاسی نەزمی سەرمایەداری یان بە واتایەکی ئەمڕۆیی کاپیتالیستین! ئەوەی پێی دەگوترێ ئەدەبی کرێکاری لە راستیدا هەمان ئەدەبە کە لەو بزووتنەوانە هەڵدەقوڵی کە لە دژی فکرییەت و دەسەاڵتی سەرمایەداری لە ئارادا بوون و هەن! بە واتەیەکی تر زەروورەتی ئەو ئەدەبە لە زەروورەتی ئەو بزووتنەوانەوە سەرچاوە دەگرێ! کرێکارو رەنجدەر حەقیەتی بەم گشت زۆڵم و چەوسانەوەیە رازی نەبێ ،کە رۆژانە لێی دەکرێ! لە مەسیری ئەم خەباتەدایە کە ئەدبی کرێکاریش لەدایک دەبێ!
* ئەوەی دەیڵێت خەسڵەت و تایبەتمەندییەکانی ئەم جۆرە ئەدەبە لە چیدا خۆی دەبینێتەوە؟ ئەم ئەدەبە خاوەنی دوو خەسڵەتی سەرەکییە:یەکەم :ئەوەیە کە ئاوێنەی بااڵنوێنی ژیانی کۆمەاڵنی کرێکارو بەشمەینەتی ئەو کۆمەڵگایەیە کە لێی هەڵقواڵوە! ئاوێنەی بااڵنوێن دەچێتە سەر هەمووالیەنەکانی ژیان و سەرجەم رەنگ ،دەنگ، هەست ،خولیا ،ئاوات و بە گشتی هەموو هەوراز و نشێوەکان و هەموو خۆشی و ناخۆشییەکان دەگرێتە خۆ! دووهەم :ئەوەیە کە ئاسمانی هیوای رەش نییە و رۆچنەیەک بەرەو داهاتوویەکی گەش بۆ هەموان دەکاتەوە و سەرەڕای هەموو نەهامەتی و ژانەکانی ئیمڕۆ ،پەیامی سبەینێیەکی گەشی پێیە! * چ شتێک وا دەکات ئەدەبەکان جیا بن و ناوێکی دیاریکراویان هەبێت ،ئایا ئەدەب هەر ئەدەب نییە؟ هاوینی ساڵی 85ی زایینی ،ئێمە ژمارەیەکهونەرمەند ،شاعیر ،نووسەر ،رۆژنامەوان ،ئارتیست و زۆرێکی تر ،پێش دامەزراندنی (کانوونی هونەر و ئەدەبیاتی کرێکاری کوردستان) کۆمەڵێک سیمینار و کۆبوونەوەمان سازکرد کە باسی سەرەکی و پڕ
هەڵدەگرن .تەنیا نوکتەیەک کە من لە ئەزموونی چەندین دەیەی ژیانی ئەدەبیمدا بۆم دەرکەوتووە ئەوەیە کە وەختێک لە سەر “ئایدۆلۆجیا و ئەدەب” باس و پرسیار دێنە پێش ،زۆرتر مەبەستەکە یان رووی “رەخنەکە” لە ئەدیب و هونەرمەندانی “چەپە” ئەم هەموو بەرهەمە ئیسالمییانەی(شیعر ،رۆمان ،لێکۆڵینەوە ،فیلم، چیرۆک ،هتد) کە بە قەوارە چەندین بەرابەری بەرهەمە چەپییەکانە و زۆربەی هەرە زۆریشیان لە “چوارچیوەی ئایدۆلۆجیا”دا نووسراون و خوڵقاون ،کەم کەوتوونە بەر رەخنەی رەخنەگران .من دەزانم کە هەموو تاکەکانی کۆمەڵ بە (هونەرمەند و نا هونەرمەندیەوە) بۆ خۆیان بزانن یان نەزانن ،باوەڕ و تێگەیشتن و چۆنییەتی روانینیان بۆ رووداوەکان ،لە ئایدۆلۆجیایەکەوە سەرچاوە دەگرێ .بەگشتی کەسی بێ ئایدۆلۆجیت لە هیچ جێیەکی ئەم دنیایە گیر ناکەوێ. پرسیار ئەوەیە ئەدیبێک کە ئەدەبەکەی دەکات بە قوربانی ئایدۆلۆجییەکەی ئەدیبە؟ بەرهەمەکەی ئەدەبە؟
رۆژگارێک گفوگۆیەکی چڕ و هەمەالیەن سەبارەت بە ئەدەب و هونەری کرێکاری هەبوو ،ئەم ئەدەبە لەهەوڵدابوو شوناس و پێگە و تایبەتمەندییەکانی خۆی جیابکاتەوە و سنووربەندییەک دروستبکات ،ئەحمەدی بازگر یەکێک لە شاعیرەکانی ئەم ئەدەبوو ،لەم چاوپێکەوتنەدا ناوبراو دید و تێڕوانینی خۆی سەبارەت بە کاریگەرییەکانی ئەم ئەدەبە و تایبەتمەندییە بەرچاوەکانی دەخاتەڕوو. چاوپێکەوتنی :کولتووری زەمەن
موناقەشەی هەموو سیمینارەکان ،ئەم دەستەواژەی “هونەر و ئەدەبیاتی کرێکاری”یە بوو .بەداخەوە بەڵگەیەکی تۆمارکراو لەو باسانە لەبەردەستدا نییە ،یان باشترە بڵێم ئێمە ئەو کات لەو بابەتەوە زۆر کەمتەرخەم بووین کە باسەکانمان بۆ دواڕۆژ تۆمار نەکرد. ئێمە نە ئەو کات و نە دواتریش کە کانوونمان دروست کرد و گۆڤاری پێشەنگمان دەردەکرد، کۆدەنگیمان لەسەر ئەو دەستەواژە نەبوو! ژمارەی ئەو هەڤااڵنەی کە هەر وەک لە پرسیارەکەی تۆدا هاتووە، پێیان وانەبوو کە هونەر و ئەدەب دەکرێ چینایەتی بکرێ کەم نەبوون .گێڕانەوەی ئەم کورتە بیرەوەرییە، بۆیە زۆر ئەهمییەتی هەیە کە دامەزرێنەرانی کانوونی هونەر و ئەدبیاتی کرێکاری ،هەموومان پێشمەرگەی کۆمەڵە بووین بە بیر و باوەڕی تەواو چینایەتییەوە!
بەاڵم سەرەڕای ئەوەش بەشی زۆرمان لەسەر ئەدەبی کرێکاری کۆک بووین و ئەو هەڤااڵنەش کە ئەم دەستەواژەیان بۆ لەژێر پرسیاردا بوو ،زۆریان کەڵەوەکێشی نەکرد و ساغ بووینەوە بە یەکەوە کانوون دابمەزرێنین! لە وەاڵمی پسیارەکەی تۆدا دەبێ بڵێم من ئێستاش دوای ئەو هەموو ساڵە ناتوانم وەاڵمێکی سەرڕاست بەم پرسیارە بدەمەوە .ئەوەی شکم تێیدا نییە بەشێکی زۆر لە هونەر و ئەدەبیات ،ناوەرۆک و پەیامی چینایەتی هەیە .شیعر ،رۆمان ،سینەما ،تیاتر ،پەیکەرتاشی لەو نەوعە هونەرەن .بەاڵم وەختێک دەچیە نێو دنیای مەسەلەن مۆسیقی (مۆسیقی بێ کەالم) و نەققاشی، وەاڵمەکە بڕێک موشکیل دەبێتەوە! بۆ ئەوەی هیچ دڕدۆنگییەک ساز نەبێ ،من خۆم کە
تاکێکی نێو ئەم دنیا وەحشییەم کە تێیدا بێحورمەتی بە ئینسان ،چەوسانەوە ،داگیرکەری ،ناعەداڵەتی، بێمافی و بێ مافکردن و زۆر دیاردەی قیزەونی دیکە بوونەتە نۆرم ،دنیایەک کە تێیدا لە هەمیشە زیاتر و ئاشکراتر بە مافی مرۆڤ شەپشەپێن دەکرێ ،ناتوانم بڵێم ئەدەب هەر ئەدەبە ،بەڵکو بە پێچەوانەوە پێموایە لەم سەردەمەدا هونەر و ئەدەبیاتیش زیاتر لە هەموو سەردەمەکانی پێش خۆی چینایەتییە! * مانەوەی ئەدەب لە چوارچێوەی ئایدۆلۆژیدا، نابێت بە بکوژی رۆحییەتی داهێنان؟ مەبەست ئەدەب لە چوارچیوەی ئایدۆلۆجیادا چییە؟ وەاڵمەکانی ئەم پرسیارە بێشک هەم بە ژمارە زۆرن و هەم هەرکامەیان کورد گوتەنی زۆر ئاو
* سەرەتای سااڵنی نەوەدەکان ،لە باشووری کوردستان ئەم جۆرە ئەدەبە پێگەی تایبەتی هەبوو، بەاڵم ئێستا نەماوە ...پێتوایە ئەمە پەیوەندی بە پاشەکشەی رەوت و بزووتنەوەی سیاسی و چینایەتییەکەوە هەبێت؟ مەبەستت حەتمەن لەم جۆرە ئەدەبە ،ئەدەبی نێوچوارچێوەی ئایدۆلۆجیایە ،بەداخەوە من شارەزاییەکی وەهام لە ئەدەبی ئەم دەورەیەی کە تۆ باست کردووە (سەرەتای سااڵنی نەوەدەکان) لە کوردستانی باشوور نییە .یان باشترە بڵێم شارەزاییەکەم ئەوەندە نییە کە پێی پشت ئەستوور بم! ساڵەکانی سەرەتای نەوەدەکان ساڵی زۆر نایابن لەو هەلەی کە بەگشتی بۆ کوردستانی باشوور ،بۆ بزووتنەوەی کرێکاری و بۆ چەپ و بۆ ئەدەبی چینایەتی خوڵقان! من پێم وایە لەو هەلە مێژووییە بۆ کورد لە باشوور ،بۆ کرێکار و بە گشتی بۆ ئینسان لەم پارچە لە کوردستان ،مومکین نەبوو لەوە خراپتر کەڵکی لێ وەرگیردرێ .خراپترین سوود لە باشترین هەل! هۆیەکان زۆرن و جێگەی ئێرە نییە.