4
سەرنووسەر
ژمارە ( )45سێشەممە 2019/12/3
رۆژنامەیەکی سیاسی گشتییە خاوەنی ئیمتیاز :کۆمپانیای وشە
سەرپەرشتیار
سیروان رەشید
کامەران سوبحان
شیــــعر و ئاڵــــــــۆزیی حسێن لەتیف ئالۆزیی شیعر ،دەربڕینێكە زیاتر ئەو كەسانە بەكاری دەهێنن تێگەیشتنیان بۆ شیعر لە رابردوودایە نەك لە ئێستادا ،ئەوانە خوێنەرانێكن ناتوانن چێژ لە شیعری نوێ وەربگرن “شیعری نوێ” مەبەستمان دەرچوونە لە باو .هەموو دەرچوونێك لە باو هەوڵێكی نوێگەرانییە ،چونكە هەوڵە بۆ جێهێشتنی دونیایەك و رووكردن لە دونیایەكی تر. خوێنەرانێك لە پەنای دەربڕینێكی وەك شیعری ئاڵۆز دا ،شكستی خۆیان لە تێگەیشتن لە شیعر دەشارنەوە .شیعر سادە نییە ،دەشێت شیعر روون بێت بەاڵم روونی بەرە و سادەبوونەوەی نەبات، بەرەو قووڵی وێنە و مانایی ببات .پێویستە تەمومژ تێكەڵ بە ئااڵۆزی نەكرێت. ئەگەر “رۆالن بارت” لە باسی شێوازدا ئاماژەی بۆ ئەوەكردبێت كە شێواز خودی نووسەرە، ئەوا لە باسی ئالۆزیی شیعردا ،دەكرێت بڵێین ئالۆزیی خودی شاعیرە .شیعر نمایشكردنی خودی شاعیرە ،بەاڵم تەمومژ ،پەنابردنی شاعیرانە بۆ خۆ رزگاركردن لە سانسۆرە كۆمەاڵیەتی و ئایینییەكانی ناو كۆمەڵگە. شاعیری راستەقینە ،شاعیریی ئاڵۆزییەكانە، نەك تەمومژ .شیعر هەموو رۆژگارێك دەبێت ئاڵۆز بێت ،ئاڵۆزیی شیعر پەیوەندیی بە پەیوەندییە زمانییەكانی ناو دەقەوە هەیە ،بەاڵم تەمومژ هەڵبژاردنێكی ناچاریانەی شاعیرەكانە .ئاڵۆزیی شیعر لەوەدایە شاعیر بەردەوام دەستكاری پەیوەندیی نێوان وشەكان و شتەكان دەكات، خەریكی گۆڕینی پەیوەندیی نێوان وشەكانە لەگەڵ یەكتر و لەگەڵ مرۆڤ ،هەر لەبەر ئەمەشە شیعر پڕۆسەی بەڕێوەبردنی شۆڕشێكی بەردەوامە لە زماندا .رەنگە ئەم تێڕوانینە كەمێك پێویستی بە سادەكردنەوە نا ،بەڵكو بە تەنككردنەوە هەبێت. گۆڕینی پەیوەندییەكانی ناو زمان لە دەقدا، پەیوەندیی زمان لەگەڵ مرۆڤدا لەسەر تێڕوانینی شاعیر وەستاوە .هەتا تێڕوانینی شاعیر تازە
رۆالن بارت ،لەباسی نووسیندا ،پێیوایە شێواز خودی نووسەرەکەیە بێت بۆ پەیوەندییەكان ،پەیوەندییە باوەكان زیاتر پاشەكشە دەكەن .شاعیرە نامەئلوفەكان لە رۆژگاری خۆیاندا غەریبن و وەك پێویست ناخوێنرێەوە ،چونكە خوێنەرانێكی زۆر لە روودانی گۆڕانكارییەكانی ناو دەق تێناگەن .بۆ تێگەیشتن لە شیعر ،پێویستە دیدگایەكی شاعیرانەمان هەبێت، یان وەك ئەدۆنیس دەڵێت( :پێویستە شاعیر بین
بۆ ئەوەی لە شیعر تێبگەین) چونكە هەموو دەقێك ژیانی تایبەتیی خۆیی هەیە ،زمان لە هەر دەقێكدا جیاوازە لە دەقێكی تر ،جیاوازی ژیانی زمان لە دەقدا ،دەق دەباتە ئاستی شیعرەوە .خوێنەرێك بەم دیدگایەوە سەیری شیعر نەكات ،مەحاڵە بەهرە و چێژ لە شیعر وەربگرێت ،تێنەگەیشتنەكەی دەداتەوە پاڵ ئاڵۆزیی شیعر.
تەمومژ لە شیعردا ،تەواو پێچەوانەی ئاڵۆزییە، بەڵكو دەركەوتەی كولتوورە چەپێنەرەكانە، كۆمەڵگەی كوردییش سیخناخە لە چەپاندن .لە عێراقی سەردەمی بەعسدا ،شیعرەكان لە بری باسكردن لە ئاشتی ،ئاماژەیان بۆ كۆتر دەكرد، لە بری باسی شۆڕش ،باسی ئەسپ و ئاژەڵی بەهێزیان دەكرد .دەشێت لە حاڵەتی یەكەمدا كە
شیعر ئاڵۆزییە و لە دووەمدا كە تەمومژە ،پڕۆسەی تەئویل كارا بێت ،بەاڵم لە یەكەمیان بە قازانجی دەق و لە دووەمیاندا بە زیانی دەق تەواو دەبێت، چونكە لە یەكەمیاندا زمان ئامانجە و لە دووەمیاندا زمان رۆڵێكی الوەكی دەبینێتـ ،زیاتر ئامڕازە. شاعیرێك لە رابردوودا ئاڵۆز بووە و لە ئێستادا نا ،ئەمە پەیوەندی بە سووربوونی شاعیرەوە هەیە لەسەر یەك شێوە كاركردن لە زماندا ،خوێنەری لەگەڵ خۆ راهێناوە ،تا ئەو رادەی زمانەكەی گشتر بووەتەوە ،خوێنەر دەتوانێت قسەی پێ بكات ،واتە ئەوەی لە تێكستدا “وتن”ە ،بۆ شاعیر بە دەربڕینی سۆسێر ،دووبارە گەڕاوەتەوە بۆ ناو زمان كە ،موڵكی هەموو تاكێكە ،شیعر وتنە ،وتنی جیاواز ،هەموومان بە یەك زمان قسە بكەین ،بەاڵم هەموومان وەك یەك نادوێین ،شیعر پەڕینەوەیە لە قۆناغی زمانەوە بۆ وتن .هێندەی جیاوازیی شاعیرەكان جیاوازیی لە وتندا هەیە ،ئەو جیاوازیانەیە وا دەكات خوێنەر دەقێكی ال سادە بێت و دەقێكی ال ئاڵۆز بێت. نموونەیەك لە جیاوازی زمان ،محەمەد عومەر عوسمان دەڵێت( :بە پلەی پەیژەی بروسكەیەكا سەركەوم بە گڕ دڵ بشۆمەوە) لە بەكاربردنی رۆژانەدا ،لە بینیندا هەمیشە هەورەبروسكە لە بەرزی و ئاسمانەوە هاتۆتە خوارەوە ،مرۆڤ و درەختی سووتاندووە ،بەاڵم باران و ئاو كوژاندویەتیەوە، لێرەدا پەیوەندییەكە تەواو پێچەوانەیە ،بروسكە بۆ سەركەوتنە ،گڕ بۆ پاككردنەوەیە ،نەك بۆ سووتان. محەمەد عومەر پەیوەندییەكانی وشەی لەگەڵ خۆ گۆڕیوە ،هەر بۆیە دەشێت كەسێك بێت و بانگەشەی ئەوە بكات ئەمە شیعرێكی ئاڵۆزە و لێی تێناگات! چونكە مەعریفەی ئەو لە زماندا بەشی تێگەیشتن لە دێڕێكی وەها ناكات .هەر لەبەر ئەو دەرچوونە لە زمان و مانا باوەكان و بەكاربردن و وێنا رۆژانەییەكانی ئەو وشانە ،دێڕی وەها ئاڵۆز هەتاهەتایە بە نوێ و تازەیی دەمێنێتەوە.
*بۆ تێگەیشتن لە شیعر ،خوێنەر دەتوانێت بگەڕیتەوە بۆ سەر كتێبی الحوارات الكاملە.نووسینی ئەدۆنیس.
ئەحمەد بازگر:
هونەر و ئەدەبیات لە هەموو سەردەمەکانی تر ،زیاتر چینایەتییە
* گرنگیی پەیدابوونی ئەدەبی کرێکاری چییە؟ النی کەم لەم سەد ساڵەی دواییدا وشەی کرێکاربووەتە رەمزێک بۆ ناسینەوەو و پێناسەکردنی بیری چەپ ،مارکسیستی ،کۆمونیستی و بەشێکی زۆر لەو بیر و باوەڕانەی کە دژی سیستەمی ئابووری و سیاسی نەزمی سەرمایەداری یان بە واتایەکی ئەمڕۆیی کاپیتالیستین! ئەوەی پێی دەگوترێ ئەدەبی کرێکاری لە راستیدا هەمان ئەدەبە کە لەو بزووتنەوانە هەڵدەقوڵی کە لە دژی فکرییەت و دەسەاڵتی سەرمایەداری لە ئارادا بوون و هەن! بە واتەیەکی تر زەروورەتی ئەو ئەدەبە لە زەروورەتی ئەو بزووتنەوانەوە سەرچاوە دەگرێ! کرێکارو رەنجدەر حەقیەتی بەم گشت زۆڵم و چەوسانەوەیە رازی نەبێ ،کە رۆژانە لێی دەکرێ! لە مەسیری ئەم خەباتەدایە کە ئەدبی کرێکاریش لەدایک دەبێ!
* ئەوەی دەیڵێت خەسڵەت و تایبەتمەندییەکانی ئەم جۆرە ئەدەبە لە چیدا خۆی دەبینێتەوە؟ ئەم ئەدەبە خاوەنی دوو خەسڵەتی سەرەکییە:یەکەم :ئەوەیە کە ئاوێنەی بااڵنوێنی ژیانی کۆمەاڵنی کرێکارو بەشمەینەتی ئەو کۆمەڵگایەیە کە لێی هەڵقواڵوە! ئاوێنەی بااڵنوێن دەچێتە سەر هەمووالیەنەکانی ژیان و سەرجەم رەنگ ،دەنگ، هەست ،خولیا ،ئاوات و بە گشتی هەموو هەوراز و نشێوەکان و هەموو خۆشی و ناخۆشییەکان دەگرێتە خۆ! دووهەم :ئەوەیە کە ئاسمانی هیوای رەش نییە و رۆچنەیەک بەرەو داهاتوویەکی گەش بۆ هەموان دەکاتەوە و سەرەڕای هەموو نەهامەتی و ژانەکانی ئیمڕۆ ،پەیامی سبەینێیەکی گەشی پێیە! * چ شتێک وا دەکات ئەدەبەکان جیا بن و ناوێکی دیاریکراویان هەبێت ،ئایا ئەدەب هەر ئەدەب نییە؟ هاوینی ساڵی 85ی زایینی ،ئێمە ژمارەیەکهونەرمەند ،شاعیر ،نووسەر ،رۆژنامەوان ،ئارتیست و زۆرێکی تر ،پێش دامەزراندنی (کانوونی هونەر و ئەدەبیاتی کرێکاری کوردستان) کۆمەڵێک سیمینار و کۆبوونەوەمان سازکرد کە باسی سەرەکی و پڕ
هەڵدەگرن .تەنیا نوکتەیەک کە من لە ئەزموونی چەندین دەیەی ژیانی ئەدەبیمدا بۆم دەرکەوتووە ئەوەیە کە وەختێک لە سەر “ئایدۆلۆجیا و ئەدەب” باس و پرسیار دێنە پێش ،زۆرتر مەبەستەکە یان رووی “رەخنەکە” لە ئەدیب و هونەرمەندانی “چەپە” ئەم هەموو بەرهەمە ئیسالمییانەی(شیعر ،رۆمان ،لێکۆڵینەوە ،فیلم، چیرۆک ،هتد) کە بە قەوارە چەندین بەرابەری بەرهەمە چەپییەکانە و زۆربەی هەرە زۆریشیان لە “چوارچیوەی ئایدۆلۆجیا”دا نووسراون و خوڵقاون ،کەم کەوتوونە بەر رەخنەی رەخنەگران .من دەزانم کە هەموو تاکەکانی کۆمەڵ بە (هونەرمەند و نا هونەرمەندیەوە) بۆ خۆیان بزانن یان نەزانن ،باوەڕ و تێگەیشتن و چۆنییەتی روانینیان بۆ رووداوەکان ،لە ئایدۆلۆجیایەکەوە سەرچاوە دەگرێ .بەگشتی کەسی بێ ئایدۆلۆجیت لە هیچ جێیەکی ئەم دنیایە گیر ناکەوێ. پرسیار ئەوەیە ئەدیبێک کە ئەدەبەکەی دەکات بە قوربانی ئایدۆلۆجییەکەی ئەدیبە؟ بەرهەمەکەی ئەدەبە؟
رۆژگارێک گفوگۆیەکی چڕ و هەمەالیەن سەبارەت بە ئەدەب و هونەری کرێکاری هەبوو ،ئەم ئەدەبە لەهەوڵدابوو شوناس و پێگە و تایبەتمەندییەکانی خۆی جیابکاتەوە و سنووربەندییەک دروستبکات ،ئەحمەدی بازگر یەکێک لە شاعیرەکانی ئەم ئەدەبوو ،لەم چاوپێکەوتنەدا ناوبراو دید و تێڕوانینی خۆی سەبارەت بە کاریگەرییەکانی ئەم ئەدەبە و تایبەتمەندییە بەرچاوەکانی دەخاتەڕوو. چاوپێکەوتنی :کولتووری زەمەن
موناقەشەی هەموو سیمینارەکان ،ئەم دەستەواژەی “هونەر و ئەدەبیاتی کرێکاری”یە بوو .بەداخەوە بەڵگەیەکی تۆمارکراو لەو باسانە لەبەردەستدا نییە ،یان باشترە بڵێم ئێمە ئەو کات لەو بابەتەوە زۆر کەمتەرخەم بووین کە باسەکانمان بۆ دواڕۆژ تۆمار نەکرد. ئێمە نە ئەو کات و نە دواتریش کە کانوونمان دروست کرد و گۆڤاری پێشەنگمان دەردەکرد، کۆدەنگیمان لەسەر ئەو دەستەواژە نەبوو! ژمارەی ئەو هەڤااڵنەی کە هەر وەک لە پرسیارەکەی تۆدا هاتووە، پێیان وانەبوو کە هونەر و ئەدەب دەکرێ چینایەتی بکرێ کەم نەبوون .گێڕانەوەی ئەم کورتە بیرەوەرییە، بۆیە زۆر ئەهمییەتی هەیە کە دامەزرێنەرانی کانوونی هونەر و ئەدبیاتی کرێکاری ،هەموومان پێشمەرگەی کۆمەڵە بووین بە بیر و باوەڕی تەواو چینایەتییەوە!
بەاڵم سەرەڕای ئەوەش بەشی زۆرمان لەسەر ئەدەبی کرێکاری کۆک بووین و ئەو هەڤااڵنەش کە ئەم دەستەواژەیان بۆ لەژێر پرسیاردا بوو ،زۆریان کەڵەوەکێشی نەکرد و ساغ بووینەوە بە یەکەوە کانوون دابمەزرێنین! لە وەاڵمی پسیارەکەی تۆدا دەبێ بڵێم من ئێستاش دوای ئەو هەموو ساڵە ناتوانم وەاڵمێکی سەرڕاست بەم پرسیارە بدەمەوە .ئەوەی شکم تێیدا نییە بەشێکی زۆر لە هونەر و ئەدەبیات ،ناوەرۆک و پەیامی چینایەتی هەیە .شیعر ،رۆمان ،سینەما ،تیاتر ،پەیکەرتاشی لەو نەوعە هونەرەن .بەاڵم وەختێک دەچیە نێو دنیای مەسەلەن مۆسیقی (مۆسیقی بێ کەالم) و نەققاشی، وەاڵمەکە بڕێک موشکیل دەبێتەوە! بۆ ئەوەی هیچ دڕدۆنگییەک ساز نەبێ ،من خۆم کە
تاکێکی نێو ئەم دنیا وەحشییەم کە تێیدا بێحورمەتی بە ئینسان ،چەوسانەوە ،داگیرکەری ،ناعەداڵەتی، بێمافی و بێ مافکردن و زۆر دیاردەی قیزەونی دیکە بوونەتە نۆرم ،دنیایەک کە تێیدا لە هەمیشە زیاتر و ئاشکراتر بە مافی مرۆڤ شەپشەپێن دەکرێ ،ناتوانم بڵێم ئەدەب هەر ئەدەبە ،بەڵکو بە پێچەوانەوە پێموایە لەم سەردەمەدا هونەر و ئەدەبیاتیش زیاتر لە هەموو سەردەمەکانی پێش خۆی چینایەتییە! * مانەوەی ئەدەب لە چوارچێوەی ئایدۆلۆژیدا، نابێت بە بکوژی رۆحییەتی داهێنان؟ مەبەست ئەدەب لە چوارچیوەی ئایدۆلۆجیادا چییە؟ وەاڵمەکانی ئەم پرسیارە بێشک هەم بە ژمارە زۆرن و هەم هەرکامەیان کورد گوتەنی زۆر ئاو
* سەرەتای سااڵنی نەوەدەکان ،لە باشووری کوردستان ئەم جۆرە ئەدەبە پێگەی تایبەتی هەبوو، بەاڵم ئێستا نەماوە ...پێتوایە ئەمە پەیوەندی بە پاشەکشەی رەوت و بزووتنەوەی سیاسی و چینایەتییەکەوە هەبێت؟ مەبەستت حەتمەن لەم جۆرە ئەدەبە ،ئەدەبی نێوچوارچێوەی ئایدۆلۆجیایە ،بەداخەوە من شارەزاییەکی وەهام لە ئەدەبی ئەم دەورەیەی کە تۆ باست کردووە (سەرەتای سااڵنی نەوەدەکان) لە کوردستانی باشوور نییە .یان باشترە بڵێم شارەزاییەکەم ئەوەندە نییە کە پێی پشت ئەستوور بم! ساڵەکانی سەرەتای نەوەدەکان ساڵی زۆر نایابن لەو هەلەی کە بەگشتی بۆ کوردستانی باشوور ،بۆ بزووتنەوەی کرێکاری و بۆ چەپ و بۆ ئەدەبی چینایەتی خوڵقان! من پێم وایە لەو هەلە مێژووییە بۆ کورد لە باشوور ،بۆ کرێکار و بە گشتی بۆ ئینسان لەم پارچە لە کوردستان ،مومکین نەبوو لەوە خراپتر کەڵکی لێ وەرگیردرێ .خراپترین سوود لە باشترین هەل! هۆیەکان زۆرن و جێگەی ئێرە نییە.
3
چۆن رۆمانێک بە ١٠٠رۆژ یان کەمرت دەنووسی؟
ڤینۆس فایەق
کردویەتی بە کوردی
تۆ
(وایدانێ ،یەکەمجارە ئەزموونی رۆماننووسین تاقیدەکەیتەوە ،بەم 15رۆژە چی دەکەیت؟ ئەم بەشەی کتێبە ،وەاڵمی ئەم پرسیارە دەداتەوە).
چاپکراوەکە
(بەشی چوارەم)
رۆژی 15
چیرۆکەکەت و کەسایەتییەکانت شانبەشانی یەکتر پەرە پێبدە ،ناکرێ یەکێکیان بەجیا لەوانیتر باش دروستبکەیت .کەسایەتییەکانت بوونەوەری تەختە نین بە سیحر لە ئاسمان کەوتبنە خوارەوە ،بەڵکو ئەو توخمانە کە هەر هەموویان پێویستن بۆ ئەو درامایەی کە دروستی دەکەیت.
رۆژی 16
دەبێت خوێنەرەکانت باوەڕ بهێنێت کەسایەتییەکانت بوونیان هەیە ،یان بوونیان دەبێت و دەبێت بە شێوەیەکی سەرسوڕهێن سەرنجڕاکێشبن .لە هەموو شتێکیش باشتر بۆ دەستنیشانکردنی سروشتی کەسایەتییەکانت، هەڵسوکەوتیان و ئامانجەکانیانە لە ژیاندا .ئەکرێ ئامانجەکانیان باشە بێت یان خراپە ،گرنگ نییە ،گرنگ ئەوەیە خوێنەر هەڵسوکەوت و ئامانجەکانیان ببینن و باوەڕیان پێ بهێنن و بەردەوام گرنگییان پێبدات. چیرۆکێک مەنووسە قەرەباڵەخ بێت ،با چیرۆکەکەت لەبارەی کەسێک یان دوان یان سیانەوە بێت ،بەاڵم بیرنەچنەوە و هەموویان پڕبن لە ئامانج.
رۆژی 17
تۆ پێویستت بە پاڵەوانێکی بەهێزە .زۆربەی نووسەرەکان گرفتی وێناندنی پاڵەوانێکیان هەیە لە ژیان گەورەتر بێت ،کامڵ و توندوتۆڵ بێت .لەبیرت بێت پاڵەوانەکەت کەسایەتی سەرەکیی چیرۆکەکەتە. ئەو کەسەیە کە خوێنەرەکەت لەگەڵیدا دەبێت بە یەک. چونکە تۆ دەتەوێت خوێنەر شەیدای پاڵەوانەکەت بن، ئەو (ژن یان پیاو) هاوڕێ تازەکەت.
رۆژی 18
ئەوانەی کە پێویستت دەبن لە چیرۆکەکەتا بیاندۆزەرەوە و چی دەکەن پێکەوە یان بۆ یەکتر و خودی چیرۆکەکە چیان پێدەکات .ئایا هەر هەموویان بە یەک ئاڕاستە رادەکێشرێن؟ یان بە شەش ئاڕاستەی جیاواز دەڕۆن؟ پرسیاری یەکالکەرەوە لە خۆت بکە ،چ شتێک
لەسەر الپەڕە چۆنیت ،دەبێت
هەمان کەس بیت لە ژیاندا
بۆ خوێنەر زۆر سەرنجڕاکێشە؟ ئەوە تاقیکردنەوەی یەکالکەرەوەیە بۆ گەشەکردنی کەسایەتی و هۆنینەوەکە، ئایا خوێنەر پەرۆشی دەبێت بۆ ئەمە؟ ئایا گرنگی پێدەدات؟ بۆ ئەوەی لە پەرەپێدانی کەسایەتییەکە و هۆنینەوەکە سەرکەوتن بە دەستبهێنیت ،پێویست دەکات بڕیارە گرنگەکان بدەیت .پێویستە بەزەییت بە کەسایەتیەکان و چیرۆکەکەدا نەیەتەوە .کێ دەمێنێتەوەو کێ دووردەخرێتەوە؟ چی دەمێنێتەوەو چی دووردەخرێتەوە؟ بە ڕاشکاوی ،ئەمە ئەو جێگەیەیە کە زۆربەی ئەوانەی یەکەمین رۆمانیان دەنووسن تێیدا دەوەستن ،چونکە ناتوانن هەڵبژاردەکانیان یەکالبکەنەوە. ئەگەرە زۆرەکان ئەقڵیان سەرسام دەکات ،یان تووشی ئیفلیجی تەواویان دەکات. گرەو لەسەر ئەوە مەکە ،توند و راجێگیربە، بێگومان هەڵبژاردە جیاوازەکان تاقیبکەرەوە ،بەاڵم دەبێت چیرۆکەکە ،روداو بەدوای رووداودا بەرەوپێشەوە بجوڵێنیت ،لەگەڵیدا هەموو کەسایەتییەکان بەریت. هەرچی رووداوێک روویدا ،دەبێت هەر یەک لە کەسایەتییەکان کاردانەوەی خۆیان لەبەرانبەریدا هەبێت. تەواو وەکو ئەوەی لە ژیانی واقیعیدا روودەدات. ئەگەر ئۆتۆمبێلێک لە منداڵێکی داو کوشتی ،بێگومان ژیانی شۆفێرەکە بۆ هەتاهەتایی دەگۆڕدرێت ،هەروەها ژیانی دایک و باوکی منداڵەکەش ،ژیانی خوشک و برا و هاوڕێکانی و تەنانەت پۆلیسی هاتوچۆکە و ئەو پیادانەش کە لەو کاتەدا لە شەقامەکە دەپەڕنەوە .دەبێت بڕیار بدەیت ئەو گۆڕانکاریانە چین .دەبێت بڕیار بدەیت ،ئەمە
ژمارە ( )45سێشەممە 2019/12/3
رۆژی 26
شانسی تۆیە بۆ ئەوەی رۆڵی خوداوەند ببینیت -خۆ ئەگەر بەنیازیت چیرۆکێک بهۆنیتەوە دەبێت ئەو رۆڵە ببینیت .خوداوەند لە ناو وردەکارییەکاندایە .خوداوەند بڕیار لە رێڕەوی رۆمانەکە دەدات.
ئامانجێک بۆ خۆت دەستنیشان بکە ،بەالیەنی کەمەوە رۆژانە چوار الپەڕە .ئەوە مانای ئەوەیە 300 بۆ 325وشە ،بە نووسین بە ریز .هەندێ رۆژیش لە یەک الپەڕە زیاتر دەنووسیت ،رۆژانی تریش 15الپەڕە دەنووسیت .هەوڵبدە بە رێژەی مامناوەندی چوار الپەڕە لە رۆژێکدا ئیش بکەیت.
رۆژی 19
بەردەوام بە لە پرسیاری بۆچی؟ لە کاتێکدا دەگەیتە هەفتەی دووەم لە دەستنیشانکردنی کەسایەتییەکانت، دەبینیت کۆمەڵێکی باش لە کارتی پێوانەی 7×5ت ال کۆبووەتەوە ،کە وردەکارییەکانی ژیانی تایبەتی هەر یەک لە کەسیایەتییەکان ،بە جیا رووندەکاتەوە ،هەتا دەگاتە پێوانەی ناوقەد و ئەو رەنگانەی حەزیان لێیەتی. ڤالدیمیر نابۆکۆڤ (خاوەنی رۆمانی لۆلیتا) هەموو رۆمانەکانی لەسەر پارچە مقەبای رەق دەنووسیەوە.
رۆژی 27
رۆژی 20
دەنگت دەنگی خۆتە ،شێوازت شێوازی خۆتە. هەوڵمەدە لە هیچ لە نووسەرە بەناوبانگەکان بچیت. زۆرێک لە نووسەرە تازە پیاکەوتووەکان وا دەزانن دەبێت شتێك بۆ دەنگیان لەسەر الپەڕە چاپکراوەکان زیاد بکەن .تۆ لەسەر الپەڕە چاپکراوەکە چۆنیت ،دەبێت هەمان کەس بیت لە ژیاندا .بە هەمان بڕی لێزانیت و شارەزاییت لە ژیان و خەڵکدا ،هەروەها بە هەمان بڕی نەبوونی ئەو لێزانی و شارەزاییەت ،هیچ گرنگ نییە، بەردەوام بە لە نووسین ،ئەو شتانەش کە لە نووسیندا تووشی شپرزەییت دەکەن لە خۆتیان دوورخەرەوە. خۆت بە بە سروشتی .هەروەک رۆماننووسی فەرەنسی، فرانسوا رێنیه دی شاتوبریان نووسی نووسەری رەسەن ئەوە نییە کە لە هیچ کەسێکی تر بچێت ،بەڵکو نووسەری رەسەن ئەوەیە کە کەس لەو ناچێت.
رۆژی 21
خشتەیەک بۆ رووداوی چیرۆکەکەت لە بەشی یەکەمەوە هەتا کۆتایی ئامادە بکە .کاترین ئان پۆرتەر دەڵێت “ئەگەر نەزانم کۆتایی چیرۆکەکەم چییە، بۆچی دەستمپێکردووە؟ کۆتا پەڕەگرافی چیرۆکەکەت بنووسە ،بیخەرە چەکمەجەکەتەوە .کە 100رۆژەکە تەواوبوو ،با ببینین تا چ رادەیەک سەرکەوتوو بوویت لە خەیاڵەکانت”.
رۆژی 22
هیچ شتێك مەکە -بەتەواوەتی هیچ شتێک -لە رۆمانەکەتا لە رووی نووسینی پراکتیکیەوە ،هەتاوەکو هەموو هۆنینەوەکەت بە تەواوەتی دەخەیتە سەر وەرەقە (لەگەڵ هەموو کەسایەتییەکان و رۆڵی هەر یەکەیان لە رۆمانەکدا .بە قسەیەکی کۆنی نووسەرە کۆنەکان تێنەکەویت کە دەیانگوت لە بیرۆکەیەکی بنەڕەتی و چەند کەسایەتییەکی کەمەوە دەستم پێکرد،
جۆن کوین -نووسەری کتێبەکە نەمدەزانی بەرەو کوێ دەڕۆم ،وازم لە کەسایەتییەکان هێنا لە جیاتی من چیرۆکەکە بگێڕنەوە .رەنگە ئەمە بۆ نووسەرە شارەزا و بە ئەزموونەکان باش بێت ،بەاڵم زۆربەمان پێویستی بە نەخشەرێگایەکی روون هەیە، ئەگەر ویستمان خۆمان و خوێنەرەکانمان پێکەوە ون نەبین.
رۆژی 23
کارتەکان و نەخشە سەرەتاییەکە بە دیواری ژووری نووسینەکەتا هەڵواسە ،بە جۆرێک کە بتوانیت بە ئاسانی بیانخوێنیتەوە.
رۆژی 24
ئەوەی ئیدیتۆر و خوێنەرەکان دەیانەوێت ،کتێبێکی نایاب و سەرنجڕاکێشە ،هەڵسوکەوتی کەسایەتییەکان لە هۆنینەوەکە بیانجوڵێنێت و سەرەتایەکی روونی هەبێت.
رۆژی 25
ئیستا تۆ ئەمانەت تەواوکردوە: 1پەیمانێک بە بەردەوامبوون. 2نەخشەی کار. 3بیرۆکەی چیرۆکەکە. 4کۆمەڵە کەسایەتییەکان. 5هۆنینەوەیەکی ورد و درێژ لەبارەی چیرۆکەکەوە. 6وەسفێکی کورت لەبارەی ناوەڕۆکی رۆمانەکەوە.
رۆمانەکەت دەستکردی خەیاڵە ،بەاڵم ئەوە مانای ئەوە نییە راستییەکانت حەقیقی و راستگۆ نەبن .هیچ شتێك هێندەی راستییەکی نا ورد و نا لۆژیک خوێنەر بێزار ناکات .هیچ شتێکیش راستگۆیی نابەخشێتە چیرۆکەکەت وەکو حەقیقەت و وردەکارییە راستەکان. پەنا بۆ ئینتەرنێت بەرە لە کاتی گەڕاندا ،هەروەها گۆڤار و رۆژنامەکان کە لە شوێن و زەمانی رۆمانەکەتدا دەرچوون .جۆر فیدال ،کە رۆمانە مێژووییەکانی دەنووسی ،لە گەڕانیدا بۆ وردەکارییەکان پەنای بۆ چاپە کۆنەکانی گۆڤاری هاربەر دەبرد.
رۆژی 28
تەنها قسەکردن دیالۆگ نییە ،دیالۆگ مەبەست و ئامانجی خۆی هەیە .چیرۆکەکە بەرەوپێشەوە دەبات. خوێنەر بە سەرنج و بە ئاگا لە چیرۆکەکە دەهێڵێتەوە و هەستێکی دەداتێ کە لە ناو رووداوەکاندایە .لەسەر ئەم بنەمایەش رووداوە کۆنە دوورەکان لەسەر زمانی کەسایەتییەک مەگێڕەوە ،بەڵکو راستەوخۆ خوێنەر بخەرە ناو رووداوەکانی چیرۆکەکەتەوە و دەبینیت دیالۆگەکەت ئاسان و سروشتی دەبێت .با دیالۆگەکانی چیرۆکەکەت چاالک و کاریگەربن .ئاگات لێ بێت دەبێت خوێنەر بەردەوام بزانێت کێیە قسە دەکات.
رۆژی 29
سەیری ئاوێنە بکە و لەبارەی ئەو کەسەوە دەیبینی بنووسە ،هەوڵبدە ئەو کەسەی لە ئاوێنەکەدا دەیبینی وەسف بکەیت ،پیاو یان ژن بێت کە هێشتا پێی نەگەیشتوویت .لە کۆپلەی وەسفەکەدا پابەند بە بە 300زیاتر نەبێت .ئەم کەسە بکە بە کەسیایەتییەک لە رۆمانەکەتدا ،چ پاڵەوانەکە یان گێڕەرەوەکە یان یەکێک لە کەسایەتییە پلە دووەکان بێت لە چیرۆکەکەدا.
رۆژی 30
جارێک “کیرت فۆنیجت”ی رۆماننووس گیری خواردبوو ،دەیگوت بەهرە شتێکی بەرباڵو باوە ،بەاڵم ئەوەی دەگمەنە ئامادەگییە بۆ بەرگەگرتنی هەڵگرتنی بەرپرسیارێتی ژیانی نووسەرە ،لە وێنەیەکی دەستی سەر وەرەقەی دیواری کڵێسایەکی زەبەالح دەچێت وەکو تشابێال سیستینا.
ههموو ئهو (ئهرجهنتینی)هیان خۆشدهویست گارسیا ماركیز گابرێل دوایین جارێك كه چووم بۆ شاری پراگ ،نزیكهی پازده ساڵ لهمهوبهر بوو .لهگهڵ كارلۆس فۆینتس و خۆلیۆ كۆرتاسار چووم بۆ ئهوێ .له پاریسهوه به شهمهندهفهر سهفهرمان دهكرد .لهبهر ئهوهی ههر سێكمان له فڕۆكه دهترساین .ههروا كه به شهو له نێوان دوو ئهڵمانیاكهدا تێدهپهڕین ،لێره و لهوێ گفتوگۆمان پێكهوه دهكرد .زهریاگهلێك له شێلم ،كارگهی گهوره و پاشماوهكانی شهڕه ترسناكهكان و عهشقی ناكام. كاتی نووستن كارلۆس فۆینتس به سهریدا هاتبوو له كۆرتاسار بپرسێ كێ ،چۆن و كهی ،پیانۆی خستبووه ئۆركێسترای جازهوه .پرسیارێك كه وهاڵمهكهی ناوێك و مێژوویهك بوو .بهاڵم وهاڵمهكهی تا بهیانی خایاند. له نێوان قاپه سۆسیس و پهتاتهی ساردهوه بوو و پهرداخی بیرهدا .نه من و نه كارلۆس ئهو شهوهمان له بیر نهكردووه. دوازده ساڵ دواتر خۆلیۆ كۆرتاسارم له پاركێكی مانگۆدا بینی .وتاری دهدا .بهو دهنگه زواڵڵهی خۆی، پڕچهك به یهكێك له سهختترین چیرۆكهكان ،شهوی مانتیكا ناپۆلز؛ چیرۆكی بۆكسهرێك كه رۆژگاری رهش بووبوو .ئهو چیرۆكهی له زمانی التێكی گهڕهكه پاشكهوتووهكانی بۆینس ئایرسهوه نووسیوه .ئهگهر لهبهر ئهو ههموو سهمای تانگۆیه نهبوایه ،كاری كرده نهبوو یهك وشه لهو زمانی كوچهیه تێبگهی. بهههرحاڵ چیرۆكێك بوو كه كۆرتاسار ههڵیبژاردبوو تا بچێته سهر بڵندگۆیهك و بۆ كۆمهڵێكی بخوێنێتهوه كه لهو پاركه رووناكه گردبووبوونهوه .ههموو جۆره مرۆڤێك لهوێ دهست دهكهوت .له شاعیرانهوه بیگره تا بیناسازه بێكارهكان ،له سهرانی كودهتاچییهوه بیگره تا دوژمنهكانیان .ئهزموونێكی حهپهسێنهری دیكه بوو .ئهگهرچی شوێنكهوتنی ئهو چیرۆكه ئاسان نهبوو ،تهنانهت بۆ ئهو كهسانهیش كه زمانی التهكانیان دهزانی .ههموان ههستیان بهو گورزی ئهو مشتانه دهكرد كه دادههاتنهوه سهر سهری مانتیكا ناپۆلز ،ههموان لهبهر خهونهكان و بهدبهختی ئهو ئهوكیان پڕ بووبوو له
گریان .ههموو ئهم باسه لهبهر ئهمهبوو بڵێم كۆرتاسار گهیشتبووه قۆناغێكی پهیوهندی دروستكردن كه له ناخی دڵهوه دهڕژایه دهرێ .ئیدی بۆ ئهو كۆمهڵه مانا و تێگهیشتن له وشهكان گرنگ نهبوو .ئهو خهڵكهی لهسهر چیمهنهكان دانیشتبوون ،چما چووبوونه دۆخی نێوان خهو و بێدارییهوه و كهمێك لهسهر زهوییهكه بهرزبووبوونهوه؛ به جادووی دهنگێك كه وهك بڵێی سهر بهم جیهانه نهبوو. ئهم دوو یادهوهرییهی كۆرتاسار كه بهو جۆره منی خستبووه ژێر كاریگهییهوه ،به باشی دهتوانێ باسی ئهو بكات .دوو هێڵی ناودژ له كهسێتیی ئهو .له كۆڕێكی تایبهتی وهك ئهو شهمهندهفهره ،وهك رۆشنبیرانی دێرین وابوو و له بهردهم خهڵكیشدا ،بێ ئهوهی خۆی نمایش بكات ،ههموانی شهیدای خۆی كردبوو .دۆخێكی
بانسروشتیی ههبوو .له ههر دوو حاڵهتهكهدا خراپ دهیخستییه ژێر كاریگهرییهوه .من كه له ژیانی خۆمدا وهك ئهوم نهبینیوه. له كۆتاییهكانی پاییزی ساڵی 1956له پاریس، جاروبار دههاته كافێیهك كه ناوێكی ئینگلیزیی ههبوو .له كونجێكدا له پشت مێزێكهوه دادهنیشت و له دهفتهرچهیهكی خوێندنگهدا شتی دهنووسی به قهڵهم جافێك كه مهرهكهبی دهدهاڵند و پهنجهكانی پیس دهكرد .ژان پۆڵ سارتهریش له مهودای سێسهد مهتری ئهوێوه شتی دهنووسی .یهكهمین كتێبی ئهو كه خوێندبوومهوه ،كۆمهڵه چیرۆكێك بوو به ناوی ئاژهاڵنی نهبینراو .له ههمان پهڕهی یهكهمهوه ههستم كرد نووسهرێكه كه خۆم له گهورهییدا حهزم دهكرد بهو جۆرهبم .كهسێك ههواڵی دابووه من ئهو له كافێیهكی
پۆلڤاری سان میشیل دهنووسێ .چهندین ههفته لهوێ چاوهڕوانم كرد تا دواجار ههر وهك تارماییهك لێم پهیدا بوو .كهڵهگهتترین پیاوێك بوو كه دهكرا وێنای بكهی .به سیمای كوڕێكی منداڵكاری شهیتان ،كه له پاڵتۆیهكی رهشی درێژهوه هاتبووه دهرێ؛ وهك پاڵتۆی پرسهداری پیاوێك كه ژنهكهی مردبێ .چاوهكانیشی وهك چاوانی گوێرهكهیهك زۆر دوور بوون له یهكهوه. چاوانێكی الر و بلوورین كه ئهگهر دڵ فهرمانڕهوایی نهدهكرد به سهریاندا ،دهكرا لهگهڵ چاوانی ئیبلیسدا لێت تێكبچێ. سااڵنێك دواتر كاتێك ئیدی پێكهوه بووبووینه هاوڕێ ،جارێكی تر ئهوم وهك یهكهمین جار بینییهوه. لهبهر ئهوهی له یهكێك له باشترین چیرۆكهكانیدا، جارێكی تر خۆی خوڵقاندبۆوه .ئاسمانێكی دیكه،
چیرۆكی كهسێك له خهڵكی ئهمریكای التین كه رێك له رووی كونجكۆڵییهوه دهچوو بۆ سهیری كهسێك كه به گیوتین ئیعدامی دەكهن .ئهو كهسێتییهیش پاڵتۆیهكی درێژ و رهشی لهبهردایه ،رێك وهك خودی ئهو له یهكهمین دیداردا .لهو دیدارهدا من پڕكێشیم نهكردبوو لێی نزیك ببمهوه .ئهوم بینی كه زیاتر له یهك كاتژمێر شتی نووسی .ساتێكیش بۆ ناوبڕ و وچان نهدهوهستا. پهرداخێك ئاوی كانزاییشی له بهردهمدا بوو كه تا نیوهی خواردبۆوه .تا ئهوهی دنیا تاریك بوو ،قهڵهم جافهكهی خستهوه گیرفانی و دهفتهرچهكهی خسته بنههنگڵی و لهوێ چووه دهرێ .وهك فێرخوازێكی زانكۆ كه له ههموو دنیا كهڵهگهت تر و لهڕ تر بوو. جارانی بێژمار كه له سااڵنی دواتردا یهكتریمان دهبینی، تاقه شتێك كه له بیچمی ڕا گۆڕابوو ریشێكی رهش و چڕ بوو .تا چهند ههفتهیهك پێشتر وهك بڵێی ئهو ئهفسانهیه راست بوو كه ئهو نهمربوو .بهردهوام بااڵی ههڵدهدا و ههروایش له تهمهنێكدا مابۆوه كه پێی له دایكبووبوو .ههرگیز لێم نهپرسی ئایا بهڕاستی نهمره. ههروهك چۆن پێم نهوتبوو لهو پاییزه غهمگینهی ساڵی 1956ئهوم بینیوه و پڕێكیشیم نهكردبوو وشهیهك بڵێم .له ههر شوێنێك دهزانم خهریكه لهبهر ئهو شهرمنییه سهركۆنهم دهكات .بتهكانی ئێمه ،شایهنی رێز و ستایش و هۆگریین و ههروا بێتهوه ئیرهییش. كۆرتاسار ههموو ئهم ههستانهی دههاروژانێ .رهنگه بێ ئهوهی بیهوێ ،ئهرجهنتینییهك بوو كه ههموو خۆشیان دهویست .ئهگهر راست بێ كه پیاوهكان دهمرن ،به دڵنیاییهوه كۆرتاسار جارێكی تر خهریكه لهبهر خهمێك كه دنیا بووبووه هۆی ،دهمرێ .هیچ كهسێك وهك ئهو ،چ له ژیان و چ له كتێبهكانیدا ،ئهوهنده رقی له پیرۆزكردنهكانی دوای مردنی نهدهبۆوه .ههروا بێتهوه له كۆڕ و دانیشتنی پرسهیش .ههمیشه پێم وابووه مردن بۆ ئهو پرسێك بوو كه نهدهكرا شایهنی رێز بێ .له كتێبی چواردهوری دنیا له ههشتاوههشت رۆژ دا له بهرامبهر یهكێك له هاوڕێكانی خۆی كه خۆی كردۆته مردوو ،له پێكهنیندا ناوسكیان دهبڕێ .بهم هۆكاره حهز دهكهم ئهو بهو جۆره به بیربهێنمهوه كه خۆی دهیویست :به شهوقی مهزنی ژیان ،به شانازییهك كه به ناسینی ئهو پێمبڕابوو ،به سوپاسگوزاری لهمهی كارگهلێكی له دوای خۆی جێهێشتووه ،كه گهرچی نیوهناچڵ مانهوه ،بهاڵم رێك وهك یادهوهرییهكانی ئهو جوان و نهمرن.
وەرگێڕانی :جهبار سابیر
2
ژمارە ( )45سێشەممە 2019/12/3
شەڕێکـــی بەردەوام فاروق هۆمەر
(کامەران سوبحان دەینووسێت)
پەراوێزەکانی نووسین ئەوەی لەم گفتوگۆیە درێژەماندا ،لەناو وێستگە جیاوازەکانی دەق و ژیان و جوانییەکانی وشە و هۆنینەوە و نووسیندا باسمانکرد ،چیرۆکێکی تەواونەکراوەو دەبێ بەردەوام بین لە گێڕانەوەی ،وەک چیرۆکەکانی تری ژیان .وەک چیرۆکی نەمریی و چیرۆکی زانین و سەرکێشییەکانمان، وەک چیرۆکی گەڕان بە دوای جوانی و خەون و دۆزینەوەی نهێنییەکانی گەردوون و دروستکراوەکاندا .زۆرجار کاتێ لەبەردەم دەقێکدا تووشی شڵەژان و دڵەڕاوکێ دەبیت و نازانی چۆن ئەو دەقە تەواوکەیت ،سەیر لەوەدایە ،هەندێجار بە رێکەوتێکی سەیر و چاوەڕواننەکراو ،ئەو دەقە دێڕ و پەراوێزەکانی زۆرترین خوێنەر و دڵبەندی دەبێ و لە الی خوێنەرانیش، پرسیاری زۆر جێ دێڵێ! من بۆ خۆم وەک شاعیرێ ،زۆر دەقی شیعریم هەیە ،هەر لە تاریکیدا ماوەتەوە و رەنگە زۆریشیان وەک دەستنووسی شاعیرانی تری کورد، هەڵوەرێن و ونبن! ئایا شاعیران و نووسەرانی کورد ،هەر ئەو دەقانەیان هەبووە کە باڵوکراونەتەوە؟(بابەتێکی فرە بۆچوونە و لە دەرفەتی تردا قسە و بۆچوونی لەبارەوە دەگۆڕینەوە .لەگەڵ گۆران وا رێککەوتین لە دەرفەتێکی تردا قسە لەسەر نووسەر و دەستنووسی چاپکراوی نووسەرانی کورد بکەین). کەمێ بێدەنگیی ...دەستپێکردنەوە بە گفتوگۆ لەسەر ریتمی خەیاڵ و تێگەیشتن لە پەراوێز و نهێنییەکانی شیعرنووسین. (گۆران لە ناو دەستنووسی الپەڕە زەردباوەکانی بەردەستیدا ،هەندێ الپەڕەی ئەم دیو و ئەو دیو کرد ،کەوتە گێڕانەوەی رازەکانی نووسین و چیرۆکە نادیارەکانی شیعر و لەدایکبوونیان ).لە سەرەتای سەرەتاوە ،لە پێش ئەو رۆژانەش کە “ تۆفیقی کوڕی مەحمود ئاغا کوڕی هەمزاغای مەسرەف” م ناسی ئەوەی نازناوی(پیرەمێرد)ی هەبوو ناسی ،ئەو نووسیارە دەوڵەمەندەی شارایەک دەق و کتێب و روبارێ وشەی بۆ گەلەکەی جێهێشت و تا چاوداخستن و مردنیشی ،هەر گەنج و پڕ وزە بوو ،یەکەم مامۆستا و رێبەرم بوو ،لەناو دێڕ و پەراوێزەکانی نووسیندا ،ئەو یەکەم هاندەرم بووم بۆ نووسینی شیعر و ریزبەندیکردنی وشە“ .تۆفیقی مەسرەف_پیرەمێرد” و من، مامۆستا و قوتابی تێڕوانینمان بۆ شیعر جیاواز بوو .من لەو رۆژانەی ناسینی سەرەتایی ئەوەوە ،تا رۆژانی کارکردن لە ژین ،بەردەوام و هەمیشە شیعرم بۆ ئازارەکانی خۆم نووسی .پێش ئەوەی شیعر بۆ هەر کەس بنووسم ،هەر بۆیە هەندێ لە شیعرەکانم جێگەی رەخنە و تانەی خەڵکانی جیاوازە .پەیوەندی شیعر و من ،بە جۆرێک بوو بەردەوام هەستم دەکرد ،ئازار و خەمێکی قووڵ لە ناخمدایە ،بە هیچ شتێ گوزارشتی لێ ناکرێ بە شیعر نەبێ ،پاش چەندین ساڵ لە نووسین ،ئەوسا گەیشتم بەم بیرکردنەوەیە ،نەک خەون و زیندە خەونێکی ساتەوەختیی بووبێت. رۆژانێ هیچ شتێ فریادڕەس نەبوو ،شیعر نەبێ .رۆژانێ ئازار جەستەی هێواش هێواش ئەتواندمەوە .خەمی نەخۆشی و مردن ،لەناو کەشتیی برین و خوێن و ئازاردا ،لە دوورایی نیشتمانەوە ،هیچ شتێ فریام نەکەوت ،خەیاڵ نەبێ ،هیچ شتێ فریام نەکەوت ،شیعر نەبێ .هیچ شتێ بەوەفا نەبوو بۆم، وشە نەبێ .لەناو دڵی غەریبیدا ،لە نیشتمانی سووری کرەملیین”ڤایسیلیا”ی پزیشک ،وەک نەورەس و پەیامبەرێکی میهرەبان ،بە دیار ئازاری جەستە و خەیاڵ و “وشە” کانمەوە ،قەهر و ئازاری دەکێشا .منیش وەک مەلێکی بریندار و کەنەفت ،لەو میهرەبانییەی ئەوم دەڕوانی ،هیچم نەبوو وەاڵم بێ بۆ وەفای ئەو ،بێدەنگی نەبێ! دوای قەهرێ لەو بێدەنگیی و خۆ خواردنەوە ،چاوەکانم چوویە ئەو نێو ئەو چەند پەڕەیەی لە دامێنی ئەو مێزە بچکۆلەیەی قەرەوێڵەی ژووری خەستەخانەکەم هەبوو ،بە هیالکییەکی زۆرەوە قەڵەمەکەم هەڵگرت، هیچ رووناکییەک نەبوو ،نە لە ناخ و خەیاڵی من ،نە لە ژووری پێش مردن و نەخۆشخانەدا ،دوای تەپاوتل و ئازارێکی زۆر ،چەند وشە و دێڕ و پەراوێزێکی شیعریم نووسی .رەنگە ئەوە دواهەمین دیاریی ژیانی شیعریم بێ بۆ خوێنەرەکانم: راکشابووم لەسەر پشتم، دوکتۆرەکەم ماری شێرپەنجەی ئەکوشتم... ناڵێم :وەک دایکێکی دڵسۆز فرمێسکی بۆ هەڵئەڕشتم، بەاڵم تەواو وەک کچی خۆم، دەستی ئەخستە ناو مشتم، بە چاوی پڕ لە هەستی جوان ئەیکرد تەماشای سروشتم، ئەیپرسی لێم« :بۆچ وا ماتی؟ بۆ چ هەمیشە خەمبار دیاری؟» ئازاری وشە و ئازاری چیرۆکی غەمگینی ناخم ،ئازاری وەفاداریی ،ناچاری تەواوکردنی شیعرەکەیان کردم ...پاش یەک دوو کۆپلەی تری نووسین، بەردەوام بووم لە شیعری (وەاڵمی پرس) کۆتاییەکەم ،بەم چەند کۆپلە و دێڕە شیعرییانە هێنا: دوو سێ کچ بوون وەک دوکتۆر خۆی، خەمخۆرییان لێ ئەباری، نەک هەر بۆ تیماری دەردم، بۆ چارەش ،بۆ باغچەی زەردم! *** بەڵێ ،دوکتۆر! خوشکان! ماتم، هەر من نیم ماتی واڵتم، لەناو هەزارانا ،تاک تاک لێومان هەیە پێ بکەنێ الی ئێمە بۆ دنیای شادی وا تازە خەڵک هەنگاو ئەنێ!
باوکم دەمکاتە باوەش و لە شوێنێکی ژوورەکە پاڵم دەخات ،بۆ خۆشی لە پاڵمەوە رادەکشێت و دەستێکی دەخاتە ژێر سەرم .من ئەوەتام لێرە لە ژوورەوە؛ لەبەر پەنجەرەکە سەرم لەسەر باسکی باوکمە ،سەرینێک گەرموگوڕ ،لەسەر پێستم هەست بە جمینی خوێنی دەکەم بەناو دەمارەکانیا دێت و دەچێت .ئەو فانیلەیێکی سپی لەبەردایە و هەموو سەر سنگی پڕە لە تووک .من نازانم چیبکەم و بۆ ئەوەی شڵەژانی خۆم بشارمەوە ،دەست دەکەم بە یاریکردن بە تاڵە مووەکانی سەر سنگی ،ئەویش بە چاوە رەشە بچکۆلەکانی بە میهرەبانییەوە لێم دەڕوانێ و یاریی بە قژم دەکات .دایکم دەڵێ؛ لە باوکت مەترسە و بەرانبەری نەرمیی بنوێنە، راستە باوکت زۆر توڕەیە و هەمیشە ناوچەوانی گرژە ،بەاڵم هەتا بڵێی پیاوێکی میهرەبان و دڵنەرمە .ئەگەرچی من ئەو میهرەبانییەی باوکم نابینم و هەستی پێناکەم ،هەر ناشزانم لە کوێدا خۆی شاردۆتەوە و لە کوێشەوە هەڵدەقوڵێ، بەاڵم ناتوانم لەگەڵی بگونجێم و زۆرجار لێی دەسڵەمێمەوە و لە دەستی هەڵدێم .راستە ئەو هەمیشە باوەشم دەکات و نوقڵیشم دەداتێ و جارجارێکیش کە لە الدێ دەگەڕێتەوە پارچە پارەیێک دەخاتە لەپی دەستمەوە و من بە خێرایی دەچم لە دووکانی حەمە عەلی خەرجی دەکەم ،بسکیت و ساردی تراوبی پێ دەخۆمەوە. کاک حەمە عەلی ،لەناو دووکانەکەیدا لەسەر کورسییەک دانیشتووە و هەر چواردەوری پڕە لە نوقڵ و بسکیت و کورسینەعنا ،جۆرەها نوقڵ و بسکیتی زەرد و سپی و ئەرخەوانی .ئەگەر من لە جێی ئەو بوومایە سێ و دووم لێ نەدەکرد و هەرچی لە دووکانەکە دا بوایە هەموویم دەخوارد. پێم سەیرە ئەو بۆخۆی بسکیت و نوقڵ ناخوات و هەر بیر لەوە دەکاتەوە بیانفروشێ .باشە ئەو هەموو پارەیەی بۆچییە ،کە پارەکانیشی زۆر زۆر دەبن و کۆدەبنەوە ،جارێکی دی دەچێ بسکیت و نوقڵیان پێ دەکڕێتەوە .من دەڵێم کاک حەمە عەلی ،ساردییەکی تراوبیم بدەرێ لەگەڵ بسکیتێکی چەور ،ئەویش بەر لەوەی ساردییە تراوبییەکەم بداتێ سەیری ناو لەپی دەستم دەکات تا بزانێ پارەم لەگەڵ خۆم هێناوە .ئیدی من بە نیگای ئەو دەزانم و هەر خێرا پارەکەم دەخەمە ناو دەستییەوە .لە دڵی خۆما دەڵێم، هەی بۆ پارە مردوو دەی ئەوەتا بیگرەو هیچ رامەوەستە و خێرا ساردییەکی تراوبی خۆشم بدەرێ لەگەڵ بسکیتی عەالدینی چەور. نایشارمەوە کاتێک لەبەردەم دووکانەی حەمە عەلی رادەوەستم و پاڵ دەدەم بە دیوارەکەی بەر دەرگەکەیەوە و لە شەقامەکە دەڕوانم و ساردیی تراوبی دەنێم بەسەرمەوە ،هەتا بڵێی دڵم خۆشەو بیر لە چاکی و پاکی باوکم دەکەمەوە. بە خۆم دەڵێم راستە باوکم پیاوێکی باشە و گومانیشم نییە میهرەبان بێ .کێ هەیە بڵێ ئەو پیاوە باش نییە کە کارێک دەکات دڵی کوڕەکەی خۆش بکات و پارەی دەداتێ ساردیی تراوبی پێ بخواتەوە .هەر کاتێکیش کە تووڕە دەبێ بە جۆرێک زللەم تێدەسرەوێنێ هەر وەکو ئەوەی من دوژمنێکی گەورەی ئەو بم .ئیدی من دەڵێم ئەو پیاوێکی میهرەبان نییە ،نەخێر هەر بە هیچ جۆرێک میهرەبان نییە ،جا با پارەش بدات بە کوڕەکەی و ئەویش لەبەردەم دوکانی حەمە عەلی ساردیی تراوبیشی پێ بخواتەوە .ئەوان نازانن من ئەو ساردییەم لێ دەبێ بە قوزەڵقورت و هەر وا بە ئاسانی بە قوڕگما رۆ ناچێتە خوارەوە. من بە دڵێکی شکاوەوە ساردییەکە دەخۆمەوە و لەگەڵ هەر قومێکیا هەنسک و قووڵپی گریانیش ناهێڵێ بە باشی چاوم هەڵبهێنم و لەو خەڵکانە بڕوانم کە بە شەقامەکەدا دێن و دەڕۆن .تەنیا حەمە عەلی دەزانێ کە باوکم زللەی لێداوم ،ئەو هەموو شتێک دەربارەی کوڕ و باوکەکانی گەڕەک پێدەزانێ .بەدەم پێکەنینێکەوە پێم دەڵێ’’ئەوە چییە ،هەمدیسان هاروهاجیت کردووە؟’’ ‘’چۆن دەزانێ هاروهاجیم کردووە؟’’ ‘’ئەوە نییە روومەتت سووربۆتەوە ،دیارە باوکت لێی داوی’’ من هیچ ناڵێم و کەمێک سەرم دادەخەم و بەخۆمدا دەشکێمەوە .حەمە عەلی زۆر بێ چاو و رووە و هەر ئەوەندەی شوێنێکم سووربێتەوە دەبێ یەکسەر پێمی بڵێ و بیرمی بخاتەوە. ‘’نەخێر بۆ خۆم بەخێرایی رامکرد و کەوتم، روومەتم بەسەر ئەرزەکەدا خشا بۆیە ئاوا سووربۆتەوە’’ حەمە عەلی پێدەکەنێ و ئەوەندەی دی راشکاوانە پێم دەڵێ’’ ئەوە لە شوێنی کەوتن ناچێت ،شوێن پەنجە بەسەر روومەتەکانتەوە بەجێماون’’ چاوت لێیە باوکە چیت پێکردووم و چۆن نەخشی پەنجەکانت لەسەر روومەتم نەخشاندووە ،ئیستا من چی وەاڵمی حەمە عەلی بدەمەوە و هەرچی درۆشی بۆ بکەم بە فلسێک لێمی وەرناگرێ .باوکە تۆ منت کردووە بە پەنگی دونیا و هەرچی خەڵکییە گاڵتەم پێدەکەن و پێیان وایە من هیچ ناکەم هەر شلۆقی نەبێ. لە خۆم دەپرسم جا بەچی دەچێ پارەم
بداتێ و دڵیشم خۆش بکات ،ئەی ئەو زلالنە چین لەسەر روومەتم جێیان دەهێڵێ کە هەندێکیان بۆ چەند رۆژێکیش ئێش و ئازاریانم بیرناچێتەوە و سورایی روومەتیشم لەوالوە رابووەستێ کە هەموو کەس دەیبینێ و بە القرتێوە پێم دەڵێن ئەوە چییە کەوتوویت وا روومەتت سوورهەڵگەڕاوە. ئاخر خۆ من رووم نایەت پێیان بڵێم ،نەخێر نەکەوتووم ئەوە باوکم لێی داوم .من نامەوێ ئەوان وا بزانن باوکم شێتە و توڕەیی خۆی لەناو منا خاڵی دەکاتەوە .خۆ دایکیشم زۆرجار بە دەستییەوە زەلیلە و دەگری .من لەنێوان شەڕێکی بەردەوامی ئەواندا دەژیم .هەر ئەوەندە دەزانم ئەوان لەسەر شتێکی بچکۆلە بەیەکا هەڵشاخاون .باوکم دەڵێ ،ئەو قاپە شووشەیە لە پێش دەمما ال بدە با نەشكێ .دایکیشم دەڵێ، من دەستم گیراوە ناکرێ بۆ خۆت بیخەیتە شوێنێکەوە لە شکان دوور بێ .ئیدی لەسەر قاپێکی شووشەی سپی کە لە قەراخەکانییەوە گوڵی رەنگاوڕەنگی لەسەر نەخشێنراوە ،هەاڵ لە ماڵمان هەڵدەگیرسێ و بەدوای ئەوەشدا شەڕ دروست دەبێ .ئەوان دەیکەین بە هەرا و دەنگ بەسەر یەکدیدا بەرز دەکەنەوە و منیش لە شوێنێکی ژوورەکە خۆم بچکۆلە دەکەمەوە و دەپاڕێمەوە شەڕەکەیان تەشەنە نەکات و لە شوێنێکا رابووەستێت .نەخێر شەڕ راناوەستێ و هەزار و یەک بیانووی پڕوپووچ بۆ تاوانبارکردنی یەکدی دەدۆزنەوە .دایکم توڕە دەبێ و جلەکانی دەپێچێتەوە بڕوا ،باوکم دەڵێ’’ ئەگەر دەڕۆی، هەتیوەکەشت لەگەڵ خۆت بەرە و بۆ منی بەجێ نەهێڵێ .من نامەوێ چڕوچاوی ببینم ،ئەویش چۆتەوە سەر ماڵی ئێوە’’ دایکم ئاگای لە خۆی نییە چی دەڵێ و خراپ هەڵچووە ،ئەو دەیەوێ هەر خۆی بڕوا و من لێرە بۆ باوکم بەجێ بهێڵێ .بە جۆرێک دەدوێ من بەزەییم پێیدا دێتەوە .دایکم دەڵێ’’ هەتیوی من نییە ،ئی خۆتە ،هیچی نەچۆتەوە سەر من و لە خوێنی پیسی تۆیە’’ لەو نێوەدا من تەنیا دەمێنمەوە ،نە دایکم بە هی خۆیم دەزانێ و نە باوکیشم .من خوێنێکی پیسم و کەس بە هی خۆیم نازانێ .دیارە من منداڵی ئەوان نیم و هیچیان خۆیانم لێ ناکەن بە خاوەن .دەڕۆم لە گۆشەیێکی ژوورەکە تەنیا بۆ خۆم هەڵدەتروشكێم و ئیدی هیچ ناڵێم و تەماشای شەڕیان دەکەم لەپێش چاوما ،هەتا بێ گەورەتر دەبێ و دەنگیان لە پەنجەرە و دەرگاوە دەڕواتە دەرێ. من دەزانم باوکم دڵی لە دایکم پیسە ،شتێک لەناویا شکاوە کە گوناهی خۆی نییە و هەر لە خۆوە وەکو قارچک لە هەناویا هەڵتۆقیوە .ئەو هەر لە منداڵییەوە وەکو من شتێک لە ناخیا شکاوە .من و باوکم ،هەردووکمان زۆر بە یەکدی دەچین و شتێک لەناوەوە لە ناخماندا لە شوێنی خۆی نەماوە .دایکم دەڵێ باوکت بەدەست باپیرەتەوە چەرمەسەریی زۆر دیووە .ئیدی من نێوانی باوکم و باپیرەم هەر وەکو نێوانی من و باوکم بە تەواوی دەبینم .دایکم دەڵێ باپیرەت حەزی نەکردووە باوکت بخوێنێ و بە دزییەوە قوتابخانەی خوێندووە .شەوان باپیرەت دەرگای لەسەر داخستووە و نەیهێشتووە بێتەوە ماڵێ و باوکت بە دزییەوە بەسەر دیوارەکاندا هاتۆتەوە ژوورێ .باوکم گوناهە ،من زۆرجار دڵم بۆی دەسوتێ و ئەو وێنەیە دەهێنمەوە پێشچاوی خۆم چۆن بە هەناسەبڕكێ و بە ترسەوە خۆی
بەسەر دیوارەکاندا هەڵزنیوە و دڵی لە مستیا بووە کە باپیرەم پێنەزانێ و جارێکی دی بیکاتە دەرەوە و دەرگای لەسەر دابخات .بەاڵم لەگەڵ ئەوەشا پێم سەیرە بۆچی باوکم لە جێی ئەوەی کۆتاییەک بۆ بەدبەختی دابنێ و گۆڕانکارییەک لە خۆیدا دروست بکات ،کەچی بەرانبەر بە من دڵی ئاوا رەقە و جارێکی دی هەموو ئەو رەفتارانە دووبارە دەکاتەوەو دەیەوێ رۆڵی باپیرەم بەسەر منا بنوێنێ. من شەو و رۆژ لەگەڵ دایکمم و بەدەر لە خاڵەکانم و مامەکانم و نێرینەی کەسوکار نەمدیووە لەگەڵ پیاوێکی دی بدوێ ،ئەو داماوە هەمیشە لە ماڵەوەیە. ئێ دایکم چی بکات کە ئەو ژنێکە دوو چاوی شین لەنێو رووخسارە سوور و سپییەکەی روواوە .باوکم ترسی هەیە ئەو دوو چاوە شینەی بێ لە خۆی لە پیاوێکی دی بڕوانێ و ئەو لێوە سورانەشی کە بێ سوراو هەر بۆ خۆیان سوور دەچنەوە و دەکەونە خوار لووتییەوە ،بە دزی ئەوەوە بە یەکێکی دی ببەخشێ .باوکم زۆر خراپ بیر دەکاتەوە و زۆریش گومانی هەیە لەوەی دڵی دایکم بۆ پیاوێکی دی لێبدات .من دەزانم دایکم ژنێکی خراپ نییە و وەکو باوکم پێی وایە چاو لەدەر بێ ،چاو لەدەر نییە .خۆ باوکیشم پیاوێکی ناشرین نییە ،هەر وەکو پێمگوتن ئەو شتێک لە ناویا خراپ شکاوە و خراپیش بەخۆیدا شکاوەتەوە .هەر ئەوەندەی تۆ چاوت رەش بێ و کەمێکیش سەرت رووتابێتەوە ئیدی خۆ ئەوە خەوشێک نییە بۆ ئەوەی ناشرینیی تۆ بنوێنێ و شەرم لە خۆت بکەی. من هێشتا هەر لەسەر باسکی باوکم سەرم داناوە و هەردووکمان بۆ ماوەیێکی کورت یاری بە جەستەی یەکتری دەکەین .ئەو بە هێواشی قژم بۆ دادەهێنێ و منیش ئاگام لە خۆم نییە و کەمێک بە توندی مووە درێژەکانی سەر سنگی رادەکێشم و جارجارێکیش هەست دەکەم لە راکێشانی چەپکە موویێک ئێشێکی پێدەگات و هیچ ناڵێ و بەسەر خۆی ناهێنێ .من نازانم باوکم بۆچی دەمکاتە باوەش و لەپاڵ خۆیەوە پاڵم دەخات .بە نیگایێکی پڕ لە سەرسامییەوە لێی دەڕوانم .ئەوجا باوکم دەست دەکات بە حیکایەت گێڕانەوە و حیکایەتێکم دەربارەی
من دەزانم باوکم
دڵی لە دایکم پیسە،
شتێک لەناویا شکاوە کە گوناهی خۆی
نییە و هەر لە خۆوە وەکو قارچک لە
هەناویا هەڵتۆقیوە
مشک و زێڕ بۆ دەگێڕێتەوە .من گوێ لەو ناگرم و هیچ خەیاڵم لەالی مشک و زێر نییە. هێشتا لە گۆشەیێکی ژورەکەدا بەوپەڕی تۆقینەوە خۆم بچکۆلە کردۆتەوە و بە دوو چاوی پڕ لە فرمێسکەوە لە توڕەیی باوکم دەڕوانم کە خەریکە وەکو دێوێک بە هێواشی لە شوێنی خۆی گەورە دەبێ و بەدەم هاوارەوە سەری لە ساپیتەی ژوورەکەوە دەڕواتە دەرەوە. ئەوەتا لەبەردەمما دەیبینم و بە ترسەوە لێی دەڕوانم ،دەستێکی لە دیواری الی پەنجەرەکەوە و دەستەکەی تریشی لە دیواری الی کۆاڵنەوە خەریکن ماڵەکە کون دەکەن و دەڕۆنە دەرەوە. باوکم دەیەوێت بە دوو چنگی ئاگرین ماڵەکە لەگەڵ خۆی هەڵبگرێ و من و دایکم و هەموو دونیاش بە خۆیەوە ژێرەوژوور بکات .من نازانم چی روویداوە و ئەو هەموو توڕەیی و هەڵچوونە لە کوێوە پەیدا بوو .هەموو شتێک لە ماڵەکەدا ئاسایی بوو ،دایکم ئەو ئیوارەیە لەگەڵ یەکێک لە خوشکەکانی لە بازار گەڕانەوە. دایکم شتێکی بە گوێی باوکمدا سرپاند و باوکم لەپڕ گرماندی .من بە هەردوو چاوی خۆم دیم ئەو لەپڕ گرماندی .چاوە بچکۆلە رەشەکانی ئاگریان لێ بەرزبۆوە و هێرشی بۆ دایکم برد و دامێنی کراسەکەی هەڵبڕی و بەرزی کردەوە. دایکم کراسەکەی بەبەرەوە نەما و سمتەکانی دەرکەوتن ،مایویێکی سووری لەبەردابوو .باوکم هاواری کرد ‘’ تۆ بووی بە قەحبە ،ئەو دەرپێ کورتانە قەحبەکان لەبەری دەکەن’’ من خەریکە تێدەگەم چی روویداوە .دایکم چۆتە بازار و بۆ یەکەم جار دەرپێی کورتی کڕیوە .لەو دەرپێ کورتانەی کە پێی دەڵێن مایۆ و زۆر نییە باوی هاتووە .لەو دەرپێ کورتانەی کە چیدی خۆی لە قوماش دروستی ناکات و کارخانەکان بۆ ژنانی دروست دەکەن. دایکم کاتێک لە بازاڕ چاوی بەو دەرپێ کورتانە کەوتووە ،بیری لەوە کردۆتەوە یەک دوانێکیان لێ بکڕێ و سەرنجی باوکمی زیاتر بۆ خۆی پێ رابکێشێ .هەر ئەوەندەی هاتیشەوە ماڵێ، بەوپەڕی خۆشی و ئارەزوەوە یەکەم کەس بە گوێچگەی ئەودا سرپاندوێتی .دیارە دایکم ئارەزووی کردووە باوکم بۆ دونیایێکی عاشقانە بگوازێتەوە .باوکم کاتێک بیر لە دایکم دەکاتەوە بە دەرپێیەکی کورتی سورەوە ،وەک پیاوێکی دی بیری لێ دەکاتەوە .بە چاوی پیاوێکی دییەوە لەو شوێنەی روانیوە ،لە شوێنێک کە هیچ پیاوێکی دی بێ لە خۆی بۆی نییە لێی بڕوانێ. دایکم چاوەڕوانی ئەوە لە باوکم ناکات ئاوا شێتگیر بێ .ئەو پێیوابوو شتێکی هێناوەتەوە ماڵێ زۆر بە سادەیی دەتوانێ خۆشیی پێ بخاتە ناو دڵی باوکمەوە .چەند گوناهە دایکم کە بۆی ناکرێ دڵی ئەو پیاوە بۆ خۆی رابکێشێ کە تاقانە پیاوی ناو ژیان و بیرکردنەوەکانێتی. لە ماڵێکی دوور لە دڵنیایی ،لە دونیایێک کە خۆشەویستیی تیا چەکەرە ناکات و هەموو شتێک لەوێدا بیانوون بۆ روانی ئاشووب ،ئیدی لە هەڵگرتنی قاپێکی شووشەی سپییەوە بۆ کڕینی دەرپێیەکی سوور ،شەرێک هەڵدەگیرسێ و کوژانەوەی زەحمەتە .دایکم بە دڵێکی شکاوە روو دەکاتە حەوشە و مەتارەیێک نەوت دەکات بەخۆیدا .ئەو دەیەوێ خۆی بسووتێنی و کۆتاییەک بۆ ئەو ژیانە پڕ لە بەدبەختییەی تێی کەوتووە هەڵبژێرێت .من لە شوێنی خۆم بەرز دەبمەوە و لە دووی دەڕۆم .ئەو شخارتەیێک هەڵدەگرێ و تاڵێکی دادەگیرسێنێ .من لەالیەوە راوەستاوم و فووی لێ دەکەم .ئەو تاڵێ شخارتەی دی دادەگیرسێنێ و منیش جارێکی دی فووی لێ دەکەم .من سەرێک هەڵدەبڕم و دەڕوانمە چاوە شینەکانی ،پڕن لە بێهومێدی. پرچی ئاڵۆسکاوی ئەو بەسەر شانەکانیا زەرد زەرد هاتوونەتە خوارێ و بۆ یەکەمجار هەست بە خۆشەویستی ئەو دەکەم .ئەو تاڵ لە دوای تاڵ شخارتەکان دادەگیرسێنێ و منیش فوو لە دوای فوو وەکو درێژەی یارییەک کە لەخۆوە دروست دەبێ ،شەپۆلی ئاگرێک دەکوژێنمەوە کە لە چاوتروکانێکا بۆی دەکرێ بەدبەختییەکی درێژ لە دونیادا بەجێ بهێڵێ .باوکیشم لە ژوورەوە لە پەنجەرەکەوە دەڕوانێتە دایکم و بە چاوەکانیا دەزانم دڵخۆشە کە ئەو بەدبەختییە سڵ لە فوویێکی من دەکاتەوە و ناوێرێ سەر دەربێنێ .ئەو چەند ئاسوودەیە فوویێکی من بۆی دەکرێ ئارامی بێنێتەوە بۆ ناو ژیان .من فوو لە تاڵە شخارتەکان دەکەم و لە هەمان کاتیشا لە رووخساری باوکیشم دەڕوانم و پەی بەو بیرکردنەوانەی دەبەم کە چەندێک سادە و ساکارە و شەرم دەکات لەوەی بێت و پەلی دایکم بگرێ و لەگەڵ خۆی بەرێتەوە ژوورێ. پڕ بە دڵ ئارەزوو دەکات بێت و بە دەرپێ سوورە کورتەکەیەوە باوەشی بکات و بیباتە ژوورێ .من پەی بەوە دەبەم توڕەبوون چۆن لە ناخەوە باوکمی وێران کردووە و رێی لێ گرتووە عاشقانە بڕوانێتە دونیا .خەریکە هاوار دەکەم و لە پێستی خۆم دێمە دەرێ .دەمەوێ هاوار بکەم و وەکو ورچێکی بریندار دونیا پڕ بکەم لە ئێش و ژان ،لە ئێش و ژانی ژنێک کە لەبەردەمما بۆنی نەوتی لێ دێت .لە ئێش و ژانی منداڵێک کە خەریکە هەرچی جوانی و ناسکیی منداڵییە لە دەرونیدا دەچۆڕێتەوە .روودەکەمە ئاسمان و وەکو ورچێکی پیر هەتا دەتوانم دەناڵێنم و دونیا پڕ دەکەم لە ناڵین.
شێرزاد حەسەن ،لە چاوپێکەوتنێکی “کولتووری زەمەن”دا قسە لەسەر رۆمانی “ژنێک بەسەر منارەوە” و چەند
www.zamenpress.com
کولتووری “زەمەن” گرنگیی بە ئەدەب و هونەری هاوچەرخ دەدات
ژمارەکانی داهاتوو
24 بابەتێکی تری ئەدەبیی دەکات. ژمارە ( )45سێشەممە 2019/12/3
4الپەڕە
چیرۆکی کوردێک بۆ ژیان و ئازادی
هیوا ناسیح -سویسرا
فیلمی(مێشه‌وانه‌که)به‌‌ئه‌ڵمانی()Der Imker تا ئێستا پێنج خه‌اڵتی جیهانیی به‌ده‌ستهێناوه .له زۆرێک‌سینه‌ماکانی‌ئه‌وروپا‌نیشاندراوه‌‌و‌به‌‌سیدیش له‌‌هه‌ندێک‌له‌‌کتێبخانه‌کاندا‌ده‌ست‌ده‌که‌وێت،فیلمێکی دۆکیۆمێنتاریی‌سویسرییه‌‌و‌لەالیه‌ن‌ده‌رهێنه‌ری‌به‌توانای کورد(مانۆ‌خه‌لیل)ه‌وه‌‌به‌‌هاوکاریی‌ده‌زگای‌ته‌له‌فزیۆن و‌رادیۆی‌سویسرا()SRFساڵی٢٠١٣به‌رهه‌مهاتووه، دیمه‌نه‌کانی‌فیلمه‌ک ه‌‌له‌نێو‌سویسرا(ده‌وروبه‌ری‌بازل و‌نێو‌شاخه‌کانی‌ئه‌ڵپ)هه‌روه‌ها‌باکووری‌کوردستان وێنه‌‌گیراون.کاتی‌فیلمه‌که١٠٨ده‌قه‌یه.ئاخافتنه‌کان به‌‌زمانی‌کوردیی‌کرمانجی‌و‌ئه‌ڵمانییه،ژێرنووسی‌به زمانه‌کانی‌ئه‌ڵمانی،فه‌ره‌نسی،ئینگلیزی‌و‌ئیتاڵی‌بۆ کراوه،بینه‌ر‌ده‌توانێت‌یه‌کێکیان‌هه‌ڵبژێرێت. چیرۆکه‌که‌ی‌باس‌له‌‌سه‌ربورده‌ی‌مام‌برایم‌گه‌زه‌ر ده‌کات،که‌خۆی‌ڕۆڵی‌سه‌ره‌کیی‌تێیدا‌هه‌یه.مام‌برایم که‌‌پیاوێکی٦٥ساڵه‌ی‌دنیادیده‌‌و‌قاڵبو‌و‌خاراوی‌نێو خه‌م و ئازارو مه‌ینه‌تییه‌کانی ژیانه ،خه‌ڵکی ناوچه‌ی مه‌رعه‌شه.وه‌ک‌هه‌ر‌که‌سێکی‌کاسپ‌له‌‌گونده‌که‌ی‌خۆی له‌‌باکووری‌کوردستان‌له‌‌مناڵییه‌وه‌‌خه‌ریکی‌پیشه‌ی مێشه‌وانی(هه‌نگه‌وانی)بووه‌‌ل ه‌وێ٥٠٠مێشی‌هه‌بووه. سااڵنه قازانجێکی باشی کردووه ،ههر بۆیه که‌سێکی زۆر‌شاره‌زا‌و‌کارامه‌‌و‌زانایه‌‌له‌و‌بواره‌دا،به‌‌جۆرێک په‌یوه‌ندییه‌کی‌رۆحیی‌له‌گه‌ڵ‌هه‌نگ‌و‌سروشتدا‌په‌یدا کردووه .سه‌ره‌ڕای ئه‌مه که‌سێکی رۆحسووکه و زۆر زوو‌ده‌چێته‌‌دڵه‌وه،ده‌توانێت‌به‌و‌ئه‌ڵمانییه‌‌که‌مه‌ی‌که فێری‌بووه،په‌یوه‌ندی‌له‌گه‌ڵ‌خه‌ڵکی‌سویسرادا‌دروست بکات.ئه‌و‌له‌‌دیمه‌نێکی‌فیلمه‌که‌دا‌ده‌ڵێت(:من‌مرۆڤم خۆش‌ده‌وێت‌به‌‌گشتی،گه‌ر‌تۆ‌که‌سێکت‌خۆشویست، با‌نه‌شیناسی‌ئه‌ویش‌خۆشی‌ده‌وێیت،ئه‌مه‌له‌‌سیمایدا ده‌خوێنیته‌وه،ئیتر‌به‌مجۆره‌‌په‌یوه‌ندی‌ئاسانه). ئهم پیاوه ،که له ده‌مار و قه‌ڵشی ده‌سته‌کانی و چرچ و لۆچی سیما و قژه ماشی و برنجییه‌که‌یدا چه‌ندان‌ئاه‌و‌حه‌سره‌ت‌و‌الپه‌ڕه‌ی‌نه‌خوێندراو‌ده‌بینین و‌هه‌ست‌پێده‌که‌ین،نموونه‌ی‌مرۆڤێکی‌دنیادیده‌‌و‌به ئه‌زموون‌و‌کۆڵنه‌ده‌ره،پێشتر‌کوڕ‌و‌کچێکی‌بوونه‌ته گه‌ریال‌و‌خه‌بات‌بۆ‌ئازادی‌ده‌که‌ن،کچه‌که‌ی‌له‌‌شاخ شه‌هید‌ده‌بێت،دوو‌منداڵی‌تریشیان‌له‌‌زیندان‌گیان
پۆستەری‌فیلمەکە‌و‌بەشێ‌لە‌روخساری“مانۆ‌خەلیل”لە‌پشتی‌پۆستەرەکەوە له‌‌ده‌ست‌ده‌ده‌ن(،مام‌برایم‌گه‌زه‌ر)خۆشی‌حه‌وت ساڵ‌له‌‌حکومه‌ت‌قاچاخ‌ده‌بێت‌و‌خۆی‌ده‌شارێته‌وه، چونکه‌‌رژێمی‌تورکیا‌داوای‌لێ‌ده‌کات‌سیخوڕییان‌بۆ بکات‌و‌ئه‌میش‌رازی‌نابێت.ژنه‌که‌ی‌به‌رگه‌ی‌ئه‌م‌هه‌موو که‌سه‌ر‌و‌بێ‌مروه‌تییه‌‌ناگرێت‌و‌له‌‌داخ‌و‌مه‌راقدا‌خۆی ده‌کوژێت.پاشان‌مام‌برایم،له‌‌رێگه‌ی‌کچێکی‌ترییه‌وه که‌‌له‌‌سویسرا‌نیشته‌جێیه،داوای‌په‌نابه‌ری‌بۆ‌ده‌کات و‌داواکەی‌په‌سه‌ند‌ده‌کرێت،ئیتر‌ناوبراو‌دێته‌‌سویسرا و‌ژیانی‌لێره‌‌ده‌ست‌پێده‌کاته‌وه. له‌‌شوقه‌یه‌کی‌بچوکدا‌له‌‌شاری‌بازل‌ده‌ژی،ژیانێکی ساده،ماڵ ه‌ک هی‌‌به‌‌وێنه‌ی‌شه‌هیده‌کانی‌رازاندۆته‌وه، هه‌وڵ ده‌دات ن ه‌وه‌که‌ی (کچه‌زاکه‌ی) که هێشتا زۆر منداڵه‌‌فێری‌مێشه‌وانی‌بکات،بۆیه‌‌ب ه‌رده‌وام‌ده‌یبات‌بۆ
الی‌مێشه‌کانی.ئه‌و‌سیفاتی‌کورده‌واری‌هه‌ڵسوکه‌وت و‌خواردن‌و‌خه‌وتنی‌واز‌لێ‌نه‌هێناوه.الی‌ئه‌و‌مرۆڤ و‌سروشت‌لێکجیاناکرێنه‌وه،هه‌نگ‌نزیکترین‌هاورێیه الی،ته‌نانه‌ت‌کاتێک‌له‌نێو‌هه‌نگه‌کان‌و‌سندووقی‌مێشه هەنگە‌کان‌کار‌ده‌کات،هیچ‌سه‌رکاڵو‌و‌ده‌ستکێش‌و به‌رگێکی‌تایبه‌تی‌بەکارنایەنێت.کێشه‌‌و‌مه‌ینه‌تییه‌کانی ژیان‌لێره‌ش‌وازی‌لێ‌ناهێنن.زۆری‌بۆ‌ده‌هێنن‌کار بکات ،بهاڵم ئهم ههر حه‌زی به مێشه‌وانی واته پیشه‌که‌ی خۆیه‌تی .داموده‌زگای ناوچه‌که وه‌ک ه ه‌ر په‌نابه‌رێکی‌تر‌که‌‌کارناکه‌ن،ئه‌م‌ناچار‌ده‌که‌ن‌کارێک (بۆ‌به‌گه‌ڕخستنی‌له‌‌بازاڕی‌کاردا)له‌‌کارخانه‌یه‌کدا بکات ،بهاڵم ئهم ههموو خولیا و ئاره‌زووی پیشه کۆنه‌که‌یه‌تی،که‌‌په‌روه‌رده‌کردنی‌هەنگ‌و‌هەنگه‌وانییه،
له‌‌کاتێکدا‌ئه‌م‌پیشه‌یه‌‌وه‌ک‌پیشه‌یه‌کی‌سه‌ره‌کی‌له‌م واڵته‌دا‌نه‌ناسراوه‌و‌بگره‌‌وه‌ک‌خولیاو‌ئاره‌زومه‌ندییه‌ک لێی‌ده‌ڕوانرێت.دواتر‌ئه‌م‌خانه‌نشین‌ده‌کرێت‌و‌ئیتر ئه‌م‌هه‌وڵ‌ده‌دات‌له‌گه‌ڵ‌چه‌ند‌خێزانێک‌که‌‌هه‌نگیان هه‌یه رێکبکه‌وێت و خۆبه‌خشانه ئهم کاره بکات، پاشان به ههر قه‌رزوقۆڵه‌یه‌ک بووه ده پانزه مێش ده‌کڕێت و به‌خێویان ده‌کات و خۆی بۆیان ته‌رخان ده‌کات ،رۆژێک کاتێک چاو به الپه‌ڕه‌کانی رۆژنامه‌ی ئوزگیور‌پۆله‌تیکا(رۆژنامه‌یه‌که‌ی‌هه‌فتانه‌یه‌‌به‌‌زمانی تورکی‌له‌الیه‌ن‌ته‌ڤگه‌ری‌باکووره‌وه‌‌چاپ‌ده‌کرێت‌و‌لە ئه‌وروپاو‌واڵتانی‌جیهاندا‌باڵوده‌کرێته‌وه)ده‌خشێنێت، له‌پڕ‌وێنه‌ی‌کوڕه‌‌گه‌ریالکه‌ی(عه‌لی)ده‌بینێت‌له‌نێو وێنه‌ی‌شه‌هیده‌کاندا،که‌ئه‌ویش‌تازه‌‌شه‌هید‌بووه!!
ئه‌مه‌‌پشکۆیه‌کی‌تر‌ده‌نێت‌به‌‌رۆحی‌ناوبراوه‌وه،بهاڵم هه‌ر‌کۆڵ‌نادات. مانۆ خه‌لیل ده‌ڵێت(:کاتێک له ڤێستیڤاڵی سینه‌مای‌سۆڵه‌تورن‌مام‌برایم‌بینی‌فیلمه‌که‌‌نمایش کرا و خه‌اڵتمان وه‌رگرت ،رووی کرده من و گوتی: ئیتر‌خه‌مم‌نییه،گه‌ر‌بشمرم،چونکه‌‌چیرۆکی‌ژیانم‌و ده‌رده‌سه‌رییه‌کانم‌نابه‌مه‌‌ژێر‌گڵ‌له‌گه‌ڵ‌خۆم،به‌ڵکو کراون‌به‌‌فیلم‌و‌هه‌زاران‌که‌س‌ده‌یانبینێت). دیاره پێش دوو ساڵێک ئهم فیلمه‌م بینیبوو، سه‌رسام بووم به و ویست (ئیراده) و بڕوا و وره‌به‌رزه‌ی ئهم پیاوه به هیممه‌ته ،حهزم د‌ه‌کرد خۆیشی له نزیکه‌وه ببینم ،به‌رێکه‌وت پێش چهند هه‌فته‌یه‌ک‌له‌‌شاری‌بازل‌له‌بۆنه‌یه‌کی‌نه‌ته‌وه‌ییدا‌بۆ یه‌که‌مجار‌ناوبراوم‌بینی‌و‌خۆم‌پێناساند‌و‌گوتم‌مام برایم فیلمه‌که‌تانم بینیوه ،ته‌واوی چیرۆکی ژیانتان دهزانم،سه‌رسامم‌به‌‌هیممه‌ت‌و‌ئازایه‌تیتان،ناوبراو زۆر خۆشحاڵ بوو ،به کرمانجییه‌کی ره‌وان گوتی: (هه‌ڤاڵ‌ئه‌ز‌گه‌له‌ک‌که‌یفخوه‌ش‌بووم،چیرۆک‌زیادن، ئه‌مما هه‌می نایه‌نه زمان و نابته فیلم .مه کوردان هه‌می‌ژیانا‌خۆوه‌‌چیرۆکه).سه‌رکه‌وتنی‌ئه‌م‌فیلمه،له راستیی‌چیرۆکه‌که‌ی‌و‌له‌وه‌شدایه،که‌‌بێ‌شه‌رمکردن وێنه‌ی‌دیمه‌نه‌کان‌گیراوه،وه‌ک‌ئه‌وه‌ی‌کامێرا‌دانه‌نرا بێت و تۆمار نه‌کرابێت ،بۆ نموونه ،زۆر ده‌گمه‌نه که‌سێکی‌کورد‌له‌‌ته‌مه‌نی٦٥ساڵیدا‌له‌به‌ده‌م‌کامێرا به‌‌شۆرتێکه‌وه‌‌له‌‌چه‌مێکدا‌خۆی‌بشوات.جگه‌‌له‌مه‌ش جوانیی‌ئه‌م‌فیلمه‌‌له‌‌کۆڵنه‌دان‌و‌خه‌باتی‌به‌رده‌وامی کوردێک‌بۆ‌ژیان‌و‌ئازادیدا‌خۆی‌ده‌بینێته‌وه. مانۆ خه‌لیل له چاوپێکه‌وتنێکدا سەبارەت بە فیلمەکەی ده‌ڵێت( :ده‌کرێت مرۆڤ هه‌رچی هه‌یه له‌ژیانیدا‌ل ه‌‌ده‌ستی‌بدات،ماڵ‌و‌سامان،که‌سوکار و...هتد،به‌اڵم‌گرنگ‌کۆڵ‌نه‌دانه،گرنگ‌تێکۆشان و به‌رده‌وامییه ،گرنگ بێ هیوا نه‌بوونه ،مام برایم، نموونه‌ی‌ئه‌م‌جۆره‌‌که‌سه‌یه،په‌یامی‌من‌ئه‌مه‌یه).
مانۆ خەلیل خەڵکی رۆژئاوای کوردستانە و سااڵنێکی‌زۆرە‌لە‌سویسرا‌نیشتەجێیە،تا‌ئێستا كاری دەرهێنانی بۆ نزیکەی ٢٠فیلم كردووە، دوایین فیلمەكانی ئەمانە بوون“ :پەرەسێلکە”، “ئەنفال”“ ،داڤێد تولهیلدان”“ ،زیندانەكەم، ماڵەكەم”“،باخچەكانی‌بەهەشت”.
چل گەاڵ بۆ ژەنەڕاڵی پایز
پاش‌چل‌رۆژ‌لە‌هەڵوەرینی‌جەستە‌و‌رۆحی محەمەد عومەر عوسمان “ژەنەڕاڵی پایز” لە مەراسیمێکی پایزانە و غەمگیندا ،بەڕێوەبەرایەتی گشتی‌رۆشنبیریی‌و‌هونەری‌سلێمانی‌و‌دەزگای جەمال عیرفان و کوردسات و هاوڕێیانی شاعیر، چلەیەکی ماتەمینییان لە هۆڵی تەالری هونەری شاری‌سلێمانی‌سازکرد. لە‌مەراسیمە‌ماتەمینییەکەدا،کە‌رۆژی‌شەممە بەڕێوەچوو ،جگە لە چاپکردنەوەی ،چوارەمین
چاپی‌‌دیوانی(لە‌غوربەتا)فیلمێکی‌دیکۆمێنتاریی لەسەر‌ژەنەڕاڵی‌پایز‌و‌چەند‌یادو‌بیرەوەرییەکی پایزانەی‌شاعیر‌باسکران. حەمە عومەر عوسمان ،یەکێکە لە شاعیرانە دیارەکانی‌کورد،بە‌باڵوکردنەوەی‌دیوانێکی‌بچوکی شیعریی‌بەناوی(لە‌غوربەتا)ناوبانگێکی‌گەورەی شیعریی‌بەدەستهێناو‌یەکێ‌لە‌دەنگە‌جیاوازەکانی شیعرو‌ئەدەبیاتی‌کوردیی‌بوو.چل‌رۆژ‌لەمەوبەر، کۆتایی‌بە‌ژیانی‌خۆیهێنا.
شیعرێکی لە هەڵبژاردەی شیعریی ئەڵامنیدا چاپ دەکرێت کولتووری زەمەن کتێبی شیعری ئەڵمانی ،سااڵنە بە هەڵبژاردەی چەندین شیعری شاعیرانی ئەڵمانیا و لە کتێبێکی گەورەدا چاپدەکرێت .بۆ کتێبی ئەمساڵی شیعریش ،شاعرێکی کورد ،شیعرێکی هەڵدەبژێرێت و لەگەڵ شیعری شاعیرە ئەڵمانییەکاندا‌چاپ‌دەکرێت. یوسف مەنتیک ،نووسەر و شاعیر، لەبارەی هەڵبژاردنی شیعرەکەیەوە بۆ “کولتووری زەمەن” وتی“ :بۆ ئەمساڵ، بە شیعری (توانەوە) بەشداربوونم لە پێشبڕکێی‌شیعریی‌شیعری‌ئەڵمانی‌و‌‌لە گەڵ زیاتر لە هەزار نووسەرو شاعیری تردا ،شیعرەکەم یەکێک بوو لە شیعرە هەڵبژێردراوەکان .لەم رۆژانەدا نامەی پیرۆزباییان بۆ ناردم و لە نامەکەدا
بەدەر لە پیرۆزبایی ،ئاماژەیان بەوە داوە ،شیعرەکەم لەگەڵ هەڵبژاردەیەک لە شیعری شاعیرانی ئەڵمانیادا نۆبەی چاپی ٢٢هەمین بە زمانی ئەڵمانی لەم رۆژانەدا‌باڵودەکرێتەوە”. کتێبەکە،قەبارە‌گەورەیە‌و‌دیزاینێکی جوان و سەرنجڕاکێشی هەیە ،لە ٨١٥ الپەڕە پێکهاتووەو زیاتر لە ١٦٠٠ شیعری شاعیرانی بەشداربووی تێدایە، شیعرەکان‌بەپێی‌ریزبەند‌پۆلینکراون.لە بەشێکی پێشەکیی کتێبەکەدا نووسراوە: مرۆڤ دەتوانێت چاپی ٢٢هەمین بەرهەمی‌هەڵبژاردە،ناوبنێت‌کتێبێک‌دژ بە‌بەخت،کتێبی‌وشە‌و‌شیعر!) کتێبخانەی شیعری ئەڵمانی ،ئەم کتێبەی بابەتی تایبەتی پێشبڕکێی ساڵی٢٠١9بە‌بەخت‌ناوناوە.نووسەرانی ئێمە‌بە‌جۆشەوە‌پێشوازییان‌لەو‌بابەتانە کرد،بە‌کتێبی‌باشی‌ساڵ‌ناو‌دەبرێت.